Негізгі құралдарды есептеу мен талдау ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 «Стимул» ЖШС.ң техника.экономикалық сипаттамасы 7
1.1 Зерттеліп отырған үйымның негізгі экономикалық корсеткіштерінің сипаттамасы және талдауы
7
1.2 «Стимул» ЖШС.ң есеп саясаты 13
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
20
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы 20
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы 32
2.3 16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебі 46
2.4 Негізгі құралдардың тозуын есептеу тәсілдері 49
2.5 Негізгі құралдарды жөндеу мен жал есебінің ерекшеліктері 52
3 Негізгі құралдардың аудиті мен талдауы 61
3.1 Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес негізгі құралдарды аудиттеу
61
3.2 «Стимул» ЖШС.ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау 78
Қорытынды 86
Терминдердің, қысқартулардың тізімі 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Кіріспе 3
1 «Стимул» ЖШС.ң техника.экономикалық сипаттамасы 7
1.1 Зерттеліп отырған үйымның негізгі экономикалық корсеткіштерінің сипаттамасы және талдауы
7
1.2 «Стимул» ЖШС.ң есеп саясаты 13
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
20
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы 20
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы 32
2.3 16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебі 46
2.4 Негізгі құралдардың тозуын есептеу тәсілдері 49
2.5 Негізгі құралдарды жөндеу мен жал есебінің ерекшеліктері 52
3 Негізгі құралдардың аудиті мен талдауы 61
3.1 Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес негізгі құралдарды аудиттеу
61
3.2 «Стимул» ЖШС.ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау 78
Қорытынды 86
Терминдердің, қысқартулардың тізімі 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесіне көптеген өзгерістер мен жаңалықтар еніп жатыр. Экономиканы қайта құру, әртүрлі меншік формаларын пайдалану барысында ұйымдарда есеп пен аудит жүргізу маңызды орын алады. Қазіргі кезде әрбір ұйым, оның түріне, меншік нысанына қарамастан, белгілі заңға сәйкес өздерінің мүліктері мен шаруашылық операцияларының есебін жүргізеді.
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – кәсіпорынның қызметіне құжаттық, жалпылама, үздіксіз қадағалау мен бақылау атқаратын жүйе, шаруашылық есептің бір түрі. Бухгалтерлік есеп әрбір кәсіпорында, оның пайда болуынан жойылуына дейін жүргізіледі. Соның негізінде барлық шаруашылық операциялар жалпылама, міндетті тіркелуі тиіс. Бухгалтерлік есептің әрбір жазуы, оны растайтын, тексерілген, рәсімделген құжаттар негізінде жүзеге асырылады. Нәтижесінде, бухгалтерлік есептің бақылаушылық қызметінің маңызын арттырып, берілген ақпараттың дұрыстығына көз жеткізіп, есептік көрсеткіштерді салыстыруға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің шынайылығын мерзімді, тауарлы материалды құндылықтарды, ақша-қаражаттарды, есептемені, түгендеу барысында тексеруге болады. Бухгалтерлік есептің ақпаратының дұрыстығын, кәсіпорынның қызметін құжат ревизиясы мен аудиторлық тексеріс арқылы тексеруге болады. Сенімді есеп көрсеткіштерін, ғылыми негізделген бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдері арқылы алуға болады (құжаттау, түгендеу, калькуляциялау, бағалау, шоттар мен екі жақты жазу, бухгалтерлік баланс пен қаржы есебі).
Сондай-ақ есептің механизациялануы уақтылы шынайы ақпараттардың болуында. Есеп ақпараттары мен қаржылық есеп нысандарын әдейі дұрыс бермеген тұлға заңмен жауапқа тартылады. Бухгалтерлік есепте барлық үш көрсеткіштер де қолданыс табады. Олар: ақшалай, еңбек, натуралды көрсеткіштер. Бухгалтерлік есеп ұйымдастырылуы барысында өзінің басты
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – кәсіпорынның қызметіне құжаттық, жалпылама, үздіксіз қадағалау мен бақылау атқаратын жүйе, шаруашылық есептің бір түрі. Бухгалтерлік есеп әрбір кәсіпорында, оның пайда болуынан жойылуына дейін жүргізіледі. Соның негізінде барлық шаруашылық операциялар жалпылама, міндетті тіркелуі тиіс. Бухгалтерлік есептің әрбір жазуы, оны растайтын, тексерілген, рәсімделген құжаттар негізінде жүзеге асырылады. Нәтижесінде, бухгалтерлік есептің бақылаушылық қызметінің маңызын арттырып, берілген ақпараттың дұрыстығына көз жеткізіп, есептік көрсеткіштерді салыстыруға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің шынайылығын мерзімді, тауарлы материалды құндылықтарды, ақша-қаражаттарды, есептемені, түгендеу барысында тексеруге болады. Бухгалтерлік есептің ақпаратының дұрыстығын, кәсіпорынның қызметін құжат ревизиясы мен аудиторлық тексеріс арқылы тексеруге болады. Сенімді есеп көрсеткіштерін, ғылыми негізделген бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдері арқылы алуға болады (құжаттау, түгендеу, калькуляциялау, бағалау, шоттар мен екі жақты жазу, бухгалтерлік баланс пен қаржы есебі).
Сондай-ақ есептің механизациялануы уақтылы шынайы ақпараттардың болуында. Есеп ақпараттары мен қаржылық есеп нысандарын әдейі дұрыс бермеген тұлға заңмен жауапқа тартылады. Бухгалтерлік есепте барлық үш көрсеткіштер де қолданыс табады. Олар: ақшалай, еңбек, натуралды көрсеткіштер. Бухгалтерлік есеп ұйымдастырылуы барысында өзінің басты
Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық
есеп беру туралы» Заңы. 28.02.2007 (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
2 Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. 18.02.2008.
3 Бухгалтерлік есептің типтік жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Алматы, 2009.
4 Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарттары. Алматы, 31.12.2005.
5 Қазақстан Республикасының «Азаматтық кодексі» (Негізгі бөлім) 2009.
6 Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Алматы, 2006.
7 Радостовец В.К., Омаров А. Ш., Тасмаганбетов Т.А. и др. Организация финансового учета: Уч. пособие под редакцией В.К. Радостовец - Алматы: Экономика, 1997-180с.
8 Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү. Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі -Алматы: Рауан, ШМК «Демеу», 1992 - 320 бет.
9 Разъясяения на Международные Стандарты Финансовой Отчетности /
Пер. Е. Беспалова - Алматы, 2002.
10 Салина А.П. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие -Алматы: Экономика, 2003. - 370 с.
11 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. Алматы: 2001.-238 6.
12 Баймүханова С.Е., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. Алматы: «Қазақ университеті», 2001.
13 Бюллетень бухгалтера.
14 Нидлз, Хендриксен, Ван Бреда. Принципы бухгалтерского учета. М: 1996.
15 Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет: Учебное
пособие в 2-х частях 4.1/ Под общей редакцией чл.-корр. НАН РК, д.э.н., проф.
Н.К. Мамырова .— Алматы: Экономика, 2000 - 336 с.
16 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые
особенности бухгалтерского учета: «Центраудит-Казахстан», 2002.
17 Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов: Учебник / Под ред. Н.К. Мамырова - Изд. 3-е, перераб. и доп. - Алматы: Издательство «Экономика», 2005 - 315 с.
18 Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы - Алматы: КазМБА, 1996- 506.
19 Әбдіманапова Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы -Алматы: 1992-231 бет.
20 Баймуханова С.Б., Балапанова Ә.Ж.. Бухгалтерлік есеп (оқу құралы) Қазақ университеті, Алматы 2003 жыл
21 Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңы
22 Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ финансовой отчетности, Алматы - 2000.
23 М.Байдаулетов, С.М.Байдаулетов, «Аудит», «Қазақ университеті» 2004.
24 Қазакстан Республикасының салық кодексі, Бико баспа үйі, 2010.
25 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы
есеп беру туралы» Заңы. 28.02.2007 (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген).
2 Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. 18.02.2008.
3 Бухгалтерлік есептің типтік жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Алматы, 2009.
4 Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарттары. Алматы, 31.12.2005.
5 Қазақстан Республикасының «Азаматтық кодексі» (Негізгі бөлім) 2009.
6 Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Алматы, 2006.
7 Радостовец В.К., Омаров А. Ш., Тасмаганбетов Т.А. и др. Организация финансового учета: Уч. пособие под редакцией В.К. Радостовец - Алматы: Экономика, 1997-180с.
8 Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү. Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі -Алматы: Рауан, ШМК «Демеу», 1992 - 320 бет.
9 Разъясяения на Международные Стандарты Финансовой Отчетности /
Пер. Е. Беспалова - Алматы, 2002.
10 Салина А.П. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие -Алматы: Экономика, 2003. - 370 с.
11 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері. Алматы: 2001.-238 6.
12 Баймүханова С.Е., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. Алматы: «Қазақ университеті», 2001.
13 Бюллетень бухгалтера.
14 Нидлз, Хендриксен, Ван Бреда. Принципы бухгалтерского учета. М: 1996.
15 Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет: Учебное
пособие в 2-х частях 4.1/ Под общей редакцией чл.-корр. НАН РК, д.э.н., проф.
Н.К. Мамырова .— Алматы: Экономика, 2000 - 336 с.
16 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые
особенности бухгалтерского учета: «Центраудит-Казахстан», 2002.
17 Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов: Учебник / Под ред. Н.К. Мамырова - Изд. 3-е, перераб. и доп. - Алматы: Издательство «Экономика», 2005 - 315 с.
18 Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы - Алматы: КазМБА, 1996- 506.
19 Әбдіманапова Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы -Алматы: 1992-231 бет.
20 Баймуханова С.Б., Балапанова Ә.Ж.. Бухгалтерлік есеп (оқу құралы) Қазақ университеті, Алматы 2003 жыл
21 Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңы
22 Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ финансовой отчетности, Алматы - 2000.
23 М.Байдаулетов, С.М.Байдаулетов, «Аудит», «Қазақ университеті» 2004.
24 Қазакстан Республикасының салық кодексі, Бико баспа үйі, 2010.
25 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Негізгі құралдарды есептеу мен талдау ерекшеліктері
050508 – Есеп және аудит
Алматы 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Стимул ЖШС-ң техника-экономикалық сипаттамасы 7
1.1 Зерттеліп отырған үйымның негізгі экономикалық корсеткіштерінің
сипаттамасы және талдауы 7
1.2 Стимул ЖШС-ң есеп саясаты 13
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру 20
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы 20
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы 32
2.3 16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебі 46
2.4 Негізгі құралдардың тозуын есептеу тәсілдері 49
2.5 Негізгі құралдарды жөндеу мен жал есебінің ерекшеліктері 52
3 Негізгі құралдардың аудиті мен талдауы 61
3.1 Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес негізгі
құралдарды аудиттеу 61
3.2 Стимул ЖШС-ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау 78
Қорытынды 86
Терминдердің, қысқартулардың тізімі 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесіне көптеген
өзгерістер мен жаңалықтар еніп жатыр. Экономиканы қайта құру, әртүрлі
меншік формаларын пайдалану барысында ұйымдарда есеп пен аудит жүргізу
маңызды орын алады. Қазіргі кезде әрбір ұйым, оның түріне, меншік нысанына
қарамастан, белгілі заңға сәйкес өздерінің мүліктері мен шаруашылық
операцияларының есебін жүргізеді.
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – кәсіпорынның қызметіне құжаттық,
жалпылама, үздіксіз қадағалау мен бақылау атқаратын жүйе, шаруашылық
есептің бір түрі. Бухгалтерлік есеп әрбір кәсіпорында, оның пайда болуынан
жойылуына дейін жүргізіледі. Соның негізінде барлық шаруашылық операциялар
жалпылама, міндетті тіркелуі тиіс. Бухгалтерлік есептің әрбір жазуы, оны
растайтын, тексерілген, рәсімделген құжаттар негізінде жүзеге асырылады.
Нәтижесінде, бухгалтерлік есептің бақылаушылық қызметінің маңызын арттырып,
берілген ақпараттың дұрыстығына көз жеткізіп, есептік көрсеткіштерді
салыстыруға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
шынайылығын мерзімді, тауарлы материалды құндылықтарды, ақша-қаражаттарды,
есептемені, түгендеу барысында тексеруге болады. Бухгалтерлік есептің
ақпаратының дұрыстығын, кәсіпорынның қызметін құжат ревизиясы мен
аудиторлық тексеріс арқылы тексеруге болады. Сенімді есеп көрсеткіштерін,
ғылыми негізделген бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдері арқылы алуға
болады (құжаттау, түгендеу, калькуляциялау, бағалау, шоттар мен екі жақты
жазу, бухгалтерлік баланс пен қаржы есебі).
Сондай-ақ есептің механизациялануы уақтылы шынайы ақпараттардың
болуында. Есеп ақпараттары мен қаржылық есеп нысандарын әдейі дұрыс
бермеген тұлға заңмен жауапқа тартылады. Бухгалтерлік есепте барлық үш
көрсеткіштер де қолданыс табады. Олар: ақшалай, еңбек, натуралды
көрсеткіштер. Бухгалтерлік есеп ұйымдастырылуы барысында өзінің басты
міндеттерін атқаруы тиіс, яғни жоспардың орындалуын бақылау, меншіктің
сақталуын, ішкі резервтерді анықтау және қолдану.
Бухгалтерлік есеп жүйесі компанияның ұйымдастырылуының негізгі тірегі
болып табылады. Бухгалтерлік есептің дамыған жүйесі ұйым үшін өте маңызды,
өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде, ол айтарлықтай шамада
қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.
Есеп жүйесі дегеніміз, есеп мәліметтерін қаржылық ақпаратқа қайта
өңдейтін, өзара байланысты элементтердің жиыны.
Есеп жүйесіне келесідей элементтер кіруі мүмкін:
а) бухгалтерлік есеп бөлімшесі;
ә) жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;
б) филиалдағы есеп бөлімшелері;
в) есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;
г) ішкі аудит бөлімшесі.
Шығынның, ұрлықтың, сенімді теріс пайдаланушылықтан болатын
тәуекелділіктердің алдын алу үшін, ұйымдарда тиісті ішкі бақылау құрылымын
еңгізу қажет. Оның негізгі принципі бір адам немесе адамдар тобы барлық
операцияны басынан аяғына дейін толық орындай алмайтындай етіп қызметтерді
бөлуден тұрады. Сол сияқты бухгалтерде, құндылықтарға манипуляция жасайтын
материалдық жауапты қызметкерлер де бухгалтерлік есепке кіріспеу керек.
