Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын азаматтардың басым көпшілігі - Қазақстан Республикасының азаматтары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3

І МӘМІЛЕ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ 7
1.1 Мәмілелер: ұғымы, түрлері, түрпішіндері 7
1.2 Мәміленің түрлері 9

ІІ МӘМІЛЕЛЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ 11
2.1 Мәміленің түрлері және оларды топтау 11
2.2 Мәмілелердің жарамды болуының талаптары 15
2.3 Жарамсыз мәмілелер 18

ҚОРЫТЫНДЫ 24

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26

КІРІСПЕ

Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстің І-бабында азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаңалығы болып табылады. Кәсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режим бар нормалар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстің 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстің 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген.
Азаматтық құқық катынастарына Қазақстан Республикасының азаматтарымен
қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар қатыса алады. Шетелдіктердің
құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы туралы 1995 жылғы
18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен белгіленген. Қазақстанда Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің
азаматы екеніне айғағы бар адамдар шетелдік азаматтар деп танылады
(Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда шет мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың қызметкерлері, шетелдік фирмалардың
(компаниялардың) мамандары, шетелдік студенттер және т.б. бар.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы
туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататындығына айғақ
жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп саналады (Жарлықтың 2-бабының 2-
тармағы).
Шетелдіктердің инвестщияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі жақты
халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен өзара
қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы ұлт
режимін немесе ұлттық режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты төлемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі1.
Шетелдік инвестицияларды көтермелеу мен өзара қорғау туралы Қазақстан
Республикасы жасасқан екі жақты келісімдер жөнінде мыналар неғұрлым толық
келтірілген:
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстің 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасынан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтық құқық қатынастарына қатысушы
бола алмайтыны көрінеді.
Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды тұлғалардың
құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы 27
желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі.
Алайда Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды
тұлғалардың қызметіне шектеулер қойылғанын атап өткен жөн. Атап айтқанда,
сақтандыру саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру
ұйымдарының Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы
ретіндегі қызметіне тыйым салынады.
Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық құқық
қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де қатысушыларымен
тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық кодекстің 112-
бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде сондай ережелер
белгіленген.
[1]Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтық
құқық қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады.
Азаматтық кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі.
Бұл орайда жалпы (субъектілердің барлық санаттарына қолданылатын)
нормалармен қатар, субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар
арнаулы нұсқаулар белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-
тармағында ауыр жағдайлардың топтасуы салдарынан жасалған мәміленің
(кіріптарлық мәміле) шын екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы
болатыны көзделген.
Азаматтық құқық қатынастардың объектілері. Әдетте құқық қатынастарының
объектілері деп аталған құқық қатынасы бағытталған және белгілі бір ықпал
жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың өзара іс-қимылы
нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азаматтық құқық қатынасы
адамның мінез-құлқына ғана ықпал ете алады. Сондықтан азаматтық құқық
қатынастарының объектісі оның субъектілерінің алуан түрлі материалдық
игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез-құлқы больш
табылады.
Профессор О.С.Иоффе заң әдебиетінде құқықтық объектінің мәні туралы
және сыртқы дүниенің құқық объектілері ретінде болуы мүмкін құбылыстарының
саны туралы мәселені шешудің әр алуан үш түрі болатынын атап өтеді.
Заңгерлердің көпшілігі қосылатын үстем көзқарасқа сәйкес объектілердің
қатарына іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер, заттар және басқа
да бағалы заттар жатады. Объектінің іс-әрекеттерінің маңызын теріске
шығаратын және бұл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті болмағанда, ең
алдымен заттарда деп танитын объектінің заттық-құқықтық теориясы бірсыпыра
аз болғанымен, едәуір кең таралды.
Ақырында, кейбір авторлар ғана корғайтын іс-әрекет теориясы заттарды
құқықтық объектілер қатарынан шығарып тастайды және объектінің маңызы құқық
берген тұлға үміттене алатын міндетті әрекеттерде ғана болады деп таниды2.
