Қазақстанның қайталанбас тарихи - мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіру, тұмшалау мен пайдалану
Мәдени мұра бағдарламасының ұлттық идеяны қалыптастыруда тигізетін
әсері көп. Бірақ ұлттық идеяны қозғамас бұрын ерте заманғы мұраларға біраз
тоқталып өткеніміз жөн. Өйткені төл мәдениетіміздің өзегі-түркі тектес
халықтардың көне дәуірінен басталады.
Алайда, көне тарихымыз, мәдениетіміз бен жазба әдебиетіміз соңғы
жетпіс жыл бойына жолы кесіліп, жоны тесіліп, құрсауланып жатты. Қадіми
кітаптар құмға сіңген судай ғайып болып,әдебиет пен мәдениет мұралары
талауға түсті. Көнекөз қарттар қолда сақталған жазба шежірелерді, тарихи
мұраларды өзгелерге көрсетуге қорықты.Ауызша таратуға да жүректері
дауаламады.Соның салдарынан ұлттық санамызды айқындайтын салт-дәстүрлеріміз
ұмытыла бастады. Көне тарихты білетін құнтты адамдар құрт азайып
кетті.Содан болар мәдени мұраларды, тарихи оқиғаларды,дара тұлғаларды
зерттеу кезінде көп қиыншылықтарға ұшыраймыз.
Тек қана еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана көне мұраларға,
шежірелік кітаптарға көңіл бөліне бастады. Есімін халық қастерлеген тарихи
адамдардың өз ұрпақтарымен жүздесуіне мүмкіндік туды.
Мәдениеттің тұрақты жағы-мәдени дәстүр, соның арқасында тарихтағы
адамзаттық тәжірибе жинақталады, әрбір жаңа ұрпақ жасаған тәжірибесіне
сүйеніп,оны кемелдендіреді, дамытады. Ертедегі бабаларымыздың өмірлі
өнегесі, қадір-қасиеті бізге аңыз күйінде жетті. Батырлардың, билердің,
шешендердің, ғалымдардың есімдері халық жадында сақталады. Олардың тұрмыс-
салтарын, әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін қастерлеп ұстап, жалғастырып келеді.
Бұл көне мұралар жазба шығармашылыққа ауысып,кейінгі ұрпақтың
игілігіне,алтын қазынасына айналды. Қазіргі қоғамда адамдар мәдениетті
бойына сіңіре отырып, оның үлгілерін қабылдайды.
Жалпы алғанда, қазақ халқының тұрмыс-жіршілігіне, салт-дәстүрін қалпына
келтіруге, ұлттық идеяны қалыптастыруда Мәдени мұра бағдарламасының
маңызы зор.
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Президентінің ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негізгі бағыттары қазақстан халқына жолдауына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылы 5 қыркүйекте №903 қаулысымен
бекітілген.Осы бағдарламаны әзірлеу мәдени мұра саласында қалыптасқан
ахуалға неғұрлым белсенді де сындарлы ықпал ету қажеттілігінен туындады.
Әкімшіл-әміршіл жүйенің кезінде қазақ халқының тарихы, қалыптасқан мәдени
ескерткіштері ұмытылды, қайсібіреулері қиратылды. Оларға ескінің қалдығы
деп қарады. Бұлар енді ғана, осы Мәдени мұра бағдарламасының арқасында
қалпына келтіріле бастады. Тарих пен мәдениеттің 30-дан астам маңызды
ескерткіштері қайта жаңғыртылды.
Рухани байлық-әр халықты сақтап қалатын және өмір сүру құқығын
дәлелдейтін қайнар бұлақ. Халқымыздың ұлттық дүниетаным ерекшелігін, рухани
мәдениетімізді, ұлттық идеямызды әлемге танытатын кез келді. Сондықтан
ұлттық идеяны алыстан іздеп, тон пішпей, сол қазақтың мәдени мұраларынан,
қазақтың өзінен іздеуіміз керек.
Ұлт деген ұлағаты бойында, қандас, бауырмал, өзектес жандардың
шаруашылық тауқыметі ойында, болашағы отбасы мен Отанының жолында, өз
тағдыры өз қолында, тілі бір, ділі бір жандардың қауымдастығы болса керек.
Оларды ортақтастыратын тілі, тағдырластыратын тарихы, сырластыратын,
силастыратын, мұндастыратын, жарластыратын, әдебиеті, ата мекенінің
тұтастығын, бүгінгі мен ертеңін ойластыратын, отанын қорғауды
ұйымдастыратын мемлекеті. Ендеше, тіл, тарих, әдебиет-ұлттың жаны мен қаны,
рухани болмысы. Тіл дамып, әдеби тілге айналған тұста, шығыстанушы академик
Н.И.Конрад айтқандай, жаңа этнос қалыптасып, биік тұғырға қонады. Тек тіл,
тарих, әдебиет бірігіп-кірігіп, тұтас бір рухани материк болып ұлттық
болмысты тудырады. Халық-дария, одан батыр да, ақын да, дана да шығады.
Халық-Отан тұғыры, ел іші кеніш, көп қорқытады, терең батырады. Ал осы
халық рухты болса көші еселенеді, ол өз ортасынан батыр өсіреді, рухсыз
халық қара тобырға айналады.
Отан-табиғи, тарихи, әлеуметтік, саяси, мәдени орта, адам баласының
тіршілігінің негізі. Әр халықтың өз Отанын, ата мекенін сүю-заңдылық. Отан
сүю қанмен бармайды, ана сүтімен, тәрбиемен келеді, әр пенденің әлеуметтік
тұлғасымен, азаматтық санасымен негізделеді. Ұлтжандылықтың әлеуметтік
тұғыры-халық. Халық-өз отаны үшін қандай да болмасын қиындыққа көнеді.
Отанжандылық, ұлтжандылық-ұлтшылдық емес. Ұлтын сүю, оған табыну ғана
емес, ұлтына еңбек ету. Ұлттық идеяның негізі-ұлттық тағдыр-талайы аумалы-
төкпелі өмірбаянында, мәдени құндылықтарда. Сонымен бірге, ұлттық
иммунитетінде. Ал иммунитет дегеніміз-адам бойындағы белгілі бір қоздырмалы
ауруды улы әсері болғанына қарамастан бойына толық сіңірмей, оған қарсы
көрсететін әрекеті толыққанды жетілген қасиет. Қазақтың пәлен ғасырлық
жоңғар-қалмақ,орыс, тағы да басқа сырт жаугершілігінен аман қалуының сыры
сонда. Сондықтан мына алып Қазақстанның иесі алдымен қазақ, ал ондағы
диаспора саналатын ұлттар мен ұлыстар соған ортақ, яғни қазандас халық.
Мәдени мұра бағдарламасы ұлттық рухты
қалыптастырудың факторы ретінде
Мәдениет – адам ісінен шыққан жасанды нәрселердің бәрі өнер дүниесі,
өйткені олардың жасалып шығуына адам ақылы, әуесқойлық, шеберлігі, өнер
күші кіріскен. Ахмет Байтұрсынов мәдениетті екі салаға бөліп, тіршілік
үшін жұмсалатын тірнек өнері, көркемділік үшін жұмсалатын нәрселерді
жасауға арналған өнер көрнек өнері болады деп қараған. Бұл жіктеу –
иатериальная, духовная – деген мәдениет түрлері әлемдік әдебиетте де бар.
Мәдениетке деген тұтас баянды көзқарас жоқ десе де болады. Әдебиетте бұл
күні мәдениеттің мыңнан астам анықтамасы бар.
Ұзақ жылдар әлемдік мәдениет тарихында дала өркениеті, оның мәдениеті
мойындалмай келді. Кешегі советтік дәуірде мәдениет туралы ұғым
қарабайырланды. 20-шы жылдары сауатсыздықты жоюға лап берген кезде
мәдениеттілік ұғымы сауат ашу деңгейіне дейін түсірілді. Мәдениет – мәдени
– ағарту жұмысының аясында қалды. Идеологияландырылған мәдениет біркелкі
советтік мәдениетті – мазмұны социалистік, түрі ұлттық мәдениетті
қалыптастырды. Сөйтіп, ұлттық мәдениет өзінің ғасырлық мазмұнынан айырыла
бастады. Солай бола тұрса да қазақтың ұлттық сәулеті, сымбат, кескін, әуез,
әдебиет өнерлері шарықтап дами бастады. Сонымен бірге ұлттың діңі, ділі,
тілі қасіретке ұшырады, халықтың ұлттық санасы көмескілене бастады,
мәдениет саясат құралына айналды. Қазақ мәдениеті өзінің көшбастар
көсемдерінің қалың тобынан айырылды. Жаңа тәуелсіздік заманасы қазақтың
ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді.Ол көпұлттық сипаты бар
Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылғы қуғын – сүргін,
зобалаңнан ақталған қазақ мәдениетінің ұлыларының мұрасы халық қазынасына
қосылды. Дегенмен де қазақ мәдениетінің осы ту көтерген тұсында
проблемелары баршылық.
Ең алдымен, қазақ мәдениеті әлемдік мәдениет өрісінің түлегі. Біз жаңа
заманада өзімізбен өзіміз шектеліп, томағы – тұйықта қалып қою қаупінен
сақтануымыз керек.
Мәдени мұралар жасауда бұл күні кәсібилік өнерді әуесқойлық өнер жеңіп
бара жатқан көріністер жиі кездесетін болды. Өіне, әкесіне ұқсатып, не
болмаса кез келген шығыстың ғұламаларының бейнесіне еліктеп салған ешбір
мәдени құны жоқ, біркүндік ескерткіштер республиканың әр жерінен бой
көтеруде. Ескерткіштер жобаларына әкімдер, билік жүйесінде жүргендер өз
шешімімен өзі сүйген өнер иелеріне тапсырыс беріп, бұйрықпен қабылдауда.
Конкурс болмаған соң көптеген талантты жастардың қанаты қырқылып өсу
жолынан өшу жолына түсуде.Тәуелсіздік – мәдени, рухани мәдениетті жаңа
сатыға көтеретін фактор. Ол үшін қазақ мәдениетінің қайраткерлерінің рухани
бірлігі керек, мәдени даму жаңа жүйеге салыну керек. Жаңа жиырма бірінші
ғасыр мәдени дамуымыздың негізгі бағыттары анықталуы керек.Әлемдік
кеңістікте қазақ мәдениеті өзіндік қолтанбасы болуын зерделеу міндеті
тұр.Алдыңғы буын ағалардың кейінгі буын інілері, балалары туын биік ұстап,
мәдениеттің Хан тәңіріне бір сәт шаршамай, шалдықпай, торықпай беруі – үміт
оты!
Халық – дария, одан батыр да, ақын да, дана да шығады.Халық – Отан
тұғыры, ел іші кеніш, көп қорқытады, терең батырады.Ал осы халық рухты
болса көші еселенеді, ол өз ортасынан батыр өсіреді, рухсыз халық қара
тобырға айналады. Адам баласы жаратылғаннан бері 70 млрд. астам адам өмірге
келді. Бірақ өркениет тарихында рухты халықтардың аты қалды, заты қалды.
Рухты халықтың алды жарық,Рухты халық – жасампаз алып, тарих рухтың еңсесі
биік, есесі мол екенің ертедегі гректер, римдіктер, визатийліктер, ежелгі
ғұндар, түріктер, Шыңғыс хан дәуіріндегі мұнғылдар дәлелдеді.
Рух – деген не?
Рух – Ахмет Байтұрсыновтың анықтамасы бойынша, халықтың жаны. Аруақ
Шоқанның айтуы бойынша, ата – баба рухы. Рух – туған жер, туған ел, ана
тілі, ата тарихы, ұлт менталитеті ұғымдарымен, түйіндеп айтқанда, Отанмен
тағдырлас. Ұлың рухты болса сүйікті, қызың қылықты болса бақытты. Рухты жан
– Азамат – Адам, рухсызы – тұғырсызы – надан, не есалаң. Бір сөзбен айтсақ:
Рух адам баласының жан дүниесінің арқауы.
Жалпы адамзаттың қоғам және жеке адамдар болмысының мәнің ұғу, олардың
материалдық, рухани қатынастарының қалыптасуы мен оны қабылдаудың,
түсінудің жаңа түрлерінің туындауы ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында түрлі
ғылыми талпыныстар, діни сенімдер және мәдениеттану мәселелері арқылы
жүргізілуде. Әрине, бұл мәселелердің ғасырлар бойғы қарастыру жағдайларын
назардан тысқарылатып отырған жоқпыз. Қайта ол мәселелелер өздерінің нақты
сипатын жинақтап, өзіндік ерекшеліктерімен енді ғана қалыптасып келе жатқан
мәдениеттану ғылымының төрінен көрінуде. Мәдениетті зерттеудің мұндай
тарихи дәстүрлері антропология, социология, психология, тарих, тіл білімі
сияқты жалпы гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің назарынан күні бүгінге дейін
тыс қалған жоқ.мұның өзі мәдениеттану ғылымының әр тектілігіне меңзейді.
Зерттеулердің бұл дәстүрлі түрлері алдағы уақытта да, өздерінің заңды
жалғастарын таба беретіндігіне ешкім де шүбә келтіре қоймайды.
Алайда жоғарыда көрсетілген жалпы адамзат, жеке адамдар
болмыстарының мәні сияқты ақырғы сұрақтарының түсінілуі, танылу жеке
ғылым,діни сенім, философия бағыттарында немесе басқа да гуманитарлық
білімдер негізінде мүмкін емес екендігін ғасырлар бойғы,күні бүгінгі
ақиқаттың өзі көрсетіп отыр. Мәдениет – адам болмысының жасалу тәсілі.
Адам – барлық мәдениеттанымдық мәселелерінің негізі. Осыған
байланысты мәдениет түсінігін туптеп келгенде адамдардың қарекеттерінің
алғашқы арнайы болмыс тіршілігінің амалы ретінде қабылдай отырып,
мәдениетті адамдардың іс-қимылы арқылы түсіну қажеттілігін есте сақтау
керек. Мәселені қиындатпай, бір нәрсені атап өткен жөн: қаракет түсінігі
– бұл адам мен әлем қатынасының белгілі бір типі.
Мәдениет бұл былайша айтқанда, адам мен табиғаттың байланысының
принципі, оның қоғамдық өмірге енудің әдісі, сана сезімнің механизмі, басқа
құбылыстардан оқшауланбайтындығы және өзіне тән автономиялығы мен
бірегейлігі бар ғылым.
Мәдениет бұл әлемге және тұлғаға адами мағына, мән енгізуге
мүмкіндік береді. Ол адамзат дамуындағы көп ғасырлар бойы жинақталған
қабілеттілігін пайдалану үшін өзіне сіңіріп алады. Мәдениетті болу бұл
қолдан келтіру. Көптеген заттарды қолдана білу, ғасырлар бойы қалыптасқан
құбылыстарды бүгінгі маңыздылықты өз күйінде және өзі арқылы көре білу.