Бухгалтерлік есеп және есептеме басқармасын Қазақстан Республикасының
қаржы Министрлігі қадағалайды. Бухгалтерлік есеп орталықтандырылу және
орталықсыздандыру принциптері арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп
экономикалық ғылым болғандықтан, өзінің теориясы мен пәні, әдістері бар,
және шаруашылық есептің басқа түрлері мен тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есеп - басқарудың бірден-бір маңызды функциясы. Осылай,
бухгалтерлік есепті экономикасы дамыған елдерде, бизнес және кәсіпкерліктің
тілі деп атайды.
Бухгалтерия - бухгалтерлік есепті ұйымдастырып, жүргізетін, есеп
аппараты. Бухгалтерия кәсіпорынның ешбір бөлімшесіне кірмейтін, өз бетінше
бір құрылымдық бөлім. Бухгалтерия түгелімен бухгалтерлік есепті жүргізіп,
қаржы есебін құрып, шаруашылық операцияларды қадағалап, барлығы заңға
сәйкес екендігін, сонымен қатар сметалық және қаржылық тәртіпті бақылауы
керек. Осы міндеттер Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және
есептеме туралы қаулысында анықталаған.
Ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалдық
құндылықтардың, еңбек және қаржы ресурстарының қатысуымен ғана емес,
сонымен қатар негізгі қорлар - еңбек құралдары мен еңбек заттарының
қолданылуымен жүзеге асады. Негізгі құралдардың басты ерекшелігі - олардың
көп рет өндіріс процессіне қатыса отырып, ұзақ уақыт бойы түр-қалпын сақтап
қалу. Өндірістік процесс, сыртқы ортаның әсерінен негізгі құралдар бірте-
бірте тозып, өздерінің бастапқы құнын бекітілген нормалар бойынша,
амортизация есептеу негізінде өндіріс шығындарына береді. Негізгі құралдар
еңбек процессінде үлкен роль атқарып, кәсіпорынның өндіріс мықтылығын,
өндіріс-техникалық базасына біріге отырып айқындайды. Ұзақ уақыт бойы
пайдалануда, негізгі құралдар кәсіпорынға келіп түседі, эксплуатацияға
беріледі, эксплуатация кезінде тозады, жөнделеді, жөндеу кезінде физикалық
түр-сипатын қалпына келтіреді, кәсіпорын ішінде орын ауыстырады,
шығысталады. Кәсіпорын өзінің негізгі құралдарын - өтеусіз басқа
кәсіпорындарға беруге немесе сатуға, аустыруға, жалға беруге, егер
олар моральды ескірсе, тозса, толық амортизацияланбаса да баланстан
шығыстауға құқығы бар.
Менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты негізгі құралдардың
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен аудитінің халықаралық қаржылық
есеп беру стандарттарына сәйкес жүргізілуін зерттеу.
Яғни, қойылған мақсаттарға жету үшін Стимул ЖШС-ң зерттеу объектісі
ретінде алып, оның негізгі құралдарының бухгалтерлік есебін және аудитін
зерттеу. Ол үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
- кәсіпорындағы негізгі кұралдарды жаңартуға және жаңғыртуға
жұмсалатын қаржыны рационалды қолданылуын көз жеткізу;
- жұмыс машиналарының, құрылғылардың, өндіріс алаңдарын, көлікті
тиімді пайдалануды қадағалау;
- кәсіпорынның шығындарына қосу үшін негізгі құралдардың
пайдаланылуының және тозуының құнының дұрыс есептелуін зерттеу;
Стимул ЖШС-ң объектілерді шығыстау кезіндегі тура нәтижесін анықтау;
зерттеліп отырған ұйымның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттама
беру және талдау, соның ішінде балансын, зиян және пайда туралы есебін,
ақша-қаражаттар қозғалысы туралы есебін, ХҚЕС стандарттарын көшіру;
№16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебін жүргізу бойынша
нұсқау беру;
Стимул ЖШС-ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау.
Дипломдық жұмыстың мазмұнын толық қырынан ашу үшін, зерттеліп отырған
кәсіпорынның барлық мәлімет, ақпараттарын, яғни бастапқы құжаттарын,
қаржылық есептілік нысандарын және есеп саясатын талдай отырып,
бухгалтерлік есеп бөліміндегі негізгі құралдар есебін дұрыс
ұйымдастырылуына баға беру.
Стимул ЖШС-ң техника-экономикалық сипаттамасы
1.1 Зерттеліп отырған ұйымның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің
сипаттамасы және талдауы
Стимул ЖШС-і 1997 жылдың 01 қазанында заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркеуге алынды. Қазақстан Республикасының Әділеттік
Министрлігі берген куәлік бойынша компания қызметін өз құрылтай құжаттары
мен Қазақстан Республикасының Заңы шегінде ұйымдастыра алады. Тіркеу номері
- 22206-1910-ЖШС.
Кәсіпорынның басты мақсаты: тауар-делдалдық қызмет пен халыққа әртүрлі
қызмет көрсету негізінде таза табыс табу.
Көрсетілетін қызметтің басты түрлері:
- көлік қызметі;
- тасымалдау-экспедициялық қызмет;
- құрылыс-монтаждық қызмет;
- құрылыс материалдарын сатудағы делдалдық қызмет;
- көтерме және бөлшек сауда;
- қоғамдық тамақтану орындары;
- жарнама-ақпараттық қызмет;
- жарғылық капитал, қорлар.
Кәсіпорынның ары қарай дамып, қызмет көрсету үшін жарғылық капиталы
кұрылады. Стимул компаниясының жалғыз құрылтайшысы жарғылық капиталға
тіркеу кезінде толығымен 100% ретінде 66 000 теңге салды [1].
Кәсіпорын меншігін баланста көрсетілген негізгі құралдар мен басқа
бағалы заттар құрайды. Меншікті кәсіпорын меншік кұқығы бойынша иемденеді.
Меншіктің қорлану көздері:
1) ақшалар мен материалдық салымдар;
2) интелектуалдық меншікке құқық;
3) банк несиелері мен кұнды қағаздардан табыс.
Егер кәсіпорында шығыны пайдасынан артық болса, онда олар резервтік
капитал негізінде жабылады. Барлық салық төленгеннен кейінгі табыс
құрылтайшының иелігінде қалады.
Басқарудың жоғарғы органы. Басқарудың жоғарғы органы болып,
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жалғыз құрылтайшысы табылады.
Тек құрылтайшының өзгерте алатын сұрақтары:
- жарғыны, мекен-жайды, фирмалық атауды ауыстыру;
- жыл сайынғы қаржылық есепті қабылдау және таза табысты бөлу;
- қызмет түрін өзгерту;
- жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ішкі тәртіптерді ұйымдастыру және т.б.
Директор ағымдағы басқаруын директор жүзеге асырады. Оның басты
міндеттері:
- контракт негізінде жұмысшыларды қабылдау және жұмыстан босату;
- жылдық балансты құру;
- келесі қорларды құру - даму қоры, сақтандыру қоры.
Жалақы формасы мен соммасы директормен ұсынылып, құрылтайшымен
қабылданады, серіктестік өз қызметтері мен тауарларын контракттық негізде
қабылданған соммамен сата алады.
Нақтырақ айтсам, Есжанов және К компаниясы автокөліктерді жуу,
жөндеу және қосалқы бөлшектерін сатумен айналысады. Кәсіпорынның көлік жуу,
транспорт жөндеу орталығы мен автобөлшектер дүкені бар. Менің оқу-өнірістік
тәжірибем компанияның автобөлшектер дүкенінің бухгалтериясында өтті.
Тәжірибе кезінде, мен тауарларды кірістеп, шығыстап, жеткізушілермен есеп
айырысуды үйрендім. Жүмысымның бәрі 1С: Бухгалтерия бағдарламасының 7
нүсқауында жүргізілді.
Кәсіпорынның шаруашылық процесі, экономикалық тиімділігі және соңғы
қаржы нәтижесі кез-келген ұйымның қызметі мәліметтер жүйесі арқылы
обьективті және субьективті факторлардың әсерлері негізінде қалыптасып
отырады. Талдау - зерттелетін обьектіні, оның ішкі құрамдастарына тиесілі
заттарды бөліп, бөлшектеу арқылы зерттеу. Зерттеліп отырған кәсіпорынның
негізгі экономикалық көрсеткіштеріне қаржылық есептілік нысандары жатады.
Олар кәсіпорынның - балансы, пайда және зиян туралы есебі, ақша-
қаражаттар қозғалысы туралы есебі және меншік капиталының құрамының
өзгерісі туралы есеп [5].
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның мүлкі мен олардың пайда болу
көздерін ақшалай бағамен белгілі-бір қүнге экономикалық топтастырудың
әдісі. Балансты талдау барысында, кәсіпорынның мүлкі мен қаржылық
ресурстары талданады. Мүліктер өз бетінше тағы иммобильды және мобильды
болып жіктелінеді. Иммобильды құралдар дегеніміз - айналыста тікелей
қатыспай, бірақ өндіріс процессіне белгілі жағдайлар жасап, өз құнын дайын
өнімге біртіндеп беріп отыратын құралдар. Мобильды құралдар - өндіріс
процессіне тікелей қатысып, өз құнын дайын өнімге толық беретін және
бизнестің ортасы болып табылатын құралдар.
1-кесте
Кәсіпорынның мүліктер құрамын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Мерзім басы Мерзім Ауытқу
соңы
Мүліктер құны 71550 58500 -13050
Оның ішінде
Иммобильды құралдар 31550 19150 -12400
% есебінде мүліктер құнына шаққанда 44% 32% -12%
Мобильды құралдар 40000 39350 -650
% есебінде мүліктер құнына шаққанда 56% 68% +12%
Кестеден зерттеліп отырған мекеменің мүлікінің көп бөлігін, яғни 68%
мобильды кұралдар құрайды. Ашып айтсақ, қызмет көрсетуде мекеменің
материалдары елеулі үлесті алады. Талданып отырған кәсіпорынның мүліктер
құны мерзім басын мерзім соңын салыстырғанда 13050 теңгеге кеміген. Яғни,
иммобильды құралдар 12400 теңгеге, ал мобильды құралдар соммасы 650 теңгеге
азайған. Оның себебі, есепті жылы кәсіпорын негізгі құралдарының 12% сату
барысында шығыстаған. Ал өндіріске тікелей қатысатын мобильды құралдар
қызмет көрсету процессіне 12% артық қатысқан. Яғни мекеменің қоймасында
босқа материалдар мен шикізаттар көп көлемде қаламаған.
Талдау процессінде зерттеліп отырған кәсіпорынның қаржы ресурстары
меншікті және тартылған болып бөлінеді.
2-кесте
Қаржы ресурстарының кұрамын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Мерзім басы Мерзім Ауытқу
соңы
Қаржы ресурстар соммасы 71550 58500 -12400
Оның ішінде:
Меншікті капитал 17250 19400 +2150
% қаржы ресурстары соммасына шаққанда 24% 33% +9%
Тартылған капитал 54300 39100 -18200
% қаржы ресурстары соммасына шаққанда 76% 67% -9%
Кесте мәліметтері бойынша талданып отырған кәсіпорынның қаржы
ресурстарының 67% тартылған капитал құрайды, яғни мекеменің не банк
алдында, не басқа заңды тұлғалар алдында қарыздары бар. Есепті жылы
құрылтайшылар кеңесіп, меншік капитал соммасын 2150 теңгеге өсірген,
сонымен қатар банк алдындағы несие соммасын 9%, яғни 18200 теңгені өтеген.
Менің ойымша, қазіргі нарықтық бәсеке жағдайында кәсіпорын осылай ары қарай
қызмет етсе, онда 3-4 жылдан кейін қарыздарын өтеп, тек өзін-өзі
қаржыландыратын болады.
Кәсіпорынның пайдасын талдаудың нарық экономикасына көшуге байланысты,
маңызы өте зор. Мекеменің қаржы нәтижесі құрамына мыналар кіреді:
негізгі қызметтен түскен кіріс (шығын);
негізгі емес қызметтен түскен кіріс немесе шығын;
салық салынғанға дейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс немес шығын;
салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс (шығын);
төтенше жағдайлардан түскен кіріс (шығын);
таза кіріс.
Пайда мен зиянды талдау талдаудың негізгі көзі болып – кәсіпорынның
пайда мен зиян туралы есебі табылады.
3-кесте
Кәсіпорынның кірісі мен зиян көрсеткіштерін талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Есепті Өткен кезең Ауытқу
кезең
Сатудан түскен табыс 25000 90000 -65000
Сатылған өнімнің өзіндік құны 12500 40500 -28000
Жалпы кіріс 12500 49500 -37000
Мерзім шығыны 9300 21850 -12550
Салық салынғанға дейінгі кіріс 3200 27650 -24450
Салықтар 960 8295 -7335
Таза кіріс 2240 19355 17115
Дивиденттер 0 0 0
Бөлінбеген табыс 2240 19355 17115
3-ші кестеден, ең басынан-ақ талданып отырған кәсіпорынның есепті
жылдағы қаржылық-шаруашылық қызметі төмен болғаны көрінуде. Қызмет көрсету
соммасы 65000 теңгеге төмендеген, соның нәтижесінен есепті жыл жалпы кірісі
өткен жылмен салыстырғанда 37000 теңгеге кеміген. Кестеге қарап отырып,
өткен жылдағы шығындарда, кірістерде есепті жылмен салысытырған жоғары
болған, яғни өткен жыл талданып отрығна кәсіпорын үшін анағұрлым жемісті
болған екенін айта кеткен жөн.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау барысында, мекеме ақша-қаражаттар
қозғалысы жайлы есебінің маңызы зор. Себебі, бұл нысан негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайына баға беруге мүмкіншілік туады. Яғни, мынандай
ақпараттар алуға болады:
ақша-қаражаттар қалай алынған және неге жұмсалған;
жаңа өндіріске инвестицияның салынуы және салынбауы туралы;
акция шығару нәтижесінде қанша ақша-қаражаттары алынған;
несиені жабу мүмкіндігі.
Кірістің артуы немесе кемуі=табыс - кіріс, яғни осы жылғы табыс 15250-
12750=2500
Ал өткен жылдың табысы =22500-21450=1050
Кестеден талданып отырған кәсіпорынның өткен жылмен салыстырғанда
сатудан түскен табысы 3000 теңгеге кеміген, соның әсерінен алынған аванс
соммасы да 3000 теңгеге азайған. Есепті жылы кәсіпорынның кредиторлық
қарыздары, яғни жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы қарыз, еңбек ақы
бойынша қарыздар, несие бойынша міндеттемелер және басқа да шығындардың аз
болуынан кәсіпорын 2500 теңге пайда тапқын, ал өткен жылы пайда соммасы
1050 теңгені құраған. Қорыта келгенде, есепті жылы кәсіпорын 950 теңгеге
артық табыс тапқан.
