Меншік құқығын тану
Жоспар:
Кіріспе
І.Меншік құқығын қорғау.
1.Меншік пен меншік құқығының түснігі және
түрлері ... ... ... ... ... 5 - 20
2.Меншік құқығын қорғаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ...21 – 43
ІІ.Заттық құқықтарды қорғау.
1.Заттық құқықтың ұғымы мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...44 - 58
2.Қорғаудың заттық-құқықтық
әдістер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59 - 61
2.1. Виндикация
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.62 - 75
2.2. Негаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76 - 80
2.3.Меншік құқығын
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80 -
90
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Азаматтық айналым субьектілердің нақты азаматтық құқықтарын ғана танып
қоймайды, сонымен қатар олардың құқықтық қорғалуын қамтамасыз етеді. Заттық
құқықтар мен меншік құқығы ішінара шектеу болып табылмайды. Меншік құқығын
қорғау институтына римдік жеке құқық кезеңінен бастап маңызды мағына
берілген. Ал римдік жеке құқық аппараттық түсініктің негізін қалыптастырды.
Бұл зерттеудің маңыздылығы мынада көрініс табады, яғни меншіктің
экономикалық қатынастары әрбір қоғамның негізін құрады, ал құқықтық реттеу
осы қатынастырды бекітетін, реттейтін және қорғайтын нормалардың жүйесі
ретінде пайда болады және сақталады. Қазіргі Қазақстан жағдайында меншік
айрықша мағынаға ие, себебі, ол саяси және экономикалық өзгерістің
түбегейлі базисі, демократияның қайнар көзі, сонымен қатар құқықтық
мемлекетті құрудың негізгі шарты болып табылады.Сол себепті меншік
қатынастарын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаты болып табылады.
Қазақстан Республикасында жеке меншік құқығының әрекет етуінің
фундаментальді кепілі Конституцияның 6 – ші бабында бекітілген, яғни
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады.
Бұл норма жоғарғы адамзат құндылығының құқықтары мен бостандықтарын
жариялаумен тығыз байланысты, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мемлекеттің міндеті, және экономикалық жүйеде жеке меншік үшін тиімді жеке
қызығушылықты сақтауға тырысады және оған ерекше көңіл бөледі.
Конституция меншіктің барлық нысандарын қорғауға кепілдік береді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі мен социалистік қорғау мүмкіндігін
бекітетін бұрынғы заңнамаға қарағанда, қазіргі әрекет ететін заңнамада
меншікке қарсы қылмыстарды саралау және санкциялау бірлігі қағидасы
қолданылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекет ретінде меншік
құқығын әртүрлі нысанды тең негізде қорғайды.
Меншік құқығын қорғау презумциясын Қазақстан Республикасы
Констиуциясының 26 бабын айта кету қажет. Қазақстан Республикасының әрбір
азаматы заңды түрде алған мүлікті жеке меншігінде иеленуге құқығы
бар.Сонымен қатар, меншік және мұрагерлік құқық заңмен кепілденеді.
Осы бапқа сәйкес ешқандай адам өз мүлкінен айырыла алмайды, тек сот
шешімімен. Заңда көзделген ерекше жағдайларды мемлекеттік қажеттілік үшін
мүлік мәжбүрлі түрде алынады, бірақ оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының 4 –
ші тармағында бекітілген, әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар. Яғни мұнда азаматтық айналым субъектілерінің азаматтық құқықтары
кедергісіз пайдалану туралы белгіленген.Аталған Конституциялық нормамен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 8 – ші бабы байланысты:
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық құқықтарды
пайдалануға құқығы бар және қорғауға.
Меншік құқығы Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының
негізгілерінің бірі болғандықтан қазақстандық құқықтық жүйенің негізгі
институты болып табылады.
Жалпы зерттеудің мақсаты меншік құқығының мәселелерін белгілеуден
тұрады, сонымен қатар меншікке байланысты сұрақтарды зерттеу және қорғау
болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы меншік құқығы институтына анықтама берілген
және жалпы меншік құқығын қорғаудың ережелері көрсетілген.
Екінші бөлімде заттық құқыққа анықтама беріліп, қорғаудың заттық
құқытық әдістері қарастырылған.
Бұл жұмыста келесі авторлардың еңбектерңі пайдаланылған: Басин Ю.Г.,
Сулейменов М.К., Агаркова, Төлеуғалиев Ғ., Скрябин В.С. және тағы басқалар.
І.Меншік құқығын қорғау.
1.Меншік пен меншік құқығы түснігі және түрлері.
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі ХІХ ғасырдығы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенде тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір экономикалық қатынас.[1]
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас,
ол адамдар арасында затқа байланысты туындайды. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты. Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлуметтік –
экономикалық мәнін білдіреді.Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі
негізгі мәселе болып табылады.Қоғамның қалай ұйымдасатындығы және адамдар
тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты. Меншік пен өндірістік
қатынастардың негізгі формалары қоғамның құл иеленушілік, феодалдық,
капиталистік сияқты типтерін тарихи анықтап берді. Сонымен қатар, меншікке
дейінгі кезеңді-алғашқы қоғомдық және ғылыми жобалаған, бірақ толық іске
аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік берді.
Меншік қатынастарының өзгеруі - қоғамның негізгі қозғаушы күші және
барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі
қоғамды прогреске де, регреске де әкелуі мүмкін.Өзгерістердің тиімділігін
анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлекет пен азаматтардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса
жеткілікті.
Профессор.Ә.Ералидың айтуы бойынша Меншік ұғымының пайда болу
жолдарына ерекше мән бердім. Осыдан кейін қазақтың әдеттік құқығындағы
ен, енші, еншік, меншік ұғымдарының пайда болуы на ден қойдым.
Мұндағы қазақтың жайлау, күздеу, қыстау, көктеу деп жыл мезгілдерінің
аталған жеріне билік құруға себепші болған төрт түлік малына салынған таңба
түріндегі меншік ұғымы екендігіне көз жеткіздім[2]-дейді.
Меншік термині әртүрлі мағанада пайдаланылады. Күнделікті өмірде
меншік, көбіне, мүлікпен немесе құқықпен теңдестіріледі. Бірінші жағдайда
мынау менің (оның) меншігім (меншігі) деуде болады .Екінші жағдайда-
меншік иемдендім (бердім) дейді. Құқық тұрғысынан алғанда мұның екеуі де
дәл емес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. Меншік-экономикалық, ал
меншік құқығы – заңдық санат. Біз келтірген бұл ұғымдарда меншіктің заңдық
мәнін азаматтар меншіктің экономикалық санат арқылы дұрыс
білдірмейді.Сонымен, қатар меншік нысанмен (мысал, орындықпен,мәшинемен)
теңестірілуге тиіс емес. Мына зат маған меншік құқығы бойынша тиесілі
немесе Ол сатып алу – сату шарты бойынша пәтерге меншік құқығын
иемденді. Экономикалық және құқықтық санаттарды шатастырмау керек. Сонымен
бірге меншік құқығы меншіктің экономикалық қатынастарының сипаты әрі
көрінісі екенін білу керек. Сондықтан да меншік құқығын зерттеу меншіктің
экономикалық санатымен танысудан басталады.
Ресейдің заң әдебиеттерінде меншік, адамдар арасындағы мемлекеттік
қатынастардан гөрі, адамның заттарға өзінікі, өз меншігі ретіндегі қатынасы
болып табылады деген пікір айтылған. Бұл қағида қате.Ешқандай құбылыс тек
өзі арқылы түсіндірілмейді. Адам өзіне ұнаған басқаның мүлкіне өз
меншігіндей қарағанмен, егер заңды титулы болмаса ол оның меншік иесі бола
алмайды ,яғни оны иемдене алмайды. Олай болған жағдайда қолына зат
ұстағанның бәрі меншік иесі болар еді.
Енді меншік құқығы ұғымына тоқталсақ, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басинның
көз-қарасы бойынша Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары
арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиісілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы.[3]-деп түсіндіреді.
Ал, Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірі
бойынша Меншік- бұл, не зат, мүлік емес. Бұл – құқықпен реттеліп,
рәсімделетін және нақты анықталған экономикалық қатынас[4]-деп көрсетеді.
Меншіктің экономикалық қатынас.
Біріншіден, белгілі мүлік үшін туындайтын азаматтар арасындағы
қатынас. Бұл қатынастың негізі, мүлік нақты тұлғаға беріледі және өз
мүддесі үшін қолданыла алады. Ал, басқа тұлғалар бұған кедіргі келтірмеуге
тиіс.
Екіншіден, иемденген мүлікке тұлғаның меншік ретіндегі қатынасы деп
түсіндіреді.
Ғ.Төлеуғалиевтің көз-қарасы бойынша Меншік қай қоғамның да сан қырлы
өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты
ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп
түсіну керек [5]-деген.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді - табиғаттың өнімдері
мен еңбекті - меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Англияның атақты ойшылы И.Бентрам былайша тұжырымдаған. Оның айтуы
бойынша Меншік құқығы мен заң бірге туып, бірге құриды. Заң шықпайынша,
меншік құқығы да болмақ емес[6]-деген.
Ал,егер жалпы құқық немесе англо-саксондық құқық меншік құқығы
заттардың жиынтығын сипаттайды, айналадағылар бір заттың белгілі бір
тұлғаның меншігі екендігін сол арқылы біледі, құқық институт жүйесінде ол
қозғалмайтын мүлікке қатысты болған. Сондықтан оны сөзсіз және шектеусіз
меншікке құқық – деп түсіндірген.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде
(кодекс,заңдар мен басқа да нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда - шын
мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық
институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз.
АК-тің 188-бабыныда меншік құқығына мынадай анықтама берілген: Меншік
құқығы дегеніміз - субъектінің заң құжаттары танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету
құқығы[7]. Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген.
Өйткені, субъектіге тиесілі деген сөзбен шектеліп қалмай, мүліктеріне өз
қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына
анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзнің қалауынша
пайдалануы деп түсіну керек.Осы жөнінде М.К Сүлейменов былай өте дұрыс
атйқан: меншік құқығының анықтамасындағы ең бір түйінді сөз тіркесі өз
қалауынша деген. Яғни, субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған
және оған толық құқылы.Германия азаматтық заңының 903-тарауында меншік
иесі ... өзнің затына өз қалауы бойынша билік етеді делінген. Швейцарияның
Азаматтық кодексінде заттың меншік иесі болып табылатын тұлға... затқа өз
қалауы бойынша билік ете алады деп көрсетілген. Осындай үстемдікке қол
жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін
пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге,билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге,
жойып жіберуіне толық құқығы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді,
демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес.Сондықтан да
Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құқығын шектеу мұндай құқықтың
шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты
иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады. Меншік
иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мындай құқықты немесе заңды мүддені бұзу
басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің монополиялық
немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі
мүмкін (ҚР АК-тің 188-бабының 4-тармағы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену,
пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен
қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік
иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет
етпеуіне тыйым салуына құқығы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса,
онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын
толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабы 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады.Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексінің көзделген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Осы жайлы ғалымдар Айтжан Бақыт
Ерсұлтанұлы мен Хусайнова Айнүр Марковна пікірінше Меншік құқығы
субъектінің заң арқылы танылатын және қозғалмайтын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[8]-дейді.