Азаматық кодекстің 115-бабында азаматық құқық объекілерінің мынадай
түрлері аталған: заттар, ақша, оның ішінде шетелдік валюта, бағалы
қағаздар, жұмыс, көрсетілетін қызмет, шығармашылық жеке қызметтің
объектілендірілген нәтижелері, фирма атаулары, тауар [2]белгілері және
бұйымдарды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар және басқа
да мүлік.
Мүліктік емес жеке игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, ар-ождан, жақсы атақ, іскерлік
абырой, жеке өмірге тиіспеушілік, жеке және отбасылық құпия, атақ құқығы,
авторлық құқық, туындыға және басқа да материалдық игіліктер мен құқыққа
тиіспеушілік құқығы.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес қабілеттілігі кәмелетке толғанда
яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Қазақстанда "Неке
және отбасы туралы'" Заң бойынша некеге тұруға І8 жастан бастап рұксат
етіледі. Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге темендетуі мүмкін [3].
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара (толық
емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет
қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық
қабілеттілігі бола тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға
немесе өзіне міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы
әрекет жасау қабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан
әрекет жасау жасы толған адамдарда ғана болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі:
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
б) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар заңда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
-өздерінің заңды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асырап алушылардың,
корғаншылары келісімінсіз ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
-ата-анасынын (асырап алушының, қамқоршысының) рұқсат берген жазбаша
хаты негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды өкілдерінің
келісімінсіз мыналарды істеуге:
1) өзінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
2) интелектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4) банкке салым салуға және өзінің салымына оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқалай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алушылырының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда
кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс. (АК-тің 22-бабы, 1-тармағы). [4]

І МӘМІЛЕ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҰҒЫМ
1.1 Мәмілелер: ұғымы, түрлері, түрпішіндері

Азаматтық құқықтық қатынастардың тууы үшін белгілі бір жағдайлар
болу керек. Осындай азаматтық құқықтық қатынастардың тууының әмбебап
тәсілдеріне мәмілелер жатады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
147-бабында көрсетілгендей мәмілелер дегеніміз азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер.
Мәмілелердің төмендегідей төрт белгілері бар: біріншіден, мәміле
адамдардың еркін білдіретін ерікті әрекет. Оның еріктілігі азаматтық
құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге және тоқтатуға мақсатты түрде
бағытталатындығынан көрінеді. Бұндай мақсаты жоқ әрекет — қарапайым
қылықтан бұл мәміленің басты айырмашылығы; екіншіден, мәміле, көпжағдайда,
заңмен мақұлданған, құқыққа сәйкес әрекет; үшіншіден, мәміле тек азаматтық
құқықтық қатынастарды тудыруға, өзгертуге және тоқтатуға бағытталған
әрекет; төртіншіден, мәміле азаматттық құқықтық қатынастарды
тудыратындықтан, ол қатынастардың құқықтық саддарлары азаматтық
заңнамалардың нормаларымен реттеледі.
Мәміленің түр пішіндері. Мәміле ауызша, жазбаша не болмаса
конклюдетті әрекет арқылы және үндемеу (әрекетсіздік) сияқты түр пішіндерде
болады.
Мәміленің ауызша түрпішіні мәміле жасаушы тараптардың өзара
еріктерінің тікелей қабылдануы. Бұл жерде мәміле жасаушылардың еркі
тараптардың бір-бірімен ауызша келісіміне негізделеді. Бұндай келісім
телефон, тараптардың тікелей кездесуі, жүздесуі не олардың өкілдері арқылы
жасалуы мүмкін. Заңдармен немесе тараптардың келісімімен жазбаша (жай не
нотариалдық) немесе өзге белгілі бір нысан белгіленбеген мәміле, атап
айтқанда, олар жасалған кезде атқарылатын мәмілелердің бәрі ауызша жасалуы
мүмкін. Ауызша мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын
көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.
Жазбаша мәмілелер:
1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
талап көрсетілмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан
туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатын әрекеттен басқа,
кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын әрекет жағдайында;
2) мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалатын мәміле түрпішінде жасалуы
тиіс;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де
реттерде жазбаша түрде жасалуға тиіс. Егер іскерлік қызмет өрісінің
әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге
тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға тиіс. Егер заңдарға немесе
мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы келмесе, мәміле жасау
кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме, электрондық цифрлық қолтаңба
құралдарын пайдалануға жол беріледі.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық
құжаттар немесе субъектілерді және олардың ерік білдіруінің мазмұнын
айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың
келісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге
теңестіріледі.
Заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сейкес келуге және оларда осы тараптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы
салдарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат
қол қоя алады. Соңғысының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе,
нотариат немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды
адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерді көрсете отырып,
куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы. Мәмілелерді жасау кезінің
өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған
тараптың да осындай құқығы бар. Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін
жасалған мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі
бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Мәміленің конклюдетті түрпішіні мысалы жетон, билет немесе
әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле,
егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады.
Мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған
ретте де жасалған деп саналады. Сонда, адамның мәміле жасауға деген еркі
айқын көрініп тұруын, мәміле жасайын деген ниетінің байқалып тұруы арқылы
мәміленің жасалуы конклюдетті мәміле деп аталады. Мысалы банкоматқа
карточканы салып ақша алу, көшеде телефон-автоматқа карта салып сөйлесу,
қоғамдық көліке кіргенде жол ақысын төлеп билет алу сияқты әрекеттерді
жатқызуға болады.
Үндемеу (әрекетсіздік), заңдарда немесе тараптардың келісімінде
көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады.

1.2 Мәміленің түрлері

Азаматтық құқық саласында мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Мысалы
мәміле жасауға араласатын тараптардың санына байланысты бір жақты, екіжақты
және көп жақты мәмілелердің түрлерін көрсетуге болады.
Заңнамалар мен тараптардың келісімі бойынша мәміле жасау үшін бір
жақтың еркі ғана қажет әрі жеткілікті болатын мәмілені бір жақты мәміле деп
атаймыз. Бір жақты мәміледе басқа жақтардың (тараптардың) келісімі, еркі
міндетті емес. Бұндай мәмілелерге азаматтың өзіне берілген белгілі бір
құқықтан бас тартуы, берілген сенімхаттың мерзімінің бітуі, өсиет т.б.
жатқызуға болады.
Екі жақтың да еркі мен келісімі міндетті болып табылатын мәміле екі
жақты мәміле деп аталады. Екі және одан да көп тараптардың еркі мен
келісімі талап етілетін мәміле көп жақты деп аталады. Қазіргі кезде екі не
одан да көп тараптар жасайтын мәміленің түрін шарт деп атайды. Сонымен екі
немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу,
өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады.
Бір жақ екінші жаққа көрсеткен қызметі, жұмысы үшін ақы алатын
мәміле ақылы мәміле делінеді. Керісінше болса ақысыз мәміле.
Мәміленің жасалу уақытына байланысты нақты (заттық, мүліктік) және
келісімді (консенсуалды) мәміленің түрлері бар.
Мәміленің талабына байланысты белгілі бір заттың, мүліктің берілуіне
байланысты жасалатын мәміленің түрін нақты мәміле дейді. Мысалы, бұндай
мәмілеге жүк тасымалдау туралы шартты айтуға болады. Жүк жіберушінің жүкті
тасымалдаушыға беруі аталған мәміленің жасалғандығын көрсетеді.
Келісімді (консенсуалды) мәміленің жасалуы үшін сол мәмілені жасау
туралы тараптардың өзара келісімге келуі жеткілікті болады. Бұған мысал
ретінде сауда-сатық шартын келтіруге болады. Аталған мәмілені жасау үшін
мүлікті не затты беріп, оның бағасын, құнын төлеу міндетті емес. Бұл
әрекетті жақтар шарттың орындалуы барысында іске асырады. Тараптар ең
алдымен мүлікті не затты бір-біріне сату жөнінде өзара келісіп қойса,
мәміле жасалды деп есептеледі. Мысалы, бір азамат екінші бір азаматқа
өзінің пәтерін сатамын, ал анау аламын деп сөз байласса не шарт жасаса
мәміле жасалды делінеді. Ал ақшасын төлеп, пәтерді алу сөз байласудан кейін
орындалады.
Мәміленің негізінің маңыздылығына байланысты каузалды және
абстрактілі мәмілелер болады.