4-кесте
Ақша-қаражаттар қозғалысын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Осы жыл Өткен жыл Ауытқу
Ақша қаражаттарының келіп тусуі
Өнімді сатудан 10000 13000 -3000
Аванс алудан 5000 8000 -3000
Басқа да кірістер 250 1500 1250
Барлығы 15250 22500 -7250
Ақша қаражаттарының шығысталуы
Кредиторлық қарыздар 4500 6200 -1700
Еңбек ақы қарыз 2500 4500 -2000
% төлемдері 1250 3500 -2250
Басқа да төлем 4500 7250 -2750
барлығы 12750 21450 -8700
1.2 Стимул ЖШС-ң есеп саясаты
Есеп саясаты дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін
жүзеге асыру үшін қолданылатын ұзақ мерзімді стратегиясы. Есеп саясатында
кәсіпорынның мінездемесі, міндеті, құқығы мақсаттары ашық жазылған, яғни
кәсіпорынның жалпы мінездемесі, бухгалтерлік есептің міндеті, бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру, құжат айналымын ұйымдастыру нақты көрсетіледі.
Кәсіпорынныц жалпы сипаттамысы. Стимул компаниясы Қазақстан
Республикасының шаруашылық қызметіне байланысты қызмет көрсету мен
жеке тұлғалар үшін жаңа еңбек орындарын қалыптастыру үшін құрылған.
Нарықта тауарлар мен қызметтер көрсету арқылы табыс табу. Міндеттері:
ақылы көлік стоянкаларын ұйымдастыру мен қолдану;
автосервис қызметін көрсету;
коммерциялық және делдалдық қызмет көрсету.
Бухгалтерлік есептің міндеті. Жедел басқару ұйымдастыру үшін,
шаруашылық процестер туралы толық және сенімді ақпарат қалыптастыру.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Стимул компаниясында бухгалтерлік
есеп журнал-ордерлық жүйе мен карточка-ордерлық жүйемен ұйымдастырылады.
Сонымен қатар, жинақтамалы және талдамалы регистрлерді тіркеу үшін
автоматтандырылған жүйе қолданылады. Директор, ұйымдастыру-бөлу және
қаржылық-есеп құжаттарында қол қоятын тұлғалардың тізімін қабылдайды.
Құжат айналымын ұйымдастыру. Кәсіпорын есеп-бухгалтерлік ақпараттарын
сақтау және көзін құрту, Қазақстан Республикасының Кабинет Министрлігінің
30.06.1992 жылғы Іс-жүргізу туралы жарғысы бойынша ұйымдастырылады. Құжат
айналым графигі, уақтылы және сапалы толтырылуы, ақпарат сенімділігіне,
олардың уақтылы бухгалтерлік есепте көрсетілуіне сол құжатта қол қойған
тұлғалар жауапты. Орындаушыларды Бас бухгалтер қадағалайды. Құжаттарды
толтырудағы, бас бухгалтермен бекітілген тәртіп барлық қызметкерлер үшін
бірдей және міндетті. Ал бастапқы құжаттар Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік комитетінің 16.11.1994 жылғы жарлығы бойынша қабылданған
үлгілер бойынша толтырылады.
Стимул ЖШС-ң есеп саясатының жалпы жағдайы. Бүл есеп саясаты
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңы бойынша құрылған. Оны құру базалары болып "Есеп саясаты және
оның ашылуы" стандарты, басқада Қазастан Республикасының ішіндегі
бухгалтерлік есепті қадағалайтын нормативті-құқықтық актілер болып
табылады. Есеп саясатында ішкі есепті және сыртқы аудитті ұйымдастыру
туралы талаптар жазылаған.
Қалыптастырудың негізіне келесі бухгалтерлік принциптер қолданылған:
есептеу;
үздіксіздік;
түсініктілік;
маңыздылық;
мәнділік;
сенімділік;
бейтараптылық;
аяқталғандық;
салыстыру.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің Ұлттық комиссиясының
шешімі бойынша 1.01.2008 жылдан бастап Стимул ЖШС-сі Типтік шоттар
жоспарына көшті.
Салықтық есеп айырысулар мен төлемдер Салықтар мен бюджетке Төленуі
тиіс басқа да міндетті төлемдер туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық стандартына сәйкес есеп саясатын құру туралы жауапкершілік
Стимул ЖШС-ң директорының мойнында.
Стимул ЖШС-ң есеп саясатының негізгі жағдайы Компанияның
бухгалтерлік балансы барлық талаптарға сай.
Актив:
Негізгі қүралдар-10600,000;
Тауарлы-материалды қүндылықтар - 504412,000;
Ағымдағы дебиторлық қарыз - 112554,000;
Ақша-қаражаттары - 253646,000. Пассив;
Жабылмаған шығын - 438000,000;
Кредиторлық қарыздар - 324000,000.
Табыс пен шығындардың барлық баптары мерзімнің таза табыс пен шығынды
есептеу үшін қосылады. Компания үшін есеп мерзімі болып - календарлық жыл
табылады. Жедел ақпараттар үшін, қаржылық-шаруашылық қорытындысы ай сайын
жасалады. Өткен мерзімнің қаржылық есебінің түзетулері, есепті жылдың
есебінің құрамына кіреді. Үлкен қатенің түзетулері, алдыңғы мерзімнің
бөлінбеген пайданың бастапқы сальдосын өзгерту арқылы көрсетіледі. Қаржылық-
шаруашылық есеп, компанияда келесі жолдармен ашылады:
- негізгі қызметтен түскен табыс;
- көрсетілген қызмет пен сатылған тауардың өзіндік құны;
- жалпы табыс.
Мерзім шығындары:
- жалпы және әкімшілік шығындар.
Оларға жататындар:
1) Қызметкерлердің фирма шаруашылығы үшін қолданылатын көліктің
ағымдағы жөндеуі, айына 25000 теңгеден аспауы керек, сонымен қатар фирма
өз мойнына жанар-жағармай үшін шығындарды алады, айына 15000 теңгеден
аспауы керек;
2) Қызметкерлер әрқашанда байланыста болуы үшін, пейджинг және
ұялы
байланыс шығындарын да кәсіпорын өзі төлейді, шығын айына 20000 теңгеден
аспауы қажет;
3) Қеңседе қызмет атқару үшін бланктар, кеңсе тауарлары қажет,
оларды қажеттілікке байланысты сатып алады:
* % төлеу үшін кететін шығындар;
* сату шығындары;
* негізгі емес қызметтен түскен табыс;
* негізгі қызметтен салық салынғанға дейінгі табыс;
* табыс салығы;
* салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен табыс;
* төтенше жағдайлардан түскен табыс;
- таза пайда.
Стимул АО ТуранАлемБанкінде қалыпты жағдайдағы операциялар
жүргізу үшін қолданылатын есеп айырысу шоты бар. Операциялық қызметтен
түскен ақша-қаражаттар тура әдіспен ашылады. Кассадағы қалдық айдың бірінші
жұлдызында тоқсан сайын түгенделеді.
Әрбір түгендеу актімен тіркеледі. Есеп саясатында бағалау мен табысқа
жатқызу. Есептеу принципі негізінде табыс пен шығын олардың пайда болған
кезінде кірістеледі. Негізгі қызметтен түскен табыс жалпы пайданы құрайды.
Табыс мынандай жағдайлардан пайда болып есептелінеді:
табыс соммасы тауар мен қызмет көрсетіліп, шот фактурасы берілген сәттен
бастап кірістеледі;
табыс есебін жүргізу үшін 6010 Көрсетілген қызмет және сатылған тауарлар
үшін табыс.
Есеп саясаты бойынша кәсіпорынның негізгі құралдар есебі ХҚЕС №16
Негізгі құралдар есебі стандарты мен методикалық қосымшаларға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік және
өндірістік емес саласында узақ уақыт қолданылып, тозуға ұшырайтын
материалдық активтер.
Негізгі құралдардың есебін жүргізу үшін, 2415 Жер, 2411
Ғимараттар, 2412 Машиналар мен жабдықтар, 2414 Кеңсе жабдықтары мен
жиһазы 2417 Басқалар шоттары қолданылады. Түгендеу бір жылда қазан
айының 1 жұлдызында, мекеме директоры бекіткен коммисия құрамымен жүзеге
асырылады. Негізгі кұралдардың бастапқы құнының соммасына тасымалдау,
монтаждау, сақтандыру шығындары қосылады.
Негізігі құралдар келіп түскен жағдайда, арнайы комиссия НҚ №1
нысанындағы Қабылдау-өткізу актісін толтырып, оған қосымша ретінде
техникалық құжаттарын қосып, ДТ -2411-2417 негізгі құралдар КТ - 1010,
1040 ақша-қаражаттар шоты проводкасын береді. Негізгі құралдардың ішкі
қозғалысы ЖШС директорының рұқсатымен жүзеге асырылады.
Обьекттің бастапқы құнына:
1 берілетін орынға байланысты;
ДТ -2411-2417 негізгі құралдаржалға берілген
Кт-2411-2417 негізгі құралдарменшікті.
2 Бұрын есептелеген тозу құны соммасына:
Дт - 2421-2431 негізгі құралдардың тозуы
Кт-2411-2417 негізгі құралдар.
Егер негізгі құрал сатылған жағдайда. Баланстық құнына:
Дт -7411 Негізгі құралдарды сату жөніндегі шығын
Кт -2411 -2417 негізгі құралдар.
2. Тозу құнына:
Дт -2421-2431 негізгі құралдардың тозуы
Кт -2411-2417 негізгі кұралдар.
3 Алынған қосалқы бөлшектер соммасына:
Дт -1315 Қосалқы бөлшектер
Кт -6211 Негізгі кұралды сатудан түскен табыс.
4 Жыл соңында:
Дт -5410 есепті жыл зияны мен кірісі
Кт -7411 Негізгі құралдарды сату жөніндегі шығын.
Дт -6211 Негізгі құралдарды сатудан түскен табыс
Кт -5410 Есепті жыл зияны мен кірісі.
Қолданысқа енген жаңа негізгі құралдар үшін амортизация есептеу,
объект түскеннен кейінгі келесі айдың 1 жұлдызынан басталады, ал тозу құнын
есептеуді тоқтату объектіні шығыстағаннан кейінгі келесі айдың 1 жұлдызынан
басталады. Әрбір есептік кезең үшін есептелген амортизациялық аударулар
2431 Басқа да тозулар шотында көрсетіліп, кәсіпорынның шығыны ретінде
жабылады.
Дт -7210 Әкімшілі шығындары
Кт -2431 Басқа да негізгі құралдардың тозуы.
Негізгі құралдарға жөндеу жасаған кезде, жөндеу түрін анықтап, онымен
байланысты шығындар кәсіпорын шығындарына шығысталады. Күрделі жөндеу
кезінде объектінің негізгі бөлшектерін қалпына келтіру процессі орындалады.
Ал ағымдағы жөндеу объектінің қолданыс мерзімінде жүзеге асырылады. Егер
жөндеу мердігерлік әдіспен жүзеге асырылса, онда мердігерлермен келісім-
шартқа қол қойылып, смета жасалынады. Жөндеу аяқталғаннан кейін, объект НҚ
№2 Жөнделген обьектінің қабылдау-өткізу актісі арнайы комиссиямен
толтырылып, шығындар ЖШС-ң шығындар шоттарында жабылады.
Материалдық емес активтер есебі Материалдық емес активтер есебі
ХҚЕС №38 бойынша жүргізіледі. Келіп түсу кезінде келесі екі жақты жазу
беріледі
Дт - 2733 Бағдарлама
Кт - 1030 Есеп айырысу шотындағы теңге, 1010 Кассадағы теңге.
Тозу құны негізгі құралдардың амортизациясын есептеу жолымен
есептелінеді:
Дт - 2743 Бағдарламаның тозуы
Кт - 2733 Бағдарлама.
Шығысталу есебі де негізгі құралдар шығысталу есебіне сәйкес.
Тауарлы материалдық құндылықтар есебі ХҚЕС №2 Босалқылар негізінде,
орташа құн әдісімен жүргізіледі. Тауарлы материалдық құндылықтар есебі
негізгі актив шоттарының 1310 Материалдар бөлімшесінде жүргізіледі. ТМҚ
ушін жауапкершілікті жауапты тұлғалар атқарып, қоймадан накладной алады.
Егер жетіспеушілік пен зиян келтіру анықталса, онда жеке тұлғалардан тауар
соммасы өндіріліп алынады. Сатылған жағдайда клиентке накладной шот-фактура
негізінде тауар беріледі.
Еңбек ақы есебі жүргізу үшін ЖШС-де 3350 шот қолданылады. Еңбек ақы
есептеу:
Дт -7210 әкімшілік шығындар
Кт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар.
Берілген кезде:
Дт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар
Кт -1010 кассадағы ақша қаражаттары.
Сонымен қатар, еңбек ақы есептеу кезінде келесі проводка беріледі:
Дт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар
Кт-3210 әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер.
3220 зейнетақы қорына аударымдар бойынша міндеттемелер
Зейнетақы қорларымен есептесу, тізімдегі әрбір қызметкер үшін
Дт-3210 әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер
3220 зейнетақы қорына аударымдар бойынша міндеттемелер
Кт-1030 есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттары.
Қызметкерлерді жұмысқа алу үшін контракт қолданылады.
Контрактыда - әрбір қызметкер де пейджинг, ұялы телефон байланысы
меншік транспорт болуы қажет.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап ЖШС арнайы салық режиміне көшті.
Арнайы режим бойынша бюджетке төленетін коорпоративті табыс салығы,
жеңілдетілген декларациясы негізінде есептелінеді. Есеп әр тоқсан сайын
екінші айдың 15 жұлдызына дейін тапсырылады. Кәсіпорынның тоқсандық табысы
1500000 теңгеден аспайтындықтан салық 3% ставкамен есептелініп бюджетке
аударылады.
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ мерзім (1 жылдан астам) қолданыста
болып, материалдық емес және материалдық өндіріс процесінде еңбек құрал
ретінде пайдаланылатын материалдық активтер.
Өндіріс процессі өндіріс құралдары арқылы жүзеге асырылады, олар:
- еңбек заттары (шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар);
- еңбек кұралдары (станоктар, машиналар және т.б).
Негізгі құралдарға жататындар: қозғалмайтын мүлік (жер
учаскілері, ғимараттар, жермен тығы байлансытағы, орын ауыстырулары зиян
келтіретін обьектілер), транспорттық құралдар, құрылғылар, аулау құралдары,
шаруашылық және өндірістік инвентарь, өнім әкелетін және қызмет ететін жасы
үлкен мал, арнайы құралдар және т.б негізгі құралдар (кітапханалық қор,
мұражайлық бағалы заттар, жануар әлемі экспонаттары).