Иелену құқығы - мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзүге асыруды заң
қамтамасыз етеді. Иелену - мүліктің нақтылы иесінде болуы. Адам өз мүлкіне
ие деп саналады. Басқалар мүлікті иесінен келесім бойынша алып, пайдалануы
керек. Бұл сәтте оларда иеленуші болады, бірақ негізгі иеленуші емес.
Титулдық иеленуші мүлікті жалдау, сауда, аманат,тасымал келісімдер арқылы
иеленуі мүмкін. Егер мүлік меншік иесінен оның өз еркімен шықты, мүлікті
алған заңды иеленуші болады, ал егер мүлік басқаға ұрлау, жоғалту арқылы
көшсе, иелену заңсыз болып табылады.
Пайдалану құқығы - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың,
сондай-ақ пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда- кіріс, өсім
және өзге де түрде болуы мүмкін.
Билік ету - мүліктің тағдырын шешу болып табылады және меншік
құқығының мерзімі шексіз.- деп талқылаған.
Жалпы бұл рим құқығында триада деп қарастырған. Толығырақ тоқталатын
болсақ,триада (jus utendi, jus fruendi, jus abutendi), меншік иесінің
өкілеттіктерінің сипаттамасы болып табылады, рим құқығының ортағасырлық
заңгерлері еңбектерінде оны кездестіре аласыз, ал шын мәнінде римдік жеке
құқық меншік иесі өкілеттіктерінің тұтастай тізімін бере алған жоқ. Қазіргі
ағылшын-саксон құқығы меншік иесінің 11 өкілеттігін қарастырады.
Бұл өкілеттіктер меншік құқығының қажетті элеметтері болып табылады.
Меншік иесі аталғандардың қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті
үш өкіліттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала береді.
Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне
тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айырлады.Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржы алуға
құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік
ету өкілеттігі қалпына келтірледі.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігі заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғашарт жасайды. Заң
иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөлінеді. Егер
мүлікті иелену заңды негізгде жасалса, онда мол заңды иелену болып
табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты
немесе заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса,
немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп,оны қайтару жөніндегі
талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ
иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса,онда
ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлел де
мейінше, зат иеленуші адал алушы қатарына жатады (АК-тің 261-бабы). Ал,
керісінше, егер де мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін
алынатып, алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса, мүлікті мешшік иесі
немесе мешнік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғатқан не мұның екуінен
де ұрланған, не олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге жолмен
шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп
алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3-тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар. Иелену мерзіміне жол беріледі АК-тің 20-бабында
көзделеді. Иеленудің мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз
билігінде нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары
болады, яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқалардан
қорғауға құқылы (АК-тің 240-бабы, 2-тармағы), ал екінші жағынан, осы баптың
нормалары негізінде өзінің иелігіндегі затты меншіктенушіге құқық алады.
Сонымен, иеленудің мерзіміне мынадай белгілер тән: а) ол иелік ететін
мүлікке нақты үстемдік етеді; ә) осы тұлғаның затқа адал ашық және үздіксіз
түрде нақты үстемдік етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік
құқығының құрамдас бір бөлігі ретінде ерешеленеді. Оған қоса бұл иелену
түрі затты иелену құқығын өзгеге бергенімен, меншік иесі болып қала береді,
мысалы, кепілдік шарты бойынша.
Пайдаланудың өкіліттік құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз
етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс,төл алу және өзге нысандарында болуы
мүмкін АК-тің 188-бабы 2-тармағы.
Пайдаланудың өкілеттік құқықының жай пайдалануды ажырату білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы - затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі. Пайдалану - осы құқықты жүзеге
асыры болып табылады, яғни затты нақты пайдаланып немесе оны қашан кіріс
алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмалауға тиіс яғни меншікті
пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі тиіс. Демек, қоғамдық маңызы бар
объектіні пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамның да
мүддесін ойлауына тура келеді. Мысал ретінде қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бөлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне құқылы , мысалы,
жалға, арендаға беру және тағы басқалар.Пайдалануға өкілеттік алған тұлға
оны өзі үшін пайдалана бастайды, мысалы, затты пайдалану, өнім алу.Мұндай
жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе
белгілі бір пайызды еншілейді.
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігіне айырылуы не құқығы шектелуі мүмкін.Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы
жүзеге асады. Бұл Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 4-бабында
көрсетілген.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдарын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі ҚР АК-188-бабының 2-тармағанда
белгіленген.
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысал келтіретін болсақ, меншік иесі өзінің
меншік құқықын өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге
асырса,онда ол билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету
құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде өтеді. Мысал,арендаторға иелік
ету және пайдалану құқытары беріледі. Билік етудің өкілеттігін жүзеге
асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа
адамдар беруі болып табылады. Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне
билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі.Ауыстыру кезінде
меншік иесінің құқығы сатушыдан сатып алушыға ауысады. Содықтан да сатушы
тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс.
Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес
келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруды
міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді- оны
бір өзі шешеді. Осылай бола тұра, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге
тиіс емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің құқығын қоғам мүдделі
болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық негіздерге орай
меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады.
Мысал келтірсек, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен билік ету құқығын
асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім шарт негізінде болады, мысалы, теміржол жүкті иесіне
беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай, меншігіндегі
мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі жөндеу
жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады. Егер заңда қаралмаған болса,
өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне болмайды. Егер мүлік
заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға
жұмсалған шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтеуге
тиіс. Мысал ретінде айтсақ, оған қараусыз кеткен малды ұстап, баққанға
кеткен шығынды айтуға болады.
Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен
міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады.
Меншіктің құқықтық қатынастары меншіктің экономикалық қатынастарының мәнін
сипаттағанмен, олар қондырманың кез келген құбылыс ретінде өзінше дербес
болады.
Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық тәсілдермен жүзеге
асыруға болады. Соған байланысты, сондай - ақ мәселені зерттеу тұрғысынан
алғанда меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Оны түсінудің екі қырына
тоқталайық. Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының
жиынтығы болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға
берілгендік немесе тиесілік жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды. Бұл
жерде әңгіме объективтік мәндегі меншік құқығы туралы болып отыр. Заңдық
биліктің белгілі бір мөлшерін меншік иесіне бекітіп беру субъективтік
мәндегі меншік құқығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Меншік құқығы мүліктік, абсолюттік, заттық құқық болып заңға сәйкес
белгіленеді, ол затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігімен және иемдену,
пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады. Қолдану және
артықшылық құқығы меншік құқығына ілесе жүреді.
Меншік құқығы мемлекет танитын шекте ғана болады. Бұл дегеніміз
меншіктің абсолюттік құқығы заң құжаттарымен шектелуі мүмкін деген сөз.
Бірқатар жағдайларда меншік құқығын шектеуде арнаулы сипат болады, ол
меншіктегі мүліктің ерекше құқықтық режимімен байланысты. Мысал ретінде,
азаматтық құқықтың кейбір нысандары азаматтық айналымнан толықтай немесе
ішінара алынып тасталуы мүмкін, оның мұндай мүлікке құқықты шектеу бар
екендігімен түсіндіруге болады. Шетелдік құқық меншік құқығын мойындауы, ал
қазақстанның мойындамауы мүмкін. Бұл жағдайда халықаралық жеке құқық
қолданылады, және қазақстандық заңнама юрисдикциясы шегінде меншік құқығы
жоқ жағдайлар да болуы мүмкін. Меншік құқығын қорғаушылық нышаны оны
азаматтық - құқықтық тәсілдермен қорғау мүмкіндігін білдіреді.
Жалпы меншік құқығы – бұл неғұрлым толық құқық. Бұл меншік иесінен
жоғары тек заң ырқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана болатындығынан
туындайды.
Жалпы қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік құқығы мерзімсіз болып
саналыды ҚР АК-тің 188-бабаының 5-тармағында көрсетілген. Мерзімсіздік
қағидасы меншік құқығының оның уақытша туындай алмайтандығын, яғни уақытша
меншік иесі болмайтындығын білдіреді.
Егер заң құжаттарында немесе шарттарда басқадай көзделмеген болса,
меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті ұстаудың ауыртпалығын көтереді және ол
біржақты тәртіпте ондай ауыртпалықты үшінші жаққа жүктей алмайды(АК-тің 189-
бабының 1- тармағы). Мүлікті ұстап тұрудың ауыртпалығы дегеніміз меншік
иесінің мүлікті заңнамада талап етілген мөлшерлері бойынша тиісті күйде
сақтап тұру міндеті. Мысал келтіретін болсақ, үйдің меншік иесіне
салықтарды төлеу, күрделі және жеңіл жөндеу жүргізу, сақтандыру, тіркеу,
күзету,үшінші жақтың құқықтарын сақтаумен байланысты мүлік бойынша
шығындар, оны ұстау шығындары және басқалар жөніндегі міндеттер жүктелген.
Мүлікті ұстау ауыртпалылығы тек шарт бойынша ғана берілуі мүмкін.
Егер мүлік үшінші жақта заңды түрде болса,онда оның бөтеннің мүлкін
ұстауға шығарған шығындарын, егер шартта басқадай көзделмесе, меншік иесі
көтереді. Мүліктің үшінші жақта заңды түрде болуы азаматтық - құқықтық
шарт, олжа, қамқоршылық немесе мүлікті сенімгерлік басқару нәтижесінде орын
алуы мүмкін. Шығындарды өтеу негіздері немесе олардың мөлшері мен формасы
жайында меншік иесі мен үшінші жақ арасында келіспеушілік болса дау сот
тәртібінде шешіледі.
Жалпы меншік және меншік құқығы жайлы ғалымдардың көз -қарастарын
қарастырдық. Енді меншік құқығының түрлерін қарастырсақ, меншік түрлерін
көптеген түрге бөлуге болады. Бірақ, Қазақстан Республикасында мемлекеттік
меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады[9]- деп көрсетілген.
Бұны меншіктің формалары деп те айтуға болады.Әртүрлі әлеуметтік мақсат пен
құқықтық режим оларды бөліп алуға негіздеме болады.Меншікті екі формаға
бөлу Конституцияда олардың меншік құқығының субъектісі ретінде мемлекетке
қатысының нышандары бойынша жүргізіледі.Жеке меншікке жататындарды заң өте
оңай анықтайды- мемлекетке тиесілі еместің барлығы жатады. Яғни барлық
мемлекеттік емес меншіктер жеке меншік болып табылады.
АК-тің 191-бабында былай деп көзделген Жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі- деп
көрсетілген.
Конституцияға бағдар алып Азаматтық кодекс меншік нысаны ретінде жеке
(191-бап) және мемлекеттік (192-бап) меншікті бөліп қарастырады. Сонымен
қатар қазақстандық заң шығарушылар, ресейлікке қарағанда, топтастыру
кезінде форма терминін қолданбады. Оған саналы түрде барды, себебі
форма және түр ұғымдары өз мәндері жағынан көп мағыналы және меншік
құқығына қатысты қолдануға онша келмейді. Бұл ұстаным дұрыс та шығар.