Рухани құндылықтар мен дәстүрлердің өсіп келе жатқан жас,жеткіншек
ұрпақты, бүгінгі заманның көшіне ілесе алатын буын, бітім-болмысы мықты,
дүниеге өзіндік көзқарасы бар, атадан балаға мирас болып келе жатқан
ақжарқын мінезі мен биік адамгершілік қадір-қасиеттерді бойына жинақтаған
жаны жомарт, ділі мен тілі таза азамат, жеке тұлға ретінде
қалыптастыруда,қоғам өміріне бейімдеп, әлеуметтендіруде алатын өзіндік орны
мен рөлі біршама.Осыған байланысты халықтық тәрбие көздерінің тарихи орны
мен рөлін объективті тұғыдан дұрыс бағалап,зерделеу бүгінгі таңда терең
мәнді әлеуметтік маңызға,педагогикалық сұранысқа ие болып
отыр.Себебі,өткеннің педагогикалық мәдениетін білу,оны ой елегінен өткізу
және пайдалану қазіргі жағдайларға жас жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудегі
әлеуметтік күрделі проблемаларды ойдағыдай шешуге жәрдемдеседі.
Халық педагогикасы – ұлттық қазына, рухани дүние. Халық педагогикасы –
қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мирас болып келе
жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Мұндағы бас тәрбиеші –
халықтың өзі. Ол ұрпақтан ұрпаққа ауыса отырып, бірте-бірте
қордаланып,кемелдене келе халық айтса,қалт айтпайды дейтіндей кем-
кетіксіз, ақаусыз халық игерген тәрбие негізі.
Халықтың ізгілік және адамгершілік тәрбие мұраттары негізіне алынған
халықтық педагогиканың прогресшіл дәстүрлерін қайта өркендету аясында ғана
білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңғырту процесі айрықша мәнге ие бола
алады. Бұл мұраттарды орынды және мақсатты пайдалану жеткіншек ұрпақты
туған жерге, еңбекке сүйіспеншілік, үлкендерді сыйлау, әр түрлі ұлттар мен
ұлыстар өкілдерін құрметтеу және олармен шын пейілді қарым-қатынас жасау
табиғатқа аялап қарау рухында тәрбиелеуде жәрдемдесе алады. Халықтық
педагогика,мектептік оқыту мен тәрбиелеу процесінде жеткіншек,жас ұрпақтың
бойына білгілі бір ұлттың ғасырдан ғасырға,атадан балаға мирас болып қалып
келе жатқан өзіндік ұлттық қадір-қасиеттерін,ұлттық сана-сезімі мен
психикалық ерекшеліктерін,салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, жөн-
жоралғыларын, ұлт мәдениеті мен өнерін, көркем әдебиеті мен фольклорын,
т.с.с. сіңіру үлгі-өнегесі,бір сөзбен айтқанда,адам баласына жұғысты барлық
адамшыл қадір-қасиеттер рухында баланы тәрбиелеуде қолданатын тәлімдері.
Қазақ халқы да бай тарихтың,мәдениеттің,өнердің,ұрпақ тәрбиелеудегі
өзіне тән тәрбие көздері мол әрі әдістері ұлттық ерекшеліктерді қамтыған
мұраның иесі. Сонау ҮІІІ-ІХ ғғ Әл-Фараби, Қорқыт Ата мұраларынан бастап,
Ахмет Ясауи, Асан қайғы, Өтейбойдақ, Қадырғали Жалаири, Қазтуған, Үмбетей,
Сыпыра, Доспамбет, Бұқар т.б. қазақ даласы философтарының ой-
пікірлері,жыраулардың толғауларының мазмұны адамгершілік-имандылық, рухани-
эстетикалық, отаншылдық мәнімен аса маңызды.
Ауыз әдебиеті-халық пдагогикасының тұнық мұхиты. Мақал-мәтелдердің,
өсиет өлеңдер мен ертегілердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың, батырлар
жырының халықтық педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды.
Қазақ отбасының тәрбиесіндегі өскен ұрпақ,халықының
экономикалық,әлеуметтік,тарихи,мәде ни ерекшеліктерін бойына сіңіре
отырып,сол материалдық,рухани құндылықтарды адамдар арасындағы қарым-
қатынаста,өзі өмір сүрген ортада жарасымды пайдалануды да меңгеріп
отырған.Бұл жерде ата-әже,әке,ана тәрбиесінің,олардың жеке бастарының мінез-
құлық,этикалық қасиеттерінің,бала тәрбиесінің қалыптасуына ықпалы мол
болған. Әке-балаға сыншы-дейді қазақ.Әке балаларының жеке
ерекшелігін,қандай іске,өнерге бейімділігін ескере отырып,олардың бойындағ
табиғи қасиеттерін дамытуға күш салады.Парасатты әке балаларына,ата-
бабаларының,ауыл-аймақтың қадірлі адамдардың іс-әрекеттерін,жарасымды
қатынастарға тұлға ретінде енуіне ықпал жасап отырған.
Адамгершілік қадір-қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіру,жалпы қазақ
қоғамының,отбасының тәлім-тәрбие қағидалардың басты өзегі. Үлкенге –
құрмет,кішіге – ізет деген қағидадан бастау алатын адамгершілік тәрбие
мазмұны ұрпақты қоғамдық,әлеуметтік ортамен,адамдармен ортадағы қарым-
қатынастарға енуіне ықпал жасайтын жағымды мінез-құлықтық қасиеттерге
баулиды.
Халық педагогикасының мақсаты, міндеттері, тәрбие көздері,
принциптері, бұл саланы зерттеген педагог – ғалымдар: Г.Н.Волков,
А.Э.Измайлов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев
т.б. теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерінде тұжырымдалған,әрі бүгінгі
таңда мектеп және педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалану жолдары мен әдістері дәйектелген. Авторлардың бәрі дерліктей
халықтық педагогиканың мақсатын өткен ұрпақтың ғасырлар сынынан өткен тәлім-
тәрбиелік тәжірибелерінің негізінде болашақ ұрпақты ұлттық болмысымызға
сәйкес тәрбиелеу деп қорытындылайды.
Ата-ананы,үлкенді,туысқандық байланыстарды терең құрметтейтін ұлттық
әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер негізінде бала беделі өседі.сондықтан да
халықтық тәрбиенің негізі талап қою мен мейірімділігінде қатар тұрады.
Тәуелсіздігімізді жариялаған күннен бастап, рухани кеңістігіміз бос
қалды. Дәл осы олқылықты пайдалануға кімдер ұмтылмады дейсіз.Ең алдымен,
діни миссионерлер қаптады.Келсін-келмесін әркім өз діндерін
уағыздап,Қазақстанның рухани кеңістігінен орын алуға талаптанды.Соның
нәтижесінде, көп дінді, көп конфессиялы ел атандық.Бұнымен де тұрмады саяси
идеологтар еуразиялық дейсіз бе, қазақстандық дейсіз бе, әйтеуір түр-
тұлғасы қазаққа жат идеяларды тықпалай бастады.Бірақ,биік мінберден
қазақтық идеяны ұсынып, оны қолдап кеткен адам аз болды. Идеологиялық
бағыт-бағдарымыздың әлі күнге дейін бір ізге түспеуі салдарынан
болар,жазушыларымыз сүбелі туынды жаза алмады, зиялыларымыз ақырып теңдік
сұрауға жалтақ.Сөйтіп,елімізде идеологиялық солқылдақтық пайда болды.
Қазір жиі айтыла бастаған қазақстандық ұлт және үш тілділік
идеясы түбінде өмірщең бола қоймйтыны айдан анық.Қазақстан қоғамы бұл
идеяны мүлдем қолдап кете қойған жоқ.Әлсіз болса да әр жерден ұлт
патриоттарнының үні құмығып естіле бастады.Баспасөзде бұған орай әркім өз
пікірін білдіріп жатыр. Демек, бұл құбылыстың жалпыхалықтық сипат
алып,жаппай қолдауға ие болып кетер түрі жоқ.Қазақ идеологтары іргемізде
тұрған Ресейдің саяси-экономикалық жолын таңдауға құштар. Ресей жүрген
соқпақпен жүруге ынталы.Алайда,Ресейдің ұлт саясатына көзжұмбайлықпен
қарайды. Әрине, Ресей төлқұжатында ресейлік деп жазуды таңдағанмен, ұлы
орыстық идеясы бекем.
Мемлекеттік тарихы мың жылдарға созылса да, ұлт ретінде тарих
сахнасынан берік орын алса да,оның ұлт ретінде пісіп жетілмегені жайлы
сөздің қозғалуының өзі ұлттың өзіне деген сенімінің азаюын танытса керек.
Осыдан бір ғасыр уақыт бұрын, Ресейдің қоластында, тіпті автономиялық
дәрежеміз де бола қоймаған кезде Алаш зиялылары осы мәселені күн
тәртібіне қойып көрмеген екен.Ал,мемлекет тәуелсіздігін қолына алып, тарих
сахнасынан қайта орын алған жиырма бірінші ғасырда, мұндай солқылдақтық
танытуымыз,ұлттық рухымыздың кеми түскендігін білдірсе керек. Қазақ ұлт
ретінде қалыптасқалы алты ғасыр уақыт болды. Соның нәтижесінде отаршыл
күштердің табанды езгісінен аман қалды.Ұлт ретінде жойып жіберуге қандай
амал-айла жасаса да, қазақ бүгінге жетті. Тәуелсіздіктің көк байрағын
желбіретті. Енді осы байрақтың мәңгі желбіреуіне жұмыс істеуіміз керек. Ол
ұшын әлсіреп кеткен ұлттық санамызды оятуымыз қажет. Өсіп келе жатқан
өрімдей жастарымыздың санасына өзін-өзі кемсітетін идеяларды таңбаған жөн.
Біздің саяси санамыздың әлсіздігі салдарынан саясаткерлер қазақ
тағдырын ойыншыққа айналдырып отыр. Демек, бұл біздің саяси санамыздың әлі
әлсіздігін танытады. Яғни, қазақты оята білетін саяси қайраткердің пісіп
жетілмегендігінің көрінісі.тарихты әркім өзінен бастайға ұмытылады, билік
басындағылар ұлттық мүддеден гөрі жеке басының қамын көбірек күйттейді,ақыр
аяғында отарсыздандыру саясаты да жүргізілмей отыр.осының салдары
қазақтың ұлт ретінде қалыптасқанына күмәнмен қарайтын ойға да жетелеуде.
Қазақ халқының егемен ел болуына байланысты Қазақстандағы орны кеңестік
империя кезіндегі ролінен өзгеше. Кеңестік кезеңде өз жеріндегі этнос
ретіндегі өмір сүру құқығы Қазақстандағы диаспоралармен тең дәрежеде ғана
болып, мұндағы көп ұлттардың бірінен саналып жүріп, республиканың титулды
халқы ретінде егемен алуға мүмкіндігі болғандығы рас. Мұнымен айтпағымыз,
Қазақстан бұрынғы КСРО құрамтасының бірі ретінде тек ғана қазақ деген
этностық ұлттың арқасында ғана саяси және басқалай жағынан егемен болуға
мүмкіндігі бар республикалардың қатарына енді. Алайда, егемен аталу бар
да, егемен болып қалыптасу бар. Қазырғы кезде Қазақстан – егемен мемлекет,
алайда, қазақ халқының егемендігі қаншалықты деген сұраққа, елдің дәрмені
қандай болса, егемендігі де сондай деген жауап қате болмас. Әзірге
Қазақстандағы экономикалық әлеуетке ие болу жағынан елдегі этностар ішінде
қазақ халқы 4 – орында көрінеді, демек, егемендігіміз де сол шамада. Бұл
жағдай қазақ халқының егемендіктен күтетінінен гөрі егемендікке беретіні
көп болуға тиіс деген сөз. Басқаша айтсақ, жаңа қазақ ұғымының жаңа
орыстан айырмашылығы болуы тиіс дегенге саяды. Егер ресейлік жаңа
идеологияның жемісі ретінде шыққан жаңа орыс ұғымы кәсіпкерлікті
меңгерген орыс дегенді меңзеу болса, қазақстандық жаңа идеологияның алдыңғы
қатарлы азаматтық идеалының көрінісі ретінде жаңа қазақ ұғымы құлдық
мінезден құтылып, жаңа мемлекеттің тұтқасы боларлық азаматтық сапаны
сіңірген адам деген сөз.
Осы жерде қазақ демей, адам деп отырғанымыздың мәні ұлт
ұғымсөзінің қазіргі этнос ұғымынан да кеңірек екендігін жеткізу.
Мойындайтын бір нәрсе, қазақтілділерді қазіргі ұғымда қазақ дегеніміз –
тегі жағынан алғандағы ұлт өкілдері болып табылуда, яғни біз этнос пен ұлт
ұғымын шатыстыра отырып, егемен болған елдің бірыңғай азаматтарын бөле
қырқу саясатын жүргізе бастағанымызды мойындауымыз керек. Алайда, шынайы
жағдай басқаша болып отыр. Мәселен, ҚР Парламентінде 90% қазақтектілер
отырғанына қарамастан, Парламенттің әлі күнге қазақ тілін енгізе алмауы –
елдегі қазақ этносының саясатқа ықпалының аздығынан. Басқаша айтқанда,
Қазақстан алдында егемендік алу процесінен туындаған жаңа ұлт қалыптастыру
мақсатына қазақ этносы дәрменсіздікпен кіріскендігін ашық мойындау керек.
Себебі, демографиялық құрамы этникалық алалықтан құралған елде жаңа
мемлекет құру кезінде міндетті түрде жаңа ұлт қалыптастыру міндеті тұрады.
Тіпті, этностық құрамы бірыңғай халықтың өзі жаңа мемлекет жағдайында жаңа
ұлт болып қалыптасуына мәжбүр болады. Жапония империясының жапондары
соғыстан кейін, жаңа мемлекетке жаңа азаматтар болып орныққаннан кейін ғана
ұлы гүлденуді бастан кешті. Оның үстіне қазіргідей азаматтық қоғам мен
нарықты экономика процесін сіңіру этносты қалай болғанда да жаңа сапаға
көтеретіні белгілі. Осы жағынан алғанда, таза қазақы менталитет ретінде
мойындалып жүрген нағыз ауылдық менталитет мемлекетті меңгеруге келгенде
жеткіліксіз болып қалғандықтан, Қазақстан мемлекеттілігін қалыптастыру
жағдайында қазақ иісі әлжуаз шығуда. Оның үстіне қазіргі мемлекеттілік
дегеніміз таза отырықшылықтың бұрын болмаған басқа сапасы мен қазақтардың
көшпелі өркениетін субъектісі екенін ескерсек, жаңа ұлт қалыптастыру неге
керек және қалай деген сауалдарға барынша дұрыс жауап табар едік. Сонымен,
қазақтілділер мұрат етіп жүрген Қазақстанның қазақы келбеті болу керек
деген мәселесі, қазақтілділердің алдына мұсалдат менталитет деңгейінен
арылып, мемлекеттік субъект болатындай қауқарлы да ықпалды әлеуметке айналу
қажет деген міндет қояды. Басқаша айтқанда, мемлекеттік органдардың
құлағында отырған және қоғамдық қазанның қайнауында жүрген қазақтілділер
неғұрлым елді билеуге дәрменді болса, соғұрлым жаңа ұлттық келбеті
айқындалады. Алайда, қазақтілділер әзірге ел билеу дәрменін тіл, діл және
дін төңірегіндегі байбаламмен ғана шектеп отырған әсер бар. Билікке барған
қазақтілділер неғұрлым қауқарсыз болса, олар мемлекеттің қызығын көруге
ұмтылған басқа әлеуметтің соғұрлым ойыншығы болады да шығады. Осы жерде
парламенттегі қаптаған қазақтардың, мәселен, тілге дегенде дауысы неге
шықпайды деген сауалға жауаптың өзінен өзі шығады. Сөйтіп, қазақтың атынан
депутат болғанымен, этностың мүддесін қорғамай, жай ғана жепутат болып
жүргендердің аз еместігі осындай қауқарсыздықтан көрініс береді.