Каузалды мәміле негізіне байланысты туатындықтан соған тәуелді
болады. Сондықтан негізінің жойылуы бір жақты мәміленің әрекет етуінің
заңды күшін жояды. Мысалы, сатып алушы сатып алынатын тауардың жарты құнын
төлеп қойды, бірақ сатушы тауарды таба алмады. Сатушы сатып алушыдан
тауардың қалған бағасын талап етуіне негіз жоқ, сондықтан, бұл жерде
мәміленің негізі болып тауардың берілуі не сатып алушыға жеткізілуі
табылады. Ондай негіз жойылып еді, мәміле өзінің заңдық күшін жойды.
Абстрактілі мәміледе, керісінше, мәміленің негізі есепке алынбайды,
егер мәміле сол мәмілені жасаушының түпкілікті еркін білдірсе. Мысалы,
сатып алушы сатып алынған тауардың құнына сәйкес сатушыға вексель беріп,
соңынан, тауар сапасыз болып шықса, вексель қайта қайтарылмайды және
вексель векселді ұстаушы не векселді төлеуші үшін болашақта векселге деген
құқықтарын жоймайды.
Мерзімсіз және мерзімді мәмілелер болады. Мерзімсіз мәміледе оның
күшіне ену не күшінің аяқталу мерзімдері көрсетілмейді. Сондықтан бұндай
мәмілелер жасалған сәтінен бастап күшіне енеді. Мерзімді мәміледе,
мәміленің күшіне кіретін уақыты ғана не болмаса мерзімінің аяқталатын
уақыты ғана немесе екі мерзімі де қатар көрсетілуі мүмкін.
Егер де мәміледе тараптардың құқықтары мен міндеттерінің жүзеге
асырылу мерзімі көрсетілсе ол кейінге қалдырылған мерзім делінеді. Ал,
керісінше мәміле жасалған сәтінде күшіне еніп, оның күшін жоятын уақыты
көрсетілген мерзім жойылатын мерзім деп аталады.
Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-басталмауы
белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, бұндай мәміле кейінге
қалдырылатын шартпен жасалатын шартты мәміледен есептеледі.
Нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және
тиісті биржалар (тауар, қор және басқа) туралы Қазақстан Республикасының
заңдары мен биржалық сауда ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық жүргізуге
қатысатындармен жасалатын мәмілелер биржалық мәмілелер деп аталады.

ІІ МӘМІЛЕЛЕРДІҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ
2.1 Мәміленің түрлері және оларды топтау

Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле ұғымы азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді анықтауға, өзгертуге немесе
тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп көрсетілген. Мәмілелерге мынадай төрт
белгі тән:
1) Мәміле - адамдардың ықтиярлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиярына бағынбайтын
мән-жайлар жатады. Мысал үшін дүлей апат сипатындағы құбылыстарды (дауыл,
су тасқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуіл) айтуға болады.
Мәміленің ырықты сипаты оның тиісті құқықтар мен міндеттер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуымен айқындалады. Мәмілелерді құқықтардан —
әлгіндей нысаналы бағыты жоқ әрекеттерден сондай белгілері бойынша ажырату
қажет. Бұл арада Азаматтық кодекстің олжа және оған меншікті болу тәртібі
жөніндегі ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған
затты табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары мен
міндеттері пайда болады.
2) Мәміле - заңды әрекет, ол құқыққа қарсы (заңсыз), азаматтық
құқықтар мен міндеттерді туғызатын әрекеттерден — деликтілерден
(азаматтардың өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ басқа адамның мүлкіне зиян
келтіру) сонысы арқылы ерекшеленеді.
3) Мәміле арнайы азаматтық құқық қатынастарының пайда болуына,
тоқтатылуына немесе өзгертілуіне бағытталған.
Мәміле құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, өзгертілуіне немесе
тоқтатылуына бағытталуы мүмкін, алайда басқа құқық салалары реттейтін өзге
де ықтиярлы актілерден осы белгілері арқылы ажырату қажет. Мәселен, еңбек
заңдарында қызметкерлердің еңбектегі құқықтары мен міндеттері олардың
қызметке есептеу туралы арыз беруі мен әкімшіліктің оларды жұмысқа қабылдау
туралы бұйрығы шығарылған кезден бастап пайда болатыны көзделген.