Дегенмен, бұл мәселеге қатысты екі көзқарасты атап өткен жөн. Біріншісі
бойынша меншік құқығы бір тұтас және біртекті. Ол нарықтық экономиканың
жалпы ережесіне бағындырылған.Бірақ, мемлекеттік меншік құқығын бұған
жатқызуға болмайды, ол мемлекет функциясын қолдау және жеке меншік
құқығының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуде шектеулі ауқымда болады.Яғни,
жеке меншік түрлік емес, меншік ұғымына келетін тектік ұғым.
Екінші көз - қараста меншік құқық тектік ұғым, ал жеке және
мемлекеттік меншік құқығы – түрлік ұғым. Мүліктің жеке және мемлекеттік
меншік үшін заңнамада белгіленген әртүрлі құқықтық режимі оған негіздеме
болады. Бұл мемлекет функциясының айырықша сипатынан туындайды және
субъектінің ерекшелігіне байланысты.
Профессор Ә. Ералидің зерттеуі бойынша Мемлекет деген сөзді билік
деп түсіндіреді. Яғни мемлекеттік меншікті биліктің меншігі деп
анықтайды.
Жалпы меншік ұғымы адамның жеке өмірімен тікелей байланысты жеке
меншік ұғымынан бастау алады. Яғни адам өз жанын бағып өзінің жеке өмірін
қорғау үшін, өзіне қызмет ететін жеке зат, жеке мүлік жинауға табиғаттың
түрлі күштерінің ықпал етуімен мәжбір болады. Осындай жолмен жеке
меншіктіқалыптастырған адамдар өздерінің жеке өміріне, сосын жеке өміріне
қажетті жеке меншіктеріне қорғаныш болатын мемлекет түріндегі билікті
қалыптастырады.Одан соң осы биліктің – басқару тетіктерін ұстау үшін
адамдар өздерінің жеке меншіктегі мүліктерін салық және басқа да төлемдер
түрінде бөлу жолымен биліктің меншігін қалыптастырады.
Мысалы 1787 жылы АҚШ – тың Конституциясын қабылдауға қатысқан 55
делегаттың жиырма төрті банкир, он бесі ірі жер иеленуші, он бірі ірі
кәсіппен айналысқан жеке меншік иелері болған. Бұлардың ата - бабалары
мен өздері жеке меншікті қалыптастыру жолында табиғи және табиғи емес
әртүрлі қиын – қыстау кезеңдерді бастарынан кешіргені мәлім. Олардың
Конституция қабылдап, екі жылдан кейін АҚШ - тың бірінші президенті Дж.
Вашингтонды сайлап мемлекет пен оның меншігін қалыптастырулары, жеке
меншікті қорғаудан туындаған тіршіліктің ең басты талаптарының бірі.
Сондықтан да АҚШ мемлекеті ешуақытта жеке меншікке және жеке меншік
айналымына тыйым салған емес. Осындай биліктің арқасында АҚШ- тың
мемлекеттік меншігіне табыс келтіген жеке меншік иелерінің капиталдары
әлем елдерінің барлығына дерлік орналастырылған. АҚШ – тың заңда және жеке
тұлғаларының әлем елдеріне орналастырған жеке меншік капиталдары осы
елдің ақшасын әлемдік валютаға айналдырып отыр. Ал егер АҚШ бір кездегі
Кеңес Одағы сияқты жеке меншікті жойса, мемлекеттік меншігіндегі
қаржымен ешуақытта қазіргі жетістіктерге жете алмас еді. Себебі
мемлекеттік меншіктегі қаржыны өзге елге табыс табатын капитал түрінде
салу үшін бірнеше сатылардан тұратын мемлекеттік биліктің заң қабылдауын
қажет ететін рұқсаттар қажет. Жеке меншік капитал сол елдің мемлекеттік
билігі тарапынан мұндай рұқсаттарды қажет етпейді. Өйткені әлемнің
өркениетті елдердің барлығы жеке меншік капиталдың еркін экономикалық
айналымға түсуіне қатысты заңдар қабылдап, жеке меншік бейбіт жолмен табыс
табуына мүмкіндік жасап отырады.Мысалы, ХХ ғасырдың басында АҚШ миллиардері
Морганның жеке меншік капиталы еркін айналымға шығу арқылы АҚШ
мемлекетіне Панама бұғазына үстемдік құруға жол ашып берді. Мемлекетік
меншіктегі қаржыны мұндай жағдайда жұмсауға билік басындағылар риск-
тәуекел ете алмайды. Себебі қызметінен айырылып, заң алдында жауапты болуы
мүмкін. Ал, жеке меншік капиталдың иесі мұндай риск- тәуекел етуді жеке
өз мойнына алады.
Қарапайым мысал Кеңес Одағынан қалған мемлекеттік меншікті
жекешелендіргеннен кейін Қазақстандағы жеке меншік иелері барлық тәуекел
етулерді өз мойындарына алып қандай ғимараттар мен көп пәтерлі үйлерді
тұрғызды. Ал, мемлекеттік меншіктегі қаржы мұндай тәуекел етуге бара
алмайды. Демек жеке меншікке еркіндік беру, мемлекеттік меншікке ауыртпалық
түсірмеу болып табылады.
Кеңес Одағы жеке өмірімен тікелей байланысты жеке меншікті жою арқылы
өзінің мемлекеттілігін жойды. Демек жеке меншіктің кең көлемде дамуына
мүмкіндік бермей, жеке меншікті жою арқылы мемлекеттік меншікті
қалыптастырып, мемлекетті тұрақты күйде ұстап тұру мүмкін емес екендігін
Кеңес Одағы тәжірибесі анықтап берді.
Кеңес Одағы мемлекет ретінде 1917 жылғы ревалюциядан кейін жеке
меншік ұғымын жойып, тек қана мемлекеттік меншік деген түсінікті
енгізгені мәлім. Күшпен құрылған биліктің меншігі яғни, адамның жеке
өмірімен тікелей байланысты болғандықтан, ешуақытта өзінің табиғи
қажеттілігін жоймайтындығын айқандады. Нәтижесінде 70 жылдан соң жеке
меншік ұғымын мойындамаған биліктің мемлекеттік меншігі
жекешелендіріліп, қайтадан жеке меншікке айналды. Демек адам және оның жеке
өмірі бар кезде жеке меншікті жою мүмкін емес.
Кеңес Одағының барлығы мемлекеттік меншік - барлығы социалистік
меншік, -деген насихатты әбден санасына сіңген адамдарды пайдаланып,
меншік бөлісіне шақырған Қырғыстан, Гризия, Украинадағы билік ауысулары
болды, Экономикалық тұрғыдан нығайып болмаған жеке меншікті қайта бөліске
салған билік ұстаушылардың қазіргі жағдайлары мұқты емес. Себебі бұрынғы
жеке меншік иелері, жаңадан пайда болған жеке меншік иелерін сотқа беруді
тоқтатпайды. Ал енді сот дауындағы жеке меншік объектілерінің, жаңа меншік
иесіне мол табыс, мемлекетте жөнді салық төлемін, жұмысшыларға жақсы жалақы
береді дегенге сену қиын.
Көршілес Ресейде меншік бөлісі туралы ұрандардан және қылмыстық
жазаланудан үрейленіп, көшіп кеткен адамдардың жеке меншік капиталының
жөнді табысының нәтижесін шет мемлекеттер көріп отыр.
Мысалы, Кеңес Одағының тұсына қайта оралсақ, 1917 жылғы көңкерістен
кейінгі меншік бөлісінен қорыққан жеке меншік иелері өз капиталдарын жеке
меншікті қорғайтын елдерге алып кетті. Қазақ халқының өз ішінен шыққан жеке
меншік иелері жеке өмірлерін қорғап қалу үшін мал-мүлкін алып шетелге
қашты. Кеңестік билікке сеніп елде қалғандары 1931-1933 жылдардағы
аштықтан, 1937-1938 жылдардағы жазықсыз жазалаудан қырылды. Сол тұстағы
қазақтардың ұрпақтары елге оралман болып қайта оралып, шетелде
жинағандарын қосып елдегі жеке меншіктерін қалыптастыра бастады.
Меншік бөлісі туралы әңгіме болғанда Кеңес Одағы тұсында дағдарысқа
ұшыраған кәсіпорындарға, мекемелерге қарайтын пәтерлерді жеке меншікке
алған азаматтардың жеке мүдделері қозғалатыны белгілі. Себебі дұрыс
жекешелендірмеді деген сылтаумен меншік бөлісі басталса, сол адамдардың
жеке меншікке алған пәтерлері туралы да мәселе туындауы мүмкін. Өйткені сол
пәтерлер мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындардың мүліктік балансынды болды.
Сондай-ақ меншік бөліске түскен жағдайда жұмысшылар жалақы алып
отырған, мемлекеттік меншікке салық төленіп тұрған меншік объектілерінің
қызметі тоқтатылады. Айта келе мемлекет салықтан айырылып қана қоймай
жұмыссыздыққа душар болған адамдарға басқа салық төлеушілердің есебінен
жұмыссыздық төлемін төлеуге мәжбүр болады.
Ал енді мұндай дағдарыстарды болдырмас үшін әлемнің дамыған елдері
меншік объектілерін, соның ішінде жеке меншік объектілерін бейбіт
түрдегі нарық айналымы арқылы, яғни сауда саттық, тауар, қаржы алмасу
түрдегі заңды жолдармен бөлістіріп мемлекеттілігін сақтап келеді. Осындай
келеңсіздіктің алдын-алу үшін мынадай шаралар қолдану қажет:
Біріншіден, Қазақстанның қылмыстық заңдарына бас-аяғы жоқ күмәнді
кінәлау арқылы меншік бөлінісі шақырған субъектілерді жауапқа тарту
туралы толықтыру енгізу керек.
Екіншіден, мемлекеттік меншік пен жеке меншікті араластырып
мемлекеттік биліктегі лаузымға ие болуды тоқтату қажет. Яғни, жеке меншік
компаниясын, өзге де айналымнан табыс келтіретін мүліктерін, бағалы
қағаздарын сенімді басқаруға беру жолымен министр, әкім және өзге де
мемлекеттік меншіктегі мүлікті, қаржыны тікелей басқаруға қатысты
мемлекеттегі биліктегі лауазымға ие болуға мүмкіндік беретін заң
нормаларын алып тастау керек. Әйтпесе меншікті бөліске салу туралы
насихаттау тоқтамайды.
Үшіншіден, осындай тәсілмен жеке меншіктерін қалыптастырып алған
мемлекеттік биліктегі лауазым иелерін еркін кәсіпкерлікпен айналысу үшін
отставкаға жіберіп отыру керек. Мұндай әдіс жеке меншіктің еркін
қалыптасуына және мемлекеттік меншіктің сақталуына жол ашып, сыбайластық
жемқорлыққа кедергі туғызды.