Сатып алу мақсатына байланысты материалдық активтер негізгі
құралдардың, тауарлы-материалдық құндылықтардың және қаржылық инвестициялар
есебінде орын таба алады.
Мысалы: шаруашылық мақсатта қолдану үшін сатып алынған ғимарат негізгі
құралдар есебінде, қайта сату мақсатында сатылынып алынған ғимарат тауарлы-
материалды құндылықтар есебінде, ал ұзақ мерзімді қаржылық қоюлар ретіндегі
ғимарат қаржылық инвестиция есебінде жүргізіледі.
Негізгі құралдар көп жылдық өндірістік циклдар бойы қызмет етіп тозып,
өз қасиеттері мен қалпын сақтай отырып, өзінің құнын бірте-бірте толық жаңа
жасалған өнімге (нан) береді.
Өндірістік процеске қатысу мақсатына карай негізгі құралдар келесідей
жіктелінеді:
өндірістік негізгі құралдар - тікелей өндіріс процесінде қатысатын немесе
оған жағдай жасайтын негізгі құралдар. Олардың құрамына: өндірістік
ғимараттар, машиналар, кұрылғылар, өлшейтін және реттейтін приборлар,
лабораториялық кұрылғылар, транспорт, отырғызылған көп жылдық көшеттер.
Негізгі өндірістік қорларды айқындайтын жалпы экономикалық көрсеткіш болып
қор қайтарымдылығы табылады. Яғни, ақшалай және натуральды өлшем
бірлігіндегі өндірілген өнімнің негізгі құралдың бірлігіне шаққандағы
өнімнің өндірісін айтады;
өндірістік емес - тұтынушылық мақсаттағы негізгі құралдар. Олар өндірістік
процеске қатыспайды, тек кәсіпорынның қызметкерлерінің қажетіліктерін
қамтамасыз ету үшін қолданылады. (ғимараттар, денсаулық сақтау орынының,
денешынықтыру, спорт мүліктері).
1 – сурет. Негізгі құралдардың жіктелуі
Иемдену құқығына қарай негізгі құралдар келесідей жіктелінеді:
- меншікті – кәсіпорының меншігіндегі және балансында көрсетілетін
негізгі құралдар;
- жалданаған - жалдық келісім шартта белгіленген мерзімге басқа
кәсіпорыннан алынған негізгі құралдар. Ағымдағы жал кезінде, негізгі
құралдар жалға берушінің балансында көрсетіліп, ал жалға алушы оларды
баланстан тыс 001 шот арқылы кірістейді. Сонымен қатар жалданған
объектілердің құрамына ұзақ мерзімді жалданған, жал мерзімі аяқталағаннан
кейін немесе оған дейін жалға алушы толық шартты төлемін төлеген, мүлікке
қүқығы соңғыға өтетін негізгі құралдар жатады. Олардың есебін 2411, 2412,
2414, 2414, 2417 шоттардың Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар
субшоттарында жүргізеді.
Қолданылуы бойынша негізгі қүралдар:
- қолданыстағы — шаруашылық және өндіріс қызметінде қолданылатын
негізгі құралдар;
- қолданыстағы емес - (консервіленген) уақытша пайдалынылмайтын
негізгі құралдар;
- қордағы негізгі құралдары - қолданыстағы құралдардың жөндеу, немесе
сынған кезінде ауыстыратын, қорда сақталулы негізгі құралдар.
Заттық құрамыша қарай негізгі құралда:
- инвентарлық - заттық нысаны бар, өлшеуге болатын обьектілер
(ғимараттар, машиналар, станоктар);
- инвентарлық емес - заттық нысаны жоқ шығындар, жерге, ормандық, су
учаскілеріне ауқымды қаржылық қоюлар.
Қызмет түрі мен экономикалық салаларға байланысты негізгі құралдар,
солардың көмегімен өндірілген тауарлар мен қызметтердің түрі мен
Экономикалық саласына байланысты жатқызылады.
5-кесте
ОКЭД бойынша кодтардың тізімі
ОКЭД* Саланың атауы
бша код
10000 Тауар өндіретін сала
20000 30000 Өнеркәсіп (арнайы сала көрсетіледі):
60000 87000 Энергетика
Қара металлургия
Түсті металлургия
Ауыл шаруашылығы
Орман шаруашылығы
Құрылыс
Материалдық өндіріс саласындағы басқада қызмет түрлері
22000 51090 Қызмет көрсететін сала
52000 70000 Ауылшаруашылығына қызмет көрсету
90100 95000 Көлік
Автомобильдік шаруашылық
Қоғамдық жер үсті темір жол көлігі
Байланыс
Сауда және қоғамдық тағамдар
Тұрғын үй шаруашылығы
Ғылым және ғылыми қызмет көрсету
Қолдану мақсаты мен қызметіне қарай негізгі құралдар келесідей болып
жіктелінеді:
Жер - субъектінің меншік құқығына алған жер көлемі мен құны. Жерге
ішік құқықты Жер учаскісіне меншік құқығы туралы акт растайды. Әрбір
актпен рәсімделген участок инвентарлық объект болып саналады:
Үй - әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, еңбек орнын қамтамасыз ету,
материалдық құндылықтарды сақтау үшін қолданылатын арзитиктуралық құрылыс
объектісі;
Ғимарат - еңбек құралдарын өзгертпей өндіріс процессін жүзеге асыру үшін
қолданылатын инженерлық құрылыс объектісі (шахталар, мүнай және газ
скважиналары, плотиналар, эстакадалар);
Құрылғылар - электр, су, жылу энергиясын беру үшін қолданылатын құрылғылар;
Машиналар мен жабдықтар - егер машина басқа бір инвентарлық объектінің
бөлігі болмаса, онда ол фундаментімен, жабдықтарымен бірге инвентарлық
объект болып саналады. Бұл топ 5 топшаға бөлінеді:
құш машиналары мен жабдықтар - генератор-машиналары, электр-энергиясы мен
жылу энергиясын өндіретін машиналар, әртүрлі энергияны механикалық
энергияға алмастыратын машиналар (тракторлар, двигательдері, турбиналар,
іштей жану двигательдері);
жұмыс-машиналары мен жабдықтар - еңбек, өнім өндіру үшін еңбек затына
механикалық, химиялық әсер ететін машиналар мен аппараттар (винт кескіш
токарьлық станоктар, электрмоторлары, экскаваторлар);
реттеуші және өлшеуші құралдар - өндірістік процесстерді реттейтін,
өлшейтін құралдар;
есептеуші техника - процесстерді автоматизациялау және тездету үшін
қолданылатын машиналар;
басқа да машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар, басқа да құралдар
(телефон станцияларының, өрт машиналарының құралдары):
1) Көлік құралдары - адам және жүкті тасымалдау үшін пайдаланылатын
құралдар. Барлық жабдықтары мен құралдары бар объект инвентарлық болып
есептелінеді;
Инструменттер (аспаптар) - ағаш және металл өңдеуге арналған
механизацияланған және механизацияланбаған қол еңбек құралдары;
Өндірістік инвентарь - өндірістік операцияларды оңайлату үшін қоланылатын
заттар (шкафтар, жұмыс столдары);
Шаруашылық инвентарь - шаруашылық, коноторалық инвентарь;
Жұмыс және өнім беретін мал - жұмыс малы - аттар, түйелер, бұқалар. Өнім
беретін малдар - биелер, қойлар, маралдар және т.б.
6) Көп жылдық екпе өсімдіктер - жасына қарамастан қолдан
отырғызылған көпжылдық өсімдіктер (жеміс-жидек, гүл, роза плантациялары);
Жерді жақсарту үшін қүрделі қаржы шығындары (ғимаратсыз) -ауылшаруашылығы
жерлерін құнарландыру үшін пайдаланылатын инвентарлық шығындар (жерді
тастардан тазарту);
Басқада негізгі құралдар - кітапханалық қор, спорт инвентарлық, мұражай
құндылықтары.
■
№16 халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты негізінде негізгі
құралдардың бағалануы мен сыныпталуы.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорында өнім өндіру,
таурларды тасымалдау немесе қызмет көрсеті үшін, басқа кәсіпорынға жалға
беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен
(бір жылдан) артық мерзім ішінде қолданылады деп болжанатын материалдық
активтер.
Негізгі құралдарға қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен
ғймараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары мен қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың
бағдармалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандар, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе
ағаштар, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатқызылады.
Негізгі құралдар объектісі келесідей шарттарға сай келгенде ғана актив
ретінде танылуға тиісті:
егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда
алатындығына аса үлкен ықтималдылықпен сендіру мүмкін болса;
егер кәсіпорын үшін активтің өзіндік (бастапқы) құнын сенімді түрде бағалау
мүмкін болса.
Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен оларды жүйелеп,
топтастыру қажет.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді.
Өндірістік негізгі құралдар деп - өндірісте қызмет ететін, яғни
пайдалынылатын материалдық активтерді айтады. Оларға: өндіріске арналған
үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
кұралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, кұрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатқызылады.
Өндірістік емес негізгі кұралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен
басқа салаларында пайдалынылатын негізгі құралдар жатқызылады. Оларға:
тұрмыстық үй-жай шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдалынылатын негізгі
құралдар тағы да басқа материалдық активтер кіреді.
Экономиканың салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, орман шаруашылығы,
тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-
өткізу кәсіпорындары, қоғамдық тамақтандыру, басқару ұйымдары, әлеуметтік-
сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағыда басқа
салалар бойынша топтастырылады.
Негізгі құралдарды экономиканың салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатусуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек жаңа
субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет көрсететін болса,
онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық
субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатқызылады.
Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын міндетті қызметіне
қарай мынандай топтарға бөлінеді:
1) Жер (кәсіпорында пайдалынылатын барлық жер учаскілері);
1.1) Өндірістік ғимараттар мен құрылғылар (астық қоймасы мал
қоралары, мұнай қоймалары, автомобиль гараждары, мал азығын сүрлейтін
мұналар, суландыру жүйелері, кең қоймалары);
2) Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер (тракторлар күш
бергіш
қондырғылар, электр двигательдері топырақ өңдейтін, егін салатын, тұқым
себетін және егін жинайтын машиналар мен құралдар, жем-шөп жүйелері,
жылу энергиясын немесе газ тәрізді заттарды өткізуге арналған құралдар,
телефон және радио жүйелері;
3) Көлік құралдары (автокөліктердің барлық түрлері,
автоприцептер, қайық және катерлер, мотоциклдер, велосипедтер, арба және
шаналар);
4) Баскадай негізгі құралдар (құрал-саймандар, шаруашылық құрал-
жабдықтар, өндірістік құрал-жабдықтар, өнім малы, көп жылдық екпе ағаштар,
тағы басқалар).
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншікті, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып,
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланстан
тыс 001-шы Жалға алынған негізгі құралдар - деп аталатын шотта есепке
алады. Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар
қолданыстағы, уақытша қолданылмайтын, сақтаудағы негізгі құралдар болып үш
топқа бөлінеді.
Қолданыстағы негізгі құралдар - өндіріс процессіне қатысатын, жұмыс
істейтін материалдық активтер.
Уақытша қолданылмайтын негізгі құралдар – тоқталып қойылған, белгілі
бір себептермен басқа жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар.
Сақтаудағы негізгі құралдар – келешекте, яғни алдағы уақытта тозып
немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен шығатын негізгі құралдардың
орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін
оларды бағалау принципі үлкен роль атқарады.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартында негізгі құралдарды
бағалаудың мынандай түрлері белгіленген: бастапқы құн, амортизацияланушы
құн, жойылу құны, сатып өткізу құны, баланстық құн, ығысталу құны, құнды
төмендетуден шеккен зиян құны.
Бастапқы құн - бұл салық соммасы өтелінбейтін, негізгі құралдарды
жасау, өндеу, жеткізу, құру, эксплуатацияға жіберу және т.б жұмыс қалпына
келтіру үшін жұмсалған шығындардың нақты жиынтығы.
Ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі-бір датаға анықталған
нарықтық бағасы.
Баланстық құн — бұл негізгі құралдардың амортизация
жарнасы шағысталған, бастапқы, не ағымдағы құны.
2-сурет. Негізгі құралдардың бағалануы
Сату құны - бұл негізгі құралдардың айырбасқа түсу бағасы.
Шығысталу құн - бұл негізгі құралдардың қызмет ету мерзімі
аяқталғаннан соң, шығысталу шығындары алып тасталынғаннан кейінгі
бөлшектерінің, бөліктерінің жоспарланған бағасы.
Тозу құны - жойылу құнын алып тастағаннан кейікгі активтің өзіндік
құны немесе өзіндік құнының орнына қаржылық қорытынды есепте көрсетілетін
басқа сома.
Жойылу құны - негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің аяғында
оны кәсіпорыннан шығаруға байланысты жұмсалатын шығындарды алып тастағаннан
кейінгі алынады деп күтілетін таза сома.
Құнды төмендетуден шеккен зиян - активтің баланстық құнының оның
төленген құнынан артық сомасы.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі кұралдар деп аталатын халықаралық
есептілік стандартына сәйкес актив ретінде танылуы мүмкін негізгі кұралдар
объектісі ең алғаш бастапқы құны бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі құралдар объектісінің бастапқы құнына сатып алу бағасы, оның
ішінде импорттық алым, сатып алуға байланысты орын толытырылмайтын
салықтар, сондай-ақ активті белгілі-бір мақсатқа пайдалану үшін оны жұмыс
істейтін жағдайға жеткізуге байланысты тікелей шығындар кіреді. Сатып алу
бағасын анықтаған кезде кез-келген сауда жеңілдіктері алынып тасталынады.
Тікелей шығындарға төмендегі шығындар жатады:
А) алаңды (құрылыс жүргізуге арналған участокты) дайындау шығындары;
Ә) тасымалдау және түсірумен байланысты бастапқы шығындар;
Б) орнатуға байланысты шығындар;
В) архитекторлардың және инженерлердің жұмыстары сияқты кәсіби қызмет
көрсетудің кұны.
Кәсіпорынның өзінде жасалған негізгі құралдардың құны активтерді сатып
алу кезіндегі принциптердің негізінде анықталады. Егер кәсіпорын тура
сондай активтерді өзінің шаруашылық қызметі барысында сатып-өткізу үшін
өндіретін болса, онда активтің кұны, әдетте, оның өзіндік кұнына тең
болады. Сөйтіп, кез-келген ішкі таза табыс ондай негізгі құралдардың құнын
есептеу кезінде есепке алынбайды.
Кәсіпорынға есепке алынған негізгі кұралдардың өзіндік кұндары тек
мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
А) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететін қосымша қүрделі
қаржы жүмсаған немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
Ә) Негізгі құралдар қайта бағаланғанда.
Негізгі құралдар алғаш есепке алынған кезде оның өзіндік кұны мен
қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны есепке алған уақыт пен қайта
бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен сайын негізгі
кұралдарды өндіруге, салуға жұмсалған материалдың бағасы және ол үшін
қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбек ақысы жалпы негізгі
құралды өндіру, салу жағдайы белгілі-бір себептермен өзгеріп отырады.
Осыған байланысты есепті мерзімге негізгі құралдардың баланстық құнының
нарықтық құннан елеулі айырмашылығы болмау үшін кәсіпорында негізігі
құралдарды оқтын-оқтына қайта бағалап отырған жөн. Негізгі құралдарды қайта
бағалау кезінде оның осы кездегі нарықтық құны анықталады. Егер машиналар
мен жабдықтардың ерекше сипатаның болуына байланысты олардың нарықтық құны
жөніндегі ақпараттар болмаса, не болмаса бұл активтер сирек сатылатын
болса, онда олар тозуды алып тастағаннан кейінгі жаңғырту құны бойынша
бағаланады.
Қайта бағалау нәтижесінде негізгі кұралдардың бастапқы құнының есуі
типтік шоттар жоспарындағы 2410 Негізгі кұралдар бөлімшесінің тиісті
шоттары дебеттеліп, 5320 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві шоты
кредеттеледі.
Қайта бағалау жүргізілген күні кәсіпорында негізгі кұралдарға
есептелген тозу сомасы олардың кұндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта
бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай субъектіде
қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне сәйкес
анықталған мөлшерде бөлінбеген табысқа апарылып отырылады. Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген табысқа актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар бүтіндей теңгеге айналдырылған
сомада әрбір инвентарлық объект бойынша көрсетіледі.
Негізгі құралдардың есебін жүргізу барысында екі маңызды міндет
айқындалады. Бірінші - ағымдағы есеп беру мерзімінде негізгі құралдар
құнының қандай бөлігі шығынға жатқызылатындығы айқындалады. Екінші
-баланста көрсетілетін қалдық құнды есептеу.
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы
Өз қызметін жүзеге асыру үшін, кәсіпорындар кажетті еңбек
құралдарына йе болуы керек. Олар бухгалтерлік есепте жеке объектіге
жіктелініп, негізгі құрал деген атаумен белгілі. Негізгі құралдар –
кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері.
Негізігі құралдар кәсіпорының материалдық-техникалық базасын
құрастырып, оның өндіріс потенциалының басты элементі болады. Сондықтан
мекеменің шаруашылык жағдайын көтеру үшін, негізгі құралдардың сақталуын
және дұрыс колданылуын қамтамасыз ету керек.
Негізгі кұралдар келесі жағдайларда кәсіпорынға келіп түседі:
тұрғын үй және өндірістік, ғимараттар, құрылғылар құрылысы;
машиналарды, жиһазды сатып алу;
жас малды негізгі отарға көшіру;
көпжылдық өсімдіктерді есепке алу;
ұзақ мерзімді жалға алу;
салымшылардан жарғылық қорға салым ретінде;
тауар-айырбас операциясы негізінді.
Халықаралық стандарт бойынша негізгі құралдар келесі жағдайда
кәсіпорын балансына кіре өтеледі:
- нақты ақша-қаражаттарына сатып алынады;
- несиеге алынады;
- салым ретінде;
- басқа кәсіпорындардың, мемлекеттік органдардың берген сыйы ретінде
(ақысыз) алынады;
- салу, жасау арқылы алынады;
- басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Негізгі құралдар келіп түскен жағдайда келесі құжаттармен рәсімделеді.
Негізгі құралдар құрамына жаңа басқа объектілерді тіркеу үшін №1 нысандағы
қабылдау-өткізу актісі толтырылады:
- қолданысқа берілгенін рәсімдеу үшін;
- бір цехтан екінші цехқа орын ауыстыруын рәсімдеу үшін;
- складтан берілгенін рәсімдеу үшін;
- басқа субъектіге берілген жағдайда негізгі құралдар қатарынан
шығарып.
Тистау үшін (жарғылық капиталға салым, сату, өтеусіз беру).
Негізгі құралдар келіп түскен жағдайда бас директор тағайындаған
комиссия актіні бір данада толтырады. Егер құралдар, жабдықтар бірдей
бағаға, бір типтік болса және календарлық айда келіп түссе, олар үшін жалпы
бір акт толтырылады. Техникалық қосымшасы бар рәсімделген акт бухгалтерияға
өткізіледі, бас бухгалтер қолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Негізгі құралдарды есептеу мен талдау ерекшеліктері
050508 – Есеп және аудит
Алматы 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Стимул ЖШС-ң техника-экономикалық сипаттамасы 7
1.1 Зерттеліп отырған үйымның негізгі экономикалық корсеткіштерінің
сипаттамасы және талдауы 7
1.2 Стимул ЖШС-ң есеп саясаты 13
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру 20
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы 20
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы 32
2.3 16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебі 46
2.4 Негізгі құралдардың тозуын есептеу тәсілдері 49
2.5 Негізгі құралдарды жөндеу мен жал есебінің ерекшеліктері 52
3 Негізгі құралдардың аудиті мен талдауы 61
3.1 Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес негізгі
құралдарды аудиттеу 61
3.2 Стимул ЖШС-ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау 78
Қорытынды 86
Терминдердің, қысқартулардың тізімі 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 91
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесіне көптеген
өзгерістер мен жаңалықтар еніп жатыр. Экономиканы қайта құру, әртүрлі
меншік формаларын пайдалану барысында ұйымдарда есеп пен аудит жүргізу
маңызды орын алады. Қазіргі кезде әрбір ұйым, оның түріне, меншік нысанына
қарамастан, белгілі заңға сәйкес өздерінің мүліктері мен шаруашылық
операцияларының есебін жүргізеді.
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – кәсіпорынның қызметіне құжаттық,
жалпылама, үздіксіз қадағалау мен бақылау атқаратын жүйе, шаруашылық
есептің бір түрі. Бухгалтерлік есеп әрбір кәсіпорында, оның пайда болуынан
жойылуына дейін жүргізіледі. Соның негізінде барлық шаруашылық операциялар
жалпылама, міндетті тіркелуі тиіс. Бухгалтерлік есептің әрбір жазуы, оны
растайтын, тексерілген, рәсімделген құжаттар негізінде жүзеге асырылады.
Нәтижесінде, бухгалтерлік есептің бақылаушылық қызметінің маңызын арттырып,
берілген ақпараттың дұрыстығына көз жеткізіп, есептік көрсеткіштерді
салыстыруға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
шынайылығын мерзімді, тауарлы материалды құндылықтарды, ақша-қаражаттарды,
есептемені, түгендеу барысында тексеруге болады. Бухгалтерлік есептің
ақпаратының дұрыстығын, кәсіпорынның қызметін құжат ревизиясы мен
аудиторлық тексеріс арқылы тексеруге болады. Сенімді есеп көрсеткіштерін,
ғылыми негізделген бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдері арқылы алуға
болады (құжаттау, түгендеу, калькуляциялау, бағалау, шоттар мен екі жақты
жазу, бухгалтерлік баланс пен қаржы есебі).
Сондай-ақ есептің механизациялануы уақтылы шынайы ақпараттардың
болуында. Есеп ақпараттары мен қаржылық есеп нысандарын әдейі дұрыс
бермеген тұлға заңмен жауапқа тартылады. Бухгалтерлік есепте барлық үш
көрсеткіштер де қолданыс табады. Олар: ақшалай, еңбек, натуралды
көрсеткіштер. Бухгалтерлік есеп ұйымдастырылуы барысында өзінің басты
міндеттерін атқаруы тиіс, яғни жоспардың орындалуын бақылау, меншіктің
сақталуын, ішкі резервтерді анықтау және қолдану.
Бухгалтерлік есеп жүйесі компанияның ұйымдастырылуының негізгі тірегі
болып табылады. Бухгалтерлік есептің дамыған жүйесі ұйым үшін өте маңызды,
өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде, ол айтарлықтай шамада
қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.
Есеп жүйесі дегеніміз, есеп мәліметтерін қаржылық ақпаратқа қайта
өңдейтін, өзара байланысты элементтердің жиыны.
Есеп жүйесіне келесідей элементтер кіруі мүмкін:
а) бухгалтерлік есеп бөлімшесі;
ә) жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;
б) филиалдағы есеп бөлімшелері;
в) есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;
г) ішкі аудит бөлімшесі.
Шығынның, ұрлықтың, сенімді теріс пайдаланушылықтан болатын
тәуекелділіктердің алдын алу үшін, ұйымдарда тиісті ішкі бақылау құрылымын
еңгізу қажет. Оның негізгі принципі бір адам немесе адамдар тобы барлық
операцияны басынан аяғына дейін толық орындай алмайтындай етіп қызметтерді
бөлуден тұрады. Сол сияқты бухгалтерде, құндылықтарға манипуляция жасайтын
материалдық жауапты қызметкерлер де бухгалтерлік есепке кіріспеу керек.
Бухгалтерлік есеп және есептеме басқармасын Қазақстан Республикасының
қаржы Министрлігі қадағалайды. Бухгалтерлік есеп орталықтандырылу және
орталықсыздандыру принциптері арқылы ұйымдастырылады. Бухгалтерлік есеп
экономикалық ғылым болғандықтан, өзінің теориясы мен пәні, әдістері бар,
және шаруашылық есептің басқа түрлері мен тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есеп - басқарудың бірден-бір маңызды функциясы. Осылай,
бухгалтерлік есепті экономикасы дамыған елдерде, бизнес және кәсіпкерліктің
тілі деп атайды.
Бухгалтерия - бухгалтерлік есепті ұйымдастырып, жүргізетін, есеп
аппараты. Бухгалтерия кәсіпорынның ешбір бөлімшесіне кірмейтін, өз бетінше
бір құрылымдық бөлім. Бухгалтерия түгелімен бухгалтерлік есепті жүргізіп,
қаржы есебін құрып, шаруашылық операцияларды қадағалап, барлығы заңға
сәйкес екендігін, сонымен қатар сметалық және қаржылық тәртіпті бақылауы
керек. Осы міндеттер Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және
есептеме туралы қаулысында анықталаған.
Ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалдық
құндылықтардың, еңбек және қаржы ресурстарының қатысуымен ғана емес,
сонымен қатар негізгі қорлар - еңбек құралдары мен еңбек заттарының
қолданылуымен жүзеге асады. Негізгі құралдардың басты ерекшелігі - олардың
көп рет өндіріс процессіне қатыса отырып, ұзақ уақыт бойы түр-қалпын сақтап
қалу. Өндірістік процесс, сыртқы ортаның әсерінен негізгі құралдар бірте-
бірте тозып, өздерінің бастапқы құнын бекітілген нормалар бойынша,
амортизация есептеу негізінде өндіріс шығындарына береді. Негізгі құралдар
еңбек процессінде үлкен роль атқарып, кәсіпорынның өндіріс мықтылығын,
өндіріс-техникалық базасына біріге отырып айқындайды. Ұзақ уақыт бойы
пайдалануда, негізгі құралдар кәсіпорынға келіп түседі, эксплуатацияға
беріледі, эксплуатация кезінде тозады, жөнделеді, жөндеу кезінде физикалық
түр-сипатын қалпына келтіреді, кәсіпорын ішінде орын ауыстырады,
шығысталады. Кәсіпорын өзінің негізгі құралдарын - өтеусіз басқа
кәсіпорындарға беруге немесе сатуға, аустыруға, жалға беруге, егер
олар моральды ескірсе, тозса, толық амортизацияланбаса да баланстан
шығыстауға құқығы бар.
Менің дипломдық жұмысымның басты мақсаты негізгі құралдардың
бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен аудитінің халықаралық қаржылық
есеп беру стандарттарына сәйкес жүргізілуін зерттеу.
Яғни, қойылған мақсаттарға жету үшін Стимул ЖШС-ң зерттеу объектісі
ретінде алып, оның негізгі құралдарының бухгалтерлік есебін және аудитін
зерттеу. Ол үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
- кәсіпорындағы негізгі кұралдарды жаңартуға және жаңғыртуға
жұмсалатын қаржыны рационалды қолданылуын көз жеткізу;
- жұмыс машиналарының, құрылғылардың, өндіріс алаңдарын, көлікті
тиімді пайдалануды қадағалау;
- кәсіпорынның шығындарына қосу үшін негізгі құралдардың
пайдаланылуының және тозуының құнының дұрыс есептелуін зерттеу;
Стимул ЖШС-ң объектілерді шығыстау кезіндегі тура нәтижесін анықтау;
зерттеліп отырған ұйымның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттама
беру және талдау, соның ішінде балансын, зиян және пайда туралы есебін,
ақша-қаражаттар қозғалысы туралы есебін, ХҚЕС стандарттарын көшіру;
№16 ХҚЕС негізінде негізгі құралдардың компонентті есебін жүргізу бойынша
нұсқау беру;
Стимул ЖШС-ң негізгі құралдарына салық салу есебін талдау.
Дипломдық жұмыстың мазмұнын толық қырынан ашу үшін, зерттеліп отырған
кәсіпорынның барлық мәлімет, ақпараттарын, яғни бастапқы құжаттарын,
қаржылық есептілік нысандарын және есеп саясатын талдай отырып,
бухгалтерлік есеп бөліміндегі негізгі құралдар есебін дұрыс
ұйымдастырылуына баға беру.
Стимул ЖШС-ң техника-экономикалық сипаттамасы
1.1 Зерттеліп отырған ұйымның негізгі экономикалық көрсеткіштерінің
сипаттамасы және талдауы
Стимул ЖШС-і 1997 жылдың 01 қазанында заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркеуге алынды. Қазақстан Республикасының Әділеттік
Министрлігі берген куәлік бойынша компания қызметін өз құрылтай құжаттары
мен Қазақстан Республикасының Заңы шегінде ұйымдастыра алады. Тіркеу номері
- 22206-1910-ЖШС.
Кәсіпорынның басты мақсаты: тауар-делдалдық қызмет пен халыққа әртүрлі
қызмет көрсету негізінде таза табыс табу.
Көрсетілетін қызметтің басты түрлері:
- көлік қызметі;
- тасымалдау-экспедициялық қызмет;
- құрылыс-монтаждық қызмет;
- құрылыс материалдарын сатудағы делдалдық қызмет;
- көтерме және бөлшек сауда;
- қоғамдық тамақтану орындары;
- жарнама-ақпараттық қызмет;
- жарғылық капитал, қорлар.
Кәсіпорынның ары қарай дамып, қызмет көрсету үшін жарғылық капиталы
кұрылады. Стимул компаниясының жалғыз құрылтайшысы жарғылық капиталға
тіркеу кезінде толығымен 100% ретінде 66 000 теңге салды [1].
Кәсіпорын меншігін баланста көрсетілген негізгі құралдар мен басқа
бағалы заттар құрайды. Меншікті кәсіпорын меншік кұқығы бойынша иемденеді.
Меншіктің қорлану көздері:
1) ақшалар мен материалдық салымдар;
2) интелектуалдық меншікке құқық;
3) банк несиелері мен кұнды қағаздардан табыс.
Егер кәсіпорында шығыны пайдасынан артық болса, онда олар резервтік
капитал негізінде жабылады. Барлық салық төленгеннен кейінгі табыс
құрылтайшының иелігінде қалады.
Басқарудың жоғарғы органы. Басқарудың жоғарғы органы болып,
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жалғыз құрылтайшысы табылады.
Тек құрылтайшының өзгерте алатын сұрақтары:
- жарғыны, мекен-жайды, фирмалық атауды ауыстыру;
- жыл сайынғы қаржылық есепті қабылдау және таза табысты бөлу;
- қызмет түрін өзгерту;
- жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
- ішкі тәртіптерді ұйымдастыру және т.б.
Директор ағымдағы басқаруын директор жүзеге асырады. Оның басты
міндеттері:
- контракт негізінде жұмысшыларды қабылдау және жұмыстан босату;
- жылдық балансты құру;
- келесі қорларды құру - даму қоры, сақтандыру қоры.
Жалақы формасы мен соммасы директормен ұсынылып, құрылтайшымен
қабылданады, серіктестік өз қызметтері мен тауарларын контракттық негізде
қабылданған соммамен сата алады.
Нақтырақ айтсам, Есжанов және К компаниясы автокөліктерді жуу,
жөндеу және қосалқы бөлшектерін сатумен айналысады. Кәсіпорынның көлік жуу,
транспорт жөндеу орталығы мен автобөлшектер дүкені бар. Менің оқу-өнірістік
тәжірибем компанияның автобөлшектер дүкенінің бухгалтериясында өтті.
Тәжірибе кезінде, мен тауарларды кірістеп, шығыстап, жеткізушілермен есеп
айырысуды үйрендім. Жүмысымның бәрі 1С: Бухгалтерия бағдарламасының 7
нүсқауында жүргізілді.
Кәсіпорынның шаруашылық процесі, экономикалық тиімділігі және соңғы
қаржы нәтижесі кез-келген ұйымның қызметі мәліметтер жүйесі арқылы
обьективті және субьективті факторлардың әсерлері негізінде қалыптасып
отырады. Талдау - зерттелетін обьектіні, оның ішкі құрамдастарына тиесілі
заттарды бөліп, бөлшектеу арқылы зерттеу. Зерттеліп отырған кәсіпорынның
негізгі экономикалық көрсеткіштеріне қаржылық есептілік нысандары жатады.
Олар кәсіпорынның - балансы, пайда және зиян туралы есебі, ақша-
қаражаттар қозғалысы туралы есебі және меншік капиталының құрамының
өзгерісі туралы есеп [5].
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның мүлкі мен олардың пайда болу
көздерін ақшалай бағамен белгілі-бір қүнге экономикалық топтастырудың
әдісі. Балансты талдау барысында, кәсіпорынның мүлкі мен қаржылық
ресурстары талданады. Мүліктер өз бетінше тағы иммобильды және мобильды
болып жіктелінеді. Иммобильды құралдар дегеніміз - айналыста тікелей
қатыспай, бірақ өндіріс процессіне белгілі жағдайлар жасап, өз құнын дайын
өнімге біртіндеп беріп отыратын құралдар. Мобильды құралдар - өндіріс
процессіне тікелей қатысып, өз құнын дайын өнімге толық беретін және
бизнестің ортасы болып табылатын құралдар.
1-кесте
Кәсіпорынның мүліктер құрамын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Мерзім басы Мерзім Ауытқу
соңы
Мүліктер құны 71550 58500 -13050
Оның ішінде
Иммобильды құралдар 31550 19150 -12400
% есебінде мүліктер құнына шаққанда 44% 32% -12%
Мобильды құралдар 40000 39350 -650
% есебінде мүліктер құнына шаққанда 56% 68% +12%
Кестеден зерттеліп отырған мекеменің мүлікінің көп бөлігін, яғни 68%
мобильды кұралдар құрайды. Ашып айтсақ, қызмет көрсетуде мекеменің
материалдары елеулі үлесті алады. Талданып отырған кәсіпорынның мүліктер
құны мерзім басын мерзім соңын салыстырғанда 13050 теңгеге кеміген. Яғни,
иммобильды құралдар 12400 теңгеге, ал мобильды құралдар соммасы 650 теңгеге
азайған. Оның себебі, есепті жылы кәсіпорын негізгі құралдарының 12% сату
барысында шығыстаған. Ал өндіріске тікелей қатысатын мобильды құралдар
қызмет көрсету процессіне 12% артық қатысқан. Яғни мекеменің қоймасында
босқа материалдар мен шикізаттар көп көлемде қаламаған.
Талдау процессінде зерттеліп отырған кәсіпорынның қаржы ресурстары
меншікті және тартылған болып бөлінеді.
2-кесте
Қаржы ресурстарының кұрамын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Мерзім басы Мерзім Ауытқу
соңы
Қаржы ресурстар соммасы 71550 58500 -12400
Оның ішінде:
Меншікті капитал 17250 19400 +2150
% қаржы ресурстары соммасына шаққанда 24% 33% +9%
Тартылған капитал 54300 39100 -18200
% қаржы ресурстары соммасына шаққанда 76% 67% -9%
Кесте мәліметтері бойынша талданып отырған кәсіпорынның қаржы
ресурстарының 67% тартылған капитал құрайды, яғни мекеменің не банк
алдында, не басқа заңды тұлғалар алдында қарыздары бар. Есепті жылы
құрылтайшылар кеңесіп, меншік капитал соммасын 2150 теңгеге өсірген,
сонымен қатар банк алдындағы несие соммасын 9%, яғни 18200 теңгені өтеген.
Менің ойымша, қазіргі нарықтық бәсеке жағдайында кәсіпорын осылай ары қарай
қызмет етсе, онда 3-4 жылдан кейін қарыздарын өтеп, тек өзін-өзі
қаржыландыратын болады.
Кәсіпорынның пайдасын талдаудың нарық экономикасына көшуге байланысты,
маңызы өте зор. Мекеменің қаржы нәтижесі құрамына мыналар кіреді:
негізгі қызметтен түскен кіріс (шығын);
негізгі емес қызметтен түскен кіріс немесе шығын;
салық салынғанға дейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс немес шығын;
салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен кіріс (шығын);
төтенше жағдайлардан түскен кіріс (шығын);
таза кіріс.
Пайда мен зиянды талдау талдаудың негізгі көзі болып – кәсіпорынның
пайда мен зиян туралы есебі табылады.
3-кесте
Кәсіпорынның кірісі мен зиян көрсеткіштерін талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Есепті Өткен кезең Ауытқу
кезең
Сатудан түскен табыс 25000 90000 -65000
Сатылған өнімнің өзіндік құны 12500 40500 -28000
Жалпы кіріс 12500 49500 -37000
Мерзім шығыны 9300 21850 -12550
Салық салынғанға дейінгі кіріс 3200 27650 -24450
Салықтар 960 8295 -7335
Таза кіріс 2240 19355 17115
Дивиденттер 0 0 0
Бөлінбеген табыс 2240 19355 17115
3-ші кестеден, ең басынан-ақ талданып отырған кәсіпорынның есепті
жылдағы қаржылық-шаруашылық қызметі төмен болғаны көрінуде. Қызмет көрсету
соммасы 65000 теңгеге төмендеген, соның нәтижесінен есепті жыл жалпы кірісі
өткен жылмен салыстырғанда 37000 теңгеге кеміген. Кестеге қарап отырып,
өткен жылдағы шығындарда, кірістерде есепті жылмен салысытырған жоғары
болған, яғни өткен жыл талданып отрығна кәсіпорын үшін анағұрлым жемісті
болған екенін айта кеткен жөн.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау барысында, мекеме ақша-қаражаттар
қозғалысы жайлы есебінің маңызы зор. Себебі, бұл нысан негізінде
кәсіпорынның қаржы жағдайына баға беруге мүмкіншілік туады. Яғни, мынандай
ақпараттар алуға болады:
ақша-қаражаттар қалай алынған және неге жұмсалған;
жаңа өндіріске инвестицияның салынуы және салынбауы туралы;
акция шығару нәтижесінде қанша ақша-қаражаттары алынған;
несиені жабу мүмкіндігі.
Кірістің артуы немесе кемуі=табыс - кіріс, яғни осы жылғы табыс 15250-
12750=2500
Ал өткен жылдың табысы =22500-21450=1050
Кестеден талданып отырған кәсіпорынның өткен жылмен салыстырғанда
сатудан түскен табысы 3000 теңгеге кеміген, соның әсерінен алынған аванс
соммасы да 3000 теңгеге азайған. Есепті жылы кәсіпорынның кредиторлық
қарыздары, яғни жеткізушілер мен мердігерлер алдындағы қарыз, еңбек ақы
бойынша қарыздар, несие бойынша міндеттемелер және басқа да шығындардың аз
болуынан кәсіпорын 2500 теңге пайда тапқын, ал өткен жылы пайда соммасы
1050 теңгені құраған. Қорыта келгенде, есепті жылы кәсіпорын 950 теңгеге
артық табыс тапқан.
4-кесте
Ақша-қаражаттар қозғалысын талдау (мың теңге)
Көрсеткіштер Осы жыл Өткен жыл Ауытқу
Ақша қаражаттарының келіп тусуі
Өнімді сатудан 10000 13000 -3000
Аванс алудан 5000 8000 -3000
Басқа да кірістер 250 1500 1250
Барлығы 15250 22500 -7250
Ақша қаражаттарының шығысталуы
Кредиторлық қарыздар 4500 6200 -1700
Еңбек ақы қарыз 2500 4500 -2000
% төлемдері 1250 3500 -2250
Басқа да төлем 4500 7250 -2750
барлығы 12750 21450 -8700
1.2 Стимул ЖШС-ң есеп саясаты
Есеп саясаты дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін
жүзеге асыру үшін қолданылатын ұзақ мерзімді стратегиясы. Есеп саясатында
кәсіпорынның мінездемесі, міндеті, құқығы мақсаттары ашық жазылған, яғни
кәсіпорынның жалпы мінездемесі, бухгалтерлік есептің міндеті, бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру, құжат айналымын ұйымдастыру нақты көрсетіледі.
Кәсіпорынныц жалпы сипаттамысы. Стимул компаниясы Қазақстан
Республикасының шаруашылық қызметіне байланысты қызмет көрсету мен
жеке тұлғалар үшін жаңа еңбек орындарын қалыптастыру үшін құрылған.
Нарықта тауарлар мен қызметтер көрсету арқылы табыс табу. Міндеттері:
ақылы көлік стоянкаларын ұйымдастыру мен қолдану;
автосервис қызметін көрсету;
коммерциялық және делдалдық қызмет көрсету.
Бухгалтерлік есептің міндеті. Жедел басқару ұйымдастыру үшін,
шаруашылық процестер туралы толық және сенімді ақпарат қалыптастыру.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Стимул компаниясында бухгалтерлік
есеп журнал-ордерлық жүйе мен карточка-ордерлық жүйемен ұйымдастырылады.
Сонымен қатар, жинақтамалы және талдамалы регистрлерді тіркеу үшін
автоматтандырылған жүйе қолданылады. Директор, ұйымдастыру-бөлу және
қаржылық-есеп құжаттарында қол қоятын тұлғалардың тізімін қабылдайды.
Құжат айналымын ұйымдастыру. Кәсіпорын есеп-бухгалтерлік ақпараттарын
сақтау және көзін құрту, Қазақстан Республикасының Кабинет Министрлігінің
30.06.1992 жылғы Іс-жүргізу туралы жарғысы бойынша ұйымдастырылады. Құжат
айналым графигі, уақтылы және сапалы толтырылуы, ақпарат сенімділігіне,
олардың уақтылы бухгалтерлік есепте көрсетілуіне сол құжатта қол қойған
тұлғалар жауапты. Орындаушыларды Бас бухгалтер қадағалайды. Құжаттарды
толтырудағы, бас бухгалтермен бекітілген тәртіп барлық қызметкерлер үшін
бірдей және міндетті. Ал бастапқы құжаттар Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік комитетінің 16.11.1994 жылғы жарлығы бойынша қабылданған
үлгілер бойынша толтырылады.
Стимул ЖШС-ң есеп саясатының жалпы жағдайы. Бүл есеп саясаты
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңы бойынша құрылған. Оны құру базалары болып "Есеп саясаты және
оның ашылуы" стандарты, басқада Қазастан Республикасының ішіндегі
бухгалтерлік есепті қадағалайтын нормативті-құқықтық актілер болып
табылады. Есеп саясатында ішкі есепті және сыртқы аудитті ұйымдастыру
туралы талаптар жазылаған.
Қалыптастырудың негізіне келесі бухгалтерлік принциптер қолданылған:
есептеу;
үздіксіздік;
түсініктілік;
маңыздылық;
мәнділік;
сенімділік;
бейтараптылық;
аяқталғандық;
салыстыру.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің Ұлттық комиссиясының
шешімі бойынша 1.01.2008 жылдан бастап Стимул ЖШС-сі Типтік шоттар
жоспарына көшті.
Салықтық есеп айырысулар мен төлемдер Салықтар мен бюджетке Төленуі
тиіс басқа да міндетті төлемдер туралы заңға сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық стандартына сәйкес есеп саясатын құру туралы жауапкершілік
Стимул ЖШС-ң директорының мойнында.
Стимул ЖШС-ң есеп саясатының негізгі жағдайы Компанияның
бухгалтерлік балансы барлық талаптарға сай.
Актив:
Негізгі қүралдар-10600,000;
Тауарлы-материалды қүндылықтар - 504412,000;
Ағымдағы дебиторлық қарыз - 112554,000;
Ақша-қаражаттары - 253646,000. Пассив;
Жабылмаған шығын - 438000,000;
Кредиторлық қарыздар - 324000,000.
Табыс пен шығындардың барлық баптары мерзімнің таза табыс пен шығынды
есептеу үшін қосылады. Компания үшін есеп мерзімі болып - календарлық жыл
табылады. Жедел ақпараттар үшін, қаржылық-шаруашылық қорытындысы ай сайын
жасалады. Өткен мерзімнің қаржылық есебінің түзетулері, есепті жылдың
есебінің құрамына кіреді. Үлкен қатенің түзетулері, алдыңғы мерзімнің
бөлінбеген пайданың бастапқы сальдосын өзгерту арқылы көрсетіледі. Қаржылық-
шаруашылық есеп, компанияда келесі жолдармен ашылады:
- негізгі қызметтен түскен табыс;
- көрсетілген қызмет пен сатылған тауардың өзіндік құны;
- жалпы табыс.
Мерзім шығындары:
- жалпы және әкімшілік шығындар.
Оларға жататындар:
1) Қызметкерлердің фирма шаруашылығы үшін қолданылатын көліктің
ағымдағы жөндеуі, айына 25000 теңгеден аспауы керек, сонымен қатар фирма
өз мойнына жанар-жағармай үшін шығындарды алады, айына 15000 теңгеден
аспауы керек;
2) Қызметкерлер әрқашанда байланыста болуы үшін, пейджинг және
ұялы
байланыс шығындарын да кәсіпорын өзі төлейді, шығын айына 20000 теңгеден
аспауы қажет;
3) Қеңседе қызмет атқару үшін бланктар, кеңсе тауарлары қажет,
оларды қажеттілікке байланысты сатып алады:
* % төлеу үшін кететін шығындар;
* сату шығындары;
* негізгі емес қызметтен түскен табыс;
* негізгі қызметтен салық салынғанға дейінгі табыс;
* табыс салығы;
* салық салынғаннан кейінгі негізгі қызметтен түскен табыс;
* төтенше жағдайлардан түскен табыс;
- таза пайда.
Стимул АО ТуранАлемБанкінде қалыпты жағдайдағы операциялар
жүргізу үшін қолданылатын есеп айырысу шоты бар. Операциялық қызметтен
түскен ақша-қаражаттар тура әдіспен ашылады. Кассадағы қалдық айдың бірінші
жұлдызында тоқсан сайын түгенделеді.
Әрбір түгендеу актімен тіркеледі. Есеп саясатында бағалау мен табысқа
жатқызу. Есептеу принципі негізінде табыс пен шығын олардың пайда болған
кезінде кірістеледі. Негізгі қызметтен түскен табыс жалпы пайданы құрайды.
Табыс мынандай жағдайлардан пайда болып есептелінеді:
табыс соммасы тауар мен қызмет көрсетіліп, шот фактурасы берілген сәттен
бастап кірістеледі;
табыс есебін жүргізу үшін 6010 Көрсетілген қызмет және сатылған тауарлар
үшін табыс.
Есеп саясаты бойынша кәсіпорынның негізгі құралдар есебі ХҚЕС №16
Негізгі құралдар есебі стандарты мен методикалық қосымшаларға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік және
өндірістік емес саласында узақ уақыт қолданылып, тозуға ұшырайтын
материалдық активтер.
Негізгі құралдардың есебін жүргізу үшін, 2415 Жер, 2411
Ғимараттар, 2412 Машиналар мен жабдықтар, 2414 Кеңсе жабдықтары мен
жиһазы 2417 Басқалар шоттары қолданылады. Түгендеу бір жылда қазан
айының 1 жұлдызында, мекеме директоры бекіткен коммисия құрамымен жүзеге
асырылады. Негізгі кұралдардың бастапқы құнының соммасына тасымалдау,
монтаждау, сақтандыру шығындары қосылады.
Негізігі құралдар келіп түскен жағдайда, арнайы комиссия НҚ №1
нысанындағы Қабылдау-өткізу актісін толтырып, оған қосымша ретінде
техникалық құжаттарын қосып, ДТ -2411-2417 негізгі құралдар КТ - 1010,
1040 ақша-қаражаттар шоты проводкасын береді. Негізгі құралдардың ішкі
қозғалысы ЖШС директорының рұқсатымен жүзеге асырылады.
Обьекттің бастапқы құнына:
1 берілетін орынға байланысты;
ДТ -2411-2417 негізгі құралдаржалға берілген
Кт-2411-2417 негізгі құралдарменшікті.
2 Бұрын есептелеген тозу құны соммасына:
Дт - 2421-2431 негізгі құралдардың тозуы
Кт-2411-2417 негізгі құралдар.
Егер негізгі құрал сатылған жағдайда. Баланстық құнына:
Дт -7411 Негізгі құралдарды сату жөніндегі шығын
Кт -2411 -2417 негізгі құралдар.
2. Тозу құнына:
Дт -2421-2431 негізгі құралдардың тозуы
Кт -2411-2417 негізгі кұралдар.
3 Алынған қосалқы бөлшектер соммасына:
Дт -1315 Қосалқы бөлшектер
Кт -6211 Негізгі кұралды сатудан түскен табыс.
4 Жыл соңында:
Дт -5410 есепті жыл зияны мен кірісі
Кт -7411 Негізгі құралдарды сату жөніндегі шығын.
Дт -6211 Негізгі құралдарды сатудан түскен табыс
Кт -5410 Есепті жыл зияны мен кірісі.
Қолданысқа енген жаңа негізгі құралдар үшін амортизация есептеу,
объект түскеннен кейінгі келесі айдың 1 жұлдызынан басталады, ал тозу құнын
есептеуді тоқтату объектіні шығыстағаннан кейінгі келесі айдың 1 жұлдызынан
басталады. Әрбір есептік кезең үшін есептелген амортизациялық аударулар
2431 Басқа да тозулар шотында көрсетіліп, кәсіпорынның шығыны ретінде
жабылады.
Дт -7210 Әкімшілі шығындары
Кт -2431 Басқа да негізгі құралдардың тозуы.
Негізгі құралдарға жөндеу жасаған кезде, жөндеу түрін анықтап, онымен
байланысты шығындар кәсіпорын шығындарына шығысталады. Күрделі жөндеу
кезінде объектінің негізгі бөлшектерін қалпына келтіру процессі орындалады.
Ал ағымдағы жөндеу объектінің қолданыс мерзімінде жүзеге асырылады. Егер
жөндеу мердігерлік әдіспен жүзеге асырылса, онда мердігерлермен келісім-
шартқа қол қойылып, смета жасалынады. Жөндеу аяқталғаннан кейін, объект НҚ
№2 Жөнделген обьектінің қабылдау-өткізу актісі арнайы комиссиямен
толтырылып, шығындар ЖШС-ң шығындар шоттарында жабылады.
Материалдық емес активтер есебі Материалдық емес активтер есебі
ХҚЕС №38 бойынша жүргізіледі. Келіп түсу кезінде келесі екі жақты жазу
беріледі
Дт - 2733 Бағдарлама
Кт - 1030 Есеп айырысу шотындағы теңге, 1010 Кассадағы теңге.
Тозу құны негізгі құралдардың амортизациясын есептеу жолымен
есептелінеді:
Дт - 2743 Бағдарламаның тозуы
Кт - 2733 Бағдарлама.
Шығысталу есебі де негізгі құралдар шығысталу есебіне сәйкес.
Тауарлы материалдық құндылықтар есебі ХҚЕС №2 Босалқылар негізінде,
орташа құн әдісімен жүргізіледі. Тауарлы материалдық құндылықтар есебі
негізгі актив шоттарының 1310 Материалдар бөлімшесінде жүргізіледі. ТМҚ
ушін жауапкершілікті жауапты тұлғалар атқарып, қоймадан накладной алады.
Егер жетіспеушілік пен зиян келтіру анықталса, онда жеке тұлғалардан тауар
соммасы өндіріліп алынады. Сатылған жағдайда клиентке накладной шот-фактура
негізінде тауар беріледі.
Еңбек ақы есебі жүргізу үшін ЖШС-де 3350 шот қолданылады. Еңбек ақы
есептеу:
Дт -7210 әкімшілік шығындар
Кт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар.
Берілген кезде:
Дт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар
Кт -1010 кассадағы ақша қаражаттары.
Сонымен қатар, еңбек ақы есептеу кезінде келесі проводка беріледі:
Дт -3350 еңбек ақы бойынша қарыздар
Кт-3210 әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер.
3220 зейнетақы қорына аударымдар бойынша міндеттемелер
Зейнетақы қорларымен есептесу, тізімдегі әрбір қызметкер үшін
Дт-3210 әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер
3220 зейнетақы қорына аударымдар бойынша міндеттемелер
Кт-1030 есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттары.
Қызметкерлерді жұмысқа алу үшін контракт қолданылады.
Контрактыда - әрбір қызметкер де пейджинг, ұялы телефон байланысы
меншік транспорт болуы қажет.
2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап ЖШС арнайы салық режиміне көшті.
Арнайы режим бойынша бюджетке төленетін коорпоративті табыс салығы,
жеңілдетілген декларациясы негізінде есептелінеді. Есеп әр тоқсан сайын
екінші айдың 15 жұлдызына дейін тапсырылады. Кәсіпорынның тоқсандық табысы
1500000 теңгеден аспайтындықтан салық 3% ставкамен есептелініп бюджетке
аударылады.
2 Қазақстан Республикасында негізгі құралдардың бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру
2.1 Негізгі құралдардың мәні, жіктелуі және бағалануы
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ мерзім (1 жылдан астам) қолданыста
болып, материалдық емес және материалдық өндіріс процесінде еңбек құрал
ретінде пайдаланылатын материалдық активтер.
Өндіріс процессі өндіріс құралдары арқылы жүзеге асырылады, олар:
- еңбек заттары (шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар);
- еңбек кұралдары (станоктар, машиналар және т.б).
Негізгі құралдарға жататындар: қозғалмайтын мүлік (жер
учаскілері, ғимараттар, жермен тығы байлансытағы, орын ауыстырулары зиян
келтіретін обьектілер), транспорттық құралдар, құрылғылар, аулау құралдары,
шаруашылық және өндірістік инвентарь, өнім әкелетін және қызмет ететін жасы
үлкен мал, арнайы құралдар және т.б негізгі құралдар (кітапханалық қор,
мұражайлық бағалы заттар, жануар әлемі экспонаттары).
Сатып алу мақсатына байланысты материалдық активтер негізгі
құралдардың, тауарлы-материалдық құндылықтардың және қаржылық инвестициялар
есебінде орын таба алады.
Мысалы: шаруашылық мақсатта қолдану үшін сатып алынған ғимарат негізгі
құралдар есебінде, қайта сату мақсатында сатылынып алынған ғимарат тауарлы-
материалды құндылықтар есебінде, ал ұзақ мерзімді қаржылық қоюлар ретіндегі
ғимарат қаржылық инвестиция есебінде жүргізіледі.
Негізгі құралдар көп жылдық өндірістік циклдар бойы қызмет етіп тозып,
өз қасиеттері мен қалпын сақтай отырып, өзінің құнын бірте-бірте толық жаңа
жасалған өнімге (нан) береді.
Өндірістік процеске қатысу мақсатына карай негізгі құралдар келесідей
жіктелінеді:
өндірістік негізгі құралдар - тікелей өндіріс процесінде қатысатын немесе
оған жағдай жасайтын негізгі құралдар. Олардың құрамына: өндірістік
ғимараттар, машиналар, кұрылғылар, өлшейтін және реттейтін приборлар,
лабораториялық кұрылғылар, транспорт, отырғызылған көп жылдық көшеттер.
Негізгі өндірістік қорларды айқындайтын жалпы экономикалық көрсеткіш болып
қор қайтарымдылығы табылады. Яғни, ақшалай және натуральды өлшем
бірлігіндегі өндірілген өнімнің негізгі құралдың бірлігіне шаққандағы
өнімнің өндірісін айтады;
өндірістік емес - тұтынушылық мақсаттағы негізгі құралдар. Олар өндірістік
процеске қатыспайды, тек кәсіпорынның қызметкерлерінің қажетіліктерін
қамтамасыз ету үшін қолданылады. (ғимараттар, денсаулық сақтау орынының,
денешынықтыру, спорт мүліктері).
1 – сурет. Негізгі құралдардың жіктелуі
Иемдену құқығына қарай негізгі құралдар келесідей жіктелінеді:
- меншікті – кәсіпорының меншігіндегі және балансында көрсетілетін
негізгі құралдар;
- жалданаған - жалдық келісім шартта белгіленген мерзімге басқа
кәсіпорыннан алынған негізгі құралдар. Ағымдағы жал кезінде, негізгі
құралдар жалға берушінің балансында көрсетіліп, ал жалға алушы оларды
баланстан тыс 001 шот арқылы кірістейді. Сонымен қатар жалданған
объектілердің құрамына ұзақ мерзімді жалданған, жал мерзімі аяқталағаннан
кейін немесе оған дейін жалға алушы толық шартты төлемін төлеген, мүлікке
қүқығы соңғыға өтетін негізгі құралдар жатады. Олардың есебін 2411, 2412,
2414, 2414, 2417 шоттардың Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар
субшоттарында жүргізеді.
Қолданылуы бойынша негізгі қүралдар:
- қолданыстағы — шаруашылық және өндіріс қызметінде қолданылатын
негізгі құралдар;
- қолданыстағы емес - (консервіленген) уақытша пайдалынылмайтын
негізгі құралдар;
- қордағы негізгі құралдары - қолданыстағы құралдардың жөндеу, немесе
сынған кезінде ауыстыратын, қорда сақталулы негізгі құралдар.
Заттық құрамыша қарай негізгі құралда:
- инвентарлық - заттық нысаны бар, өлшеуге болатын обьектілер
(ғимараттар, машиналар, станоктар);
- инвентарлық емес - заттық нысаны жоқ шығындар, жерге, ормандық, су
учаскілеріне ауқымды қаржылық қоюлар.
Қызмет түрі мен экономикалық салаларға байланысты негізгі құралдар,
солардың көмегімен өндірілген тауарлар мен қызметтердің түрі мен
Экономикалық саласына байланысты жатқызылады.
5-кесте
ОКЭД бойынша кодтардың тізімі
ОКЭД* Саланың атауы
бша код
10000 Тауар өндіретін сала
20000 30000 Өнеркәсіп (арнайы сала көрсетіледі):
60000 87000 Энергетика
Қара металлургия
Түсті металлургия
Ауыл шаруашылығы
Орман шаруашылығы
Құрылыс
Материалдық өндіріс саласындағы басқада қызмет түрлері
22000 51090 Қызмет көрсететін сала
52000 70000 Ауылшаруашылығына қызмет көрсету
90100 95000 Көлік
Автомобильдік шаруашылық
Қоғамдық жер үсті темір жол көлігі
Байланыс
Сауда және қоғамдық тағамдар
Тұрғын үй шаруашылығы
Ғылым және ғылыми қызмет көрсету
Қолдану мақсаты мен қызметіне қарай негізгі құралдар келесідей болып
жіктелінеді:
Жер - субъектінің меншік құқығына алған жер көлемі мен құны. Жерге
ішік құқықты Жер учаскісіне меншік құқығы туралы акт растайды. Әрбір
актпен рәсімделген участок инвентарлық объект болып саналады:
Үй - әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, еңбек орнын қамтамасыз ету,
материалдық құндылықтарды сақтау үшін қолданылатын арзитиктуралық құрылыс
объектісі;
Ғимарат - еңбек құралдарын өзгертпей өндіріс процессін жүзеге асыру үшін
қолданылатын инженерлық құрылыс объектісі (шахталар, мүнай және газ
скважиналары, плотиналар, эстакадалар);
Құрылғылар - электр, су, жылу энергиясын беру үшін қолданылатын құрылғылар;
Машиналар мен жабдықтар - егер машина басқа бір инвентарлық объектінің
бөлігі болмаса, онда ол фундаментімен, жабдықтарымен бірге инвентарлық
объект болып саналады. Бұл топ 5 топшаға бөлінеді:
құш машиналары мен жабдықтар - генератор-машиналары, электр-энергиясы мен
жылу энергиясын өндіретін машиналар, әртүрлі энергияны механикалық
энергияға алмастыратын машиналар (тракторлар, двигательдері, турбиналар,
іштей жану двигательдері);
жұмыс-машиналары мен жабдықтар - еңбек, өнім өндіру үшін еңбек затына
механикалық, химиялық әсер ететін машиналар мен аппараттар (винт кескіш
токарьлық станоктар, электрмоторлары, экскаваторлар);
реттеуші және өлшеуші құралдар - өндірістік процесстерді реттейтін,
өлшейтін құралдар;
есептеуші техника - процесстерді автоматизациялау және тездету үшін
қолданылатын машиналар;
басқа да машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар, басқа да құралдар
(телефон станцияларының, өрт машиналарының құралдары):
1) Көлік құралдары - адам және жүкті тасымалдау үшін пайдаланылатын
құралдар. Барлық жабдықтары мен құралдары бар объект инвентарлық болып
есептелінеді;
Инструменттер (аспаптар) - ағаш және металл өңдеуге арналған
механизацияланған және механизацияланбаған қол еңбек құралдары;
Өндірістік инвентарь - өндірістік операцияларды оңайлату үшін қоланылатын
заттар (шкафтар, жұмыс столдары);
Шаруашылық инвентарь - шаруашылық, коноторалық инвентарь;
Жұмыс және өнім беретін мал - жұмыс малы - аттар, түйелер, бұқалар. Өнім
беретін малдар - биелер, қойлар, маралдар және т.б.
6) Көп жылдық екпе өсімдіктер - жасына қарамастан қолдан
отырғызылған көпжылдық өсімдіктер (жеміс-жидек, гүл, роза плантациялары);
Жерді жақсарту үшін қүрделі қаржы шығындары (ғимаратсыз) -ауылшаруашылығы
жерлерін құнарландыру үшін пайдаланылатын инвентарлық шығындар (жерді
тастардан тазарту);
Басқада негізгі құралдар - кітапханалық қор, спорт инвентарлық, мұражай
құндылықтары.
■
№16 халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты негізінде негізгі
құралдардың бағалануы мен сыныпталуы.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорында өнім өндіру,
таурларды тасымалдау немесе қызмет көрсеті үшін, басқа кәсіпорынға жалға
беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен
(бір жылдан) артық мерзім ішінде қолданылады деп болжанатын материалдық
активтер.
Негізгі құралдарға қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен
ғймараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары мен қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың
бағдармалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандар, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе
ағаштар, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатқызылады.
Негізгі құралдар объектісі келесідей шарттарға сай келгенде ғана актив
ретінде танылуға тиісті:
егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда
алатындығына аса үлкен ықтималдылықпен сендіру мүмкін болса;
егер кәсіпорын үшін активтің өзіндік (бастапқы) құнын сенімді түрде бағалау
мүмкін болса.
Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен оларды жүйелеп,
топтастыру қажет.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді.
Өндірістік негізгі құралдар деп - өндірісте қызмет ететін, яғни
пайдалынылатын материалдық активтерді айтады. Оларға: өндіріске арналған
үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
кұралдары, әртүрлі станоктар, двигательдер, кұрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатқызылады.
Өндірістік емес негізгі кұралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен
басқа салаларында пайдалынылатын негізгі құралдар жатқызылады. Оларға:
тұрмыстық үй-жай шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдалынылатын негізгі
құралдар тағы да басқа материалдық активтер кіреді.
Экономиканың салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, орман шаруашылығы,
тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-
өткізу кәсіпорындары, қоғамдық тамақтандыру, басқару ұйымдары, әлеуметтік-
сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағыда басқа
салалар бойынша топтастырылады.
Негізгі құралдарды экономиканың салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатусуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек жаңа
субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет көрсететін болса,
онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық
субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатқызылады.
Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын міндетті қызметіне
қарай мынандай топтарға бөлінеді:
1) Жер (кәсіпорында пайдалынылатын барлық жер учаскілері);
1.1) Өндірістік ғимараттар мен құрылғылар (астық қоймасы мал
қоралары, мұнай қоймалары, автомобиль гараждары, мал азығын сүрлейтін
мұналар, суландыру жүйелері, кең қоймалары);
2) Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер (тракторлар күш
бергіш
қондырғылар, электр двигательдері топырақ өңдейтін, егін салатын, тұқым
себетін және егін жинайтын машиналар мен құралдар, жем-шөп жүйелері,
жылу энергиясын немесе газ тәрізді заттарды өткізуге арналған құралдар,
телефон және радио жүйелері;
3) Көлік құралдары (автокөліктердің барлық түрлері,
автоприцептер, қайық және катерлер, мотоциклдер, велосипедтер, арба және
шаналар);
4) Баскадай негізгі құралдар (құрал-саймандар, шаруашылық құрал-
жабдықтар, өндірістік құрал-жабдықтар, өнім малы, көп жылдық екпе ағаштар,
тағы басқалар).
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншікті, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып,
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланстан
тыс 001-шы Жалға алынған негізгі құралдар - деп аталатын шотта есепке
алады. Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар
қолданыстағы, уақытша қолданылмайтын, сақтаудағы негізгі құралдар болып үш
топқа бөлінеді.
Қолданыстағы негізгі құралдар - өндіріс процессіне қатысатын, жұмыс
істейтін материалдық активтер.
Уақытша қолданылмайтын негізгі құралдар – тоқталып қойылған, белгілі
бір себептермен басқа жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар.
Сақтаудағы негізгі құралдар – келешекте, яғни алдағы уақытта тозып
немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен шығатын негізгі құралдардың
орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін
оларды бағалау принципі үлкен роль атқарады.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартында негізгі құралдарды
бағалаудың мынандай түрлері белгіленген: бастапқы құн, амортизацияланушы
құн, жойылу құны, сатып өткізу құны, баланстық құн, ығысталу құны, құнды
төмендетуден шеккен зиян құны.
Бастапқы құн - бұл салық соммасы өтелінбейтін, негізгі құралдарды
жасау, өндеу, жеткізу, құру, эксплуатацияға жіберу және т.б жұмыс қалпына
келтіру үшін жұмсалған шығындардың нақты жиынтығы.
Ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі-бір датаға анықталған
нарықтық бағасы.
Баланстық құн — бұл негізгі құралдардың амортизация
жарнасы шағысталған, бастапқы, не ағымдағы құны.
2-сурет. Негізгі құралдардың бағалануы
Сату құны - бұл негізгі құралдардың айырбасқа түсу бағасы.
Шығысталу құн - бұл негізгі құралдардың қызмет ету мерзімі
аяқталғаннан соң, шығысталу шығындары алып тасталынғаннан кейінгі
бөлшектерінің, бөліктерінің жоспарланған бағасы.
Тозу құны - жойылу құнын алып тастағаннан кейікгі активтің өзіндік
құны немесе өзіндік құнының орнына қаржылық қорытынды есепте көрсетілетін
басқа сома.
Жойылу құны - негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің аяғында
оны кәсіпорыннан шығаруға байланысты жұмсалатын шығындарды алып тастағаннан
кейінгі алынады деп күтілетін таза сома.
Құнды төмендетуден шеккен зиян - активтің баланстық құнының оның
төленген құнынан артық сомасы.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі кұралдар деп аталатын халықаралық
есептілік стандартына сәйкес актив ретінде танылуы мүмкін негізгі кұралдар
объектісі ең алғаш бастапқы құны бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі құралдар объектісінің бастапқы құнына сатып алу бағасы, оның
ішінде импорттық алым, сатып алуға байланысты орын толытырылмайтын
салықтар, сондай-ақ активті белгілі-бір мақсатқа пайдалану үшін оны жұмыс
істейтін жағдайға жеткізуге байланысты тікелей шығындар кіреді. Сатып алу
бағасын анықтаған кезде кез-келген сауда жеңілдіктері алынып тасталынады.
Тікелей шығындарға төмендегі шығындар жатады:
А) алаңды (құрылыс жүргізуге арналған участокты) дайындау шығындары;
Ә) тасымалдау және түсірумен байланысты бастапқы шығындар;
Б) орнатуға байланысты шығындар;
В) архитекторлардың және инженерлердің жұмыстары сияқты кәсіби қызмет
көрсетудің кұны.
Кәсіпорынның өзінде жасалған негізгі құралдардың құны активтерді сатып
алу кезіндегі принциптердің негізінде анықталады. Егер кәсіпорын тура
сондай активтерді өзінің шаруашылық қызметі барысында сатып-өткізу үшін
өндіретін болса, онда активтің кұны, әдетте, оның өзіндік кұнына тең
болады. Сөйтіп, кез-келген ішкі таза табыс ондай негізгі құралдардың құнын
есептеу кезінде есепке алынбайды.
Кәсіпорынға есепке алынған негізгі кұралдардың өзіндік кұндары тек
мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
А) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететін қосымша қүрделі
қаржы жүмсаған немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
Ә) Негізгі құралдар қайта бағаланғанда.
Негізгі құралдар алғаш есепке алынған кезде оның өзіндік кұны мен
қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны есепке алған уақыт пен қайта
бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен сайын негізгі
кұралдарды өндіруге, салуға жұмсалған материалдың бағасы және ол үшін
қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбек ақысы жалпы негізгі
құралды өндіру, салу жағдайы белгілі-бір себептермен өзгеріп отырады.
Осыған байланысты есепті мерзімге негізгі құралдардың баланстық құнының
нарықтық құннан елеулі айырмашылығы болмау үшін кәсіпорында негізігі
құралдарды оқтын-оқтына қайта бағалап отырған жөн. Негізгі құралдарды қайта
бағалау кезінде оның осы кездегі нарықтық құны анықталады. Егер машиналар
мен жабдықтардың ерекше сипатаның болуына байланысты олардың нарықтық құны
жөніндегі ақпараттар болмаса, не болмаса бұл активтер сирек сатылатын
болса, онда олар тозуды алып тастағаннан кейінгі жаңғырту құны бойынша
бағаланады.
Қайта бағалау нәтижесінде негізгі кұралдардың бастапқы құнының есуі
типтік шоттар жоспарындағы 2410 Негізгі кұралдар бөлімшесінің тиісті
шоттары дебеттеліп, 5320 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві шоты
кредеттеледі.
Қайта бағалау жүргізілген күні кәсіпорында негізгі кұралдарға
есептелген тозу сомасы олардың кұндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта
бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай субъектіде
қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне сәйкес
анықталған мөлшерде бөлінбеген табысқа апарылып отырылады. Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген табысқа актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар бүтіндей теңгеге айналдырылған
сомада әрбір инвентарлық объект бойынша көрсетіледі.
Негізгі құралдардың есебін жүргізу барысында екі маңызды міндет
айқындалады. Бірінші - ағымдағы есеп беру мерзімінде негізгі құралдар
құнының қандай бөлігі шығынға жатқызылатындығы айқындалады. Екінші
-баланста көрсетілетін қалдық құнды есептеу.
2.2 Негізгі құралдардың есебі және құжатталуы
Өз қызметін жүзеге асыру үшін, кәсіпорындар кажетті еңбек
құралдарына йе болуы керек. Олар бухгалтерлік есепте жеке объектіге
жіктелініп, негізгі құрал деген атаумен белгілі. Негізгі құралдар –
кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері.
Негізігі құралдар кәсіпорының материалдық-техникалық базасын
құрастырып, оның өндіріс потенциалының басты элементі болады. Сондықтан
мекеменің шаруашылык жағдайын көтеру үшін, негізгі құралдардың сақталуын
және дұрыс колданылуын қамтамасыз ету керек.
Негізгі кұралдар келесі жағдайларда кәсіпорынға келіп түседі:
тұрғын үй және өндірістік, ғимараттар, құрылғылар құрылысы;
машиналарды, жиһазды сатып алу;
жас малды негізгі отарға көшіру;
көпжылдық өсімдіктерді есепке алу;
ұзақ мерзімді жалға алу;
салымшылардан жарғылық қорға салым ретінде;
тауар-айырбас операциясы негізінді.
Халықаралық стандарт бойынша негізгі құралдар келесі жағдайда
кәсіпорын балансына кіре өтеледі:
- нақты ақша-қаражаттарына сатып алынады;
- несиеге алынады;
- салым ретінде;
- басқа кәсіпорындардың, мемлекеттік органдардың берген сыйы ретінде
(ақысыз) алынады;
- салу, жасау арқылы алынады;
- басқа активтерге айырбастау арқылы алынады.
Негізгі құралдар келіп түскен жағдайда келесі құжаттармен рәсімделеді.
Негізгі құралдар құрамына жаңа басқа объектілерді тіркеу үшін №1 нысандағы
қабылдау-өткізу актісі толтырылады:
- қолданысқа берілгенін рәсімдеу үшін;
- бір цехтан екінші цехқа орын ауыстыруын рәсімдеу үшін;
- складтан берілгенін рәсімдеу үшін;
- басқа субъектіге берілген жағдайда негізгі құралдар қатарынан
шығарып.
Тистау үшін (жарғылық капиталға салым, сату, өтеусіз беру).
Негізгі құралдар келіп түскен жағдайда бас директор тағайындаған
комиссия актіні бір данада толтырады. Егер құралдар, жабдықтар бірдей
бағаға, бір типтік болса және календарлық айда келіп түссе, олар үшін жалпы
бір акт толтырылады. Техникалық қосымшасы бар рәсімделген акт бухгалтерияға
өткізіледі, бас бухгалтер қолын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz