Меншік экономикалық категория түрінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І ТАРАУ. Меншік ұғымы, мәні мен мазмұны
1.1 Меншік ұғымы
1.2 Меншіктің негізгі түрлері, нысандары
1.3 Меншік құқықтарының теориясы

ІІ ТАРАУ. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны
2.1 Меншіктің құқықтық мазмұны
2.2 Меншік экономикалық категория түрінде

ІІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және оны
жекешелендірудің жолдары

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ

Меншік ұғымы мағынасын түсіну, оның қызметі, субъектілері мен
объектілерінің мәнін ашу қазіргі нарықтық экономика жағдайында аса үлкен
рөлге ие мәселе болып табылады. Меншіктің қазіргі түрлері және олардың
экономикадағы рөлі деп аталатын курстық жұмысымда меншіктің экономикадағы
орны сараланып, зерттелген. Курстық жұмыста ең бастысы Қазақстандағы меншік
негізге алынып жазылды. Бірінші тарауда меншіктің ұғымы, негізгі атқаратын
қызметі мен нысандары, түрлері, меншік құқықтарының теориясына сипаттама
беріледі. Бірінші бөлімді жазуда Дүйсенбаевтың Нарықтық
экономикадағы өндіріс құрылымының дамуы атты еңбегі негізге алынды.
Бірінші бөлімде көрсетілген негізгі мәліметтер көзіне Каренов Р:С, Кернебай
Г.С. еңбектері жатады.
Екінші бөлім толығымен меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұнына
арналады. Бөлімнің негізгі мақсаты ретінде күнделікті тәжірибеде меншік
қатынастарының экономикалық мазмұны мен оның құқықтық арасындағы
айырмашылықтарды ажырата білу.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және оны
жекешелендірудің жолдары толыққанды зерттеліп көрсетілген. Сан алуан,
тәуелсіз және тең құқықты субъектілерінің болуы - нарықты қалыптастыру және
оның тиімді жұмыс істеуінің қажетті шарты. Бұл мемлекет меншігіндегі
кәсіпорындардың негізгі бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей
бағынудан құтқарып, оларды акционерлік, кооперативтік және тағы басқа
кәсіпорындарға айналдыруды қажет ететіндігі мәлім.. Қазақстан
Республикасындағы меншіктің алатын орны мен дамуы бүгінгі таңдағы өзекті
мәселелер болып табылады. Курстық жұмыс толықтай меншіктің құрылымы, түрі,
меншік проблемаларын шешуге арналған.
Жұмыстағы кестелер мен сызбалар статистикалық мәліметтер негізінде
құрылған.

І ТАРАУ. МЕНШІК ҰҒЫМЫ, МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. Меншік ұғымы

Меншік ұғымы әрбір экономикалық жүйенің фундаменті болып табылады. Ол
тарихи түрде адаммен, қоғаммен бірге пайда болады. Алғашқыда осы ұғым
жерменбайланыстырылды. Сондықтанда меншік адамның дайын өнімдерге емес,
жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынасын байқатады.
Мұнда адам өндіруші ретінде жәнеөндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде
көрсетеді (жер - қоғамдық өндірістің басты құралы). Материалдық игіліктерді
өндіру нәтижесін иеленуіне мүмкіндігі ашылады. Материалдық игіліктерді
адамдар бірлесе жүзеге асырғандықтан, өндіріс нәтижесін иелену қоғамдық
экономикалық қатынастар шеңберінде адамдар арасында жүзеге асады.
Өткен дәуірдегі экономикалық ой меншіктің мәні мен мазмұнын қарастыруда
ерекше қадам жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз
экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) Экономикалық кесте (1758) деген
еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдығын
көрсеткен. Әуелден физиократ болған ол, еңбекшінің егін шаруашылығында
басымдылығын қолданып, оны барлық байлық пен әл-қуаттың қайтар көзі деп
санаған.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті классикалық экономикалық
ғылым өкілдері: Уильям Петти, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар
алғашқы рет қоғамның тапқа - жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер
иеленуші - болып жіктелуін негіздеді. Уильям Петти: еңбек - байлықтың
атасы, жер - оның анасы деген қанатты сөздері кезінде дұрыс айтылған.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке көзқарасын
өзінің Кедейліктің философиясы еңбегінде баяндаған. Онда ол ұсақ
буржуазиялық пен жеке меншікті дәріптеген, ал капиталистік меншікті
сынаған. Меншікті - бұл ұрлық деген сөзді прудон айтқан. Меншіктің мұндай
сипаттамасы кең тарай қоймады және ғылыми сынға ұшырады.
К.Маркстің тұжырымдауы бойынша, меншік экономикалық категория ретінде
адамдардың еркі мен санасына тәуелсіз өмір сүреді. Меншік - бұл өндіріс
құрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдықигіліктерді өндіру, бөлу,
айырбастау мен тұтыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес - құралдар, заттар
және т.б. меншіктің заттық мазмұнын құрайды. Алайда меншік ұғымы тек қана
заттық мазмұнымен немесе адамның затқа қатынасымен шектеліп қана қоймайды.
Адам басқа адамдармен тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді
және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені - қоғамнан тыс, басқа адамдарен
байланыссыз иемденуі мүмкін емес. Айталық, тіл бір ғана адамның өнімі болып
табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сөйлесе алмайды. Меншік те
дәл солай: ешкіммен қатынаспайтын адамның меншігі - экономикалық категория
ретінде мазмұнын жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың қоғамдық қасиеті.
Меншік - күрделі де көп қырлы құрылым. Ол экономикалық жүйенің негізі
болып табылады.
Меншікті қарастырудың екі тәсілдемесін қарастыру қажет:
Бірінші тәсілдеме меншікті нақты экономикалық категория ретінде
қарастырады. Меншік деген адамдар арасындағы өндіріс нәтижелерін иемдену
тұрғысындағы қатынастар.
Екінші тәсілдеме меншікті қоғамның бүкіл экономикалық жүйесін сараптау
арқылы сипаттайды.
Бүкіл қоғамның өзегі болып табылатын меншікті 1.1. сызбасы сипаттайды.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОРНЫ

(1.1. сызбасы)

1.2 Меншіктің негізгі түрлері, нысандары

Меншік - қоғамдық құрылыстың экономикалық негізі - қоғамдық
бастаулардың негізіне жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар
қабылдап, оны қорғайды. Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік
қатынастарға жатады, Құқықтық нормалар мен актілерде материалдық әр түрлі
субъектілер (жеке адамдар, әлеуметтік топтар, таптар, мемлекет) арасында
қалай иемделетіні және бөлінетіні анықталады. Меншік иесі заңмен анықталған
мүліктерге ие болады. Және ол қолындағы мүліктерді: иемдену, пайдалану және
оған иелік жасау өкілеттілігін алады.
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал-жабдықтарын және өндірілген өнімдерді
иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар. Ол
адам және заттың арасындағы қатынастар болып табылады.
Меншіктің экономикалық өткерілу иесіне табыс, рента, пайыз, дивидент
алып келсе ғана жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктер мен қызметтерді көрсетудің иелену процесін
қарастыру маңызды, бірақ теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену
процесін талдау ғана емес, сондай-ақ оның әлеуметтік-экономикалық салдарын
талдау маңызды.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалық моделін (нарықтық, әміршілдік-әкімшілдік, мемлекттік,
аралас және т.б,) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе қауымдастық
түрі белгілі. Алғашқы тұрмыстық қаудастықтың ыдырауы отбасының бөлінуі және
соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жерге жеке адам меншік иесі болып,
оның өндіру сол адамға және оның отбасына берілді.
Өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
қауымдастыққа біріге бастап, қауымдастық меншігін құрады. Қалалық мекендер
құрылып, қалаға берілген жерлер қауымдастық меншігіне айналады. Бұл жерде
қауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ ұжымдық (қоғамдық) жеке енбектік және
мемлекеттік (қауымдық меншік иелері) меншік түрлері қалыптаса бастады.
Олардың ішінен кейінірек жеке және мемлекеттік меншік түрі көбірек дами
түсті. Мемлекеттік меншік өзінің барынша дамуын әкімшілік-әміршілдік
экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО-да (1917-1991жж.) жүзеге асырылып, оның
үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы құрылымында - 88,6% құрады. Алайда
нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5%-дан 30%-
ға дейін ауытқыды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
басқа меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке қол жеткізу арқылы
сабақтастырылады.
Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
тұстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономика үшін аса қауіпті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігін пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті жою
емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.
Нарыққа өту және ТМД елдерінде оның ішінде Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің
басталуы - мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға, оның монополиялық
үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің тиімділігін
арттыру үшін бәсекелестік ортан ықұрып, оны тұрғындардың сұранымын
қанағаттандыруға бағыттау қажет. Мемлекеттік меншік үлесі 30-40% шеңберінде
бекітіледі.
Жеке меншіктің дамуы ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысынан жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық
меншік. Батыстың экономикалық теория мектебі жеке термині ретінде кез
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік емес
меншік болып қарастырылады. Соңғысында заңды негізде жасалған жер учаскісі
табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтын мүлік, банкке салынған пайыз
бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы, стипендия, зейнет ақы және т.с.с.)
есебінен жасалады.
Жеке меншіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
тұстары байқалады: артық өндірудің экономикалық дағдарысы, жеке меншік -
билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін
шешеді) меншік өнімімен байланысты еді. Сондықтан, мемлекеттің араласуы
қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-құлқының белгілі
ережелері жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын
ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және
оның келешегі алда.
Әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, сондай-ақ өзінің мағынасында
өзгереді. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік және еңбектік
емес) ғана емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционерлік және кооперативтік
түрде - меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік -
колхоздың, кооперативтік ұжыммен көрсетіледі. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен, аралас кәсіпорын меншіктерімен толықтырылады.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған.
Айталық, өндірістік кооперативтер - бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге
өндіру мақсаты адамзаттардыңөз еркі. Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың
басында пайда болып, кейінірек мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа
елдерінде, АҚШ-та кеңінен тарады. Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда
ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және өткізу бойынша пайда болды. Тек 100
жылдан соң әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінің
60%-ы келді.
Бұрынғы Одақта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтік
(колхоздық) меншікке алмастырылды. Ол алғашқы бесжылдықтарда жүргізілген
ұжымдастыру (коллективтендіру) негізінде құрылды. Алайда, шын мәнінде
колхоздарға әкімшілік ұйымдар билеп-төстеп үстемдігін жүргізді. Олар
өзіндік өніміне билік жүргізу құқығынан айырылды. Себебі өнімнің негізгі
бөлігі бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперативтік
кәсіпорынның толық өзінше болуы - оның өндірісті дамыту мүмкіншілігінің ең
жоғарлығын иеленді. Мұнда қозғаушы күш - меншік иесі, топтары -
кооперативтің экономикалық мүдделеріболып табылады. Тұтыну коперациясы
өндірістік кооперативтен кәдімгідей өзгешелеу. Өндірістік кооператив
өндіріс саласында қызмет жасайды. Рескйде тұтыну кооперативінің алғашқы
ұйымдары ХХ-шы ғасырдың басында пайда болды. Оның пайда болуының басты
мақсаты - тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдадарынан
құтқару.
Қазіргі кезде әлеуметтік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің
қызметін қалада да, ауылдық жерлерде де жүзеге асырылады. Ол әртүрлі
фирмалар және ұйымдармен кең халықаралық байланыста болады.
Меншіктің бір түрінен басқасына өтуді эволюциялық жолмен бәсекелестік
күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады
(мысалы, ХІХ-шы ғасырдағы акционерлік меншіктің түрінің пайда болуы)
немесебұрынғы Одақта болған мемлекеттік және колхоздық меншіктің зорлық-
зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал - латынның
municipalis немесе немістің munizipalitet сөздерінен шыққан, қаланы
басқару дегенді білдіреді.Ал, латынның municipium сөзі қаланы өзін-өзі
басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет ұйымдары
мүлік және әкімшілік-аумақтық құрылымдарды басқару жатады. Қазақстан
Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.
Әртүрлі экономикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа түрінің басым
болуы, оның басқа түрінің - мейлі бұрыңғы, мейлі қазіргі түрініңболуын
жоққа шығармайды. Меншіктің барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекет
экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің
экономикалық түрлері қалыптасты:

МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ

ЖЕКЕ ҰЖЫМДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбектік Еңбектік емес (Жеке топтық) Республика Облыстық,
меншігі аудандық
муниципалдық
меншігі
Еңбек Мұрагерге а) жалгерлік Республикалық Коммуналдық
табысы қалдырылған меншік меншік (жер меншік
есебінен мүлік есебіненә) ұжымдық қойнауы, сулар,(тұрғын-үй
табыс; кәсіпорын меншігіөсімдік әлемі, коммуналдық
сақтандыру, (сатып алынған) әуә кеністігі) шаруашылығы,
несие б) акционерлік мәдениет және
мекемелеріне меншік: денсаулық
салған а)қоғамдық сақтау, халыққа
қаржылар; ұйымдардың білім беру,
акция, меншігі жергілікті
облигация жәнеә)діни ұйымдардың бюджет қорлары)
басқа бағалы меншігі
қағаздардан меншік:
табыс а) шаруашылық
қоғамы меншігі
(серіктестігінікі
)
ә) бірлестіктер
(ассоциациялар)
меншік:
а)шетел
мемлекетінің
меншігі
(концессия)
ә) біріккен
меншік (шетел
мемлекеті
кәсіпорны)

Меншік қатынастарының ерекшелігі, ол бір жағынан, өте қарапайым, ал
екінші жағынан өте күрделі де.
Меншік қатынастарының экономикалық мазмұнын, яғни меншік субъектісі мен
объектісін анықтай білу де қажет.
Меншік субъектісі - меншік қатынастарының белсенді жағы. Олар меншік
объектісін иемденетін, оған билік ететін және пайдаланатын адамдар. Олар аз
емес. Меншік субъектілері:
Адам, тұлға - меншіктің бастапқы субъектісі болып табылады. Ол ең
алдыммен өз дене қуатының, қарым-қабылетінің, жұмыс күшінің қожасы.
Меншіктің бұл объектілері адамның жеке өзіне тәуелді. Сонымен қатар,
адамдар өзінен тыс басқа да заттарға ие бола алады.
Отбасы - бұл да меншіктің көп тараған субъектісі. Отбасы мүшелері үй
ішінің жиған мүлік-жиһаздарының иесі.
Әлеуметтік топтар - өз еріктерімен пікірлес болған топтардың өз
меншіктері болады. Олардың мүдде-мақсаттары мен ынта-жігері бір-бірімен
сәйкес келеді (бірлестіктер, қорлар, партиялар, кәсіподақтар).
Кәсіпорындардың еңбек ұжымдары - бір кәсіпорында жұмыс істейтіндер көп
жағдайда бір ғана ұжымдық иелер рөлін атқарады.
Территория халықтары - қандай да бір болсын аймақта қоныстанған халық
сол ауқымды орналасқан кейбір объектілердің иесі бола алады.
Ел халқы - жалпы халықтың дәулеті болып саналатын, елдің ұлттық
байлығының белгілі бір бөліктерін иемденеді.
Басқару бөлімдері - кәсіпорындардың басқарушыларынан бастап ел
үкіметіне дейін меншік иелерінің қызметін атқарады. Олардың меншіктің біраз
объектілерін пайдалану, биле туралы шешім қабылдауға құқықтары мен
мүмкіндіктері бар.
Көптеген меншік объектісінің құрамын және мазмұнын түсіну үшін олардың
маңызды деген түрлерін атап өту керек.
Жер, жер учаскелері, жер кеңістіктері, пайдаланылатын жер - меншіктің
көп тараған объектілері болып саналады. Оларды әр түрлі субъектілер,
құрылыс жүргізу, ғимараттар салу, коммуникациялар жүргізу және әр түрлі
өсімдіктер, дәнді-дақылдар егіп, мал өсіру мақсатымен - жайылым-шабындық
ретінде, сонымен қатар адамдарға, қоғамға қажетті шикізаттар алу үшін де
пайдаланады.
Табиғат байлығы - меншіктің тағы да бір көп қырлы объектісі болып
табылады. Ол пайдалы қазбаларды, жер-су байлығы мен ондағы тағы да көптеген
пайдалы заттарды, ауа орталығын қамтиды.
Әлеуметтік-мәдениет ғимараттарға - ең әуелі үй-құрылыс қорларымен қоса,
дамдардың өмір тарихында қорлана берген барлық құрылымындағы меншіктің
күрделі объектілері жатады.
Негізгі өндірістік қорлар - өндіріс процесіне тікелей қатынасатын
өндірістік ғимараттар, құрылыстар, құрал-саймандар мен әр түрлі жабдықтар,
машина, агрегаттар, приборлар ретінде меншік объектілерінің едәуір бөлігін
қамтиды.
Өндірістік (материалдар, шикізаттар, энергия) және өндірістік емес
(күнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдар мен киім-кешек, үйішілік заттар
және басқа да мүліктер) сфералардағы пайдаланылатын бағалы материалдық
мүліктер. Бұлар меншіктің әр алуан объектілері болып табылады.
Ақша, валюта және бағалы қағаздар. Бұлар да меншік объектілері. Олардың
басты ерекшеліктері: материалдық-заттық бағасында емес - құндылығында,
дәлірек айтқанда құннан көрініс алатын меншіктерде.
Аса қымбат асыл заттар - алтын, күміс, платина, алмас, бриллиант, т.б.
Бағалылық және заттық жағынан да меншіктің біртұтас объектілері болып
саналады.
Рухани-ойшылдық, ақпараттық ресурстар мен өнімдер. Адамдардың ақыл-