Мәмілелерде әкімшілік актілерден ажырата білу қажет, ал ондай актілер де
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындауына негіз болмайды (Азаматтық
кодекстің 7-бабы), бірақ оларға Азаматтық кодекстің мәмілелер туралы
ережелері қолданылмайды.
4) Мәміле азаматтық катынастарды туғызады, өйткені мәміле жасау
нәтижесінде туындайтын құқықтық салдар нақ азаматтық заңмен айқындалады.
2. Мәміле белгілерін қарастыра келгенде, оның мәні тараптардың еркі
мен ерік білдіруінен тұратынын атап өту кажет. Ерік дегеніміз адамның
мәміле жасауға деген тілегі, ниеті, яғни оның психикалық жай-күйі. Мұндай
ниет, тілек ішкі ерік деп аталады. Алайда адам ерік білдірмесе, оның мәміле
жасауға деген ниеті белгісіз болып қала береді. Ерікті білдіру (көрсету)
ерік білдіру деп аталады. Ерік: мен нені қалаймын? деген, ал ерік
білдіру: бұл үшін мен не істеймін? деген сұраққа жауап қайтарады (ауырып
қалуыма немесе қартаюма байланысты өзімді-өзім қамтамасыз еткім келеді,
сондықтан да өмірімді сақтандыру жөнінде мәміле жасаймын).
Ерік ауызша, жазбаша, ым жасау арқылы және, ақырында, үндемеу
(әрекетсіздік) арқылы білдірілуі мүмкін. Мәмілені ауызша жасасу оны өзара
ерік білдіруге қатысушылардың тікелей қабылдауын білдіреді. Телефон арқылы
жасалған мәміле ауызша жасалған деп танылады,
Егер мәмілеге қатысушылар ерік білдірілген құжат жасаса, ерік
жазбаша білдірілген болады. Азаматтық кодекстің 152-бабында, егер заңдарда
немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, хат алысу,
телеграммалар, телефонограммалар, телетайпограммалар, факстер немесе
субъектілерді және олардың білдірген еркінің мазмұнын анықтайтын өзге де
құжаттар алысу мәміленің жазбаша түрде жасалуына теңестіріледі деген ереже
белгіленген.
Конклюденттік әрекеттер (латынша — қорытынды жасау) адамның мәміле
жасау ниетін аңғартатын мінез-құлық. Азаматтық кодексте конклюденттік
әрекеттерге 151-баптың 2-тармағы арналған: адамның мәміле жасасу еркі
көрінетін жағдайда да мәміле жасалған болып саналады. Мысалы, автоматтар
арқылы зат сатып алу, валюта айырбастау, әртүрлі ойындар ойнау мәміле жасау
болып табылады.
Үндемеу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
жағдайларда мәміле жасауға ерік білдіру деп танылады (Азаматтық кодекстің
151-бабының 4-тармағы).
3. Мәмілелерде мақсат пен дәлелді де бөліп көрсету қажет. Мәмілеге
қатысушылардың еркі бағытталған құқықтық нәтиже мәміленің мақсаты деп
түсініледі. Дәлел — адамды мәміле жасауға ынталандыратын себеп. Дәлелдің
қателігі мәміленің жарамдылығына ықпал ете алмайды. Мысалы, азамат пәтер
алуға үміттеніп, жиһаз сатып алады, ал оған ордер беруден бас тартады.
Орындалмаған дәлел (пәтер берілген жоқ) мәміленің жарамдылығына (жиһаз
сатып алуға) ықпал ете алмайды. Жиһазға меншік құқығы (сатып алу-сату
шартының мақсаты сол) сатып алушыға ауысады. Дәлелді есепке алу азаматтық
айналымның тұрақтылығын бұзар еді. Алайда, тараптар кезде өз келісімімен
дәлелге құқықтық мән де бере алады. Мұндай жағдайда тараптар уағдаласқан
дәлел мәміленің талабына айналады, ал мәміленің өзі сол талаппен жасалған
болады.