Төртіншіден, мемлекеттік меншіктің негізі болып табылады жеке
меншікті қорғау үшін біздің елдегідей мемлекеттік билікті қалыптастыру
жағдайында Президенттік биліктісайлауға түсіруді заңды жолмен тоқтату
керек.
Қазіргі уақытта Қазқстан Республикасындағы шетел азаматтарымен заңды
тұлғаларының меншік құқығын қалай топтастыруға болады – деген сұрақ
туындайды.Жалпы ереже бойынша мүлікке деген меншік құқығы осы мүлік тұрған
елдің құқығы бойынша анықталады. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының
аумағында шетел азаматтары үшін Қазақстан Республикасының азаматтары мен
заңды тұлғаларының меншік құқығы туралы заңнама қолданылады.
Меншіктің кейбір объектілері меншіктің белгілі бір формалары мен
түрлеріне ғана тән. Жер және оның қойнауы, су, өсімдік және жануарлар
әлемі, басқаи да табиғи ресурстар меншіктің ерекше объектісі болып
табылады. ҚР Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес олар мемлекет
меншігінде болады. Бірақ, жер заңда белгіленген негіздерде, жағдайларда
және шекте жеке меншікте де болуы мүмкін. Жерге қарағанда қойнаудың жеке
меншікте болуы мүмкін емес, себебі жоғарыға шығарылған жыныс қойнау болудан
қалады, яғни ол жеке меншік объектісі бола алады. Басқа объектілердің
тиесілілігін анықтағанда әңгіме жалпы су, өсімдік және жануарлар әлемі
жайында екенін ескеру қажет. Олар тек мемлекет меншігінде болады. Ал нақты
бір ағашты немесе жануарды бөліп алсақ, олар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес жеке меншік объектісі бола алады.
Жеке меншік және мемлекеттік меншіктің сандық ара қатынасы бастапқы
кезде мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталды.Бұл процесс
ТМД – нің басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда белсенді жүргізілді, ондағы
мақсат мемлекеттік меншікке ең төменгі қажетті дейгейге жеткізу еді. Қазір
бүл ара қатынас мемлекеттік мүдделер бойынша анықталуда.
Сонымен, меншік құқығы туралы нормалар өзінің заттылығын күшейтті және
өзінің мәні бойынша және стратегиялық бағыттылығы бойынша дамыған елдердің
тиісті заңнамасына жақындады деп айта аламыз.Кеңестік кезеңде иемденген
теориялық цивилистикалық багаж жоғалған жоқ, қайта қазіргі заңнамада
дамыды, ол қазақстанның меншік құқығын әлемдік құқықтық жүйедегі ең
жетілген институтартың бірі деп айтуға мүмкіндік бер
2.Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы барлық салалармен тығыз байланысты.
Жалпы дәстүр бойынша қорғаудың құқығы күші кез келген субъективтік
азаматтық құқық құрамына кіреді, ал, егер оны қорғауды осылайша қамтамасыз
етпесе, онда құқық өзінің бар болуы шартты түрде айтылады.
Уго Маттей деген шетел ғалымының айтуы бойынша меншік құқығына мен
өзге де заттық құқықтарды, азаматтық және жалпы құқық елдерінде бар қорғау
құралдарының ерекшеліктерін атай отырып, азаматтық дәстүр сот жүйесінің:
әкімшілік соттар және жалпы заңдық соттар деп аталатын дуализміне
негізделетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі үшін сот жүйесінің бөлінуіне
дәлдік қажет. Бүгінгі таңда, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, сот органдарының қылмыстық, азаматтық істер бойынша
нысандары Жоғарғы сот пен областық соттардың шаруашылық дауы бойынша
алқалары бар бірыңғай жүйесі қызмет жасайды. Әйтсе де, азаматтық іс
жүргізуде азаматтық немесе әкімшілік заңға жататындығы айқын ажыратылмаған.
Ал, материалдық құқық нормалары (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және басқа
салалар) меншік иелері мен өзге де заттық құқық иелеріне өздеріне тиесілі
құқықтарын қорғаудың әртүрлі әдістерін қарастырады. Осында жалпы меншік
құқығын қорғаудың азаматтық заңнамада қарастырған әдістеріне ғана
тоқталайық.
Жалпы меншік құқығын қорғау ісінде азаматтық құқық нормалары бірдей
рөл атқармайды. Себебі, олардың бірі материалдық игілікті қайсыбір құқық
субъектісіне белгілейді немесе тиянақтайды деп айтуға болады. Бұған бірінші
кезекте меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болады және
игілікті тоқтату туралы ережелер жатады. Олар егер шартта немесе заңда
өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы оны дайындаған немесе жасаған
тұлғаға тиесілі.
Мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған жемістерге, өнімге, табысқа,
меншік құқығы АК- нің 123- бабына сәйкес алады. Меншік иесі бар мүлікке
меншік құқығына басқа адам сатып алу - сату, айырбастау, сыйға тарту немесе
осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін.
Егер азамат қайтыс болған ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетке
немсе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған ретте оған тиесілі мүлікке меншік
құқығы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мирасқорларына-заңды
тұлғаларына көшеді[10]-деп.
Меншік иесінің мүлкін меншік иесінің еркінен тыс басқа тұлғаға беруге
АК- те көзделгеннен, басқа реттерде жол берілмейді. АК- те көзделген реттер
мен тәртіп бойынша тұлға меншік иесі жоқ мүлікке, меншік иесі белгісіз
мүлікке, не меншік иесі бас тартқан немесе өзге негіздер бойынша ол меншік
құқығын жоғалтқан мүлікке меншік құқығын алу мүмкін.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігіндегі мүлікті мемлекеттік
меншікке айналдыру туралы Қазақстан Республикасының Заң қабылданған ретте
ұлт меншігіне алу АК-тің 266-бабында белгіленген тәртіп бойынша оларға
шығындар өтеледі.
Ережелердің енді біреулері меншік иесі өзіне тиесілі құқықты, мысалы,
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу қажеттігін иеліктен мүмкіндігін
жүзеге асыру үшін жағдайды қамтамасыз етеді. Үшіншілері, меншік құқығын
затты барлық үшінші тұлғалардың ықпалынан тікелей қадағалайды және
қорғайды. Осыған меншік иелеріне келтірілген материалдық шығындарға
жауапкершілікті тағайындайтын нормаларды жатқызуға болады. Оған қоса,
азаматтық құқықта меншік құқығын тікелей қорғау туралы арнайы нормалар да
бар. Осыған байланысты О.И.Иоффе азаматтық құқықта қалыпты экономикалық
қатынастардың дамуын кең мағынада қамтамасыз ететін азаматтық құқықтардың
барлық нормаларының жәрдемімен меншік құқықтарын сақтау мен құқық
қатынасына қарсы құқық бұзуға байланысты пайдаланылатын азаматтық- құқықтық
тетіктердің жиынтығы - меншік құқығын қорғауды ажыратуды ұсынады.
Қорғау мен сақтау түсініктерін ажырату қажет. Меншік құқығын
сақтау осы құқықтың бұзылу фактісіне дейін жүзеге асып, алдын ала
сақтандыру,ескерту сипатында болады. Меншік құқығын қорғау азаматтық-
құқықтық қорғаудың нақты әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет болғанда
және бір нәрседе меншік құқығының бұзылуы немесе сондай бұзылу айқын төніп
тұрғанда қолданылады. Сол себепті меншік құқығын қорғау және сақтау
түсініктерін теңбе- тең деуге болмайды.
Профессор Ғ.Төлеуғалиевтің құқықты қорғау түсінігіне тоқталсақ. Ол
сөздің кең мағанасында алғандаға құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жай
берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық, қатнастар тәртібін мемлекеттің
қолданылуын айтамыз-[11] деген.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принцепі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК- тың 2-бабында көрсетілген).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар, тек қана,
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіреді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді.
Бұл тұрғыдан профессор В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады.
Құқықты қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде
субъективтік материалдық талаптар мазмүнының өзімен белгіленеді. Заң
ғылымдарының докторы, профессор М.К.Сүлейменов пен заң ғылымдардың доктары
Ю.Г.Басин меншік құқығын қорғауға байланысты пікірлеріне тоқталсақ. Меншік
құқығын және өзгедей заттық құқықтарды меншік иесінің заттық құқық иесінің
құқықтары деп қорғауды кең мағанада алсақ ол азаматтық құқықтардың, барлық
субъектілерін қорғаудағы барлық тәсілдермен жүзеге асырлады. Меншік құқығы
мен өзге де заттық құқықтар субъективтік азаматтық құқықтарға жатқандықтан,
олар субъективтік азаматтың құқықтарымен бірдей қорғалады, азаматтық
құқықтарды қорғаудың шегі мен шекарасын анықтайтын, дербес субъективті
азаматтық құқық ретінде қорғану құқығын жүзеге асыратын ережелерге
бағынады деп көрсетеді.
Азаматтық құқықтың тар мағанасында алсақ, меншік құқығын және өзге
заттық құқықтарды қорғау дегеніміз - азаматтық заңнамада бекімін тапқан
меншік құқықтары мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың нақты ерекше
шаралары дейміз. Жалпы профессор Скрябинің көз-қарасы бойынша қолданыстағы
азаматтық заңнама негізінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
төрт әдісін бөліп қарастырған. Олар:
1) заттық-құқықтық талап.
2) міндеттемелік-құқықтық талап.
3) меншік құқығын қорғаудың өзге әдістері.
4) меншік құқығын бұзатын мемлекеттік орғандарға талап болып
табылады.Меншік құқығын қорғау түсінігі осыған дейін заттық - құқықтық және
міндеттемелік- құқықтық әдістерін қамтып келді.Қорғаудың осы әдістерін
басқа теорияда меншік құқығын қорғаудың өзге азаматтық-құқытық әдістері де
қарастырады.Оған, атап айтқанда, хабар - ошарсыз кетен немесе өлді деп
жариялаған адамдардың тірі оралуынан тауындайтын жағдайлар туралы нормалар
жатады. Қазақ КСР-сінде меншік туралы заңның, одан кейін КСР Одағы мен
республикалардың 1991 жылғы Азаматтық заңнамалары негізінің қабылдауына
байланысты меншік құқығын қорғаудың нақты азаматтық- құқықтық әдістері
саласындағы актілерде мемлекеттік органдарға, олардыңменшік құқығын бұзатын
шешімдерін даулау үшін талап қою мүмкіндігі қарастырылды. Меншік құқығын
қорғаудың жоғарғыда келтірген әдістердің бірде-біреуіне жатпайтын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І.Меншік құқығын қорғау.
1.Меншік пен меншік құқығының түснігі және
түрлері ... ... ... ... ... 5 - 20
2.Меншік құқығын қорғаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ...21 – 43
ІІ.Заттық құқықтарды қорғау.
1.Заттық құқықтың ұғымы мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...44 - 58
2.Қорғаудың заттық-құқықтық
әдістер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59 - 61
2.1. Виндикация
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.62 - 75
2.2. Негаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..76 - 80
2.3.Меншік құқығын
тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80 -
90
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Азаматтық айналым субьектілердің нақты азаматтық құқықтарын ғана танып
қоймайды, сонымен қатар олардың құқықтық қорғалуын қамтамасыз етеді. Заттық
құқықтар мен меншік құқығы ішінара шектеу болып табылмайды. Меншік құқығын
қорғау институтына римдік жеке құқық кезеңінен бастап маңызды мағына
берілген. Ал римдік жеке құқық аппараттық түсініктің негізін қалыптастырды.