ойының, ойлағыштық әрекетінің нәтижесі болғандықтан меншіктің ерекше
объектілері болып табылтыны анық. Бұлар интеллектуалды меншіктің
объектілері - ғылымның, әдебиеттің, көркемөнердің, жобалардың және т.б.
табыстары.
Жұмыс күші - адамдардың еңбек әрекетіне қабілеттілігінің, еңбек
потенциалының көрінісі. Бұлар әр адамның өз меншігіне жататын объектілер.
Сонымен, меншік қатынастары әр түрлі объектілер бойынша қалыптасады.
Өндіргіш күштерінің дамуы барысында олардың құрамдары мен құрылымдары
кеңейіп, сапасы өзгереді. Жоғарыда қарастырылған меншік объектілерінің
ішінде ортадан ойып орын алатын және осыған байланысты қоғамда әлеуметтік
күрес пайда болатын айрықша объектілер де бар. Олар К.Маркстың
методологиясы бойынша, өндіріс құрал-жабдықтары. Бірақ соңғы жылдары тап
осы тұжырымдарға қатысты әр түрлі пікірлер айтылып жүр. Дәлірек айтсақ,
өндіріс құрал-жабдықтарының атқаратын айрықша қызметі - тарихи өтпелі
өндіріс тәсіліне тән деген қағида басым. Кейбір экономистер ҒТП-тің
дәуірінде алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі өндіріс құрал-жабдықтары
заттық факторларының рөлі төмендеп, бұған керісінше ақпарат пен ғылыми
білім факторларының рөлі артуда деген қағидаларды алға тартып жүр. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда ақпараттық ойшылдық меншік түрі қалыптасып, оның
маңызы арта түскені аян.
Қорыта айтқанда, қазіргі меншік қатынастары қауырт күрделеніп барады.
Және оның құрамына көптеген жаңа субъектілер мен сапасы жоғары объектілер
енуде.
Меншік - қашанда белгілі бір тарихи қалыптасқан формаларда пайда болып
дамиды. Адамдардың жасампаз әрекеттерінің негізгі материалдық құралдарын
иемдену - бұл әр қоғамдық өндірістің дамуының өзекті көзі. Ал экономиканың
басты құрылымы (конструкциясы) технологиялық процесте жұмысшы және оның
еңбегінің өндірістің заттық формаларымен ұштасуы қандай қоғамдық формаларда
жүзеге асырылатынына тәуелді болады.
Адамзат қоғамының тарихи дамуы барысында құрал-жабдық меншіктерінің әр
түрлі формалары белгілі. Алдымен олардың біріне-бірі қарсы: жалпы және жеке
меншік деп аталатын екі формасы бар.
Жалпы меншік - ұжым ретінде бірлескен адамдарға берілген құрал-
жабдықтар, яғни бұл олардың барлығына ортақ меншік деген сөз. Мұндай
иеленушілік әр түрлі қоғамдарға тән. Ол - рулық қоғамның даму кезеңінде:
алғашқы қауымдық меншік, отбасы меншігі деп бөлінгені белгілі.
Меншіктің басты формасының бірі - ұжымдық кәсіпорынның меншігі. Бұл
меншік: мемлекеттік кәсіпорынның барлық мүлкі, еңбек ұжымының меншігіне
көшкен; жалға алынған мүлікті сатып алған немес заңда көзделген басқа да
тәсілдер арқылы ие болған мүлік жағдайында пайда болады. Сонымен бірге,
ұжымдық кәсіпорынның мүлкі, оның ішінде өндірілген өнім, алынған табыс -
олардың ортақ иелігі болып табылады.
Ұжымдық меншіктің: кооперативті меншік, шаруашылық қоғамы мен
серіктестіктердің, акционерлік қоғамның, шаруашылық ассоциациялардың
(бірлестіктердің), қоғамдық ұйымдар мен қорлардың және діни ұйымдарының
меншіктері деп аталатын бірнеше түрі болады.
Жеке меншік - жеке адамдардың өндірістің заттық факторларына және оның
нәтижесіне өз меншігі ретінде қарауы. Оның өз еңбегіне және өзгенің
еңбегіне негізделген екі түрі бар:
Өз еңбегіне негізделген жеке меншіктің субъектілері - жеке шаруа
қожалығы, қолөнершілер және басқа адамдар. Бұлар өз еңбегімен өмір сүреді.
Олар, бір жағынан, өз меншігінің иесі, екінші жағынан тікелей жұмыскер
болып табылады.
Өзге адамның еңбегіне негізделген жеке меншік - өзгенің еңбегі есебінен
баюға негізделеді. Сөйтіп, негізгі өндіріс құрал-жабдықтары аздаған
адамдардың қолына түседі де, қоғамның басқа мүшелері бұл игіліктерден сырт
қалады. Міне, тап осы жағдайда теңсіздік пайда болады: қоғам топтарға
(қоғамдық топтарға) бөлініп, олардың бір тобы құрал-жабдықтарын иемденсе,
басқа топтары олардан айрылады.
Меншік түрлерін қайта қалыптастыру кезінде адам өзін іс жүзінде нағыз
қожайын сезінетіндей еңбек үстінде ынта-жігер танытып іскерлік
көрсететіндей, шаруашылықтағы қырсыздық пен төрешілдікке қарсы белсенді
күресетін дәрежеге қол жеткізе отырып, өндірісті ұйымдастырудың неғұрлым
тиімді формаларын табуға әрі өз жұмысының нәтижелі де сапалы болуына күш
салатындай жағдай жасауға тиіс.
Біз көп уақыттар бойы кеңестік экономикалық әдебиеттер арқылы меншік
проблемасы мен оның эволюциясы нақты және біржола шешіледі-мыс деген қатаң
қағидаға жүгініп келдік. Оның жоғарыда айтылған: мемлекеттік (жалпы
халықтық) және колхозды-кооперативтік формаларын ғана мойындап келгеніміз
рас. Мұның біріншісі - негізгі және жетекші рөл атқарады, ал екіншісі
жеткіліксіз дамыған деген дәлелге иландық. Мұндай көзқарас сонау 30-шы
жылдардан бастау алып, тек бүгінгі таңда ғана өзінің қатаң қағидасынан
ажырай бастады.
Қазіргі таңда біз меншіктің көптеген әр түрлі формаларын мойындап,
соларды қалыптастыруға тырысудамыз. Түптеп келгенде: әр түрлі меншік
формаларының объективтілігі неде?
Біздің нақты мойындайтын қағидамыз меншіктің қай-қайсысы болсын,
олардың пайда болуын әділетті немесе әділетсіздік көзқарас тұрғысынан алып
қарстыруға болмайды. өйткені әрбір меншік түрінің объективтік негізі бар.
Мәселен, жеке меншіктің пайда болуы адамдардың даму деңгейінің
объективті қажеттілігі. Демек, жеке меншікті күшпен жою - олардың пайда
болу себептерін жою деген сөз емес. Меншіктің әр түрлі формалары өзінің
өміршеңдігін, өндіріс құрал-жабдықтарын ұтымды пайдалануға, пайдалы
шаруашылық жүргізуде қамтамасыз етуге дейін сақтайды. Бұл жағдайда
дүниежүзілік тәжірибеде жеке меншік өз тиімділігін көрсетті, тағы да
көрсетіп отыр.
Жеке меншіктің екі тарихи рөлін жоққа шығаруға болмайды. Біріншіден, ол
шын мәнінде, нақты меншік иесін, егемен билеушіні, кәсіпкерлерді дүниеге
әкеледі. Екіншіден, ол мемлекеттен, саяси өкіметтен тәуелсіз, дербес меншік
субъектісін қалыптастырады. Демек, ол демократиялық, азаматтық қоғамды
қалыптастырудың маңызды құралы.
Жеке меншіктің негізгі ақауы - өндіріс құрал-жабдықтары иелері
жалдамалы жұмысшыларды қанауда деген қағида. Міне, осыған байланысты
кеңестік экономикалық әдебиеттерде адамды-адам қанауды жою үшін жеке
меншікті жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікпен алмастыру қажет деген ой-
пікір берік орныққаны әркімге аян.
Енді бүгінгі өтпелі кезеңдегі басты проблеманың бірі - жаңа меншік
формаларын қалыптастыруға көшу болып отыр. Оның жаңа формалары қалай және
қандай жолдармен, тәсілдермен жүзеге асырылады? Мұның Қазақстан
Республикасы қалыптаса бастаған формалары қандай? Міне, осы сұрақтарды
қарастырып, олар туралы мағлұмат алу тараудың маңызды мәселесі екендігі
күмәнсіз.

1.3. Меншік құқықтарының теориясы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.