4.)Мәміленің түрлері. Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген
заңдары мәміленің жекелеген түрлерін реттейді және оларды топтау әртүрлі
белгілер бойынша жүргізіледі.
Белгілер (негіздер) қатарына: мәмілеге қатысатын тараптар санын, ол
жасалған деп саналатын уақыт сәтін, қайтарылымдылығын және басқаларды
жатқызу керек.
Азаматтық кодекстің 148-бабывда бір жақты және екі немесе көп жақты
мәмілелер (шарттар) ажыратып берілген. Жасалуы үшін заңдарға немесе
тараптардың келісіміне сәйкес бір тараптың ерік білдіруі кажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп саналады. Оларға мүлікке
меншік құқығынан бас тартуды (Азаматтық кодекстің 250-бабы), сенімхат
беруді (167-бап), тараптардың келісімінде бас тартуға жол берілген жағдайда
тараптардың шартты толық немесе ішінара орындаудан бір жақты бас тартуын
(401-баптың 3-тармағы), аукцион немесе конкурс түрінде сауда-саттық
жариялауды, вексель жасауды, чек беруді және басқаларын жатқызған жөн.
Азаматтық кодекстің 149-бабында бір жақты мәміленің мәміле жасаған
адамға міндет жүктейтіні туралы ережелер белгіленген. Ол басқа адамдарға
заң актілерінде не сол адамдардың келісімінде белгіленген жағдайларда ғана
міндет жүктеуі мүмкін. Мысалы, алдағы аукцион немесе конкурс туралы
жарияланымнан ұйымдастырушының белгілі бір міндеті туындайды. Бұл орайда
аукцион немесе конкурс ашық болса, бұл міндет үн қосқан кез келген адамға
қатысты болады, ал олар жабық болса, шақырылғандар арасындағы кез келген
адамға қатысты болады. Мұндай міндеттердің бірі конкурстың жарияланған
талаптарын орындау болып табылады (олардан заңда белгіленген тәртіппен ғана
бас тартылуы мүмкін).
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемел мен шарттар туралы жалпы
ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне
қайшы келмейді (Азаматтық кодекстің 149-бабының 2-тармағы).
(Жасалуы үшін екі немесе одан да көп адамдардың еркін үйлестіру
талап етілетін мәмілелер екі немесе көп жақты мәмілелер болып табылады.
Мұндай мәмілелер шарт деп аталады (Азаматтық кодекстің 148-бабының 3-
тармағы). Екі жақты мәміледе екі тарап ерік білдіреді, олардың әрқайсысынан
бір және бірнеше субъект өкіл болуы мүмкін. Екі жақты мәміледегі
тараптардың санын оған қатысушылардың санымен шатыстырмаған жөн. Мәселен,
сатып алу - сату мәмілесін жасасуға бірнеше сатып алушы, бірнеше сатушы
немесе бір мезгілде бірнеше сатушы мен сатып алушы қатысқанына қарамастан,
ол екі жақты мәміле болып қалады (көп адам қатысатын мәміле).
Көп жақты мәміледе оның әрбір қатысушысы дербес тарап болып табылады
және жеке ерік білдіреді. Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге
мысал болады. Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік шарты) бойынша
тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін бірлесіп іс-қимыл жасауға
міндеттенеді (Азаматтық кодекстің 228-бабы). Бірлескен қызмет туралы шарт
заңды тұлғалар арасында жасалатын жағдайда консорциум құрылады.
Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарттық негізде жасалады
(Азаматтық кодекстің 233-бабы). Мысалға Каспий теңізінін қазақстандық
секторының мұнай-газ мүмкіншілігін бағалау жөнінде Қазақстан Республикасы,
Қазақстан каспийшельф мемлекеттік компаниясы, Аджин С. и А., Бритиш
Газ Эксплорейшн энд Продакшн Лимитед, Альянс Би Пи Эксплорейшн Оперейтинг
Камнаи Лимитед пен Ден Норске Статс Ольесельскан а.с. (бірлесіп жұмыс
істейді), Мобил Ойл Қазақстан Инк. Шелл Эксплорейшн Би.Ви., Тоталь
Эксплорейшн Продакшн Қазақстан арасында халықаралық консорциум құру туралы
келісімді келтіруге болады.
6. Бұдан әрі шарттардың ақылы және ақысыз болып бөлінуін
қарастырамыз (Азаматтық кодекстің 384-бабы). Тараптар өз міндеттерін
орындағаны үшін ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе алуға тиіс болатын шарт
ақылы шарт болып табылады. Ақылы шарттардың азаматтық құқық үшін жалпы
ереже екенін атап өту қажет. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы немесе
өтеуіне өзге де нәрсе алмай беруге міндеттенетін шарт ақысыз шарт деп
танылады. Ақысыз шарттың мысалына мүлікті тегін пайдалану шартын атауға
болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (384-баптың 3-
тармағы), Ресей Федераіщясының Азаматтық кодексінде (423-баптың 3-тармағы)
және Қырғыз Республикасының Азаматтық кодексінде (384-баптың 3-тармағы)
мынадай түрде: егер заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен өзгеше
туындамаса, шартта ақы төлеу көзделетін болып тұжырымдалған азаматтық-
құқықтық шарттың ақылылық презумпциясы негізге алынады.
Бұл презумпцияның практикалық маңызы зор болады, өйткені азаматтық-
құқықтық шарттардың басым көпшілік бөлігі ақылы шарттар болып табылады
(сатып алу-сату, жалдау, мердігерлік, тасымалдау, сақтау шарттары мен басқа
да көптеген шарттар). Қазіргі кезде тараптар шартқа тауар алған, жұмыс
орындалған, қызмет көрсетілген тараптың оларға ақы төлеуін көздейтін
ережені енгізуді ұмыт қалдырған жағдайлардың өзінде де олардың арасында
дау туған жағдайда сот алынған тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет
үшін ақы төленуге тиіс екенін негізге алуы керек. Төленетін ақының
мөлшеріне келетін болсақ, ол салыстырмалы жағдайларда әдетте сондай
тауарлар, жұмыстар немесе қызметтер үшін алынатын баға негізге алына отырып
белгіленуге тиіс.
7. Нақты (латынша - зат) және консенсуалдық (латынша - келісім)
мәмілелерді ажырата білу керек. Мәмілелерді жоғарыда аталған екі түрге
бөлудің айқындаушы белгісі тиісті мәміле жасалды деп саналатын уақыт болып
табылады. Консенсуалдық мәміленің пайда болуы үшін мәміле жасау туралы
келісімге қол жеткізу жеткілікті. Консенсуалдық мәмілеге мысал ретінде
сатып алу-сату шартын атауға болады. Бұл мәміленің пайда болуы үшін
сатушының иеліктен алынатын мүлікті беруі және сатып алушының ақша төлеуі
талап етілмейді. Тараптар шарт бойынша бұл әрекеттерді шарт-ты орындау
тәртібімен жасайды.
Консенсуалдық мәмілелерден айырмашылығы, нақты мәмілелер зат
қатысушылардың біреуіне берілген жағдайда ғана жасалады. Нақты мәмілелерге
жүк тасымалдау шартын жатқызу керек. Бұл мәміле жасалды деп есептеу үшін
жүк жөнелтушінің жүкті тасымалдаушыға беруі жеткілікті.
8. Мәмілелер бөлінуінің келесісі — каузалдық (латынша — себеп) және
абстрактілі мәмілелер. Жоғарыда аталған екі түрге бөлудің топтау белгісі
мәмілені оның жарамдылығы үшін негізделу маңызды болыптабылады. Каузалдық
мәміленің тағдыры ол жасалғандағы негіздемеге түгелдей байланысты болады.
Негіздеменің болмауы жасалып қойылған бір жақты мәмілені заңды күшінен
айырады. Мысалы, сатып алушы сатып алынған тауарға алдын ала ақы төлеп,
бірақ сатушы тауарды жеткізіп бермеді делік. Сатушының сатып алушыдан алған
ақшаға құқығы жойылады.
Егер мәміленің өзінде оны жасаған адамның шын еркі білдірілмесе,
абстрактілі мәміленің заңды күші оның негіздемесіне байланысты болмайды.
Мысалы, сатушыға тауар құнының сомасына вексель беріп, алынған тауар үшін
сатушы есеп айырысты делік. Егер кейіннен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.