Сонымен, Қазақстанның егемен болғанына 15 жылдың жүзі болғанымен, оның
бірыңғай ұлттық келбеті әлі шешілген жоқ, ол орыс тілділердің гегемондығы
арқылы баяу ғана қалыптасу үстінде. Осы қалыптасуға белгілі бір мәртебе
беру мақсатымен былтыр қазақстандық ұлт деген ұғымсөз дүниеге келді.
Алайда, бұл процесс халықаралық дипломатияда да болсын, қарапайым
қоғамдастықта болсын қазақ дейді. Демек, қазақтілділердің қандай да
пікіріне қарамастан біртұтас мемлекеттің субъектісін қазіргі қоғамдық ғылым
ұлт деп мойындайды. Ал, бұл субъектіге айталық, Қазақстандағы барлық адам
атаулының бәрі кіретіні сөзсіз. Ендеше, сыртқы саясат біздің бәрімізді бір
ұлт деп отырғанда одан қашып шыға алмайсың. Алайда, осы ұлтты атауға
келгенде орыстілділер өздерін қазақ атауға қымсынып, бәлкім арланып,
қазақстандық деп атауға ұсынады. Өмірде қазақстандық ұлт бар деген сөз,
ал оның мазмұны қаншалықты, ол өз алдына бір әңгіме. Ал атауға келгенде әр
түрлі ұсыныс қылаң беруде. Мәселен, қазақтілділер айтатын Қазақстанда бір
ғана ұлт бар, қалғандары диаспоралар деген уәж тек қана этностық құрам
жағынан алғанда мақұлдануы мүмкін, ал Қазақстандағы экономикалық әлеуетке
қожайын ретінде сол диаспоралардың үшеуі елдегі халық санының бейресми
санағы бойынша 60% - дан асып отырған қазақтардың алдында тұрғандығын
ескерсек, экономика жүзінде әлгі тұжырымның орынсыздығы алдымыздан шығады.
Ендеше, қазіргі заманда ұлт болу үшін елдегі басты этнос болу жеткіліксіз.
Экономикада, ешбір диаспора сен басты ұлтсың ғой деп, өз сыбағасы мен тең
құқығын бере салмайды, оған ұлттың өз қауқары бой көрсетуі керек. Демек,
қазақстандық бірыңғай ұлттың қалыптасуына этностық ала – құлалықтан гөрі,
қазақ этносының қауқары қаншалықты бой көрсетсе, мазмұн жағынан толық
қалыптасып болмаған қазақстандық ұлттың мәнін қазақтілділер сонда ұғына
түседі. Алайда, қазақстандық ұлттың қалыптасуына диаспоралардың түрлі
саладағы авангардтық ролінің қатері болуы әбден мүмкін. Қазіргі басты көзге
түсіп тұрған жайт: біртұтас ұлттық субъектінің басты екітілдік тұжырымға
тірелуінде – қазақтілділер қазақты қазақстандыққа айырбастаудан, тілден
айырылып қойыртпақ болудан сескенеді. Орыстілді қазақтардың арасында,
өздерін қазақ тілін меңгермеу сылтауы ретінде өздерін қазақстандық ұлт
өкілі екендіктерімен ақтағысы келетіні жеткілікті болса, қазақ еместер
арсында өздерін жаңа қазақ ретінде танытып жүргендер де бар. Бұған қазақ
тілі мен қазақы менталитетті жақтап, оны қорғауға жандарын салып жүрген
азаматтар да емес.
Мәдени мұра бағдарламасы және оның Қазақстан қоғамының рухани
жаңаруына тигізетін ықпалы.
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Президентінің ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негізгі бағыттары қазақстан халқына жолдауына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылы 5 қыркүйекте №903 қаулысымен
бекітілген,Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
Бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 6.5.2-тармағына
сәйкес әзірленді.
Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай – күйі сан ғасырлық
дәстүрлерді сақтау мен одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенің қолдан
келгенше қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін
ашумен, кесенелерді, ескі мешіттерді, ежелгі кенттерді тұмшалаумен, қалпына
келтіру жөніндегі жұмыстарды жандандырумен, олардың негізінде жаңа тарихи –
мәдени мұражай – қорықтарды құрумен сипатталады.
Қазақстанда қазіргі уақытта тарих, археология, сәулет және мүсін
өнерінің жылжымайтын ескерткіштері 25 мыңнан астам, 11 мың кітапхана, 147
мұражай, 8 тарихи – мәдени қорық – мұражай, 215 мұрағат бар деп есептеледі.
Тарихи және этнографиялық бейіндегі мемлекеттік мұражайлардың,
Қазақстан тарихындағы есте қалатын оқиғаларға арналған мемориалдардың
тармақталған желісі жасалды.
Қазақстанның тарихы мен мәдениетінің қайталанбас ескерткіші –
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі 2003 жылғы маусымда
ЮНЕСКО – ның Дүниежүзілік мәдени мұра тізіміне енгізілді.
Астана қаласының мәдени инфрақұрылымын жақсарту жөнінде шаралар
қолданылды: республика астанасында соңғы жылдары Қазақ музыкалық комедия
театры, мұражайды, кітапхананы және концерт залын қамтитын Президенттік
мәдени орталығы ашылды. Ұлттық кітапхананың құрылысы аяқталды. Киноконцерт
залы мен цирктің құрлысы жүргізілуде.
Тарихи – мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы, Мәдениет
туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары қабылданып күшіне енді. Сонымен қатар, мәдени
мұраны қорғау мен дамыту саласында қалыптасқан ахуал осы бағыттағы қызметті
одан әрі дамыту мен жандандыру кезек күттірмейтін кешенді шараларды
қолдануды талап етеді. Қазақстанның ұлттық тарихы үшін орасан зор мәні бар
көптеген тарихи, археологиялық және сәулет обьектілері шұғыл көмекке
мұқтаж.Олардың арасында – Оңтүстік Қазақстандағы Арыстанбаб кесенесі,
Қызылорда облысындағы Асан – ата және Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысының Тұрбат ауылындағы тарихи –
сәулет және археология ескерткіштері, Маңғыстау қорығы және Ордабасы
қорығы және т.б. секілді тарих пен мәдениеттің қайталанбас ескерткіштері
бар.Олардың көпшілігі осы уақытқа дейін урбандалу, индустриялану және
технократиялану салдарынан болатын бұзылып – бүлінуден қорғалмаған.Ежелгі
уақыттан бергі заттық емес, рухани мәдениеттің ескерткіштерін, соның ішінде
ежелгі түркі жазу ескерткіштерін зерделеу, пайдалану, қазіргі авторлардың
шығармаларындағы дәстүрлі мифологемалар мен бейнелердің өзгеруі жүйесі мен
әдістерін дамыту жеткіліксіз.
Өткен ғасырдың 90 – жылдарынан бастап қазақ тілді оқырман үшін
философия, тарих, заңгерлік және басқа салалардағы әлемдік ғылыми ой –
сананың негізі қаланған еңбектерді, сондай – ақ көркем әдебиетті басып
шығару іс жүзінде тоқтап қалды.
Осымен байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық отаншылдық рухында
тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны жан – жақты зерделеуде ақтандақтарды
жабу, сондай – ақ қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорыту
мақсатында мемлекеттік тілде тарихи, көркем, ғылыми толық дестелерді
шығарудың мәселелері ерекше өзекті болып отыр. Қағаздан, желімнен, теріден,
қатырма қағаздан және т.б. органикалық материалдардан жасалған жазба
мұраның, құжаттардың табиғи сарғайып – ескеруі орын алуда. Құрманғазы
атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының қорында, елдің мұрағаттары мен
қоймаларында сақталған аса көрнекті ауызекі кәсіби дәстүрде орындаушы –
музыканттардың фоножазбаларының табиғи жай – күйіне де айрықша назар
аудару керек.
Осы Бағдарламаның аясында жоғарыда белгіленген мәселелерді кешенді
түрде шешу Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және кеңінен
таныстыру жүйесін одан әрі дамытуға ықпал ететін болады.
Бағдарламаның мақсаты елдің рухани және білім беру саласын дамыту,
мәдени мұрасының сақталуын және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.Алға
қойған мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді шешу арқылы жүзеге
асырылады:
елдің маңызды тарихы – мәдени және сәулет ескерткіштерін қайта жаңғырту;
мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз
әдебиетін, дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарды зерделеудің тұтастай жүйесін
жасау;
ұлттық әдебиет пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту, көркем және
ғылыми толық дестелерді шығару;
әлемдік ғылыми ой – сананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы
жетістіктерінің негізінде гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі
толыққанды қорын жасау.
Бағдарлама 2004 – 2006 жылдар аралығындағы кезеңде іске асырылады және
мәдени мұраны сақтау мен өркендетудің негізгі бағыттары:
оларды зерделеудің тұтастай жүйесін қалыптастыру, ежелгі және орта
ғасырдағы кенттерге, қоныстарға, қорғандарға археологиялық зерттеулер
жүргізу, олардың базасында қорық – мұражайлар құру, оларды туризм
инфрақұрылымының жүйесіне енгізу;
Қазақстанның қайталанбас тарихи – мәдени және сәулет ескерткіштерін
қалпына келтіру, тұмшалау мен пайдалану;
ғылыми білім – білікті кеңінен насихаттау, тарих ғылымының теориялық
проблемаларын әзірлеу, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиетті
шығару.
Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің
томдарын жинағы баспаға дайындау жөнінде жүйелі жұмысты жүзеге асыру;
облыстық мемлекеттік инспекциялардың, қалпына келтіру ұйымдарының
қызметіне бірыңғай басшылықты қамтамасыз ету, тарих пен мәдениет
ескерткіштерін қорғау саласында бекітілген бағдарламалар мен жобаларды іске
асыру міндетіне кіретін тарихи – мәдени мұраны қорғау мен белсенді
пайдалану жөнінде республикада ұтымды құрылымды құру туралы мәселені шешу;
мемлекеттің мәдени мұрасы және ақпараттық ресурсының обьектісі ретінде
ұлттық мұрағат қорын пайдаланудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттік тілде ұлттық әдебиет пен жазудың таңдаулы үлгілерін,
әлемдік ғылыми ой – сананың жетістіктерін дайындау және басып шығаруды
жүзеге асыру арқылы көзделеді.
Осыған сәйкес Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары:
ұлттық тарихтың маңызды тарихи – мәдени, археологиялық және сәулет
ескерткіштерін қайта жаңғырту;
қазақ халқының мәдени мұрасын зерделеудің тұтастай жүйесін құру;
ұлттық және әлемдік ғылыми ой – сананың, мәдениет пен әдебиет
басылымдарының дестелерін әзірлеу болып табылады.
Ұлттық тарих ескерткіштерін қайта жаңғырту ұлттық мәдениет үшін
айрықша мәні бар мынадай ескерткіштерді: Абат – Байтақ, Айша – Бибі
кесенелеріне, Қараман – Ата, Шопан – ата сағаналарына, Ақыртас және Баба
– ата сарай кешендеріне кешенді ғылыми – мәдениеттану зерттеулерін
ұйымдастыру, оларды қалпына келтіру, тұмшалау, жаңарту және абаттандыру,
сондай – ақ тарихи және этномәдени ортаны өркендету мен дамыту, Қойлық,
Есік, Сарайшық, Берел және басқа да ежелгі, орта ғасырдағы кенттерге,
қорғандар мен қоныстарға археологиялық зерттеулерді жүргізу арқылы
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштері жинағын
баспаға дайындау жөнінде жүйелі жұмыс жүзеге асырылады. Республика
мұражайларының қорында сақталған тарих пен мәдениеттің жылжымалы
ескерткіштері тұрақты түрде қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуді қажет
етеді. Осыны негізге ала отырып, ұлттық тарих үшін айрықша мәні бар мұражай
қорларын қалпына келтіру мен түзу жөнінде орталықты құру мүмкіндігін
қарау қажет.Өткеннің көрнекті ғалым ойшылдарының мұрасын зерделеу, сондай –
ақ қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи мәні бар сирек кездесетін
басылымдардың қолжазбаларын, кітаптарды және мұрағат құжаттарын табу мен
сатып алу үшін алыс және жақын шетелдердің мұрағаттары мен кітапханаларында
жұмыс жүргізу үшін ғылыми – зерттеу экспедициялары ұйымдастырылады.Ұлттық
мәдениет үшін айрықша мәні бар тарихи – мәдени, сәулет және археология
ескерткіштеріне, соның ішінде қорық – мұражайлар өңірлеріне оларды сақтау
мен мұражайға айналдыру мақсатында қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізу де
көзделеді.
Құжаттық мұраның бірегей үлгілерін сақтау, сондай – ақ оларға еркін
қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында өткеннің көрнекті
ғалымдарының, ойшылдарының, оның ішінде:әл – Фарабидің,
Ж.Баласағұнидың,М.Қашғаридың,С.Бақы рғанидың,
А.Йүгінекидің,М.Дулатидың,Қ.Жалайыр идың, З.Бабырдың және басқалардың
мұрасын зерделеуді жалғастыру қажет. Қолжазбалардың, сирек кездесетін
басылымдар мен кітаптардың: Кодекс Куманикустың, Қорқыт Ата кітабының,
Оғыз – наменің, Бабыр – наменің, Махаббат – наменің, Ж.Баласағұнидың
Құтадғу білігінің және қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи мәні бар
басқа да қолжазба ескерткіштердің қөшірмелерін табуды, сатып алуды немесе
дайындауды жалғастыру қажет.
Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы мен Электрондық құжат
айналымының бірыңғай жүйесін енгізу жағдайларында Ұлттық мұрағат қоры
құжаттарының жаңа тасығыштарда сақталуы мен пайдаланылуы өзекті міндеттерге
айналып отыр, оларды шешу үшін Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағаты жанында мұрағат құжаттарының сақтандыру көшірмесін жасау мен
қалпына келтіру жөнінде орталығы құрылуға тиіс.
Қазіргі Моңғолияның және әлемнің басқа да елдерінің аумағындағы
ежелгі түркі руникалық ескерткіштерді табу мен олардың көшірмелерін жасау
жұмысы жалғасады.Ұлытауда Қазақстанның мемлекеттік тұтастығы мен халықтары
бірлігінің нышаны – мүсінтас тұрғызылатын болады. Мәдени және аралас мұра
обьектілерін күзету аумақтарының шекарасы, өңірлері белгіленіп,
Дүниежүзілік мұраның күнілгері тізіміне енген обьектілердің деректер базасы
жасалып, Қожа Ахмет Иассауи кесенесін басқару мен сақтау жөніндегі бизнес –
жоспар жасалады.
Әлемдік мәдениеттің көрнекті ойшылдарының, әдебиетшілері мен
қайраткерлерінің таңдаулы шығармаларының кең ауқымын қазақ тілді оқырманға
таныстыру және гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды
қорын жасау мақсатында әлемдік ой – сананың таңдаулы жетістіктерінің
негізінде іргелі әдеби – көркем және ғылыми басылымдарды әзірлеп, шығару
қажет.Баспа қызметінің ерекшелігін және әлем әдебиеті классиктерінің
шығармаларын, ғылымның түрлі салалары бойынша еңбектерді аударуды
ұйымдастырудағы алда тұрған жұмыстың көлемін ескере отырып, кейбір
басылымдарды шығару кейінгі жылдарда да жалғасатын болады.
Фольклортану, әдебиеттану және өнертану топтамасы – қазақтың халық
ауыз әдебиетін біріктіретін Бабалар сөзі кітабының дестесінде беріледі,
ол жүздеген жылдар бойына қалыптасқан қазақтың халық ауыз әдебиетінің бай
мұрасын бейнелейтін ертегілерден, аңыздардан, эпостық шығармалар мен тарихи
дастандардан тұрады.
Тағы бір орасан зор құндылық Қазақ әдебиетінің тарихы, ол бірнеше
ғасырлар бойына Қазақстанда қалыптасқан, көркем әдеби ойдың түп негізі
туралы әңгімелейді, Қазақстанның ақын – жазушылары шығармашылығының
негізігі үрдістері мен ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Көркем әдебиет
топтамасында әлемдік классиканың жетістіктері көрініс тапқан. Әлемдік
әдебиет кітапханасы дестесі Еуропа, Америка, Африка, сондай – ақ Азия
елдерінің алдыңғы қатардағы әдеби шығармашылығын қамтиды.
Философия топтамасында қазақ халқының бай философиялық мұрасынан
мағлұмат беретін шығармалардың таңдаулы үлгілерін тұтас біріктіруге тұңғыш
қадам жасалып, Қазақ халқының ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейінгі
философиялық мұрасы дестесі шығарылады. Ұлы Даланың көрнекті ұлдары –
Қорқыт ата нақылдарынан басталған;Абай мен Шәкәрімнің дүниетанымында
жалғасын тапқан философиялық көзқарастар әлемдік ізгі рухани мәдениеттің
інжу – маржандары болып саналады. Әлемдік философиялық мұра дестесі Батыс
пен Шығыстың ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейінгі көрнекті ойшылдарының
философия тарихы туралы ілгері еңбектерін, аса танымал шығармаларын
қамтиды, олардың алдында философиялық мектептер мен бағыттардың қысқаша
сипаттамалар, авторлардың өмірбаяны берілген.
Тарих ғылымы топтамасындағы Қазақстанның тарихы жөніндегі жазба
деректер жобасы Қазақстанның ежелге уақыттан бүгінгі күнге дейінгі тарихы
тарихы бойынша жазба деректердің мемлекеттік тілдегі бірнеше дестелерін
басып шығаруға дайындықты көздейді, олардың ішінде Геродоттың, Птолемейдің
еңбектері, сондай-ақ аса маңызды араб, парсы, түрік тілді, қытай, моңғол,
орыс және батыс жазба деректері қамтылған.
Әлемдік тарихи ой-сана дестесіне әлемнің көрнекті ойшылдары мен
ғалымдарының адамзат өркениеттерінің, мәдениетінің, елдер мен халықтардың
даму проблемаларына арналған трактаттары кіреді.
Археология, тарих және мәдениет ескерткіштері топтамасында –
Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы кітаптары дестесінде
Қазақстанның археологиясы мен тарихының жылжымайтын ескерткіштерінің тарихи
және көркем құндылығы, сондай-ақ халықтың тарихы мен қолөнері суреттермен
қысқаша баяндала отырып, мол мәліметтер беріледі. Қазақ халқының тарихи
мұрасын зерделеудің тұтастай жүйесін жасауға ықпал ететін альбомдар дестесі
де қызығушылық туғызады. Олардың арасында Қазақстанның археологиясы,
Қазақстанның петроглифтері бар.
Мәдениеттану топтамасында – Әлемдік мәдениеттану ой-санасы
жобасында мәдениеттанудың мәдениет және өркениет, мәдени құндылықтар
және мәдени құбылыстар, мәдениет субъектісі және мәдени мұра,
мәдениеттегі дәстүрлер мен жаңалықтар, мәдениеттің типтері және
басқалары секілді негізгі ұғымдарына арналған өткеннің ойшылдарының
көптеген трактаттарының аудармалары мен қазіргі ғалымдардың монографиялары
енген.
Этнография және антрпология топтамасындағы Қазақтың халық
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары суретті кітап-альбомдар дестелерінде
халықтың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары сипатталып, қазақтардың мәдени
құндылықтары мен қолөнері туралы мәліметтер беріледі.
Заң ғылымы топтамасы – Қазақтар құқығының ежелгі дүниесі
кітаптарының дестесі белгілі билердің қазақ халқының бірлігін және оның
аумағының тұтастығын сақтауға, қоғамдық имандылық тұрғысынан үйіруге
үндеген шешендік сөздері, нақылдары мен қарасөздері жинақталған, оларда
адамды сүю, татулық пен әділдік қағидалары, сондай-ақ қазақтар құқығы
қағидаларының жазбалары мен жинақтары беріледі.
Әлеуметтану топтамасындағы бұл бағыт Әлемдік әлеуметтану ой-санасы
дестесінде беріліп, ол қоғамда тұлғаның қалыптасуы мен оның әлеуметтенуі,
әлеуметтік институттардың қалыптасуы мен әлеуметтік үрдістердің мәні
мәселелері жөніндегі көптеген зерттеулерге, сондай-ақ әлеуметтану ілімінің
қазіргі таңдағы теориялары мен мектептеріне арналған.
Саясаттану топтамасында – Әлеуметтік саясаттану ой-санасы
дестесінде Ежелгі дүниенің, Орта ғасырдың, Жаңа және Жаңаша уақыттың
негізгі саяси және құқықтық доктриналары туралы мағлұмат беретін, сондай-ақ
саяси-құқықтық идеологияның даму сатыларын оның дүниетанымдық негіздерімен
және теориялық мазмұнымен бірлікте бейнеленетін түрлі дәуірлердегі дүние
ойшылдарының мәтіндері жинақталады.
Психология топтамасындағы Әлемдік психологиялық ой-сана дестесінде
жүздеген жылдар ішіндегі әлемдік психологиялық ой-сананың түп-негізін
бейнелейтін ғылыми психологиялық ой-сананың аса танымал өкілдерінің
еңбектері қамтылады.
Экономика ғылымы топтамасындағы Экономика классикасы кітаптарының
дестесі ғалымдар мен ойшылдарының экономика жөніндегі теориялық мұрасына
арналады, ол қоғам дамуының, шаруашылық жүргізу нысандары мен экономикалық
идеялардың диалектикалық бірлігін бейнелейтін әдіснамалық тәсілге
негізделген. Осы дестенің әрбір томы классикалық, кейнстік,
институционалдық, монетарлық және басқа да жетекші экономикалық
мектептердің негізгі қағидалары мен есімдері туралы мағлұмат беретін
ақпараттық материалдар мен мәтіндерді қамтитын болады.
Тіл білімі топтамасындағы осы бағыттың дестелерінде қазақ әдеби
тілінің дамуы жөнінде жан-жақты мәлімет беретін және оның лексикасының
баюына ықпал ететін қазақ тілінің түрлі түсіндірме сөздіктері, синонимдер
сөздігі, диалектологиялық және этимиологиялық сөздіктері беріледі.
Мұрағат және кітапхана ісі топтамасына – Қазақ зиялыларының хаттары
мұрасы жинағына Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында
және Ресей Федерациясының мұрағат қорында табылған қазақ қоғамындағы ел
басқарушылардың – ұлттық ғылыми және шығармашылық зиялы қауымның көрнекті
қайраткерлерінің хаттарының ауқымды кешені енеді.
Энциклопедиялар топтамасындағы осы бағыттың дестелері қазақ
мәдениетінің тарихы, ерекше әдеби жанрлар мен өнердің бағыттары туралы
мағлұмат беретін әдебиет, мәдениет және өнер жөніндегі энциклопедиялар мен
энциклопедиялық анықтамалықтардың алуан түрлі ауқымын қамтиды. Қазақ, орыс
және ағылшын тілдеріндегі Қазақстан Республикасы энциклопедиясы жан-жақты
сипаттамаларды, статистикалық материалдарды, бай иллюстрацияларды,
фотосуреттерді, схемалар мен диаграммаларды қамтиды.
Бейнелеу өнері топтамасындағы осы бағыттың дестелерінде Қазақстан
бейнелеу өнерінің құнды үлгілері фото және бейнелеу альбомдарында көрініс
табады. Қазақстан суретшілері атты жеке дестеде Ә. Қастеев, О.
Таңсықбаев, С. Калмыков және басқалар секілді заманымыздың талантты
шеберлеріміздің шығармашылығына арналған бейнелеу альбомдары шығарылады.
Бағдарламаны қаржыландыру республикалық бюджеттің есебінен жүзеге
асырылатын болады. Қаржыландырудың жалпы көлемі – 1933,6 млн. теңге, оның
ішінде: 2004 жылы – 641,65 млн.; 2005 жылы – 631,7 млн.; 2006 жылы – 660,2
млн. теңге. Бағдарламаны қаржыландырудың 2005-2006 жылдарға арналған көлемі
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің болжамды
көрсеткіштерінің аясында нақтыланатын болады.
Ұлттық әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениеттің, әдебиеттің шығарылуы
кейінгі жылдарда аяқталатын кең көлемді дестелі басылымдарын қаржыландыру
мәселелері белгіленген тәртіппен қаралатын болады.
Бағдарламаны іске асыру ұлттың рухани-білім беру және зияттық- мәдени
деңгейінің көтерілуіне, өскелең ұрпақты әлемге ортақ құндылықтар,
Қазақстандық отаншылдық рухында тәрбиелеуге, қоғамды одан әрі топтастыруға
ықпал етеді. Нәтижесінде: тарих пен мәдениеттің 30-дан астам маңызды
ескерткіштері қайта жаңғартылды.
32 ежелгі және орта ғасырлық археологиялық кенттер мен қоныстарды
ғылыми зерттеу, тұмшалау, абаттандыру, мұражайға айналдыру және туристік
мақсатта пайдалану жөнінде жұмыстар жүргізіледі. Мәдени инфрақұрылым
кеңейтіледі, тарихи-мәдени құндылықтарды насихаттау мен кеңінен таныстыру
жөніндегі қызмет жанданады. Мәдени мұраны зерделеудің тұтастай жүйесін
жасау жөнінде шаралар іске асырылады. Республикалық Ұлттық кітапхана
жанында Ұлттық кітап жәдігерлерін табу және сатып алу, кітаптар мен ежелгі
қолжазбаларды қалпына келтіру орталығы, Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағаты жанында қазіргі заманға жабдықтармен жарақталған
Мұрағат құжаттарының сақтандыру көшірмесін жасау және қалпына келтіру
орталығы, Президенттік мәдени орталық базасында ұлттық тарих үшін айрықша
мәні бар мұражай қорын түзу мен қалпына келтіру орталығы құрылады. 16 бағыт
бойынша түрлі кітаптар дестелері шығарылады. Қазақстанның мемлекеттік
тұтастығы мен халықтары бірлігінің нышаны – мүсінтас тұрғызылады, деректер
базасы жасалады, ЮНЕСКО-ның күнілгері тізіміне енгізілген мәдени және
аралас мұра объектілерін күзетудің аумақтары мен өңірлерінің шекарасы
белгіленеді, елдің қорларында, мұрағаттары мен қоймаларында сақталған аса
көрнекті ауызекі кәсіби дәстүрде орындаушы-музыканттардың фоножазбалары
қалпына келтіріліп, қазіргі заманға аудиотаспаларға көшіріледі.
Қазақстан Республиканың Президентінің 13.01.04 Жарлығымен бекітілген
Мәдени мұра бағдараламасы Қазақстанның мәдениеті мен руханилығын жедел
дамыту мүддесін көздейді, тарихи – мәдени сабақтастықты іске асыруға
бағытталған. Оны жүзеге асыру қоғамның бұдан әрі өзін - өзі тануына және
ынтымағының артуына әкеледі. Бұл процеске әлемдік қауымдас – тыққа енудің
негіздері болып есептелетін жан-жақты білімділік, өзара түсіністік, ұлттық
және мемлекеттік сана тұғырының мықтылығы да өзгеше реңк дарытады.
Мемлекеттік бағдарлама теориялық – методикалық, ұйымдастыру, қаржылық,
салааралық үйлесім мәселелерін бірігіп шешкен жағдайда ғана нақты нәтиже
бермек. Мұндай шешімдер Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы
жанындағы Қоғамдық кеңес деңгейінде қабылданады. Қоғамдық Кеңестің
өкілеттігі мен жұмыс тәртібі осы органның айрықша ролі және оған жүктелген
жауапкершілікті ескере отырып анықталады.
Қоғамдық Кеңестің бірінші кезектегі міндеттері 2004-2006 жж. Мәдени –
тарихи сабақтастықтың басымдықтарын анықтау және ынталандыру жүйесін,
бағдарламаның нақты шараларының тиімділік бағасын белгілеу болып табылады.
Бұл мәселелер бойынша қабылданған шешім Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасына жан – жақты және мазмұнды іс - әрекеттік сипат береді.
Мәдени мұраның тарихи диапазоның белгілеу де негізгі басымдықтың бірі.
Оның сабақтастық және зерттеулік бағыттары жұмыстарды іске асырудағы
маңыздылығы сөзсіз. Қоғамдық Кеңес соңғы екі мың жарым жыл көлеміндегі
фактілерге, яғни, қола дәуірінің соңы және темір дәуіріне айрықша көңіл
бөлуді сұрайды. Бұл ретте, біздің назарымызға себеп – салдарлық
байланыстар, негізгі тарихи оқиғалар оралады. Сабақтастық нақты және
тұтастай алғанда өзара әрекеттестікпен тығыз байланысты. Этникалық тарих –
дүниетану, басқа халықтар мәдениетімен, сенімімен өзара бірлестікте
жасалады. Қазақтар және бабаларымыздың өз көршілерімен әрбір жер пұшпағына
қатысты және бізге мұраға қалған байланыстарын сөз еткенде бұл аспектіні
назарда ұстаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әсері көп. Бірақ ұлттық идеяны қозғамас бұрын ерте заманғы мұраларға біраз
тоқталып өткеніміз жөн. Өйткені төл мәдениетіміздің өзегі-түркі тектес
халықтардың көне дәуірінен басталады.
Алайда, көне тарихымыз, мәдениетіміз бен жазба әдебиетіміз соңғы
жетпіс жыл бойына жолы кесіліп, жоны тесіліп, құрсауланып жатты. Қадіми
кітаптар құмға сіңген судай ғайып болып,әдебиет пен мәдениет мұралары
талауға түсті. Көнекөз қарттар қолда сақталған жазба шежірелерді, тарихи
мұраларды өзгелерге көрсетуге қорықты.Ауызша таратуға да жүректері
дауаламады.Соның салдарынан ұлттық санамызды айқындайтын салт-дәстүрлеріміз
ұмытыла бастады. Көне тарихты білетін құнтты адамдар құрт азайып
кетті.Содан болар мәдени мұраларды, тарихи оқиғаларды,дара тұлғаларды
зерттеу кезінде көп қиыншылықтарға ұшыраймыз.
Тек қана еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана көне мұраларға,
шежірелік кітаптарға көңіл бөліне бастады. Есімін халық қастерлеген тарихи
адамдардың өз ұрпақтарымен жүздесуіне мүмкіндік туды.
Мәдениеттің тұрақты жағы-мәдени дәстүр, соның арқасында тарихтағы
адамзаттық тәжірибе жинақталады, әрбір жаңа ұрпақ жасаған тәжірибесіне
сүйеніп,оны кемелдендіреді, дамытады. Ертедегі бабаларымыздың өмірлі
өнегесі, қадір-қасиеті бізге аңыз күйінде жетті. Батырлардың, билердің,
шешендердің, ғалымдардың есімдері халық жадында сақталады. Олардың тұрмыс-
салтарын, әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін қастерлеп ұстап, жалғастырып келеді.
Бұл көне мұралар жазба шығармашылыққа ауысып,кейінгі ұрпақтың
игілігіне,алтын қазынасына айналды. Қазіргі қоғамда адамдар мәдениетті
бойына сіңіре отырып, оның үлгілерін қабылдайды.
Жалпы алғанда, қазақ халқының тұрмыс-жіршілігіне, салт-дәстүрін қалпына
келтіруге, ұлттық идеяны қалыптастыруда Мәдени мұра бағдарламасының
маңызы зор.
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Президентінің ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негізгі бағыттары қазақстан халқына жолдауына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылы 5 қыркүйекте №903 қаулысымен
бекітілген.Осы бағдарламаны әзірлеу мәдени мұра саласында қалыптасқан
ахуалға неғұрлым белсенді де сындарлы ықпал ету қажеттілігінен туындады.
Әкімшіл-әміршіл жүйенің кезінде қазақ халқының тарихы, қалыптасқан мәдени
ескерткіштері ұмытылды, қайсібіреулері қиратылды. Оларға ескінің қалдығы
деп қарады. Бұлар енді ғана, осы Мәдени мұра бағдарламасының арқасында
қалпына келтіріле бастады. Тарих пен мәдениеттің 30-дан астам маңызды
ескерткіштері қайта жаңғыртылды.
Рухани байлық-әр халықты сақтап қалатын және өмір сүру құқығын
дәлелдейтін қайнар бұлақ. Халқымыздың ұлттық дүниетаным ерекшелігін, рухани
мәдениетімізді, ұлттық идеямызды әлемге танытатын кез келді. Сондықтан
ұлттық идеяны алыстан іздеп, тон пішпей, сол қазақтың мәдени мұраларынан,
қазақтың өзінен іздеуіміз керек.
Ұлт деген ұлағаты бойында, қандас, бауырмал, өзектес жандардың
шаруашылық тауқыметі ойында, болашағы отбасы мен Отанының жолында, өз
тағдыры өз қолында, тілі бір, ділі бір жандардың қауымдастығы болса керек.
Оларды ортақтастыратын тілі, тағдырластыратын тарихы, сырластыратын,
силастыратын, мұндастыратын, жарластыратын, әдебиеті, ата мекенінің
тұтастығын, бүгінгі мен ертеңін ойластыратын, отанын қорғауды
ұйымдастыратын мемлекеті. Ендеше, тіл, тарих, әдебиет-ұлттың жаны мен қаны,
рухани болмысы. Тіл дамып, әдеби тілге айналған тұста, шығыстанушы академик
Н.И.Конрад айтқандай, жаңа этнос қалыптасып, биік тұғырға қонады. Тек тіл,
тарих, әдебиет бірігіп-кірігіп, тұтас бір рухани материк болып ұлттық
болмысты тудырады. Халық-дария, одан батыр да, ақын да, дана да шығады.
Халық-Отан тұғыры, ел іші кеніш, көп қорқытады, терең батырады. Ал осы
халық рухты болса көші еселенеді, ол өз ортасынан батыр өсіреді, рухсыз
халық қара тобырға айналады.
Отан-табиғи, тарихи, әлеуметтік, саяси, мәдени орта, адам баласының
тіршілігінің негізі. Әр халықтың өз Отанын, ата мекенін сүю-заңдылық. Отан
сүю қанмен бармайды, ана сүтімен, тәрбиемен келеді, әр пенденің әлеуметтік
тұлғасымен, азаматтық санасымен негізделеді. Ұлтжандылықтың әлеуметтік
тұғыры-халық. Халық-өз отаны үшін қандай да болмасын қиындыққа көнеді.
Отанжандылық, ұлтжандылық-ұлтшылдық емес. Ұлтын сүю, оған табыну ғана
емес, ұлтына еңбек ету. Ұлттық идеяның негізі-ұлттық тағдыр-талайы аумалы-
төкпелі өмірбаянында, мәдени құндылықтарда. Сонымен бірге, ұлттық
иммунитетінде. Ал иммунитет дегеніміз-адам бойындағы белгілі бір қоздырмалы
ауруды улы әсері болғанына қарамастан бойына толық сіңірмей, оған қарсы
көрсететін әрекеті толыққанды жетілген қасиет. Қазақтың пәлен ғасырлық
жоңғар-қалмақ,орыс, тағы да басқа сырт жаугершілігінен аман қалуының сыры
сонда. Сондықтан мына алып Қазақстанның иесі алдымен қазақ, ал ондағы
диаспора саналатын ұлттар мен ұлыстар соған ортақ, яғни қазандас халық.
Мәдени мұра бағдарламасы ұлттық рухты
қалыптастырудың факторы ретінде
Мәдениет – адам ісінен шыққан жасанды нәрселердің бәрі өнер дүниесі,
өйткені олардың жасалып шығуына адам ақылы, әуесқойлық, шеберлігі, өнер
күші кіріскен. Ахмет Байтұрсынов мәдениетті екі салаға бөліп, тіршілік
үшін жұмсалатын тірнек өнері, көркемділік үшін жұмсалатын нәрселерді
жасауға арналған өнер көрнек өнері болады деп қараған. Бұл жіктеу –
иатериальная, духовная – деген мәдениет түрлері әлемдік әдебиетте де бар.
Мәдениетке деген тұтас баянды көзқарас жоқ десе де болады. Әдебиетте бұл
күні мәдениеттің мыңнан астам анықтамасы бар.
Ұзақ жылдар әлемдік мәдениет тарихында дала өркениеті, оның мәдениеті
мойындалмай келді. Кешегі советтік дәуірде мәдениет туралы ұғым
қарабайырланды. 20-шы жылдары сауатсыздықты жоюға лап берген кезде
мәдениеттілік ұғымы сауат ашу деңгейіне дейін түсірілді. Мәдениет – мәдени
– ағарту жұмысының аясында қалды. Идеологияландырылған мәдениет біркелкі
советтік мәдениетті – мазмұны социалистік, түрі ұлттық мәдениетті
қалыптастырды. Сөйтіп, ұлттық мәдениет өзінің ғасырлық мазмұнынан айырыла
бастады. Солай бола тұрса да қазақтың ұлттық сәулеті, сымбат, кескін, әуез,
әдебиет өнерлері шарықтап дами бастады. Сонымен бірге ұлттың діңі, ділі,
тілі қасіретке ұшырады, халықтың ұлттық санасы көмескілене бастады,
мәдениет саясат құралына айналды. Қазақ мәдениеті өзінің көшбастар
көсемдерінің қалың тобынан айырылды. Жаңа тәуелсіздік заманасы қазақтың
ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді.Ол көпұлттық сипаты бар
Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылғы қуғын – сүргін,
зобалаңнан ақталған қазақ мәдениетінің ұлыларының мұрасы халық қазынасына
қосылды. Дегенмен де қазақ мәдениетінің осы ту көтерген тұсында
проблемелары баршылық.
Ең алдымен, қазақ мәдениеті әлемдік мәдениет өрісінің түлегі. Біз жаңа
заманада өзімізбен өзіміз шектеліп, томағы – тұйықта қалып қою қаупінен
сақтануымыз керек.
Мәдени мұралар жасауда бұл күні кәсібилік өнерді әуесқойлық өнер жеңіп
бара жатқан көріністер жиі кездесетін болды. Өіне, әкесіне ұқсатып, не
болмаса кез келген шығыстың ғұламаларының бейнесіне еліктеп салған ешбір
мәдени құны жоқ, біркүндік ескерткіштер республиканың әр жерінен бой
көтеруде. Ескерткіштер жобаларына әкімдер, билік жүйесінде жүргендер өз
шешімімен өзі сүйген өнер иелеріне тапсырыс беріп, бұйрықпен қабылдауда.
Конкурс болмаған соң көптеген талантты жастардың қанаты қырқылып өсу
жолынан өшу жолына түсуде.Тәуелсіздік – мәдени, рухани мәдениетті жаңа
сатыға көтеретін фактор. Ол үшін қазақ мәдениетінің қайраткерлерінің рухани
бірлігі керек, мәдени даму жаңа жүйеге салыну керек. Жаңа жиырма бірінші
ғасыр мәдени дамуымыздың негізгі бағыттары анықталуы керек.Әлемдік
кеңістікте қазақ мәдениеті өзіндік қолтанбасы болуын зерделеу міндеті
тұр.Алдыңғы буын ағалардың кейінгі буын інілері, балалары туын биік ұстап,
мәдениеттің Хан тәңіріне бір сәт шаршамай, шалдықпай, торықпай беруі – үміт
оты!
Халық – дария, одан батыр да, ақын да, дана да шығады.Халық – Отан
тұғыры, ел іші кеніш, көп қорқытады, терең батырады.Ал осы халық рухты
болса көші еселенеді, ол өз ортасынан батыр өсіреді, рухсыз халық қара
тобырға айналады. Адам баласы жаратылғаннан бері 70 млрд. астам адам өмірге
келді. Бірақ өркениет тарихында рухты халықтардың аты қалды, заты қалды.
Рухты халықтың алды жарық,Рухты халық – жасампаз алып, тарих рухтың еңсесі
биік, есесі мол екенің ертедегі гректер, римдіктер, визатийліктер, ежелгі
ғұндар, түріктер, Шыңғыс хан дәуіріндегі мұнғылдар дәлелдеді.
Рух – деген не?
Рух – Ахмет Байтұрсыновтың анықтамасы бойынша, халықтың жаны. Аруақ
Шоқанның айтуы бойынша, ата – баба рухы. Рух – туған жер, туған ел, ана
тілі, ата тарихы, ұлт менталитеті ұғымдарымен, түйіндеп айтқанда, Отанмен
тағдырлас. Ұлың рухты болса сүйікті, қызың қылықты болса бақытты. Рухты жан
– Азамат – Адам, рухсызы – тұғырсызы – надан, не есалаң. Бір сөзбен айтсақ:
Рух адам баласының жан дүниесінің арқауы.
Жалпы адамзаттың қоғам және жеке адамдар болмысының мәнің ұғу, олардың
материалдық, рухани қатынастарының қалыптасуы мен оны қабылдаудың,
түсінудің жаңа түрлерінің туындауы ХХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында түрлі
ғылыми талпыныстар, діни сенімдер және мәдениеттану мәселелері арқылы
жүргізілуде. Әрине, бұл мәселелердің ғасырлар бойғы қарастыру жағдайларын
назардан тысқарылатып отырған жоқпыз. Қайта ол мәселелелер өздерінің нақты
сипатын жинақтап, өзіндік ерекшеліктерімен енді ғана қалыптасып келе жатқан
мәдениеттану ғылымының төрінен көрінуде. Мәдениетті зерттеудің мұндай
тарихи дәстүрлері антропология, социология, психология, тарих, тіл білімі
сияқты жалпы гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің назарынан күні бүгінге дейін
тыс қалған жоқ.мұның өзі мәдениеттану ғылымының әр тектілігіне меңзейді.
Зерттеулердің бұл дәстүрлі түрлері алдағы уақытта да, өздерінің заңды
жалғастарын таба беретіндігіне ешкім де шүбә келтіре қоймайды.
Алайда жоғарыда көрсетілген жалпы адамзат, жеке адамдар
болмыстарының мәні сияқты ақырғы сұрақтарының түсінілуі, танылу жеке
ғылым,діни сенім, философия бағыттарында немесе басқа да гуманитарлық
білімдер негізінде мүмкін емес екендігін ғасырлар бойғы,күні бүгінгі
ақиқаттың өзі көрсетіп отыр. Мәдениет – адам болмысының жасалу тәсілі.
Адам – барлық мәдениеттанымдық мәселелерінің негізі. Осыған
байланысты мәдениет түсінігін туптеп келгенде адамдардың қарекеттерінің
алғашқы арнайы болмыс тіршілігінің амалы ретінде қабылдай отырып,
мәдениетті адамдардың іс-қимылы арқылы түсіну қажеттілігін есте сақтау
керек. Мәселені қиындатпай, бір нәрсені атап өткен жөн: қаракет түсінігі
– бұл адам мен әлем қатынасының белгілі бір типі.
Мәдениет бұл былайша айтқанда, адам мен табиғаттың байланысының
принципі, оның қоғамдық өмірге енудің әдісі, сана сезімнің механизмі, басқа
құбылыстардан оқшауланбайтындығы және өзіне тән автономиялығы мен
бірегейлігі бар ғылым.
Мәдениет бұл әлемге және тұлғаға адами мағына, мән енгізуге
мүмкіндік береді. Ол адамзат дамуындағы көп ғасырлар бойы жинақталған
қабілеттілігін пайдалану үшін өзіне сіңіріп алады. Мәдениетті болу бұл
қолдан келтіру. Көптеген заттарды қолдана білу, ғасырлар бойы қалыптасқан
құбылыстарды бүгінгі маңыздылықты өз күйінде және өзі арқылы көре білу.
Рухани құндылықтар мен дәстүрлердің өсіп келе жатқан жас,жеткіншек
ұрпақты, бүгінгі заманның көшіне ілесе алатын буын, бітім-болмысы мықты,
дүниеге өзіндік көзқарасы бар, атадан балаға мирас болып келе жатқан
ақжарқын мінезі мен биік адамгершілік қадір-қасиеттерді бойына жинақтаған
жаны жомарт, ділі мен тілі таза азамат, жеке тұлға ретінде
қалыптастыруда,қоғам өміріне бейімдеп, әлеуметтендіруде алатын өзіндік орны
мен рөлі біршама.Осыған байланысты халықтық тәрбие көздерінің тарихи орны
мен рөлін объективті тұғыдан дұрыс бағалап,зерделеу бүгінгі таңда терең
мәнді әлеуметтік маңызға,педагогикалық сұранысқа ие болып
отыр.Себебі,өткеннің педагогикалық мәдениетін білу,оны ой елегінен өткізу
және пайдалану қазіргі жағдайларға жас жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудегі
әлеуметтік күрделі проблемаларды ойдағыдай шешуге жәрдемдеседі.
Халық педагогикасы – ұлттық қазына, рухани дүние. Халық педагогикасы –
қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мирас болып келе
жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Мұндағы бас тәрбиеші –
халықтың өзі. Ол ұрпақтан ұрпаққа ауыса отырып, бірте-бірте
қордаланып,кемелдене келе халық айтса,қалт айтпайды дейтіндей кем-
кетіксіз, ақаусыз халық игерген тәрбие негізі.
Халықтың ізгілік және адамгершілік тәрбие мұраттары негізіне алынған
халықтық педагогиканың прогресшіл дәстүрлерін қайта өркендету аясында ғана
білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңғырту процесі айрықша мәнге ие бола
алады. Бұл мұраттарды орынды және мақсатты пайдалану жеткіншек ұрпақты
туған жерге, еңбекке сүйіспеншілік, үлкендерді сыйлау, әр түрлі ұлттар мен
ұлыстар өкілдерін құрметтеу және олармен шын пейілді қарым-қатынас жасау
табиғатқа аялап қарау рухында тәрбиелеуде жәрдемдесе алады. Халықтық
педагогика,мектептік оқыту мен тәрбиелеу процесінде жеткіншек,жас ұрпақтың
бойына білгілі бір ұлттың ғасырдан ғасырға,атадан балаға мирас болып қалып
келе жатқан өзіндік ұлттық қадір-қасиеттерін,ұлттық сана-сезімі мен
психикалық ерекшеліктерін,салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, жөн-
жоралғыларын, ұлт мәдениеті мен өнерін, көркем әдебиеті мен фольклорын,
т.с.с. сіңіру үлгі-өнегесі,бір сөзбен айтқанда,адам баласына жұғысты барлық
адамшыл қадір-қасиеттер рухында баланы тәрбиелеуде қолданатын тәлімдері.
Қазақ халқы да бай тарихтың,мәдениеттің,өнердің,ұрпақ тәрбиелеудегі
өзіне тән тәрбие көздері мол әрі әдістері ұлттық ерекшеліктерді қамтыған
мұраның иесі. Сонау ҮІІІ-ІХ ғғ Әл-Фараби, Қорқыт Ата мұраларынан бастап,
Ахмет Ясауи, Асан қайғы, Өтейбойдақ, Қадырғали Жалаири, Қазтуған, Үмбетей,
Сыпыра, Доспамбет, Бұқар т.б. қазақ даласы философтарының ой-
пікірлері,жыраулардың толғауларының мазмұны адамгершілік-имандылық, рухани-
эстетикалық, отаншылдық мәнімен аса маңызды.
Ауыз әдебиеті-халық пдагогикасының тұнық мұхиты. Мақал-мәтелдердің,
өсиет өлеңдер мен ертегілердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың, батырлар
жырының халықтық педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды.
Қазақ отбасының тәрбиесіндегі өскен ұрпақ,халықының
экономикалық,әлеуметтік,тарихи,мәде ни ерекшеліктерін бойына сіңіре
отырып,сол материалдық,рухани құндылықтарды адамдар арасындағы қарым-
қатынаста,өзі өмір сүрген ортада жарасымды пайдалануды да меңгеріп
отырған.Бұл жерде ата-әже,әке,ана тәрбиесінің,олардың жеке бастарының мінез-
құлық,этикалық қасиеттерінің,бала тәрбиесінің қалыптасуына ықпалы мол
болған. Әке-балаға сыншы-дейді қазақ.Әке балаларының жеке
ерекшелігін,қандай іске,өнерге бейімділігін ескере отырып,олардың бойындағ
табиғи қасиеттерін дамытуға күш салады.Парасатты әке балаларына,ата-
бабаларының,ауыл-аймақтың қадірлі адамдардың іс-әрекеттерін,жарасымды
қатынастарға тұлға ретінде енуіне ықпал жасап отырған.
Адамгершілік қадір-қасиеттерді ұрпақ бойына сіңіру,жалпы қазақ
қоғамының,отбасының тәлім-тәрбие қағидалардың басты өзегі. Үлкенге –
құрмет,кішіге – ізет деген қағидадан бастау алатын адамгершілік тәрбие
мазмұны ұрпақты қоғамдық,әлеуметтік ортамен,адамдармен ортадағы қарым-
қатынастарға енуіне ықпал жасайтын жағымды мінез-құлықтық қасиеттерге
баулиды.
Халық педагогикасының мақсаты, міндеттері, тәрбие көздері,
принциптері, бұл саланы зерттеген педагог – ғалымдар: Г.Н.Волков,
А.Э.Измайлов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев
т.б. теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерінде тұжырымдалған,әрі бүгінгі
таңда мектеп және педагогикалық оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалану жолдары мен әдістері дәйектелген. Авторлардың бәрі дерліктей
халықтық педагогиканың мақсатын өткен ұрпақтың ғасырлар сынынан өткен тәлім-
тәрбиелік тәжірибелерінің негізінде болашақ ұрпақты ұлттық болмысымызға
сәйкес тәрбиелеу деп қорытындылайды.
Ата-ананы,үлкенді,туысқандық байланыстарды терең құрметтейтін ұлттық
әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер негізінде бала беделі өседі.сондықтан да
халықтық тәрбиенің негізі талап қою мен мейірімділігінде қатар тұрады.
Тәуелсіздігімізді жариялаған күннен бастап, рухани кеңістігіміз бос
қалды. Дәл осы олқылықты пайдалануға кімдер ұмтылмады дейсіз.Ең алдымен,
діни миссионерлер қаптады.Келсін-келмесін әркім өз діндерін
уағыздап,Қазақстанның рухани кеңістігінен орын алуға талаптанды.Соның
нәтижесінде, көп дінді, көп конфессиялы ел атандық.Бұнымен де тұрмады саяси
идеологтар еуразиялық дейсіз бе, қазақстандық дейсіз бе, әйтеуір түр-
тұлғасы қазаққа жат идеяларды тықпалай бастады.Бірақ,биік мінберден
қазақтық идеяны ұсынып, оны қолдап кеткен адам аз болды. Идеологиялық
бағыт-бағдарымыздың әлі күнге дейін бір ізге түспеуі салдарынан
болар,жазушыларымыз сүбелі туынды жаза алмады, зиялыларымыз ақырып теңдік
сұрауға жалтақ.Сөйтіп,елімізде идеологиялық солқылдақтық пайда болды.
Қазір жиі айтыла бастаған қазақстандық ұлт және үш тілділік
идеясы түбінде өмірщең бола қоймйтыны айдан анық.Қазақстан қоғамы бұл
идеяны мүлдем қолдап кете қойған жоқ.Әлсіз болса да әр жерден ұлт
патриоттарнының үні құмығып естіле бастады.Баспасөзде бұған орай әркім өз
пікірін білдіріп жатыр. Демек, бұл құбылыстың жалпыхалықтық сипат
алып,жаппай қолдауға ие болып кетер түрі жоқ.Қазақ идеологтары іргемізде
тұрған Ресейдің саяси-экономикалық жолын таңдауға құштар. Ресей жүрген
соқпақпен жүруге ынталы.Алайда,Ресейдің ұлт саясатына көзжұмбайлықпен
қарайды. Әрине, Ресей төлқұжатында ресейлік деп жазуды таңдағанмен, ұлы
орыстық идеясы бекем.
Мемлекеттік тарихы мың жылдарға созылса да, ұлт ретінде тарих
сахнасынан берік орын алса да,оның ұлт ретінде пісіп жетілмегені жайлы
сөздің қозғалуының өзі ұлттың өзіне деген сенімінің азаюын танытса керек.
Осыдан бір ғасыр уақыт бұрын, Ресейдің қоластында, тіпті автономиялық
дәрежеміз де бола қоймаған кезде Алаш зиялылары осы мәселені күн
тәртібіне қойып көрмеген екен.Ал,мемлекет тәуелсіздігін қолына алып, тарих
сахнасынан қайта орын алған жиырма бірінші ғасырда, мұндай солқылдақтық
танытуымыз,ұлттық рухымыздың кеми түскендігін білдірсе керек. Қазақ ұлт
ретінде қалыптасқалы алты ғасыр уақыт болды. Соның нәтижесінде отаршыл
күштердің табанды езгісінен аман қалды.Ұлт ретінде жойып жіберуге қандай
амал-айла жасаса да, қазақ бүгінге жетті. Тәуелсіздіктің көк байрағын
желбіретті. Енді осы байрақтың мәңгі желбіреуіне жұмыс істеуіміз керек. Ол
ұшын әлсіреп кеткен ұлттық санамызды оятуымыз қажет. Өсіп келе жатқан
өрімдей жастарымыздың санасына өзін-өзі кемсітетін идеяларды таңбаған жөн.
Біздің саяси санамыздың әлсіздігі салдарынан саясаткерлер қазақ
тағдырын ойыншыққа айналдырып отыр. Демек, бұл біздің саяси санамыздың әлі
әлсіздігін танытады. Яғни, қазақты оята білетін саяси қайраткердің пісіп
жетілмегендігінің көрінісі.тарихты әркім өзінен бастайға ұмытылады, билік
басындағылар ұлттық мүддеден гөрі жеке басының қамын көбірек күйттейді,ақыр
аяғында отарсыздандыру саясаты да жүргізілмей отыр.осының салдары
қазақтың ұлт ретінде қалыптасқанына күмәнмен қарайтын ойға да жетелеуде.
Қазақ халқының егемен ел болуына байланысты Қазақстандағы орны кеңестік
империя кезіндегі ролінен өзгеше. Кеңестік кезеңде өз жеріндегі этнос
ретіндегі өмір сүру құқығы Қазақстандағы диаспоралармен тең дәрежеде ғана
болып, мұндағы көп ұлттардың бірінен саналып жүріп, республиканың титулды
халқы ретінде егемен алуға мүмкіндігі болғандығы рас. Мұнымен айтпағымыз,
Қазақстан бұрынғы КСРО құрамтасының бірі ретінде тек ғана қазақ деген
этностық ұлттың арқасында ғана саяси және басқалай жағынан егемен болуға
мүмкіндігі бар республикалардың қатарына енді. Алайда, егемен аталу бар
да, егемен болып қалыптасу бар. Қазырғы кезде Қазақстан – егемен мемлекет,
алайда, қазақ халқының егемендігі қаншалықты деген сұраққа, елдің дәрмені
қандай болса, егемендігі де сондай деген жауап қате болмас. Әзірге
Қазақстандағы экономикалық әлеуетке ие болу жағынан елдегі этностар ішінде
қазақ халқы 4 – орында көрінеді, демек, егемендігіміз де сол шамада. Бұл
жағдай қазақ халқының егемендіктен күтетінінен гөрі егемендікке беретіні
көп болуға тиіс деген сөз. Басқаша айтсақ, жаңа қазақ ұғымының жаңа
орыстан айырмашылығы болуы тиіс дегенге саяды. Егер ресейлік жаңа
идеологияның жемісі ретінде шыққан жаңа орыс ұғымы кәсіпкерлікті
меңгерген орыс дегенді меңзеу болса, қазақстандық жаңа идеологияның алдыңғы
қатарлы азаматтық идеалының көрінісі ретінде жаңа қазақ ұғымы құлдық
мінезден құтылып, жаңа мемлекеттің тұтқасы боларлық азаматтық сапаны
сіңірген адам деген сөз.
Осы жерде қазақ демей, адам деп отырғанымыздың мәні ұлт
ұғымсөзінің қазіргі этнос ұғымынан да кеңірек екендігін жеткізу.
Мойындайтын бір нәрсе, қазақтілділерді қазіргі ұғымда қазақ дегеніміз –
тегі жағынан алғандағы ұлт өкілдері болып табылуда, яғни біз этнос пен ұлт
ұғымын шатыстыра отырып, егемен болған елдің бірыңғай азаматтарын бөле
қырқу саясатын жүргізе бастағанымызды мойындауымыз керек. Алайда, шынайы
жағдай басқаша болып отыр. Мәселен, ҚР Парламентінде 90% қазақтектілер
отырғанына қарамастан, Парламенттің әлі күнге қазақ тілін енгізе алмауы –
елдегі қазақ этносының саясатқа ықпалының аздығынан. Басқаша айтқанда,
Қазақстан алдында егемендік алу процесінен туындаған жаңа ұлт қалыптастыру
мақсатына қазақ этносы дәрменсіздікпен кіріскендігін ашық мойындау керек.
Себебі, демографиялық құрамы этникалық алалықтан құралған елде жаңа
мемлекет құру кезінде міндетті түрде жаңа ұлт қалыптастыру міндеті тұрады.
Тіпті, этностық құрамы бірыңғай халықтың өзі жаңа мемлекет жағдайында жаңа
ұлт болып қалыптасуына мәжбүр болады. Жапония империясының жапондары
соғыстан кейін, жаңа мемлекетке жаңа азаматтар болып орныққаннан кейін ғана
ұлы гүлденуді бастан кешті. Оның үстіне қазіргідей азаматтық қоғам мен
нарықты экономика процесін сіңіру этносты қалай болғанда да жаңа сапаға
көтеретіні белгілі. Осы жағынан алғанда, таза қазақы менталитет ретінде
мойындалып жүрген нағыз ауылдық менталитет мемлекетті меңгеруге келгенде
жеткіліксіз болып қалғандықтан, Қазақстан мемлекеттілігін қалыптастыру
жағдайында қазақ иісі әлжуаз шығуда. Оның үстіне қазіргі мемлекеттілік
дегеніміз таза отырықшылықтың бұрын болмаған басқа сапасы мен қазақтардың
көшпелі өркениетін субъектісі екенін ескерсек, жаңа ұлт қалыптастыру неге
керек және қалай деген сауалдарға барынша дұрыс жауап табар едік. Сонымен,
қазақтілділер мұрат етіп жүрген Қазақстанның қазақы келбеті болу керек
деген мәселесі, қазақтілділердің алдына мұсалдат менталитет деңгейінен
арылып, мемлекеттік субъект болатындай қауқарлы да ықпалды әлеуметке айналу
қажет деген міндет қояды. Басқаша айтқанда, мемлекеттік органдардың
құлағында отырған және қоғамдық қазанның қайнауында жүрген қазақтілділер
неғұрлым елді билеуге дәрменді болса, соғұрлым жаңа ұлттық келбеті
айқындалады. Алайда, қазақтілділер әзірге ел билеу дәрменін тіл, діл және
дін төңірегіндегі байбаламмен ғана шектеп отырған әсер бар. Билікке барған
қазақтілділер неғұрлым қауқарсыз болса, олар мемлекеттің қызығын көруге
ұмтылған басқа әлеуметтің соғұрлым ойыншығы болады да шығады. Осы жерде
парламенттегі қаптаған қазақтардың, мәселен, тілге дегенде дауысы неге
шықпайды деген сауалға жауаптың өзінен өзі шығады. Сөйтіп, қазақтың атынан
депутат болғанымен, этностың мүддесін қорғамай, жай ғана жепутат болып
жүргендердің аз еместігі осындай қауқарсыздықтан көрініс береді.
Сонымен, Қазақстанның егемен болғанына 15 жылдың жүзі болғанымен, оның
бірыңғай ұлттық келбеті әлі шешілген жоқ, ол орыс тілділердің гегемондығы
арқылы баяу ғана қалыптасу үстінде. Осы қалыптасуға белгілі бір мәртебе
беру мақсатымен былтыр қазақстандық ұлт деген ұғымсөз дүниеге келді.
Алайда, бұл процесс халықаралық дипломатияда да болсын, қарапайым
қоғамдастықта болсын қазақ дейді. Демек, қазақтілділердің қандай да
пікіріне қарамастан біртұтас мемлекеттің субъектісін қазіргі қоғамдық ғылым
ұлт деп мойындайды. Ал, бұл субъектіге айталық, Қазақстандағы барлық адам
атаулының бәрі кіретіні сөзсіз. Ендеше, сыртқы саясат біздің бәрімізді бір
ұлт деп отырғанда одан қашып шыға алмайсың. Алайда, осы ұлтты атауға
келгенде орыстілділер өздерін қазақ атауға қымсынып, бәлкім арланып,
қазақстандық деп атауға ұсынады. Өмірде қазақстандық ұлт бар деген сөз,
ал оның мазмұны қаншалықты, ол өз алдына бір әңгіме. Ал атауға келгенде әр
түрлі ұсыныс қылаң беруде. Мәселен, қазақтілділер айтатын Қазақстанда бір
ғана ұлт бар, қалғандары диаспоралар деген уәж тек қана этностық құрам
жағынан алғанда мақұлдануы мүмкін, ал Қазақстандағы экономикалық әлеуетке
қожайын ретінде сол диаспоралардың үшеуі елдегі халық санының бейресми
санағы бойынша 60% - дан асып отырған қазақтардың алдында тұрғандығын
ескерсек, экономика жүзінде әлгі тұжырымның орынсыздығы алдымыздан шығады.
Ендеше, қазіргі заманда ұлт болу үшін елдегі басты этнос болу жеткіліксіз.
Экономикада, ешбір диаспора сен басты ұлтсың ғой деп, өз сыбағасы мен тең
құқығын бере салмайды, оған ұлттың өз қауқары бой көрсетуі керек. Демек,
қазақстандық бірыңғай ұлттың қалыптасуына этностық ала – құлалықтан гөрі,
қазақ этносының қауқары қаншалықты бой көрсетсе, мазмұн жағынан толық
қалыптасып болмаған қазақстандық ұлттың мәнін қазақтілділер сонда ұғына
түседі. Алайда, қазақстандық ұлттың қалыптасуына диаспоралардың түрлі
саладағы авангардтық ролінің қатері болуы әбден мүмкін. Қазіргі басты көзге
түсіп тұрған жайт: біртұтас ұлттық субъектінің басты екітілдік тұжырымға
тірелуінде – қазақтілділер қазақты қазақстандыққа айырбастаудан, тілден
айырылып қойыртпақ болудан сескенеді. Орыстілді қазақтардың арасында,
өздерін қазақ тілін меңгермеу сылтауы ретінде өздерін қазақстандық ұлт
өкілі екендіктерімен ақтағысы келетіні жеткілікті болса, қазақ еместер
арсында өздерін жаңа қазақ ретінде танытып жүргендер де бар. Бұған қазақ
тілі мен қазақы менталитетті жақтап, оны қорғауға жандарын салып жүрген
азаматтар да емес.
Мәдени мұра бағдарламасы және оның Қазақстан қоғамының рухани
жаңаруына тигізетін ықпалы.
2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасы Президентінің ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негізгі бағыттары қазақстан халқына жолдауына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылы 5 қыркүйекте №903 қаулысымен
бекітілген,Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдарға арналған
Бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының 6.5.2-тармағына
сәйкес әзірленді.
Қазақстанның мәдени мұрасының қазіргі жай – күйі сан ғасырлық
дәстүрлерді сақтау мен одан әрі дамыту жөніндегі шаралар кешенің қолдан
келгенше қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін
ашумен, кесенелерді, ескі мешіттерді, ежелгі кенттерді тұмшалаумен, қалпына
келтіру жөніндегі жұмыстарды жандандырумен, олардың негізінде жаңа тарихи –
мәдени мұражай – қорықтарды құрумен сипатталады.
Қазақстанда қазіргі уақытта тарих, археология, сәулет және мүсін
өнерінің жылжымайтын ескерткіштері 25 мыңнан астам, 11 мың кітапхана, 147
мұражай, 8 тарихи – мәдени қорық – мұражай, 215 мұрағат бар деп есептеледі.
Тарихи және этнографиялық бейіндегі мемлекеттік мұражайлардың,
Қазақстан тарихындағы есте қалатын оқиғаларға арналған мемориалдардың
тармақталған желісі жасалды.
Қазақстанның тарихы мен мәдениетінің қайталанбас ескерткіші –
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі 2003 жылғы маусымда
ЮНЕСКО – ның Дүниежүзілік мәдени мұра тізіміне енгізілді.
Астана қаласының мәдени инфрақұрылымын жақсарту жөнінде шаралар
қолданылды: республика астанасында соңғы жылдары Қазақ музыкалық комедия
театры, мұражайды, кітапхананы және концерт залын қамтитын Президенттік
мәдени орталығы ашылды. Ұлттық кітапхананың құрылысы аяқталды. Киноконцерт
залы мен цирктің құрлысы жүргізілуде.
Тарихи – мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы, Мәдениет
туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары қабылданып күшіне енді. Сонымен қатар, мәдени
мұраны қорғау мен дамыту саласында қалыптасқан ахуал осы бағыттағы қызметті
одан әрі дамыту мен жандандыру кезек күттірмейтін кешенді шараларды
қолдануды талап етеді. Қазақстанның ұлттық тарихы үшін орасан зор мәні бар
көптеген тарихи, археологиялық және сәулет обьектілері шұғыл көмекке
мұқтаж.Олардың арасында – Оңтүстік Қазақстандағы Арыстанбаб кесенесі,
Қызылорда облысындағы Асан – ата және Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысының Тұрбат ауылындағы тарихи –
сәулет және археология ескерткіштері, Маңғыстау қорығы және Ордабасы
қорығы және т.б. секілді тарих пен мәдениеттің қайталанбас ескерткіштері
бар.Олардың көпшілігі осы уақытқа дейін урбандалу, индустриялану және
технократиялану салдарынан болатын бұзылып – бүлінуден қорғалмаған.Ежелгі
уақыттан бергі заттық емес, рухани мәдениеттің ескерткіштерін, соның ішінде
ежелгі түркі жазу ескерткіштерін зерделеу, пайдалану, қазіргі авторлардың
шығармаларындағы дәстүрлі мифологемалар мен бейнелердің өзгеруі жүйесі мен
әдістерін дамыту жеткіліксіз.
Өткен ғасырдың 90 – жылдарынан бастап қазақ тілді оқырман үшін
философия, тарих, заңгерлік және басқа салалардағы әлемдік ғылыми ой –
сананың негізі қаланған еңбектерді, сондай – ақ көркем әдебиетті басып
шығару іс жүзінде тоқтап қалды.
Осымен байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық отаншылдық рухында
тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны жан – жақты зерделеуде ақтандақтарды
жабу, сондай – ақ қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорыту
мақсатында мемлекеттік тілде тарихи, көркем, ғылыми толық дестелерді
шығарудың мәселелері ерекше өзекті болып отыр. Қағаздан, желімнен, теріден,
қатырма қағаздан және т.б. органикалық материалдардан жасалған жазба
мұраның, құжаттардың табиғи сарғайып – ескеруі орын алуда. Құрманғазы
атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының қорында, елдің мұрағаттары мен
қоймаларында сақталған аса көрнекті ауызекі кәсіби дәстүрде орындаушы –
музыканттардың фоножазбаларының табиғи жай – күйіне де айрықша назар
аудару керек.
Осы Бағдарламаның аясында жоғарыда белгіленген мәселелерді кешенді
түрде шешу Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және кеңінен
таныстыру жүйесін одан әрі дамытуға ықпал ететін болады.
Бағдарламаның мақсаты елдің рухани және білім беру саласын дамыту,
мәдени мұрасының сақталуын және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.Алға
қойған мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді шешу арқылы жүзеге
асырылады:
елдің маңызды тарихы – мәдени және сәулет ескерткіштерін қайта жаңғырту;
мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз
әдебиетін, дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарды зерделеудің тұтастай жүйесін
жасау;
ұлттық әдебиет пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту, көркем және
ғылыми толық дестелерді шығару;
әлемдік ғылыми ой – сананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы
жетістіктерінің негізінде гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі
толыққанды қорын жасау.
Бағдарлама 2004 – 2006 жылдар аралығындағы кезеңде іске асырылады және
мәдени мұраны сақтау мен өркендетудің негізгі бағыттары:
оларды зерделеудің тұтастай жүйесін қалыптастыру, ежелгі және орта
ғасырдағы кенттерге, қоныстарға, қорғандарға археологиялық зерттеулер
жүргізу, олардың базасында қорық – мұражайлар құру, оларды туризм
инфрақұрылымының жүйесіне енгізу;
Қазақстанның қайталанбас тарихи – мәдени және сәулет ескерткіштерін
қалпына келтіру, тұмшалау мен пайдалану;
ғылыми білім – білікті кеңінен насихаттау, тарих ғылымының теориялық
проблемаларын әзірлеу, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиетті
шығару.
Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштерінің
томдарын жинағы баспаға дайындау жөнінде жүйелі жұмысты жүзеге асыру;
облыстық мемлекеттік инспекциялардың, қалпына келтіру ұйымдарының
қызметіне бірыңғай басшылықты қамтамасыз ету, тарих пен мәдениет
ескерткіштерін қорғау саласында бекітілген бағдарламалар мен жобаларды іске
асыру міндетіне кіретін тарихи – мәдени мұраны қорғау мен белсенді
пайдалану жөнінде республикада ұтымды құрылымды құру туралы мәселені шешу;
мемлекеттің мәдени мұрасы және ақпараттық ресурсының обьектісі ретінде
ұлттық мұрағат қорын пайдаланудың тиімділігін арттыру;
мемлекеттік тілде ұлттық әдебиет пен жазудың таңдаулы үлгілерін,
әлемдік ғылыми ой – сананың жетістіктерін дайындау және басып шығаруды
жүзеге асыру арқылы көзделеді.
Осыған сәйкес Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары:
ұлттық тарихтың маңызды тарихи – мәдени, археологиялық және сәулет
ескерткіштерін қайта жаңғырту;
қазақ халқының мәдени мұрасын зерделеудің тұтастай жүйесін құру;
ұлттық және әлемдік ғылыми ой – сананың, мәдениет пен әдебиет
басылымдарының дестелерін әзірлеу болып табылады.
Ұлттық тарих ескерткіштерін қайта жаңғырту ұлттық мәдениет үшін
айрықша мәні бар мынадай ескерткіштерді: Абат – Байтақ, Айша – Бибі
кесенелеріне, Қараман – Ата, Шопан – ата сағаналарына, Ақыртас және Баба
– ата сарай кешендеріне кешенді ғылыми – мәдениеттану зерттеулерін
ұйымдастыру, оларды қалпына келтіру, тұмшалау, жаңарту және абаттандыру,
сондай – ақ тарихи және этномәдени ортаны өркендету мен дамыту, Қойлық,
Есік, Сарайшық, Берел және басқа да ежелгі, орта ғасырдағы кенттерге,
қорғандар мен қоныстарға археологиялық зерттеулерді жүргізу арқылы
қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениеті ескерткіштері жинағын
баспаға дайындау жөнінде жүйелі жұмыс жүзеге асырылады. Республика
мұражайларының қорында сақталған тарих пен мәдениеттің жылжымалы
ескерткіштері тұрақты түрде қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуді қажет
етеді. Осыны негізге ала отырып, ұлттық тарих үшін айрықша мәні бар мұражай
қорларын қалпына келтіру мен түзу жөнінде орталықты құру мүмкіндігін
қарау қажет.Өткеннің көрнекті ғалым ойшылдарының мұрасын зерделеу, сондай –
ақ қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи мәні бар сирек кездесетін
басылымдардың қолжазбаларын, кітаптарды және мұрағат құжаттарын табу мен
сатып алу үшін алыс және жақын шетелдердің мұрағаттары мен кітапханаларында
жұмыс жүргізу үшін ғылыми – зерттеу экспедициялары ұйымдастырылады.Ұлттық
мәдениет үшін айрықша мәні бар тарихи – мәдени, сәулет және археология
ескерткіштеріне, соның ішінде қорық – мұражайлар өңірлеріне оларды сақтау
мен мұражайға айналдыру мақсатында қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізу де
көзделеді.
Құжаттық мұраның бірегей үлгілерін сақтау, сондай – ақ оларға еркін
қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында өткеннің көрнекті
ғалымдарының, ойшылдарының, оның ішінде:әл – Фарабидің,
Ж.Баласағұнидың,М.Қашғаридың,С.Бақы рғанидың,
А.Йүгінекидің,М.Дулатидың,Қ.Жалайыр идың, З.Бабырдың және басқалардың
мұрасын зерделеуді жалғастыру қажет. Қолжазбалардың, сирек кездесетін
басылымдар мен кітаптардың: Кодекс Куманикустың, Қорқыт Ата кітабының,
Оғыз – наменің, Бабыр – наменің, Махаббат – наменің, Ж.Баласағұнидың
Құтадғу білігінің және қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи мәні бар
басқа да қолжазба ескерткіштердің қөшірмелерін табуды, сатып алуды немесе
дайындауды жалғастыру қажет.
Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы мен Электрондық құжат
айналымының бірыңғай жүйесін енгізу жағдайларында Ұлттық мұрағат қоры
құжаттарының жаңа тасығыштарда сақталуы мен пайдаланылуы өзекті міндеттерге
айналып отыр, оларды шешу үшін Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік
мұрағаты жанында мұрағат құжаттарының сақтандыру көшірмесін жасау мен
қалпына келтіру жөнінде орталығы құрылуға тиіс.
Қазіргі Моңғолияның және әлемнің басқа да елдерінің аумағындағы
ежелгі түркі руникалық ескерткіштерді табу мен олардың көшірмелерін жасау
жұмысы жалғасады.Ұлытауда Қазақстанның мемлекеттік тұтастығы мен халықтары
бірлігінің нышаны – мүсінтас тұрғызылатын болады. Мәдени және аралас мұра
обьектілерін күзету аумақтарының шекарасы, өңірлері белгіленіп,
Дүниежүзілік мұраның күнілгері тізіміне енген обьектілердің деректер базасы
жасалып, Қожа Ахмет Иассауи кесенесін басқару мен сақтау жөніндегі бизнес –
жоспар жасалады.
Әлемдік мәдениеттің көрнекті ойшылдарының, әдебиетшілері мен
қайраткерлерінің таңдаулы шығармаларының кең ауқымын қазақ тілді оқырманға
таныстыру және гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды
қорын жасау мақсатында әлемдік ой – сананың таңдаулы жетістіктерінің
негізінде іргелі әдеби – көркем және ғылыми басылымдарды әзірлеп, шығару
қажет.Баспа қызметінің ерекшелігін және әлем әдебиеті классиктерінің
шығармаларын, ғылымның түрлі салалары бойынша еңбектерді аударуды
ұйымдастырудағы алда тұрған жұмыстың көлемін ескере отырып, кейбір
басылымдарды шығару кейінгі жылдарда да жалғасатын болады.
Фольклортану, әдебиеттану және өнертану топтамасы – қазақтың халық
ауыз әдебиетін біріктіретін Бабалар сөзі кітабының дестесінде беріледі,
ол жүздеген жылдар бойына қалыптасқан қазақтың халық ауыз әдебиетінің бай
мұрасын бейнелейтін ертегілерден, аңыздардан, эпостық шығармалар мен тарихи
дастандардан тұрады.
Тағы бір орасан зор құндылық Қазақ әдебиетінің тарихы, ол бірнеше
ғасырлар бойына Қазақстанда қалыптасқан, көркем әдеби ойдың түп негізі
туралы әңгімелейді, Қазақстанның ақын – жазушылары шығармашылығының
негізігі үрдістері мен ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Көркем әдебиет
топтамасында әлемдік классиканың жетістіктері көрініс тапқан. Әлемдік
әдебиет кітапханасы дестесі Еуропа, Америка, Африка, сондай – ақ Азия
елдерінің алдыңғы қатардағы әдеби шығармашылығын қамтиды.
Философия топтамасында қазақ халқының бай философиялық мұрасынан
мағлұмат беретін шығармалардың таңдаулы үлгілерін тұтас біріктіруге тұңғыш
қадам жасалып, Қазақ халқының ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейінгі
философиялық мұрасы дестесі шығарылады. Ұлы Даланың көрнекті ұлдары –
Қорқыт ата нақылдарынан басталған;Абай мен Шәкәрімнің дүниетанымында
жалғасын тапқан философиялық көзқарастар әлемдік ізгі рухани мәдениеттің
інжу – маржандары болып саналады. Әлемдік философиялық мұра дестесі Батыс
пен Шығыстың ежелгі уақыттан бүгінгі күнге дейінгі көрнекті ойшылдарының
философия тарихы туралы ілгері еңбектерін, аса танымал шығармаларын
қамтиды, олардың алдында философиялық мектептер мен бағыттардың қысқаша
сипаттамалар, авторлардың өмірбаяны берілген.
Тарих ғылымы топтамасындағы Қазақстанның тарихы жөніндегі жазба
деректер жобасы Қазақстанның ежелге уақыттан бүгінгі күнге дейінгі тарихы
тарихы бойынша жазба деректердің мемлекеттік тілдегі бірнеше дестелерін
басып шығаруға дайындықты көздейді, олардың ішінде Геродоттың, Птолемейдің
еңбектері, сондай-ақ аса маңызды араб, парсы, түрік тілді, қытай, моңғол,
орыс және батыс жазба деректері қамтылған.
Әлемдік тарихи ой-сана дестесіне әлемнің көрнекті ойшылдары мен
ғалымдарының адамзат өркениеттерінің, мәдениетінің, елдер мен халықтардың
даму проблемаларына арналған трактаттары кіреді.
Археология, тарих және мәдениет ескерткіштері топтамасында –
Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы кітаптары дестесінде
Қазақстанның археологиясы мен тарихының жылжымайтын ескерткіштерінің тарихи
және көркем құндылығы, сондай-ақ халықтың тарихы мен қолөнері суреттермен
қысқаша баяндала отырып, мол мәліметтер беріледі. Қазақ халқының тарихи
мұрасын зерделеудің тұтастай жүйесін жасауға ықпал ететін альбомдар дестесі
де қызығушылық туғызады. Олардың арасында Қазақстанның археологиясы,
Қазақстанның петроглифтері бар.
Мәдениеттану топтамасында – Әлемдік мәдениеттану ой-санасы
жобасында мәдениеттанудың мәдениет және өркениет, мәдени құндылықтар
және мәдени құбылыстар, мәдениет субъектісі және мәдени мұра,
мәдениеттегі дәстүрлер мен жаңалықтар, мәдениеттің типтері және
басқалары секілді негізгі ұғымдарына арналған өткеннің ойшылдарының
көптеген трактаттарының аудармалары мен қазіргі ғалымдардың монографиялары
енген.
Этнография және антрпология топтамасындағы Қазақтың халық
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары суретті кітап-альбомдар дестелерінде
халықтың дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары сипатталып, қазақтардың мәдени
құндылықтары мен қолөнері туралы мәліметтер беріледі.
Заң ғылымы топтамасы – Қазақтар құқығының ежелгі дүниесі
кітаптарының дестесі белгілі билердің қазақ халқының бірлігін және оның
аумағының тұтастығын сақтауға, қоғамдық имандылық тұрғысынан үйіруге
үндеген шешендік сөздері, нақылдары мен қарасөздері жинақталған, оларда
адамды сүю, татулық пен әділдік қағидалары, сондай-ақ қазақтар құқығы
қағидаларының жазбалары мен жинақтары беріледі.
Әлеуметтану топтамасындағы бұл бағыт Әлемдік әлеуметтану ой-санасы
дестесінде беріліп, ол қоғамда тұлғаның қалыптасуы мен оның әлеуметтенуі,
әлеуметтік институттардың қалыптасуы мен әлеуметтік үрдістердің мәні
мәселелері жөніндегі көптеген зерттеулерге, сондай-ақ әлеуметтану ілімінің
қазіргі таңдағы теориялары мен мектептеріне арналған.
Саясаттану топтамасында – Әлеуметтік саясаттану ой-санасы
дестесінде Ежелгі дүниенің, Орта ғасырдың, Жаңа және Жаңаша уақыттың
негізгі саяси және құқықтық доктриналары туралы мағлұмат беретін, сондай-ақ
саяси-құқықтық идеологияның даму сатыларын оның дүниетанымдық негіздерімен
және теориялық мазмұнымен бірлікте бейнеленетін түрлі дәуірлердегі дүние
ойшылдарының мәтіндері жинақталады.
Психология топтамасындағы Әлемдік психологиялық ой-сана дестесінде
жүздеген жылдар ішіндегі әлемдік психологиялық ой-сананың түп-негізін
бейнелейтін ғылыми психологиялық ой-сананың аса танымал өкілдерінің
еңбектері қамтылады.
Экономика ғылымы топтамасындағы Экономика классикасы кітаптарының
дестесі ғалымдар мен ойшылдарының экономика жөніндегі теориялық мұрасына
арналады, ол қоғам дамуының, шаруашылық жүргізу нысандары мен экономикалық
идеялардың диалектикалық бірлігін бейнелейтін әдіснамалық тәсілге
негізделген. Осы дестенің әрбір томы классикалық, кейнстік,
институционалдық, монетарлық және басқа да жетекші экономикалық
мектептердің негізгі қағидалары мен есімдері туралы мағлұмат беретін
ақпараттық материалдар мен мәтіндерді қамтитын болады.
Тіл білімі топтамасындағы осы бағыттың дестелерінде қазақ әдеби
тілінің дамуы жөнінде жан-жақты мәлімет беретін және оның лексикасының
баюына ықпал ететін қазақ тілінің түрлі түсіндірме сөздіктері, синонимдер
сөздігі, диалектологиялық және этимиологиялық сөздіктері беріледі.
Мұрағат және кітапхана ісі топтамасына – Қазақ зиялыларының хаттары
мұрасы жинағына Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында
және Ресей Федерациясының мұрағат қорында табылған қазақ қоғамындағы ел
басқарушылардың – ұлттық ғылыми және шығармашылық зиялы қауымның көрнекті
қайраткерлерінің хаттарының ауқымды кешені енеді.
Энциклопедиялар топтамасындағы осы бағыттың дестелері қазақ
мәдениетінің тарихы, ерекше әдеби жанрлар мен өнердің бағыттары туралы
мағлұмат беретін әдебиет, мәдениет және өнер жөніндегі энциклопедиялар мен
энциклопедиялық анықтамалықтардың алуан түрлі ауқымын қамтиды. Қазақ, орыс
және ағылшын тілдеріндегі Қазақстан Республикасы энциклопедиясы жан-жақты
сипаттамаларды, статистикалық материалдарды, бай иллюстрацияларды,
фотосуреттерді, схемалар мен диаграммаларды қамтиды.
Бейнелеу өнері топтамасындағы осы бағыттың дестелерінде Қазақстан
бейнелеу өнерінің құнды үлгілері фото және бейнелеу альбомдарында көрініс
табады. Қазақстан суретшілері атты жеке дестеде Ә. Қастеев, О.
Таңсықбаев, С. Калмыков және басқалар секілді заманымыздың талантты
шеберлеріміздің шығармашылығына арналған бейнелеу альбомдары шығарылады.
Бағдарламаны қаржыландыру республикалық бюджеттің есебінен жүзеге
асырылатын болады. Қаржыландырудың жалпы көлемі – 1933,6 млн. теңге, оның
ішінде: 2004 жылы – 641,65 млн.; 2005 жылы – 631,7 млн.; 2006 жылы – 660,2
млн. теңге. Бағдарламаны қаржыландырудың 2005-2006 жылдарға арналған көлемі
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің болжамды
көрсеткіштерінің аясында нақтыланатын болады.
Ұлттық әлемдік ғылыми ой-сананың, мәдениеттің, әдебиеттің шығарылуы
кейінгі жылдарда аяқталатын кең көлемді дестелі басылымдарын қаржыландыру
мәселелері белгіленген тәртіппен қаралатын болады.
Бағдарламаны іске асыру ұлттың рухани-білім беру және зияттық- мәдени
деңгейінің көтерілуіне, өскелең ұрпақты әлемге ортақ құндылықтар,
Қазақстандық отаншылдық рухында тәрбиелеуге, қоғамды одан әрі топтастыруға
ықпал етеді. Нәтижесінде: тарих пен мәдениеттің 30-дан астам маңызды
ескерткіштері қайта жаңғартылды.
32 ежелгі және орта ғасырлық археологиялық кенттер мен қоныстарды
ғылыми зерттеу, тұмшалау, абаттандыру, мұражайға айналдыру және туристік
мақсатта пайдалану жөнінде жұмыстар жүргізіледі. Мәдени инфрақұрылым
кеңейтіледі, тарихи-мәдени құндылықтарды насихаттау мен кеңінен таныстыру
жөніндегі қызмет жанданады. Мәдени мұраны зерделеудің тұтастай жүйесін
жасау жөнінде шаралар іске асырылады. Республикалық Ұлттық кітапхана
жанында Ұлттық кітап жәдігерлерін табу және сатып алу, кітаптар мен ежелгі
қолжазбаларды қалпына келтіру орталығы, Қазақстан Республикасының Орталық
мемлекеттік мұрағаты жанында қазіргі заманға жабдықтармен жарақталған
Мұрағат құжаттарының сақтандыру көшірмесін жасау және қалпына келтіру
орталығы, Президенттік мәдени орталық базасында ұлттық тарих үшін айрықша
мәні бар мұражай қорын түзу мен қалпына келтіру орталығы құрылады. 16 бағыт
бойынша түрлі кітаптар дестелері шығарылады. Қазақстанның мемлекеттік
тұтастығы мен халықтары бірлігінің нышаны – мүсінтас тұрғызылады, деректер
базасы жасалады, ЮНЕСКО-ның күнілгері тізіміне енгізілген мәдени және
аралас мұра объектілерін күзетудің аумақтары мен өңірлерінің шекарасы
белгіленеді, елдің қорларында, мұрағаттары мен қоймаларында сақталған аса
көрнекті ауызекі кәсіби дәстүрде орындаушы-музыканттардың фоножазбалары
қалпына келтіріліп, қазіргі заманға аудиотаспаларға көшіріледі.
Қазақстан Республиканың Президентінің 13.01.04 Жарлығымен бекітілген
Мәдени мұра бағдараламасы Қазақстанның мәдениеті мен руханилығын жедел
дамыту мүддесін көздейді, тарихи – мәдени сабақтастықты іске асыруға
бағытталған. Оны жүзеге асыру қоғамның бұдан әрі өзін - өзі тануына және
ынтымағының артуына әкеледі. Бұл процеске әлемдік қауымдас – тыққа енудің
негіздері болып есептелетін жан-жақты білімділік, өзара түсіністік, ұлттық
және мемлекеттік сана тұғырының мықтылығы да өзгеше реңк дарытады.
Мемлекеттік бағдарлама теориялық – методикалық, ұйымдастыру, қаржылық,
салааралық үйлесім мәселелерін бірігіп шешкен жағдайда ғана нақты нәтиже
бермек. Мұндай шешімдер Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы
жанындағы Қоғамдық кеңес деңгейінде қабылданады. Қоғамдық Кеңестің
өкілеттігі мен жұмыс тәртібі осы органның айрықша ролі және оған жүктелген
жауапкершілікті ескере отырып анықталады.
Қоғамдық Кеңестің бірінші кезектегі міндеттері 2004-2006 жж. Мәдени –
тарихи сабақтастықтың басымдықтарын анықтау және ынталандыру жүйесін,
бағдарламаның нақты шараларының тиімділік бағасын белгілеу болып табылады.
Бұл мәселелер бойынша қабылданған шешім Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасына жан – жақты және мазмұнды іс - әрекеттік сипат береді.
Мәдени мұраның тарихи диапазоның белгілеу де негізгі басымдықтың бірі.
Оның сабақтастық және зерттеулік бағыттары жұмыстарды іске асырудағы
маңыздылығы сөзсіз. Қоғамдық Кеңес соңғы екі мың жарым жыл көлеміндегі
фактілерге, яғни, қола дәуірінің соңы және темір дәуіріне айрықша көңіл
бөлуді сұрайды. Бұл ретте, біздің назарымызға себеп – салдарлық
байланыстар, негізгі тарихи оқиғалар оралады. Сабақтастық нақты және
тұтастай алғанда өзара әрекеттестікпен тығыз байланысты. Этникалық тарих –
дүниетану, басқа халықтар мәдениетімен, сенімімен өзара бірлестікте
жасалады. Қазақтар және бабаларымыздың өз көршілерімен әрбір жер пұшпағына
қатысты және бізге мұраға қалған байланыстарын сөз еткенде бұл аспектіні
назарда ұстаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz