Міндеттеменің ұғымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

І. Кіріспе

Азаматтық-құқықтық қатынастардың арасында көп кездесетін негіздердің
бірі-міндеттемелер.
Міндеттемеге сәйкес бір тұлға, яғни борышкер басқа тұлғаның, яғни несие
берушінің пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу сияқты белгілі
әрекеттер жасауға не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал
несие беруші борышқордан өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттемеде әрқашанда белгілі бір субъективтік құрам, яғни міндеттеме
тараптары болады. Тараптардың бірі борышқор, яғни тауарларды жеткізуге ,
жұмыстарды орындауға, қызметтерді көрсетуге, мүлікті табыстауға, ақшалай
қаражат аударуға өзге де іс-әрекеттерді жасауға міндетті тұлға. Жалпы
мағынада алғанда, міндеттеме бір тұлғаның екінші тұлғаға борышы деген ұымды
білдіреді. Міндеттеме мүліктік қатынастар тобына жатады. Екі тарапты, көп
тұлғалар қатысатын, үшінші тұлға қатысатын, тараптары ауыстырылатын
міндеттеме түрлері болады.
Міндеттемелер заңның өзге де құқықтық актілердің шарттары мен
талаптарына сәйкес тиісінше орындалуға , ал мұндай талаптар болмаған
жағдайда іс-қағаз айналымына қойылатын талаптарға сәйкес орындалуға тиіс.
Міндеттеменің орындалуы несиегер мен борышқордың өз құқықтары мен
міндеттерінен құралатын әрекеттерді жасауы. 2.1. Міндеттеменің ұғымы.
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не? Біз оны қалай
түсінеміз? Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-бабында: "Міндеттемеге сәйкес
бір адам (борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға,
не белгілі әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан
өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті", — деп атап көрсетеді. Демек, міндеттеме
— азаматтық құқықтық қатынастың бір турі. Ал, талап ету мен міндеттеме —
несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екіжақты құқықтық
қатынасқа жатады. Екіжақты құқықтық қатынас: несие беруші тұрғысынан
қарағанда — талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып қарағанда —
міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді "міндеттемелік құқық" деп атайды. Бұл — "екі
жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке
шақыруға, яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Басқа да азаматгық құқықтық
қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар
— субъект, мазмұн және объект.
Ал, енді, міндеттеменіц субъектілері кімдер? Бұл туралы Азаматтық
кодекстің тағы да сол 268-бабында тайға таңба басқандай: "Міндеттеменің
субъектілері: борышқор мен несие беруші" деп жазылған. Осы екі субъектіге
нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор — белгілі бір әрекетті жүзеге асы-
руға міндетті, немесе, одан түрлі себептерге байланысты бас тарта түратын
жақ; несие беруші — борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап
ететін жақ. Егер заң құжатта-рында басқаша көрсетілмесе, бұлар — азаматтар,
занды тұлға-лар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген сияқты өзівдік
атауларымен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-бабына сәйкес, несие беруші не-месе борышқор
ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса алады. Мүның аты —
көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азаматтық кодекстің
286-288 — бапта-рындакөрсетілгендей, улесті, ортақтасқаннемесесубсидшлық
(жәрдем берушілік) міндеттеме пайда болады.Бұл секілді Міндеттемелермен,
негізінен алғанда, бірнеше жеке тұлға өздерінің ортақ меншік қүқығындағы
мүлікті сат-қанда, бірнеше жеке түлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше
азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде
және т.б. осыған үқсас жағдайларда жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған
жағдайлардың бәрінде де сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа біреуге
бірлесіп зиян келтіргендер занды түрде пайда болған міндеттемелік құқық
қатынастарына түгелімен не борышқор, не болмаса, несие беруші ретінде
қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса,
міндеттемені орындау жауапкершілігі қү-жатқа сәйкес, үлесіне қарай немесе
ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Үлестік міндеттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап береді, ал
несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті
талап етуге қүқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қарызын толық етеген
борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала
береді.
Несие берушілердің әрқайсысы, Азаматтық кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқорлардан міндеттемені толық ат-қаруды талап етуге қүқылы, ал
борышқорлардьщ әрқайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп жақ
қатысатын міндеттемені ортақтасқан міндеттеме деп атайды.
Ортақтасқан міндеттеменің үш түрі болады:
1) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатысқаны — ортақтасқан
міндеттеме;
2) бір борышқор мен бірнеше несие берушілер қатысқаны — ортақтасқан талап
етуші;
3) бірнеше несие берушілер мен бірнеше борыпіқорлар қатысқаны — аралас
ортақтасу, — делінедц
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, щңдетгеменің мөні бөле-жарып анық нұсқаланбаса
— ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Кәсіпкерлік қызметен байланысты міндеттеме бойынша бірнеше борышқордың
міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушінің талаптары, егер заң
құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе, — ортақтасқан
міндет болып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлар-дан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез келгенінен де, соңцай-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлардың біріне толық
қанағаттанбаған не-сие беруші алымдарын олардьщ қалғандарынан талап етуге
де құқығы бар.
Ортақтае борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін мівдетті
болып қала береді.
Борышқорлардың бірінің ортақтас міндетті толық орындал-уы қалғандарын
несие беруші алдындағы міндеттерінен боса-тады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие беруші-лердің кез
келгені борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.
Ортақтас несие берушілердің біреуіне міндеттемені толық орындау
борьшқорды өзге несие берушілерге оны орындау-дан босатады.
Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінің
талаптарына қарсы басқа борышқорлардың осы бо-рышқор қатыспайтын несие
берушіге осындай қатынастарына негізделген қарсылық білдіруге құқығы жоқ.
Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортақтас несие берушілердің
біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын борышқордың басқа
ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына негізделген қарсылық
білдіруіне құқығыжоқ.3
Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышқор несие берушінің
міндеттемені орындау туралы талабын қана-ғаттавдырмаған жағдайда бұл талап
орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімдеуі
мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың
арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін.
Сонымен субсидшлық міндеттеме&ът&щі түсіндіре кетелік, яғни борышқор
өзінің алған негізгі міндеттемесіне орай атқа-руға тиісті әрекетін
мезгілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа борышқорға жүктейді. Мысалы,
субсидиетық міндетте-меде заңды тұлға құрылтайшысының (меншік иесінің)
жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне бан-кротқа үшыраған
ондай заңды түлғаның аурышалығын негізгі қоғам өзіне көтеріп алады.
Міндеттеме жүзеге асуы кезівде оның субъектілерінің қүрамьюда
өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынас-қа бүрынғы несие берушінің
орнына жаңа қатысушы келе а ла -ды, сондай-ақ бұрынғы борышқордың орнын
кейінгісі баса-ды. Бұл жағдай жалпы құқық қабылдаушылық (әмбебап) негізінде
жүзеге асады. Мысалы, занды тұлғаны қайта қүрған-да, мүлік мүрагерлікпен
ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық қабылдау кезінде бұрынғы
түлғаның барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне ауысады, сондықтан да
сондай құқықтарының біріне нақты Міндеттемесі де кіреді.
Заң міндеттемедегі түлғаны ауыстыруға жеқе құқық қабыл-даушылық
жағдайында рүқсат береді, яғни белгілі бір адамнан екіншісіне қандай да бір
міндет өткен кезде беретін тұлғаның басқақалған мүжі сақталады.
Міндеттемедегі түлғаның ауысуы мүндай жаща^да арнайы мәміле негізінде
жүзеге асады, бұл талап етуді беру шарттары мен борыштың ауысуы деп аталады
(АК-тің 339-347 және 348-баптары).
Несие берушіге талап етуді басқа адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету қүқығы келісім шарт арқылы жүзеге
асады. Мысалы, қарыз беруші өзі бір жаққа үзақ уақытқа кеткенде інісіне
қарыз алу-шыдан алған қарызды қайтаруды талап ету қүқығын қалдыра-ды. Талап
етуді біреуге беру (мүны цессия деп атайды) басқа шарттар сияқты жасалады,
оның күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді
жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие беруіпінің жеке
басына қатысты талап қоюы цессияның аясына кірмейді. Не-сие берушінің жеке
басымен тығыз байланысты құқықтардың, атап айтқанда, алимент женіндегі және
азаматтың өміріне не-месе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-
бабы).
Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бо-рышқордың келісімі талап
етілмейді (АК-тің 339-бабы 2-тар-мағы).
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске салынуы тиіс.
Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға
жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осьщан туындайтын өзіне
қолайсыз салдар-ға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге
Міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-
тің 339-бабы 3-тармағы).
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы несие
берушінің құқығы жаңа несие берушіге құқық-тьщ ауысуы кезінде болған
көлемде және сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа несие берушіге
міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқа да құқықты, соньщ
ішінде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге байланысты құқықтар
ауысады (АК-тің 341-бабы). Бо-рьшқор талащафдьщ осы адамға ауысқанына
дәлелдемелерді өзіне табыс ёткенше жаңа несие берушіге міндеттемелерді
орындамауға қүқылы (АК-тің 342-бабы 1-тармағы).
Талап етуді басқа адамға берген несие беруші оған талап ету құқықтарын
куәландыратын құжаттарды беругё және та-лапты жүзеге асыру үшін маңызы бар
мәліметтерді хабарлауға міндетті (АК-тің 342-бабы 2-тармағы).
Борышқор міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды алар кезінде бастапқы не-сие берушіге қоймақшы болған
қарсылықтарын жада несие берушінің талаптарына қарсы қоюға қүқылы (АК-тің
343-бабы).
Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие
берушінің құқықтары заң құжаттары және соларда көрсетілген
мынадайжағдайлардың болуы негізінде:
1) несие берушінің құқықтарындағы әмбебап құқықты ми-расқорлық нәтижесінде;
2) заң құжаттарында мұвдай ауысу мүмкіндігі көзделсе, не-сие беруші
құқықтарының басқаға ауысуы туралы сот шеінімі бойынша;
3) міндеттемені оның кепіл болушысы, тапсырушы немесе осы міндеттеме
бойынша борышқор болып табылмайтын кепілге зат берушінің орындауы
нәтижесінде;
4) сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты борышқорға
несие берушінің құқықтарын алып бер-ген кезде;
5) заң құжаттарында көзделген өзге жағдайларда басқа адамға ауысады.
Борыштың ауысуы дегенді былай түсінген жөн - несие беруші, борышқор және
үшінші түлға арасындағы соңғысы-ның борышты өз мойнына алу жөніндегі
келісім-шарты. Бо-рышқордың өз борышын басқа адамға ауыстыруына тек несие
берушінің келісімімен ғана жол беріледі (АК-тің 348-бабы). Бұл түсінікті
де, өйткені, несие берушіге борышқорының кім екендігін білу маңызды ғой.
Совдай-ақ борышқорының тын-дырыңщІ әрі төлем төлей алатын қабілеті
болғанын қалайды.
Оның үстіне бүрынғы борышқордың міндеті жаңасыңа айна-қатесіз ауысуы шарт,
жаңа борышқор несие беруіпімен бастапқы борышқордың арасындағы қатынастарға
негізделген қарсылықтарын несие 'берушінің талабына қарсы қоюға қүқылы (АК-
тің 348-бабы 2-тармағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші жақтың
тағайындаған кепілі мен кепіл болушы-лық өзінің күшін тоқтатады. Ол тек
кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге
келісілген жағдайда ғана күшін жоймайды.
Ақшаны аудару жөніндегі мәміленің нысаны жөніндегі мәселе-талап етуді беру
нысанына сәйкес келуге тиіс (АК-тің 348-бабы 1 және 2 тармақтары).
4. Міндеттемелік құқық қатынастарывда?ег?естс (шегерме) міндеттеме
ерекше орын алады. Басқа адамның міндетте-месін орындаған борышқор
орындалғанміндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап қоюға қүқылы, осыны
регрестік міндет-теме деп атайды.
Азаматтық кодекстің 289-бабына сәйкес, үшінші адамның әрекеттері салдарынан
міндеттемені өрындамаған борышқор осы адамнан залалдарын өтеуді талап етуге
қүқылы. Ортақтас-қан Міндеттемені орыңдаған борыщқор қалған борышқорлар-дың
әрқайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, тең үлес-пен кері талап
қоюға құқылы. Борышқорлардың бірі ортақтас-қан міндетті орындаған
борьшқорға төлемегені осы борыш-қорларға және қалған борышқорларға тең
үлесте түседі
Борышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие беруші басқа несие
берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан езгеше дау туындамаса,
оларға тиесілі үлеетерін өтеуге мівдетті.
5. Азаматтық кодекстің 268-бабына сәйкес міндеттеменіц обьектілері мүлік
беру, жұмыс орындау, ақша телеу және т.б. сиякты белгілі бір әрекетгер
жасауға байланысты келеді (не-месе белгілі бір әрекет жасаудан
тартынуды да айтуға болады).
Міндеттеменің пәні ретінде әрекет завдық мүддені білдіреді немесе
міндеттеме құқық аясында өзіндік маңызға ие болады. Сөйтіп, мндеттеменің
негізінде заттық, айрықша немесе өзіндік құқық жатуы тиіс.
I 6. Міндеттеменіц мазмунын оған қатысушы — несие беруші мен борышқордың
субъективтік құқықтары мен міндеттері құрайды. Мысалы, мүлікті жалға алудың
міндеттемелік құқық қатынасында жалға алушы жалға берушіден мүлкін әкеліп
беруді талап ететін субъективті құқыққа ие екендігі көрсетіледі. Сондай-ақ,
жалға берушіге мүлкін пайдаланғаны үшін белгілі бір мелшерде ақысын төлеуге
міндетті. Жалға беруші жалға алушыға мүлкін пайдалануға беруге
мівдеттенеді. Әрі жалға алушыдан мүлікті пайдаланғаны үшін ақысын төлеуді
талап ете алады, бүл оның субъективті қүқығы болып табылады.
Сонымен мшдеттеменің мазмүны қатысушылардың құқығы арқылы, сондай-ақ
міндеті арқылы айқындала алады. Борыш-қордың мівдеті әдетте белгілі бір
әрекетті жасауға келіп тіреледі (мүлікті беру, ақша төдеу, жүмысты орындау
және т.б.). Аза-маттықкодекстің 268-бабьшдакерсетілгентізімнен соны көру-ге
болады. Борышқордың міндеті басқа әрекетті жүзеге асы-рудан да білінеді,
мысалы, несие берушінің тапсырмасымен шарт жасайды. Кейбір міндеттемеге
сәйкес несие беруші бо-рышқордан белгілі бір әрекеттерге бармауын талап ете
алады. Айталық, мүлікті қоргайтьш адамнан сол мүлікті пайдаланба-уью талап
етуге қүқылң. Мүлікті жалға алушы (борьшіқор) оны басқа бір адамға жалға
бермеуге міндеттенеді.
Кейде міндеттемелік құқыққа мүліктік емес сипаттағы әре-кеттер де жатады.
Мысалы, театр драмалық шығарманың авто-рымен жасаған шартқа сәйкес
жарнамада автордың аты-жөнін көрсетеді. Мұвдай мүліктік емес құқық пен
міндет мүліктік әрекетке байланысты болатын міндеттеме мазмұнында қосал-қы
рел атқарады.
Міндеттемелер ащындалган, факулътативтік жәнебалама-лык мазмунымен
ерекшеленеді. Айқындалган мазмундагы міндеттемеде борышқордың жасайтын
әрекеттерінің сипаты біржақты бекітіледі. Мүндай әрекеттерді басқасымен
ауысты-ру өр жақтың келісімімен ғана мүмкін болады, әйтпесе міндеттемені
борышқордың бүзғаны деп бағаланады. Несие беруші атқарылуға тиісті нәрсенің
бүрмалануымен келісе ал-майды, нәтижесівде міндетін бүрмалағаньі үшін
санкция қол-данылады.
Факулыпативтік мазмундагы міндеттемеде борышқордың белгілі бір әрекеттерді
жасау міндеті бекітіледі, ал мүның өзі
мүмкін болмаған жағдайда басқа әрекет қолға алынады. Мы-салы, мердігерге
жиһаз жасауға материал бөлінсе, оны дайын-^ дауды міндеттейді, егер әлгі
материалдар жоқ болса, онда ғима-раттың қабырғасына қүрастылмалы нәрсені
жасауды тапсыра-ды. Факультативтік міндеттеменің бір ерекшелігі бастапқы
ойға алған нәрсе жүзеге аспаса, әрекет тоқтатылмайды, қайта жаңа мазмүндаш
іс жалғасын табады. Демек міндеттеменің тек маз-мүнына ғана өзгеріс
енгізіледі.
Балама мазмундагы міндеттемеде борышқордың екі немесе одан да көп
әрекеттерді тең дәрежеде жүзеге асыру мүмкіндігі белгіленеді. Балама
міндеттеме уәкілетті түлғаның қай әрекетті таңдауына тәуелді келеді, яғни
таңдап алынған нүсқа міндеттеменің нақты мазмүнына айналады.
Екі немесе бірнеше әрекеттің бірін жасауға міндетті борыш-қорға, егер
зандардан немесе міндеттеменің шарттарынан өзге-ше туындамаса, таңдау құқыш
беріледі(АК-тің 285-бабына қараңыз). Мысалы, сатып алушы дүкенге келіп
қасында жоқ баласына екі запың бірін сатып алады, бүл жағдайда оның қай-
сысын алуға ерік беріледі. Ал қалған жағдайда тандау құқығы балама
Міндеттемеде борышқордың еншісіне шеді.
7. Құқықтық қатынастарға сәйкес міндеттеме заңмен қор-ғалады. Борышқор өз
мівдетін орындамаған жағдайда оған мем-лекет тарапьшан мөжбүр ету шарасы
қолданыла алады. Сол арқылы мшдеттемені талапқа сай орындауы қамтамасыз
етіледі. Нәтижесінде — несие берушінің бүзылған мүддесі қалпына
келтіріледі. Міндеттемені бузган кезде қолданылатын мәжбүр-леу шарасына
санкцш жатады, сол арқылы міндеттемеге қажетті толықтыру енгізіледі. Бүл
мәжбүрлеу шарасының түп қазығы болып табылады. Ол тек міндеттеме бүзылған
жағдайда ғана жүзеге асады. Санкция қолдану нәтижесінде борышқордың
міндеттемені бүзуына жол берілмейді немесе орын алған кемшіліктің жойылуына
жағдай жасалады, ал несие беруші кеткен ағаттықтан болған залалдың орнын
жабады. Бірақ та, санкцияның әр түрі бүл мівдеттерді әрқалай шешеді.
Кейбір санкіщялар міндеттеменің дүрыс орындалуына қыз-мет етеді. Бірақ ол
жарамсыз борышқорға қосымша муліктік төлем тәлетуді өзіне мақсат етіп
қоймайды. Мүндай түрлерін оперативтік санкция деп айтады. Ол атқаруды
жүзеге асыруға қолданылатын түтқа болып табылады, міндеттеменің мазмұны-на
өзгерістер енгізеді. Бүрмаланған түстарды анықтаған соң, міндеттеме бойынша
жасалуға тиісті мәселелердің орындалу-ына мәжбүр етеді. Борышқордан атқару
қүралын алып, несие берушіге беру, басқа тұлғаның күшімен борышқор есебінен
жұмыс істету тәрізді борышқор атқара алмаған жұмыстар жүзе-геасырылады.
Санкцшныц екінші тобына борышқордан қосышпа мүлік-тік залалды өндіртіп алу
және несие берушінің міндеттемесін орындамауға байланысты болған залалға
өтемақы төлеу жа-тады. Бұлар мьшадаймүліктік санкіщялар: міңдеттеменің бұзы-
луынан пайда болған залалды қалпЫна келтіру, айып төлеу.
Кейбір санкцияларда мүліктіктөлемтөлету элементтері мен оперативтік
еипаттағы шаралар кездеседі. Оларды оперативтік-мүліктік деп атайды. Оған,
мәселен, борышқордың өз кінәсін мойындап, ақауы бар затты сапалы затпен
алмастыруын айтуға болады.
Санкцияның ерекше түрі деп міндеттемені тоқтатуды айтар едік (АК-тің 367-
377 баптары).
Бірқатар жағдайда міндеттеменің бұзылуы санкциялардың бірнеше түрін
біріктіруді қолдануды қажетсінеді. Азаматтық кодекстің 9-бабында құқық
қорғаудың қажетті санкциялары келтірілген.
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІҢ ПАЙДА БОЛУ НЕПЗДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
Міндеттеменің пайда болу негіздері азаматтық құқықтар мен міндеттер
заңдарда көзделген негіздерден, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады. Өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда
көзделмегенімен олардың жалпы негіздерімен мәніне байланысты азаматтық
құқықтар мен міндеттерді туғызады. Осыған сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттер:
1). Заңдарда көзделген шарттармен өзге де мәмілелерден, сондай-ақ,
заңдарда көзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін мәмілелерден;
2). Заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік
құжаттардан;
3). Азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген сот шешімімен;
4). Заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
иемдену нәтижесінде;
5).өнертабыстар мен өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6). Азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8). Заңдар азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын оқиғалар
салдарынан пайда болады.
Міндеттеменің пайда болуына бірден-бір ықпал жасайтын шарттар немесе
мәмілелер , олар заң құжаттарында көрсетілуі де немесе көрсетілмеуі де
мүмкін. Сонымен қатар міндеттемелер бір жақты мәміледен пайда болады.
Міндеттеменің пайда болуы азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлкіне немесе
олардың өзіне зиян келтіруі салдарынан туындайды. Міндеттемеде оның әр
тарабы - несие беруші немесе борышқор ретінде бір мезгілде бірнеше адам
қатыса алады. Мұндай реттерде ережелерге сәйкес үлесті, ынтымақты және
жәрдем берушілік міндеттеме пайда болады. Борышқор жағынан міндеттемеге
қатысушы адаамдардың біріне несие беруші қойған талаптардың жарамсыз болуы,
сол сияқты мұндай адамға қойылатын талап бойынша талап қою мерзімінің өтіп
кетуі несие берушінің өзге да осындай адамдарға қоятын талаптарына
өздігінен әсер етпейді.
Тараптар, яғни борышқор мен несие беруші және үшінші жақ міндеттемеге
қатысушылар болып табылады. Үшінші жақ ретінде міндеттеме тараптарының
біреуіне міндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы байланысты
жақтар қатысады. Міндеттемеде үшінші жақ үшін міндеттер туғызбайды.
Заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде міндеттеме
үшінші жақтар үшін міндеттеме бір немесе екі тарапқа да қатысты құқықтар
туғызуы мүмкін.
Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пай-да болу негіздері
белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негіздерден көрінеді,
мүның өзі Азаматтық кодекстің Х-бабында көрініс тапқан. Азаматтық кодекстің
271-бабы осы Кодекстің 7-бабында Көрсетілген түжырымға сүйене отырып,
міндеттемелердің қалай пайда болатынын айқындай түседі. Яғни міндеттеменің
пайда болу негіздері Іпарттан, зиян келтіру-ден нё^есе өзге де негіздерден
пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі құқықтық қатынастар-дың мүмкін болу
негіздерін тізбелеп келтірген. Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да
міндеттемемен байланысты бірқатар негіздер бар.
Бүл — ең алДымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз бүл арада азаматтық
құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отыр-мыз. Әкімшілік құжатының заңды
күші бағынышты органға міндетті түрде өкімін жүргізетіндігінен көрінеді.
Сондықтан да барлық жағдайда да әкімшілік құжат органдар, яғни құжат-
тышығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы орган-дар және т.б.
арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды ту-ғызады. Сонымен бірге ол
адресаттар арасында азаматтық міндеттемені де дүниеге әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі зандық
қүрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.