Бұл зерттеудің маңыздылығы мынада көрініс табады, яғни меншіктің
экономикалық қатынастары әрбір қоғамның негізін құрады, ал құқықтық реттеу
осы қатынастырды бекітетін, реттейтін және қорғайтын нормалардың жүйесі
ретінде пайда болады және сақталады. Қазіргі Қазақстан жағдайында меншік
айрықша мағынаға ие, себебі, ол саяси және экономикалық өзгерістің
түбегейлі базисі, демократияның қайнар көзі, сонымен қатар құқықтық
мемлекетті құрудың негізгі шарты болып табылады.Сол себепті меншік
қатынастарын қорғау барлық құқықтық жүйенің маңызды мақсаты болып табылады.
Қазақстан Республикасында жеке меншік құқығының әрекет етуінің
фундаментальді кепілі Конституцияның 6 – ші бабында бекітілген, яғни
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады.
Бұл норма жоғарғы адамзат құндылығының құқықтары мен бостандықтарын
жариялаумен тығыз байланысты, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мемлекеттің міндеті, және экономикалық жүйеде жеке меншік үшін тиімді жеке
қызығушылықты сақтауға тырысады және оған ерекше көңіл бөледі.
Конституция меншіктің барлық нысандарын қорғауға кепілдік береді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі мен социалистік қорғау мүмкіндігін
бекітетін бұрынғы заңнамаға қарағанда, қазіргі әрекет ететін заңнамада
меншікке қарсы қылмыстарды саралау және санкциялау бірлігі қағидасы
қолданылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мемлекет ретінде меншік
құқығын әртүрлі нысанды тең негізде қорғайды.
Меншік құқығын қорғау презумциясын Қазақстан Республикасы
Констиуциясының 26 бабын айта кету қажет. Қазақстан Республикасының әрбір
азаматы заңды түрде алған мүлікті жеке меншігінде иеленуге құқығы
бар.Сонымен қатар, меншік және мұрагерлік құқық заңмен кепілденеді.
Осы бапқа сәйкес ешқандай адам өз мүлкінен айырыла алмайды, тек сот
шешімімен. Заңда көзделген ерекше жағдайларды мемлекеттік қажеттілік үшін
мүлік мәжбүрлі түрде алынады, бірақ оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының 4 –
ші тармағында бекітілген, әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз
мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы
бар. Яғни мұнда азаматтық айналым субъектілерінің азаматтық құқықтары
кедергісіз пайдалану туралы белгіленген.Аталған Конституциялық нормамен
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 8 – ші бабы байланысты:
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі азаматтық құқықтарды
пайдалануға құқығы бар және қорғауға.
Меншік құқығы Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымының
негізгілерінің бірі болғандықтан қазақстандық құқықтық жүйенің негізгі
институты болып табылады.
Жалпы зерттеудің мақсаты меншік құқығының мәселелерін белгілеуден
тұрады, сонымен қатар меншікке байланысты сұрақтарды зерттеу және қорғау
болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде жалпы меншік құқығы институтына анықтама берілген
және жалпы меншік құқығын қорғаудың ережелері көрсетілген.
Екінші бөлімде заттық құқыққа анықтама беріліп, қорғаудың заттық
құқытық әдістері қарастырылған.
Бұл жұмыста келесі авторлардың еңбектерңі пайдаланылған: Басин Ю.Г.,
Сулейменов М.К., Агаркова, Төлеуғалиев Ғ., Скрябин В.С. және тағы басқалар.
І.Меншік құқығын қорғау.
1.Меншік пен меншік құқығы түснігі және түрлері.
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі ХІХ ғасырдығы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенде тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір экономикалық қатынас.[1]
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас,
ол адамдар арасында затқа байланысты туындайды. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты. Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлуметтік –
экономикалық мәнін білдіреді.Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі
негізгі мәселе болып табылады.Қоғамның қалай ұйымдасатындығы және адамдар
тұрмысы оның қалай тұрғызылғанына байланысты. Меншік пен өндірістік
қатынастардың негізгі формалары қоғамның құл иеленушілік, феодалдық,
капиталистік сияқты типтерін тарихи анықтап берді. Сонымен қатар, меншікке
дейінгі кезеңді-алғашқы қоғомдық және ғылыми жобалаған, бірақ толық іске
аспай қалған социалистік кезеңді бөліп алуға мүмкіндік берді.
Меншік қатынастарының өзгеруі - қоғамның негізгі қозғаушы күші және
барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Ал, меншік қатынастарының өзгеруі
қоғамды прогреске де, регреске де әкелуі мүмкін.Өзгерістердің тиімділігін
анықтау қиын емес, ол үшін тиісті кезеңдердегі мемлекет пен азаматтардың
экономикалық және әлеуметтік дамуының статистикалық мәліметтерін салыстырса
жеткілікті.
Профессор.Ә.Ералидың айтуы бойынша Меншік ұғымының пайда болу
жолдарына ерекше мән бердім. Осыдан кейін қазақтың әдеттік құқығындағы
ен, енші, еншік, меншік ұғымдарының пайда болуы на ден қойдым.
Мұндағы қазақтың жайлау, күздеу, қыстау, көктеу деп жыл мезгілдерінің
аталған жеріне билік құруға себепші болған төрт түлік малына салынған таңба
түріндегі меншік ұғымы екендігіне көз жеткіздім[2]-дейді.
Меншік термині әртүрлі мағанада пайдаланылады. Күнделікті өмірде
меншік, көбіне, мүлікпен немесе құқықпен теңдестіріледі. Бірінші жағдайда
мынау менің (оның) меншігім (меншігі) деуде болады .Екінші жағдайда-
меншік иемдендім (бердім) дейді. Құқық тұрғысынан алғанда мұның екеуі де
дәл емес. Меншікті меншік құқығынан айыру қажет. Меншік-экономикалық, ал
меншік құқығы – заңдық санат. Біз келтірген бұл ұғымдарда меншіктің заңдық
мәнін азаматтар меншіктің экономикалық санат арқылы дұрыс
білдірмейді.Сонымен, қатар меншік нысанмен (мысал, орындықпен,мәшинемен)
теңестірілуге тиіс емес. Мына зат маған меншік құқығы бойынша тиесілі
немесе Ол сатып алу – сату шарты бойынша пәтерге меншік құқығын
иемденді. Экономикалық және құқықтық санаттарды шатастырмау керек. Сонымен
бірге меншік құқығы меншіктің экономикалық қатынастарының сипаты әрі
көрінісі екенін білу керек. Сондықтан да меншік құқығын зерттеу меншіктің
экономикалық санатымен танысудан басталады.
Ресейдің заң әдебиеттерінде меншік, адамдар арасындағы мемлекеттік
қатынастардан гөрі, адамның заттарға өзінікі, өз меншігі ретіндегі қатынасы
болып табылады деген пікір айтылған. Бұл қағида қате.Ешқандай құбылыс тек
өзі арқылы түсіндірілмейді. Адам өзіне ұнаған басқаның мүлкіне өз
меншігіндей қарағанмен, егер заңды титулы болмаса ол оның меншік иесі бола
алмайды ,яғни оны иемдене алмайды. Олай болған жағдайда қолына зат
ұстағанның бәрі меншік иесі болар еді.
Енді меншік құқығы ұғымына тоқталсақ, М.К.Сүлейменов пен Ю.Г.Басинның
көз-қарасы бойынша Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары
арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиісілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы.[3]-деп түсіндіреді.
Ал, Ресей ғалымдары М.Б. Смоленский мен А.А. Новикованың пікірі
бойынша Меншік- бұл, не зат, мүлік емес. Бұл – құқықпен реттеліп,
рәсімделетін және нақты анықталған экономикалық қатынас[4]-деп көрсетеді.
Меншіктің экономикалық қатынас.
Біріншіден, белгілі мүлік үшін туындайтын азаматтар арасындағы
қатынас. Бұл қатынастың негізі, мүлік нақты тұлғаға беріледі және өз
мүддесі үшін қолданыла алады. Ал, басқа тұлғалар бұған кедіргі келтірмеуге
тиіс.
Екіншіден, иемденген мүлікке тұлғаның меншік ретіндегі қатынасы деп
түсіндіреді.
Ғ.Төлеуғалиевтің көз-қарасы бойынша Меншік қай қоғамның да сан қырлы
өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты
ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп
түсіну керек [5]-деген.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді - табиғаттың өнімдері
мен еңбекті - меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Англияның атақты ойшылы И.Бентрам былайша тұжырымдаған. Оның айтуы
бойынша Меншік құқығы мен заң бірге туып, бірге құриды. Заң шықпайынша,
меншік құқығы да болмақ емес[6]-деген.
Ал,егер жалпы құқық немесе англо-саксондық құқық меншік құқығы
заттардың жиынтығын сипаттайды, айналадағылар бір заттың белгілі бір
тұлғаның меншігі екендігін сол арқылы біледі, құқық институт жүйесінде ол
қозғалмайтын мүлікке қатысты болған. Сондықтан оны сөзсіз және шектеусіз
меншікке құқық – деп түсіндірген.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде
(кодекс,заңдар мен басқа да нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда - шын
мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық
институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз.
АК-тің 188-бабыныда меншік құқығына мынадай анықтама берілген: Меншік
құқығы дегеніміз - субъектінің заң құжаттары танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету
құқығы[7]. Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми жағынан толық берілген.
Өйткені, субъектіге тиесілі деген сөзбен шектеліп қалмай, мүліктеріне өз
қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына
анықтаманы субъектінің мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзнің қалауынша
пайдалануы деп түсіну керек.Осы жөнінде М.К Сүлейменов былай өте дұрыс
атйқан: меншік құқығының анықтамасындағы ең бір түйінді сөз тіркесі өз
қалауынша деген. Яғни, субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған
және оған толық құқылы.Германия азаматтық заңының 903-тарауында меншік
иесі ... өзнің затына өз қалауы бойынша билік етеді делінген. Швейцарияның
Азаматтық кодексінде заттың меншік иесі болып табылатын тұлға... затқа өз
қалауы бойынша билік ете алады деп көрсетілген. Осындай үстемдікке қол
жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін
пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге,билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге,
жойып жіберуіне толық құқығы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді,
демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес.Сондықтан да
Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік құқығын шектеу мұндай құқықтың
шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты
иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады. Меншік
иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Мындай құқықты немесе заңды мүддені бұзу
басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің монополиялық
немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі
мүмкін (ҚР АК-тің 188-бабының 4-тармағы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену,
пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен
қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік
иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет
етпеуіне тыйым салуына құқығы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса,
онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын
толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабы 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады.Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексінің көзделген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Осы жайлы ғалымдар Айтжан Бақыт
Ерсұлтанұлы мен Хусайнова Айнүр Марковна пікірінше Меншік құқығы
субъектінің заң арқылы танылатын және қозғалмайтын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[8]-дейді.
Иелену құқығы - мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзүге асыруды заң
қамтамасыз етеді. Иелену - мүліктің нақтылы иесінде болуы. Адам өз мүлкіне
ие деп саналады. Басқалар мүлікті иесінен келесім бойынша алып, пайдалануы
керек. Бұл сәтте оларда иеленуші болады, бірақ негізгі иеленуші емес.
Титулдық иеленуші мүлікті жалдау, сауда, аманат,тасымал келісімдер арқылы
иеленуі мүмкін. Егер мүлік меншік иесінен оның өз еркімен шықты, мүлікті
алған заңды иеленуші болады, ал егер мүлік басқаға ұрлау, жоғалту арқылы
көшсе, иелену заңсыз болып табылады.
Пайдалану құқығы - мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың,
сондай-ақ пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда- кіріс, өсім
және өзге де түрде болуы мүмкін.
Билік ету - мүліктің тағдырын шешу болып табылады және меншік
құқығының мерзімі шексіз.- деп талқылаған.
Жалпы бұл рим құқығында триада деп қарастырған. Толығырақ тоқталатын
болсақ,триада (jus utendi, jus fruendi, jus abutendi), меншік иесінің
өкілеттіктерінің сипаттамасы болып табылады, рим құқығының ортағасырлық
заңгерлері еңбектерінде оны кездестіре аласыз, ал шын мәнінде римдік жеке
құқық меншік иесі өкілеттіктерінің тұтастай тізімін бере алған жоқ. Қазіргі
ағылшын-саксон құқығы меншік иесінің 11 өкілеттігін қарастырады.
Бұл өкілеттіктер меншік құқығының қажетті элеметтері болып табылады.
Меншік иесі аталғандардың қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті
үш өкіліттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала береді.
Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне
тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айырлады.Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржы алуға
құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік
ету өкілеттігі қалпына келтірледі.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігі заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғашарт жасайды. Заң
иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөлінеді. Егер
мүлікті иелену заңды негізгде жасалса, онда мол заңды иелену болып
табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты
немесе заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса,
немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп,оны қайтару жөніндегі
талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ
иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса,онда
ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлел де
мейінше, зат иеленуші адал алушы қатарына жатады (АК-тің 261-бабы). Ал,
керісінше, егер де мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін
алынатып, алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса, мүлікті мешшік иесі
немесе мешнік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғатқан не мұның екуінен
де ұрланған, не олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге жолмен
шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп
алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3-тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар. Иелену мерзіміне жол беріледі АК-тің 20-бабында
көзделеді. Иеленудің мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз
билігінде нақты түрде ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары
болады, яғни иеленуші мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқалардан
қорғауға құқылы (АК-тің 240-бабы, 2-тармағы), ал екінші жағынан, осы баптың
нормалары негізінде өзінің иелігіндегі затты меншіктенушіге құқық алады.
Сонымен, иеленудің мерзіміне мынадай белгілер тән: а) ол иелік ететін
мүлікке нақты үстемдік етеді; ә) осы тұлғаның затқа адал ашық және үздіксіз
түрде нақты үстемдік етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік
құқығының құрамдас бір бөлігі ретінде ерешеленеді. Оған қоса бұл иелену
түрі затты иелену құқығын өзгеге бергенімен, меншік иесі болып қала береді,
мысалы, кепілдік шарты бойынша.
Пайдаланудың өкіліттік құқығы дегеніміз - мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз
етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс,төл алу және өзге нысандарында болуы
мүмкін АК-тің 188-бабы 2-тармағы.
Пайдаланудың өкілеттік құқықының жай пайдалануды ажырату білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы - затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі. Пайдалану - осы құқықты жүзеге
асыры болып табылады, яғни затты нақты пайдаланып немесе оны қашан кіріс
алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмалауға тиіс яғни меншікті
пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі тиіс. Демек, қоғамдық маңызы бар
объектіні пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамның да
мүддесін ойлауына тура келеді. Мысал ретінде қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бөлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне құқылы , мысалы,
жалға, арендаға беру және тағы басқалар.Пайдалануға өкілеттік алған тұлға
оны өзі үшін пайдалана бастайды, мысалы, затты пайдалану, өнім алу.Мұндай
жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе
белгілі бір пайызды еншілейді.
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігіне айырылуы не құқығы шектелуі мүмкін.Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы
жүзеге асады. Бұл Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 4-бабында
көрсетілген.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдарын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі ҚР АК-188-бабының 2-тармағанда
белгіленген.
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысал келтіретін болсақ, меншік иесі өзінің
меншік құқықын өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге
асырса,онда ол билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету
құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде өтеді. Мысал,арендаторға иелік
ету және пайдалану құқытары беріледі. Билік етудің өкілеттігін жүзеге
асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа
адамдар беруі болып табылады. Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне
билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі.Ауыстыру кезінде
меншік иесінің құқығы сатушыдан сатып алушыға ауысады. Содықтан да сатушы
тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс.
Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес
келеді.
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруды
міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді- оны
бір өзі шешеді. Осылай бола тұра, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге
тиіс емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің құқығын қоғам мүдделі
болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық негіздерге орай
меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады.
Мысал келтірсек, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен билік ету құқығын
асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім шарт негізінде болады, мысалы, теміржол жүкті иесіне
беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай, меншігіндегі
мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі жөндеу
жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады. Егер заңда қаралмаған болса,
өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне болмайды. Егер мүлік
заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға
жұмсалған шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтеуге
тиіс. Мысал ретінде айтсақ, оған қараусыз кеткен малды ұстап, баққанға
кеткен шығынды айтуға болады.
Меншіктің экономикалық қатынастарына қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады. Адамдар бұл қатынастарға құқықтар мен
міндеттердің иесі ретінде кіреді, ол құқықпен реттеледі және қорғалады.
Меншіктің құқықтық қатынастары меншіктің экономикалық қатынастарының мәнін
сипаттағанмен, олар қондырманың кез келген құбылыс ретінде өзінше дербес
болады.
Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық тәсілдермен жүзеге
асыруға болады. Соған байланысты, сондай - ақ мәселені зерттеу тұрғысынан
алғанда меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Оны түсінудің екі қырына
тоқталайық. Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының
жиынтығы болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға
берілгендік немесе тиесілік жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды. Бұл
жерде әңгіме объективтік мәндегі меншік құқығы туралы болып отыр. Заңдық
биліктің белгілі бір мөлшерін меншік иесіне бекітіп беру субъективтік
мәндегі меншік құқығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Меншік құқығы мүліктік, абсолюттік, заттық құқық болып заңға сәйкес
белгіленеді, ол затқа тікелей ықпал ету мүмкіндігімен және иемдену,
пайдалану және билік ету құқығының болуымен сипатталады. Қолдану және
артықшылық құқығы меншік құқығына ілесе жүреді.
Меншік құқығы мемлекет танитын шекте ғана болады. Бұл дегеніміз
меншіктің абсолюттік құқығы заң құжаттарымен шектелуі мүмкін деген сөз.
Бірқатар жағдайларда меншік құқығын шектеуде арнаулы сипат болады, ол
меншіктегі мүліктің ерекше құқықтық режимімен байланысты. Мысал ретінде,
азаматтық құқықтың кейбір нысандары азаматтық айналымнан толықтай немесе
ішінара алынып тасталуы мүмкін, оның мұндай мүлікке құқықты шектеу бар
екендігімен түсіндіруге болады. Шетелдік құқық меншік құқығын мойындауы, ал
қазақстанның мойындамауы мүмкін. Бұл жағдайда халықаралық жеке құқық
қолданылады, және қазақстандық заңнама юрисдикциясы шегінде меншік құқығы
жоқ жағдайлар да болуы мүмкін. Меншік құқығын қорғаушылық нышаны оны
азаматтық - құқықтық тәсілдермен қорғау мүмкіндігін білдіреді.
Жалпы меншік құқығы – бұл неғұрлым толық құқық. Бұл меншік иесінен
жоғары тек заң ырқы мен оның қоғамдық міндеттерінің ғана болатындығынан
туындайды.
Жалпы қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік құқығы мерзімсіз болып
саналыды ҚР АК-тің 188-бабаының 5-тармағында көрсетілген. Мерзімсіздік
қағидасы меншік құқығының оның уақытша туындай алмайтандығын, яғни уақытша
меншік иесі болмайтындығын білдіреді.
Егер заң құжаттарында немесе шарттарда басқадай көзделмеген болса,
меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті ұстаудың ауыртпалығын көтереді және ол
біржақты тәртіпте ондай ауыртпалықты үшінші жаққа жүктей алмайды(АК-тің 189-
бабының 1- тармағы). Мүлікті ұстап тұрудың ауыртпалығы дегеніміз меншік
иесінің мүлікті заңнамада талап етілген мөлшерлері бойынша тиісті күйде
сақтап тұру міндеті. Мысал келтіретін болсақ, үйдің меншік иесіне
салықтарды төлеу, күрделі және жеңіл жөндеу жүргізу, сақтандыру, тіркеу,
күзету,үшінші жақтың құқықтарын сақтаумен байланысты мүлік бойынша
шығындар, оны ұстау шығындары және басқалар жөніндегі міндеттер жүктелген.
Мүлікті ұстау ауыртпалылығы тек шарт бойынша ғана берілуі мүмкін.
Егер мүлік үшінші жақта заңды түрде болса,онда оның бөтеннің мүлкін
ұстауға шығарған шығындарын, егер шартта басқадай көзделмесе, меншік иесі
көтереді. Мүліктің үшінші жақта заңды түрде болуы азаматтық - құқықтық
шарт, олжа, қамқоршылық немесе мүлікті сенімгерлік басқару нәтижесінде орын
алуы мүмкін. Шығындарды өтеу негіздері немесе олардың мөлшері мен формасы
жайында меншік иесі мен үшінші жақ арасында келіспеушілік болса дау сот
тәртібінде шешіледі.
Жалпы меншік және меншік құқығы жайлы ғалымдардың көз -қарастарын
қарастырдық. Енді меншік құқығының түрлерін қарастырсақ, меншік түрлерін
көптеген түрге бөлуге болады. Бірақ, Қазақстан Республикасында мемлекеттік
меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады[9]- деп көрсетілген.
Бұны меншіктің формалары деп те айтуға болады.Әртүрлі әлеуметтік мақсат пен
құқықтық режим оларды бөліп алуға негіздеме болады.Меншікті екі формаға
бөлу Конституцияда олардың меншік құқығының субъектісі ретінде мемлекетке
қатысының нышандары бойынша жүргізіледі.Жеке меншікке жататындарды заң өте
оңай анықтайды- мемлекетке тиесілі еместің барлығы жатады. Яғни барлық
мемлекеттік емес меншіктер жеке меншік болып табылады.
АК-тің 191-бабында былай деп көзделген Жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі- деп
көрсетілген.
Конституцияға бағдар алып Азаматтық кодекс меншік нысаны ретінде жеке
(191-бап) және мемлекеттік (192-бап) меншікті бөліп қарастырады. Сонымен
қатар қазақстандық заң шығарушылар, ресейлікке қарағанда, топтастыру
кезінде форма терминін қолданбады. Оған саналы түрде барды, себебі
форма және түр ұғымдары өз мәндері жағынан көп мағыналы және меншік
құқығына қатысты қолдануға онша келмейді. Бұл ұстаным дұрыс та шығар.
Дегенмен, бұл мәселеге қатысты екі көзқарасты атап өткен жөн. Біріншісі
бойынша меншік құқығы бір тұтас және біртекті. Ол нарықтық экономиканың
жалпы ережесіне бағындырылған.Бірақ, мемлекеттік меншік құқығын бұған
жатқызуға болмайды, ол мемлекет функциясын қолдау және жеке меншік
құқығының қалыпты жұмысын қамтамасыз етуде шектеулі ауқымда болады.Яғни,
жеке меншік түрлік емес, меншік ұғымына келетін тектік ұғым.
Екінші көз - қараста меншік құқық тектік ұғым, ал жеке және
мемлекеттік меншік құқығы – түрлік ұғым. Мүліктің жеке және мемлекеттік
меншік үшін заңнамада белгіленген әртүрлі құқықтық режимі оған негіздеме
болады. Бұл мемлекет функциясының айырықша сипатынан туындайды және
субъектінің ерекшелігіне байланысты.
Профессор Ә. Ералидің зерттеуі бойынша Мемлекет деген сөзді билік
деп түсіндіреді. Яғни мемлекеттік меншікті биліктің меншігі деп
анықтайды.
Жалпы меншік ұғымы адамның жеке өмірімен тікелей байланысты жеке
меншік ұғымынан бастау алады. Яғни адам өз жанын бағып өзінің жеке өмірін
қорғау үшін, өзіне қызмет ететін жеке зат, жеке мүлік жинауға табиғаттың
түрлі күштерінің ықпал етуімен мәжбір болады. Осындай жолмен жеке
меншіктіқалыптастырған адамдар өздерінің жеке өміріне, сосын жеке өміріне
қажетті жеке меншіктеріне қорғаныш болатын мемлекет түріндегі билікті
қалыптастырады.Одан соң осы биліктің – басқару тетіктерін ұстау үшін
адамдар өздерінің жеке меншіктегі мүліктерін салық және басқа да төлемдер
түрінде бөлу жолымен биліктің меншігін қалыптастырады.
Мысалы 1787 жылы АҚШ – тың Конституциясын қабылдауға қатысқан 55
делегаттың жиырма төрті банкир, он бесі ірі жер иеленуші, он бірі ірі
кәсіппен айналысқан жеке меншік иелері болған. Бұлардың ата - бабалары
мен өздері жеке меншікті қалыптастыру жолында табиғи және табиғи емес
әртүрлі қиын – қыстау кезеңдерді бастарынан кешіргені мәлім. Олардың
Конституция қабылдап, екі жылдан кейін АҚШ - тың бірінші президенті Дж.
Вашингтонды сайлап мемлекет пен оның меншігін қалыптастырулары, жеке
меншікті қорғаудан туындаған тіршіліктің ең басты талаптарының бірі.
Сондықтан да АҚШ мемлекеті ешуақытта жеке меншікке және жеке меншік
айналымына тыйым салған емес. Осындай биліктің арқасында АҚШ- тың
мемлекеттік меншігіне табыс келтіген жеке меншік иелерінің капиталдары
әлем елдерінің барлығына дерлік орналастырылған. АҚШ – тың заңда және жеке
тұлғаларының әлем елдеріне орналастырған жеке меншік капиталдары осы
елдің ақшасын әлемдік валютаға айналдырып отыр. Ал егер АҚШ бір кездегі
Кеңес Одағы сияқты жеке меншікті жойса, мемлекеттік меншігіндегі
қаржымен ешуақытта қазіргі жетістіктерге жете алмас еді. Себебі
мемлекеттік меншіктегі қаржыны өзге елге табыс табатын капитал түрінде
салу үшін бірнеше сатылардан тұратын мемлекеттік биліктің заң қабылдауын
қажет ететін рұқсаттар қажет. Жеке меншік капитал сол елдің мемлекеттік
билігі тарапынан мұндай рұқсаттарды қажет етпейді. Өйткені әлемнің
өркениетті елдердің барлығы жеке меншік капиталдың еркін экономикалық
айналымға түсуіне қатысты заңдар қабылдап, жеке меншік бейбіт жолмен табыс
табуына мүмкіндік жасап отырады.Мысалы, ХХ ғасырдың басында АҚШ миллиардері
Морганның жеке меншік капиталы еркін айналымға шығу арқылы АҚШ
мемлекетіне Панама бұғазына үстемдік құруға жол ашып берді. Мемлекетік
меншіктегі қаржыны мұндай жағдайда жұмсауға билік басындағылар риск-
тәуекел ете алмайды. Себебі қызметінен айырылып, заң алдында жауапты болуы
мүмкін. Ал, жеке меншік капиталдың иесі мұндай риск- тәуекел етуді жеке
өз мойнына алады.
Қарапайым мысал Кеңес Одағынан қалған мемлекеттік меншікті
жекешелендіргеннен кейін Қазақстандағы жеке меншік иелері барлық тәуекел
етулерді өз мойындарына алып қандай ғимараттар мен көп пәтерлі үйлерді
тұрғызды. Ал, мемлекеттік меншіктегі қаржы мұндай тәуекел етуге бара
алмайды. Демек жеке меншікке еркіндік беру, мемлекеттік меншікке ауыртпалық
түсірмеу болып табылады.
Кеңес Одағы жеке өмірімен тікелей байланысты жеке меншікті жою арқылы
өзінің мемлекеттілігін жойды. Демек жеке меншіктің кең көлемде дамуына
мүмкіндік бермей, жеке меншікті жою арқылы мемлекеттік меншікті
қалыптастырып, мемлекетті тұрақты күйде ұстап тұру мүмкін емес екендігін
Кеңес Одағы тәжірибесі анықтап берді.
Кеңес Одағы мемлекет ретінде 1917 жылғы ревалюциядан кейін жеке
меншік ұғымын жойып, тек қана мемлекеттік меншік деген түсінікті
енгізгені мәлім. Күшпен құрылған биліктің меншігі яғни, адамның жеке
өмірімен тікелей байланысты болғандықтан, ешуақытта өзінің табиғи
қажеттілігін жоймайтындығын айқандады. Нәтижесінде 70 жылдан соң жеке
меншік ұғымын мойындамаған биліктің мемлекеттік меншігі
жекешелендіріліп, қайтадан жеке меншікке айналды. Демек адам және оның жеке
өмірі бар кезде жеке меншікті жою мүмкін емес.
Кеңес Одағының барлығы мемлекеттік меншік - барлығы социалистік
меншік, -деген насихатты әбден санасына сіңген адамдарды пайдаланып,
меншік бөлісіне шақырған Қырғыстан, Гризия, Украинадағы билік ауысулары
болды, Экономикалық тұрғыдан нығайып болмаған жеке меншікті қайта бөліске
салған билік ұстаушылардың қазіргі жағдайлары мұқты емес. Себебі бұрынғы
жеке меншік иелері, жаңадан пайда болған жеке меншік иелерін сотқа беруді
тоқтатпайды. Ал енді сот дауындағы жеке меншік объектілерінің, жаңа меншік
иесіне мол табыс, мемлекетте жөнді салық төлемін, жұмысшыларға жақсы жалақы
береді дегенге сену қиын.
Көршілес Ресейде меншік бөлісі туралы ұрандардан және қылмыстық
жазаланудан үрейленіп, көшіп кеткен адамдардың жеке меншік капиталының
жөнді табысының нәтижесін шет мемлекеттер көріп отыр.
Мысалы, Кеңес Одағының тұсына қайта оралсақ, 1917 жылғы көңкерістен
кейінгі меншік бөлісінен қорыққан жеке меншік иелері өз капиталдарын жеке
меншікті қорғайтын елдерге алып кетті. Қазақ халқының өз ішінен шыққан жеке
меншік иелері жеке өмірлерін қорғап қалу үшін мал-мүлкін алып шетелге
қашты. Кеңестік билікке сеніп елде қалғандары 1931-1933 жылдардағы
аштықтан, 1937-1938 жылдардағы жазықсыз жазалаудан қырылды. Сол тұстағы
қазақтардың ұрпақтары елге оралман болып қайта оралып, шетелде
жинағандарын қосып елдегі жеке меншіктерін қалыптастыра бастады.
Меншік бөлісі туралы әңгіме болғанда Кеңес Одағы тұсында дағдарысқа
ұшыраған кәсіпорындарға, мекемелерге қарайтын пәтерлерді жеке меншікке
алған азаматтардың жеке мүдделері қозғалатыны белгілі. Себебі дұрыс
жекешелендірмеді деген сылтаумен меншік бөлісі басталса, сол адамдардың
жеке меншікке алған пәтерлері туралы да мәселе туындауы мүмкін. Өйткені сол
пәтерлер мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындардың мүліктік балансынды болды.
Сондай-ақ меншік бөліске түскен жағдайда жұмысшылар жалақы алып
отырған, мемлекеттік меншікке салық төленіп тұрған меншік объектілерінің
қызметі тоқтатылады. Айта келе мемлекет салықтан айырылып қана қоймай
жұмыссыздыққа душар болған адамдарға басқа салық төлеушілердің есебінен
жұмыссыздық төлемін төлеуге мәжбүр болады.
Ал енді мұндай дағдарыстарды болдырмас үшін әлемнің дамыған елдері
меншік объектілерін, соның ішінде жеке меншік объектілерін бейбіт
түрдегі нарық айналымы арқылы, яғни сауда саттық, тауар, қаржы алмасу
түрдегі заңды жолдармен бөлістіріп мемлекеттілігін сақтап келеді. Осындай
келеңсіздіктің алдын-алу үшін мынадай шаралар қолдану қажет:
Біріншіден, Қазақстанның қылмыстық заңдарына бас-аяғы жоқ күмәнді
кінәлау арқылы меншік бөлінісі шақырған субъектілерді жауапқа тарту
туралы толықтыру енгізу керек.
Екіншіден, мемлекеттік меншік пен жеке меншікті араластырып
мемлекеттік биліктегі лаузымға ие болуды тоқтату қажет. Яғни, жеке меншік
компаниясын, өзге де айналымнан табыс келтіретін мүліктерін, бағалы
қағаздарын сенімді басқаруға беру жолымен министр, әкім және өзге де
мемлекеттік меншіктегі мүлікті, қаржыны тікелей басқаруға қатысты
мемлекеттегі биліктегі лауазымға ие болуға мүмкіндік беретін заң
нормаларын алып тастау керек. Әйтпесе меншікті бөліске салу туралы
насихаттау тоқтамайды.
Үшіншіден, осындай тәсілмен жеке меншіктерін қалыптастырып алған
мемлекеттік биліктегі лауазым иелерін еркін кәсіпкерлікпен айналысу үшін
отставкаға жіберіп отыру керек. Мұндай әдіс жеке меншіктің еркін
қалыптасуына және мемлекеттік меншіктің сақталуына жол ашып, сыбайластық
жемқорлыққа кедергі туғызды.
Төртіншіден, мемлекеттік меншіктің негізі болып табылады жеке
меншікті қорғау үшін біздің елдегідей мемлекеттік билікті қалыптастыру
жағдайында Президенттік биліктісайлауға түсіруді заңды жолмен тоқтату
керек.
Қазіргі уақытта Қазқстан Республикасындағы шетел азаматтарымен заңды
тұлғаларының меншік құқығын қалай топтастыруға болады – деген сұрақ
туындайды.Жалпы ереже бойынша мүлікке деген меншік құқығы осы мүлік тұрған
елдің құқығы бойынша анықталады. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының
аумағында шетел азаматтары үшін Қазақстан Республикасының азаматтары мен
заңды тұлғаларының меншік құқығы туралы заңнама қолданылады.
Меншіктің кейбір объектілері меншіктің белгілі бір формалары мен
түрлеріне ғана тән. Жер және оның қойнауы, су, өсімдік және жануарлар
әлемі, басқаи да табиғи ресурстар меншіктің ерекше объектісі болып
табылады. ҚР Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес олар мемлекет
меншігінде болады. Бірақ, жер заңда белгіленген негіздерде, жағдайларда
және шекте жеке меншікте де болуы мүмкін. Жерге қарағанда қойнаудың жеке
меншікте болуы мүмкін емес, себебі жоғарыға шығарылған жыныс қойнау болудан
қалады, яғни ол жеке меншік объектісі бола алады. Басқа объектілердің
тиесілілігін анықтағанда әңгіме жалпы су, өсімдік және жануарлар әлемі
жайында екенін ескеру қажет. Олар тек мемлекет меншігінде болады. Ал нақты
бір ағашты немесе жануарды бөліп алсақ, олар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес жеке меншік объектісі бола алады.
Жеке меншік және мемлекеттік меншіктің сандық ара қатынасы бастапқы
кезде мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталды.Бұл процесс
ТМД – нің басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда белсенді жүргізілді, ондағы
мақсат мемлекеттік меншікке ең төменгі қажетті дейгейге жеткізу еді. Қазір
бүл ара қатынас мемлекеттік мүдделер бойынша анықталуда.
Сонымен, меншік құқығы туралы нормалар өзінің заттылығын күшейтті және
өзінің мәні бойынша және стратегиялық бағыттылығы бойынша дамыған елдердің
тиісті заңнамасына жақындады деп айта аламыз.Кеңестік кезеңде иемденген
теориялық цивилистикалық багаж жоғалған жоқ, қайта қазіргі заңнамада
дамыды, ол қазақстанның меншік құқығын әлемдік құқықтық жүйедегі ең
жетілген институтартың бірі деп айтуға мүмкіндік бер
2.Меншік құқығын қорғаудың жалпы ережелері.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік құқығы, оның ішінде меншік
құқығы барлық салалармен тығыз байланысты.
Жалпы дәстүр бойынша қорғаудың құқығы күші кез келген субъективтік
азаматтық құқық құрамына кіреді, ал, егер оны қорғауды осылайша қамтамасыз
етпесе, онда құқық өзінің бар болуы шартты түрде айтылады.
Уго Маттей деген шетел ғалымының айтуы бойынша меншік құқығына мен
өзге де заттық құқықтарды, азаматтық және жалпы құқық елдерінде бар қорғау
құралдарының ерекшеліктерін атай отырып, азаматтық дәстүр сот жүйесінің:
әкімшілік соттар және жалпы заңдық соттар деп аталатын дуализміне
негізделетінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі үшін сот жүйесінің бөлінуіне
дәлдік қажет. Бүгінгі таңда, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, сот органдарының қылмыстық, азаматтық істер бойынша
нысандары Жоғарғы сот пен областық соттардың шаруашылық дауы бойынша
алқалары бар бірыңғай жүйесі қызмет жасайды. Әйтсе де, азаматтық іс
жүргізуде азаматтық немесе әкімшілік заңға жататындығы айқын ажыратылмаған.
Ал, материалдық құқық нормалары (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және басқа
салалар) меншік иелері мен өзге де заттық құқық иелеріне өздеріне тиесілі
құқықтарын қорғаудың әртүрлі әдістерін қарастырады. Осында жалпы меншік
құқығын қорғаудың азаматтық заңнамада қарастырған әдістеріне ғана
тоқталайық.
Жалпы меншік құқығын қорғау ісінде азаматтық құқық нормалары бірдей
рөл атқармайды. Себебі, олардың бірі материалдық игілікті қайсыбір құқық
субъектісіне белгілейді немесе тиянақтайды деп айтуға болады. Бұған бірінші
кезекте меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болады және
игілікті тоқтату туралы ережелер жатады. Олар егер шартта немесе заңда
өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы оны дайындаған немесе жасаған
тұлғаға тиесілі.
Мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған жемістерге, өнімге, табысқа,
меншік құқығы АК- нің 123- бабына сәйкес алады. Меншік иесі бар мүлікке
меншік құқығына басқа адам сатып алу - сату, айырбастау, сыйға тарту немесе
осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін.
Егер азамат қайтыс болған ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетке
немсе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған ретте оған тиесілі мүлікке меншік
құқығы қайта құрылған заңды тұлғаның құқықтары мирасқорларына-заңды
тұлғаларына көшеді[10]-деп.
Меншік иесінің мүлкін меншік иесінің еркінен тыс басқа тұлғаға беруге
АК- те көзделгеннен, басқа реттерде жол берілмейді. АК- те көзделген реттер
мен тәртіп бойынша тұлға меншік иесі жоқ мүлікке, меншік иесі белгісіз
мүлікке, не меншік иесі бас тартқан немесе өзге негіздер бойынша ол меншік
құқығын жоғалтқан мүлікке меншік құқығын алу мүмкін.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың жеке меншігіндегі мүлікті мемлекеттік
меншікке айналдыру туралы Қазақстан Республикасының Заң қабылданған ретте
ұлт меншігіне алу АК-тің 266-бабында белгіленген тәртіп бойынша оларға
шығындар өтеледі.
Ережелердің енді біреулері меншік иесі өзіне тиесілі құқықты, мысалы,
жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу қажеттігін иеліктен мүмкіндігін
жүзеге асыру үшін жағдайды қамтамасыз етеді. Үшіншілері, меншік құқығын
затты барлық үшінші тұлғалардың ықпалынан тікелей қадағалайды және
қорғайды. Осыған меншік иелеріне келтірілген материалдық шығындарға
жауапкершілікті тағайындайтын нормаларды жатқызуға болады. Оған қоса,
азаматтық құқықта меншік құқығын тікелей қорғау туралы арнайы нормалар да
бар. Осыған байланысты О.И.Иоффе азаматтық құқықта қалыпты экономикалық
қатынастардың дамуын кең мағынада қамтамасыз ететін азаматтық құқықтардың
барлық нормаларының жәрдемімен меншік құқықтарын сақтау мен құқық
қатынасына қарсы құқық бұзуға байланысты пайдаланылатын азаматтық- құқықтық
тетіктердің жиынтығы - меншік құқығын қорғауды ажыратуды ұсынады.
Қорғау мен сақтау түсініктерін ажырату қажет. Меншік құқығын
сақтау осы құқықтың бұзылу фактісіне дейін жүзеге асып, алдын ала
сақтандыру,ескерту сипатында болады. Меншік құқығын қорғау азаматтық-
құқықтық қорғаудың нақты әдістері мен тәсілдерін пайдалану қажет болғанда
және бір нәрседе меншік құқығының бұзылуы немесе сондай бұзылу айқын төніп
тұрғанда қолданылады. Сол себепті меншік құқығын қорғау және сақтау
түсініктерін теңбе- тең деуге болмайды.
Профессор Ғ.Төлеуғалиевтің құқықты қорғау түсінігіне тоқталсақ. Ол
сөздің кең мағанасында алғандаға құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жай
берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық, қатнастар тәртібін мемлекеттің
қолданылуын айтамыз-[11] деген.
Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді
қамтамасыз ету принцепі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі
бастауы ретінде айтылады (АК- тың 2-бабында көрсетілген).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар, тек қана,
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіреді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндіктер береді.
Бұл тұрғыдан профессор В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады.
Құқықты қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде
субъективтік материалдық талаптар мазмүнының өзімен белгіленеді. Заң
ғылымдарының докторы, профессор М.К.Сүлейменов пен заң ғылымдардың доктары
Ю.Г.Басин меншік құқығын қорғауға байланысты пікірлеріне тоқталсақ. Меншік
құқығын және өзгедей заттық құқықтарды меншік иесінің заттық құқық иесінің
құқықтары деп қорғауды кең мағанада алсақ ол азаматтық құқықтардың, барлық
субъектілерін қорғаудағы барлық тәсілдермен жүзеге асырлады. Меншік құқығы
мен өзге де заттық құқықтар субъективтік азаматтық құқықтарға жатқандықтан,
олар субъективтік азаматтың құқықтарымен бірдей қорғалады, азаматтық
құқықтарды қорғаудың шегі мен шекарасын анықтайтын, дербес субъективті
азаматтық құқық ретінде қорғану құқығын жүзеге асыратын ережелерге
бағынады деп көрсетеді.
Азаматтық құқықтың тар мағанасында алсақ, меншік құқығын және өзге
заттық құқықтарды қорғау дегеніміз - азаматтық заңнамада бекімін тапқан
меншік құқықтары мен өзге де заттық құқықтарды қорғаудың нақты ерекше
шаралары дейміз. Жалпы профессор Скрябинің көз-қарасы бойынша қолданыстағы
азаматтық заңнама негізінде меншік құқығын қорғаудың азаматтық-құқықтық
төрт әдісін бөліп қарастырған. Олар:
1) заттық-құқықтық талап.
2) міндеттемелік-құқықтық талап.
3) меншік құқығын қорғаудың өзге әдістері.
4) меншік құқығын бұзатын мемлекеттік орғандарға талап болып
табылады.Меншік құқығын қорғау түсінігі осыған дейін заттық - құқықтық және
міндеттемелік- құқықтық әдістерін қамтып келді.Қорғаудың осы әдістерін
басқа теорияда меншік құқығын қорғаудың өзге азаматтық-құқытық әдістері де
қарастырады.Оған, атап айтқанда, хабар - ошарсыз кетен немесе өлді деп
жариялаған адамдардың тірі оралуынан тауындайтын жағдайлар туралы нормалар
жатады. Қазақ КСР-сінде меншік туралы заңның, одан кейін КСР Одағы мен
республикалардың 1991 жылғы Азаматтық заңнамалары негізінің қабылдауына
байланысты меншік құқығын қорғаудың нақты азаматтық- құқықтық әдістері
саласындағы актілерде мемлекеттік органдарға, олардыңменшік құқығын бұзатын
шешімдерін даулау үшін талап қою мүмкіндігі қарастырылды. Меншік құқығын
қорғаудың жоғарғыда келтірген әдістердің бірде-біреуіне жатпайтын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz