Қаржы жүйесіне жататындар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих-экономика факультеті
Мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік қаржы жүйесі.
Орындаған :
Жетекші :
Факультеттің меңгерушісі :
Арқалық-2005
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Қаржы қызметінің жалпы түсінігі.
1.1. Қаржының қалыптасуы. Түсінігі, маңызы және мақсаты ... ... ... .
1.2. Қаржы жүйесінің құрамы, қызметтері және принциптері ... ... ... .
1.3. Қаржы механизмі, қаржылық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Қазақстанның бюджет жүйесінің экономикалық мәні.
2.1. Мемлекеттік бюджет жүйесінің түсінігі,
мәні және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Бюджет дефицитін (профицитін) қаржыландыру әдістері ... ... ..
2.3. Бюджеттік кредиттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қазақстан Республиканың Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ...
ІІІ. ҚР-ның бюджет жүйесін реттеу процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Жаңа бюджет кодексінің ерекшеліктерін талдау
3.2. Бюджетті жоспарлау және бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Бюджеттің атқарылуы мен нақтылануы ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4. Бюджетаралық қатынастар және түсімдер мен шығыстарды бюджет
деңгейлері арасында бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5. Бюджеттік қатынастарды реттеу саласындағы мемлекеттік қаржылық
бақылау. Бюджеттік комиссиялардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет баланыстылығына қатты әсер етті. Ол жылма-
жыл қарыздар болған кәсіпорын мен ауыл шаруашылығының салмақты дотацияларды
бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып алу бағасы мен
ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-тендігінің бұзылуы нәтижесінде
де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа кеткен шығындарды
мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол
мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі
немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және
нарықтық экономикада елдің мемлекеттік бюджеті жеке баптар бойынша ара
салмағы төмендегідей
Қаржы экономиканың қоғамдық қатынастармен анықталады. Бірақ қаржы
звеносында осы қатынастар анықталады да өзіндік әр мағыналарымен
түсіндіріледі. Бүтіндей қаржы жүйесі дегеніміз- ақша құралдар қорын
пайдалану және іске асыру процесіндегі қаржы қатынастағы әр жүйенің
жиынтығы. Басқаша сөзбен қаржы жүйесі кәсіпорындағы ақша қоры құралдарын
пайдалану және бөлу әдістері және формаларының жүйесі. ҚР қаржы жүйесі
келесі қаржылық қатынастың келесі звеноларын қамтиды:
1. Мемлекеттік бюджет жүйесі;
2. Бюджеттен тыс арнайы қорлар;
3. Мемлекеттік несие;
4. Сақтандыру қорлары;
5. Жекешелендіру;
6. Әртүрлі формадағы кәсіпорындағы қаржылары.
Қаржы жүйесі әртүрлі қаржылық қатынастардың топтарын арнайы
байланыстары және жиынтығы әрқайсысын ақша құралдар қорын пайдалану, іске
асыру негізін пайдаланады.
Қаржының қажеті әр субъектінің шаруашылық жұмыс ұйымдарға қажет. Қаржының
әрқашанда керектігінен туады. Қаржының арқасында ғана шаруашылықтардың
айналым қорының негізгі қорларын жасау,олардың негізгі өнімдерін үлғайту
және әртүрлі қызмет орындау, сол шаруашылықтардың қаржы ресурстарға
байланысты болады. Шаруашылық ұйымдардың әр сатысында қаржы қажеттілігі
анықталады. Қаржы мемлекеттің халық шаруашылығын реттеу үшін экономикалық
бір деңгейге жақсарту үшін, әлеуметтік-мәдени салаларды дамыту үшін және
халықты қорғау үшін негізінде мемлекеттің басқару және ұйымдастыру
жұмыстарын орындау үшін қаржының маңызы зор.
Қаржы жүйесіне жататындар:
1. Мемлекеттік мекеменің қаржысы;
2. Кәсіпорынның, шаруашылық субъектінің және мекеменің формасы;
3. Қоғамдық мекеменің қаржысы.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады. Бюджет
тапшылығын бәсеңдету үшін мемлекет тек кана ішкі мүмкіндіктерімен ғана
шектелмей, кайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады.
Міне, осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады.
Бюджет тапшылығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығысының
айырмашылығын жабу үшін мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді.
Осы туралы дипломдық жұмысымда толығырақ тоқталып өтейін.
І. Қаржы қызметінің жалпы түсінігі.
1.1. Қаржының қалыптасуы. Түсінігі, маңызы және мақсаты
Алғашқы қауым құрылысы кезінде класстар және мемлекет болған жоқ.
Бірінші ірі қоғамдық класстағы бөлініс- бұл құл иеленушілік және құлдар
және бірінші мемелекеттік құл иеленушілер. Қоғамдық экономикалық құл
иеленуші формацияда феодалықты өтуде феодалдық мемлекет құруды, сонымен
қатар қаржы төлеу категориясы ретінде қарастырды. Бірақ айта кету керек
қаржы ғана емес несие және баға пайдалану жолымен де іске асырылады. Ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу үшін тауар үйлестірілуі болуы керек. Баға ақша
құралдардың өсіңкілігін өнімді иесіне үйлестірілуден түскенін көрсетеді.
Ірі қайта бөлу процесі несиелік қатынастардан реттеледі. Қаржы және несие
өзара байланысты категория, сәйкесінше олар кәсіпорынның ақша қорын ұлғайту
негізгі айналымын қамтамасыз етеді. Несие ресурстары мемлекеттік бюджеттік
тапшылығын жабады.
Қаржы қатынасы екі жүйені қамтиды :
1. Экономика ақша қатынасы. Мемлекет орталықтанған ақша қорын пайдалану
және іске асырумен байланысты. Мемлекет бюджеттік жүйесі және
бюджеттік емес қорлардың өзіндік толықтырулар;
2. Экономикалық ақша қатынасы. Орталықтанбаған ақша қорының айналымын
басқарудың бөлінуі. Қаржы өзін экономикалық қатынасымен көрсетеді.
Іске асыру, бөлуі, дестранизацияланған, орталықтанған ақша құралдар
қорын, өндіріс ұлғайту жағдайы және мемлекет тапсырмаларымен және
функция мақсатына қатынасы.
Қаржыны бөлу функциясы екіге бөлінеді :
1. Ұлттық табысты бөлу- негізгі және алғашқы кіріс деп атайды. Олардың
қосындысы ұлттық табысқа тең болады. Материалдық өндіріс қатысушылар
арасында ұлттық табысты бөлу негізгі кіріспен іске асырылады. Олар екі
топқа бөлінеді:
а) материалдық өндіріс саласында адамдардың шаруалық кірісі жұмысшылар
мен жұмысшылардың еңбекақысы;
б) Материалдық өндіріс жүйесіндегі кәсіпорын кірісі;
2. Ұлттық табысты қайта бөлу және сала аралық бөлу құралы. Кәсіпорынның
және ұйымдардың қорлануы және табысты өте тиімді пайдаланумен
байланысты(денсаулық сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру тағы басқа). Сонымен
қатар қаржы бақылау функциясын да орындайды. Бақылау функциясы қор және
шығынға қатысты жалпы ішкі өнімді бөлген кезде немесе бөлуді бақылау
кезінде пайда болады.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде қаржылық бақылау жалпы және жеке
кәсіпорындар ғылыми техникалық прогресстің пайда болуы халық шаруашылығының
барлық салаларындағы дүниежүзілік жұмыс сапасын жақсаруын динамикалық
дамуын қамтамасыз етуге бағытталған. Ол өндірістік және өндірістік емес
жүйені қамтиды. Қаржылық бақылаудың басты мақсаттың бірі болып қаржылық
құқықтық сақталуын тексер, бюджеттік жүйесінің алдында каржылық міндеттің
толық және өз уақытында орындалуын, сонымен қатар салық жүйесі банктер,
ұйымдар мен кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың өзара міндеттері. Қаржы-
ақша қатынас жүйесі олардың айналым процесінде көрінетін ақша қорын
пайдалану мен орналасуында.
Ақша қозғалысы қаржылық экономикалық қатынастармен анықталады. Бұл
қатынас өзіне :
1. Кәсіпорындар аралық және мемлекет аралық (яғни заңды тұлғалар
аралығында) бұл мемлекеттік бюджетке салық төлеулермен;
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік қажеттілігін мемлекет
қаржыландару;
3. Халықпен мемлекетаралық- салық төлеу, халыққа жәрдемақы төлеу;
4. Кәсіпорындар мен жұмысшылар арасында еңбекақы төлеу, осы бағалы
қағаздар ұстаушыға дивидент төлеу;
5. Кәсіпорындар мен банктер арасында ақша құралдарын сату ұзақ мерзім
мен қысқа мерзім несие алу.
2. Қаржы жүйесінің құрамы, қызметтері және принциптері.
Қаржы- белгілі бip коғамның ақша ресурстары. Ол экономикамың дамуы мен
ұдайы өндіріс процесін камтамасыз етуге бағышталған. Кез келген мемлекетте
қоғамдағы ақша ресурстарының құрамына мемлекеттік қаржы, шаруашылық
жүйесінің қаржысы, кәсіпорынның және тұрғындардың қаржысы енеді.
Мемлекеттік қаржы - ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындардың,
әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуде, зандылық пен құқықты сақтауға,
қорғаныс пен қоғамдық шаруашылықты басқаруға жұмсалады. Мемлекеттік қаржы
құрамына : мемлекеттік бюджет, банктік және мемлекеттік несие, экономиканы
тұрақтандыру қоры, зейнеткерлік, тұрғындарды жұмыспен қамту қоры,
әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры, валюталық қор, мемлекеттік
қоғамдық ұйымдардың қаржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен
ведомстваның қорлары енеді.
Шаруашылық жуйесіндегі қаржыны (мемлекеттік және мемлекеттік емес) —
компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассоциация, трест,
бірлестіктердің ақшалай қаржысы құрайды.
Кәсіпорынның қаржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) -меншіктегі және
заемдағы қаржылар, ғылым мен техника корының ақшалай қаражаты, әлеуметтік-
мәдени даму мен материалдық ынталандыру қоры, амортизациялық қор, резервті
және сақтандыру қоры енеді.
Тұрғындардың қаржысы —шаруашылық, еңбек кызметтердің (жалақы, акция
дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде,
коммерциялық және халықтық банктегі сақталған қаржылардың, зейнеткерлік
қорды мемлекеттің icкe қосуының нәтижесінде ақшалай қаражатты құрайды.
Аталған құрылым қаржылық жүйені құрайды. Бұл құрылымның кызметі
экономикалық қатынастар жиынтығын тұрғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы
өндірісте құру, бөлу, пайдалануды жүзеге асырады. Және басқа да қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Рыноктық қатынастар жағдайында қаржы негізінде төрт кызметті атқарады:
бөлу, реттеу, ынталандыру және бақылау.
Мемлекет ұлттық табыстың едәуір бөлігін қоғамдық щаруашылыққа, әлеуметтік
— мәдени шараларға, мемлекет басқаруға мен корғанысты дамытуға бағыттауын
қаржының бөлу қызметі атқарады.
Қаржының реттеу қызметі экономикалық дамуды реттеуді мемлекеттің сырттай
тәсілімен жүргізгенінде пайда болады. Мемлекет оны салық салғанда, несие
саясатында, әртүрлі экономикалық жеңілдіктер мен дотация кезінде жүзеге
асырады.
Қаржының ынталандыру қызметі кәсіпорынның экономикалық дамуын әртүрлі
ынталандырғанда жүзеге асады.
Қаржының бақылау қызметі бөлінген қаражаттардың мақсатты пайдалануын
жүйелі түрде тексеру арқылы жүзеге асады.
Қаржы рыногы - рыноктық экономиканың қалыптасқан элементтерінің бірі. Өз
аясына капитал рыногын, валюта рыногын ғана емес және бағалы қағаздар
рыногын ендіреді. Бұл рыноктарды өз құрамына енгізудің мақсаты — еркін
қозғалыстағы ақша ресурстарын мемлекеттің, кәсіпорынның және акционерлік
қоғамның мүддесіне жұмсау. Әкімшілдік - әміршілдік жүйеде қаржы рыногының
қызметін мемлекеттік бюджет, банктің несие жоспары, министрліктің қаржы
жоспары т.б. тетіктер арқылы жүргізілген.
Экономикалық реформа кезінде кәсіпорын өз шаруашылығын жаңа түрде
жүргізіп каржы ресурстарын қалыптасқан тәсілмен бөліп, қолдануға барынша
шектеу қойылды. Ресурстардың министрліктер арқылы ішкі сала бойынша
бөлінуін барынша қысқартты. Сондықтанда қаржы нарығы құрудың қажеттілігі
пайда болды. Оның экономикалық негізі - қаржы ресурстарына қажеттілігінен
туып, оны беру мүмкіндігін қысқартты.
Қаржы рыногы - өзінің инфрақұрылымымен айқындалған күрделі механизм және
жаңа ақпараттық ағымдармен ерекшеленеді. Қаржы рыногын құру үшін кешенді
мәселелерді меңгеру қажет. Оған бағалы қағаздар эмиссиясы және оның
курсының өзгеруі, инфрақұрылым мен ақпаратты қамтамасыз етуді жатқызамыз.
Рыноктық экономикаға өтуде қаржы нарығын дамыту несие -қаржы жүйесін қайта
құруды талап етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономикаға eкi түрлі қаржылық
қатынастар әсер етеді -бюджеттік және рыноктық. Мемлекеттік бюджет пен
баска денгейдегі бюджеттер және бюджеттік емес орталық қаржы қорларының
қалыптасуы, әдетте кәсіпкерлер отбасының қайтарылмайтын бip бөлігінен жене
азаматтар табысынан тұрады. Осы табыстар мемлекеттің қабылдаған міндеттері
мен мақсаттарына қайтарылмайтын бюджегтік қаржыландыру жолымен қолданылады.
Ақша ресурстарын бюджеттік пайдалану нарықпен толықтырылып отырылуы
қажет. Каржы нарығында ақша толыққанды тауар ретінде жұмыс атқарады. Оның
қолдану бағасы рынок санына сәйкес сұраным мен ұсыным негізінде
белгіленеді. Қаржы рыногы жағдайында кәсіпорын, ұйымдар, тұрғындар тұрақты
ақшалай қорланған табысты қалыптастырып, оны алуға ұмтылыс жасайды. Ал,
халық шаруашылығы қосымша қаржы көздеріне ие болады. Мұндай капитал
нарығынсыз кәсіпорындарды өзін- өзі қаржыландыру мүмкін емес. Олардың
инвестициялық мүмкіншіліктері тек өздерінің құрал-жабдықтарында шектеліп,
басқадай толтыру көздері жоқтың қасы.
Біздің шаруашылық өмірімізде ақша ресурстарын пайдалануда бюджеттік әдіс
кеңірек белен алып, қаржы нарьғы тіпті болғанда жоқ. Ақшаның барлық қоры
мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың үштен
eкici бөлінді. Несие жүйесінде тек қана мемлекеттік банктер жұмыс жасады.
Олардың қызметінде кәсіпкерлік бастамаға шек қойылды. Бюджеттік қор мен
несие ресурстары "жоспарға негізделіп" бөлініп, олардың қаржылық қауқары
және тиімді қолданылуы ескерілмеді. Рентабельділігі төмен және шығындары
көп кәсіпорындар осылай күн кешіп, берекесіздік белен алып, мемлекеттік
бюджет тапшылығы пайда болды. Жүзеге асырылған шаруашылық реформасының
(1965 жылғы) нәтижесінде кәсіпорынның қаржы ресурстары біршама өсті. Ал,
оларды пайдалану қатаң бақылауда болды. Кәсіпорын мен кәсіпорынның,
кәсіпорын мен тұрғындардың, кәсіпорын мен банктердің қорларды өзара бөле-
бөлісуіне тиым салынды. Банктегі кәсіпорын қорының(қаржысы) есеп шоттары
процентсіз сақталды.
Қаржы нарығын қалыптастырудың өзіндік қиындығы бар. Сондыктанда бағалы
қағаздар институтын құру қажет және қаржы нарығы инфрақұрылымын дамыту
абзал.
Республика президенті мемлекет басшысы ретінде қаржы жұмысы басқа
мемлекет органымен келісе отырып Конституция заңы бойынша мемлекет ішкі
және сыртқы саясаты арқылы қаржы саясатын іске асырылады. Президент
мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс қаржыларын және несие-ақша саясаттың
жүргізілуін, валюта және қаржылық қатынастардың дұрыс жүргізілуін,
қадағалап басқарып отырады. Республика парламенті республика қаржы
жұмыстарын парламенттен қарап олардың дұрыс жүргізілуін қадағалап қаржы
заңдарын және бюджет құрамын және оның орындалуына қарай бекітеді.
Республика қаржы бюджетінің салық және валюта саясатын дұрыс жүргізілуін
ұйымдастырушы-Қаржы министрлігі. Қаржы министрлігінің өзінің функцияларын
басқа министрлігімен келісе отырып жүзеге асырады.
Қаржы министрлігінің негізгі орындайтын міндеттері:
1. Республикадағы бюджет жүйесін дамыту;
2. Бірыңғай қаржы бюджеті, салық және валюта саясатын жасап, оны
ұйымдастыру;
3. Республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамуын қамтамасыз ету;
4. Мемлекет бюджет құрып, оның орындалуын қадағалау және бюджет
орындалуына есеп беру;
5. Мемлекеттің қаржы қарыздарын жоспарлап, оның дұрыстығын қамтамасыз
етеді;
6. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен әдісін басқару.
Қала, аудан көлемінде жергілікті органы әсер етеді. Олардың қызметі
жергілікті ақша қоры есебінен қаржыландырылады. Заң бойынша олар
мемлекеттік бюджетттің құраушы бөлімі болып саналмайды. Салыстырмалы
өзіндік жергілікті қаржының құрама бөлігі болып: жергілікті бюджет, арнайы
қойылған жергілікті қорлар, муниципиалды кәсіпорынды қаржыландыру болып
саналады. Мемлекеттік бюджет жергілікті басқару органның кірісі мен
шығыннан тұрады. Бұлар қабылдаған аймақтың есебіне жергілікті бюджеттің
кіріс бөлімі салықтан түскен түсімдер кәсіпорындардын есебінен іске
асырылады. Жергілікті басқару органның орталық бюджеті мен муниципиалды
қарыздары субвенция және дотациялары бойынша іске асырылады. Жергілікті
бюджеттің іске асырылуы үшін жер салығы, транспорт құралдарға салынатын
салығы, газ электр жүйесі мен іске асырылуы, сонымен қатар сауда-саттықпен
айналысуға лицензия алатын өнімдер, кәсіпорын қызметіне төлемдер және басқа
да мемлекеттік заңдар мен бекітілген түсімдерден туады.
3. Қаржы механизмі, қаржылық саясаты.
Қаржы басқа жүйесінің негізгі элементі-қаржылық саясаты. Бұл саясат
мемлекет қаржылық қарым-қатынастық мемлекет экономикалық және әлеуметтік
дамуын негізгі бағдарламасын жүзеге асыру қарым-қатынастарын көрсетеді.
Қаржы функциялары қаржы механизмі арқылы жүзеге асырылады. Қаржы механизмі
дегеніміз- бұл қаржы тәжірибесінің сыртқы қабы. Каржы механизмінің басты
элементтері: қаржы ресурстарының формалары, оларды іске асыру тәсілдері,
заң шығарушы нормативінің жүйесі, мемлекеттің кірістерін мен шығыстарын
анықтау, қолданылатын бюджет жүйесін ұйымдастыру, кәсіпорынның бағалы
қағаздар нарығының қаржылары.
Қаржы механизміне жататындар: қаржы туралы заңдар, қаржылық қатынастарды
ұйым формалары, орталықтандырылған ақша қаражатының ресурстарын жасап, оны
пайдалану, қаржы жоспарын жасау және қаржы җүйесін басқару формаларын
жасау. Қаржы механизмі қаржы саясатының бір бөлігі олардың қарым-қатынастың
орындаудағы мемлекеттік шараларының жиынтығы.
Қаржының қажеті әр субъектінің шаруашылық жұмыс ұйымдарға қажет. Қаржының
әрқашанда керектігінен туады. Қаржының арқасында ғана шаруашылықтардың
айналым қорының негізгі қорларын жасау,олардың негізгі өнімдерін үлғайту
және әртүрлі қызмет орындау, сол шаруашылықтардың қаржы ресурстарға
байланысты болады. Шаруашылық ұйымдардың әр сатысында қаржы қажеттілігі
анықталады. Қаржы мемлекеттің халық шаруашылығын реттеу үшін экономикалық
бір деңгейге жақсарту үшін, әлеуметтік-мәдени салаларды дамыту үшін және
халықты қорғау үшін негізінде мемлекеттің басқару және ұйымдастыру
жұмыстарын орындау үшін қаржының маңызы зор. Қаржы жүйесіне жататындар:
4. Мемлекеттік мекеменің қаржысы;
5. Кәсіпорынның, шаруашылық субъектінің және мекеменің формасы;
6. Қоғамдық мекеменің қаржысы.
Кәсіпорынның шаруашылық қаржы субъектісінің қаржысы негізінде сол
мекеменің шарушылығын жүргізү және дамыту үшін қолданылады. Кәсіпорынның,
мемлекеттік мекемелердің қаржысы дегеніміз- өндіріс саласында ақша қорын
жасау, оны бөліп пайдаланудан түскен жинақтарды, табыстарды пайдалану
кезіндегі қаржылық қарым-қатынастарды көрсетеді. Қаржылардың үлғайту
субъектілердің, жүмыскерлердің әлеуметтік жағдайын жақсарту, қаржы және
банк жүйесінің алдындағы міндеттерді орындау үшін қолданылады. Кәсіпорынның
қаржысы коммерциялық және коммерциялық емес мекемелердің, кәсіпорындардың
қаржысы болып бөлінеді.
Коммерциялық емес мекемелердің (мәдени, оку орындары, денсаулық сақтау)
негізінде мемлекеттік бюджетке түскен қаржылар арқылы және қосымша
көрсеткен кызметі үшін түскен қаржыларды және ақысыз көмек ретінде берілген
ақша қаржылары бойынша қаржыланады. Бұл мекемелер тиісті қаржының қаржы
сметасы бойынша пайдаланады. Негізгі олардың қаржылары- еңбекақы беру үшін,
шығынды жабу үшін банк алдындағы міндеттерді орындау үшін және әлеуметтік
қор жасау үшін пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар дегеніміз- қоғамдық мекемелер мен олардың
мүліктердің арасындағы қоғамдық мекемелер мен кәсіпорындар арасындағы
немесе қоғамдық мекеменің өздерінің араларындағы ақща қорын жасап, оны
пайдаланудағы экономикалық қарым-қатынастарды айтады. Қоғамдық мекемелердің
қаржылары кәсіпорындардан, мекемелерден түскен қаражаттар және сол
қоғамның, мекемелердің өзінің орындайтын міндеттерінен түскен қаржы-
қаражаттар олардың каржылық ресурсы болып табылады. Қауіпсіздендіру
саласының қаржы ресурсы мыналардан тұрады:
1. Әлеуметтік қауіпсіздендіру;
2. Мемлекеттік және жеке адамды қауіпсіздендіру;
3. Жауапкершілікті қауіпсіздендіру;
4. Кәсіпкерлікті қауіпсіздендіру.
ҚР-ның қаржылық басқаруын жоғары заң шығарушы органның үкіметі жүзеге
асырады. ҚР-ның қаржылық басқаруыніске асырушы- ҚР-ның қаржы министрлігі
және оның органдары. ҚР-ның қаржы министрлігінің негізгі міндеттері:
1. Мемлекеттің қаржы жүйесінің біржақтылығы- стратегиялық бағытының
таратылуы;
2. Мемлекеттік бюджеттің орындалуы және жобаның жасалуы;
3. Мемлекеттің қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және мемлекеттің
әлеуметтік экономикалық дамуына белсенді әсер етуі. Қаржы нарығының
дамуына шаралардың іске асырылуы;
4. Мемлекеттіңэкономикасына шетел қаржысын тарту ұсынысын қорғау;
5. Бюджеттік жоспарлауды қаржыландыру және есеп беру әдістерін жетілдіру;
ҚР-ның Қаржы министрлігі келесі функцияларды орындайды:
1. Мемлекеттік бюджеттің, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлардың орындалуын қамтамасыз етеді;
2. Мемлекеттің салық қызметінің көмегімен іске асыру. ҚР-ның мемлекеттік
қаржы полициясының ұсынысымен салық саясатымен бірге салық жүйесін
жетілдіру;
3. Баға белгілеу саясатын анықтауға қатысу;
4. Мемлекеттік қамсыздандыру қызметін жетілдіруге қатысу;
5. Мемлекет ішкі қарыздарын реттейді;
6. Қаржы нарығының даму ұсынысын іске асыру.
ҚР-ның Қаржы министрлігінің басты департаменттері болып: бюджет
департаменті, мемлекттік бюджет жобасын құрайтын, өнеркәсіп қаржыландыратын
департаменті, құрылыстық және құрылысты индустриялық даму, трансферт жүйесі
және онымен байланысты- тамақ өнеркәсібі, ауылшаруашылық және табиғи
қорғау, әскери қорғау кешендері, шетел несиелері және ішкі қарыздар, салық
реформасы, мемлекеттік бағалы қағаздар және қаржы нарығы.
Нарықтық қатынастарға көшу кезінде ең басты мағынаға қаржы менеджменті
деген ұғым қолайлы.
Қаржы менеджменті дегеніміз- бұл әртүрлі формадағы жекеменшік
кәсіпорынның қаржы ресурстарының тиімді басқару.
Мемлекет қоғамдық өмірдің әртүрлі жүйесінде саяси қызметтерін іске
асырады. Бұл қызмет объектісі болып экономика тұтасымен алынады және оның
жеке бөлік элементтері баға, ақша айналымы, қаржы, несие, валюта
қатынастарымен қарастырылады. Қаржы саясаты өзімен мына кешендерді қамтиды:
1. Қаржы саясатының жалпы концепциясын талдау, оның негізгі
бағыттарын, мақсаттарын, басты талаптарын анықтайды;
2. Қаржы механизмін құруы;
3. Мемлекеттің қаржы қызметтерін және экономиканың басқа субъектілерін
басқару.
Қаржы саясатын негізін стратегиялық бағыт құрайды. Мемлекеттің
экономикалық-әлеуметтік жүйесін іске асыруға қажетті басты ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді мақсаттарын шешуге қаржының пайдаланудың қажетті басты
мақсаттары. Қаржы стратегиялық бағыттары мемлекеттің негізгі жағдайларымен
байланыста болады. Мысалы, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға,
экономикалық және әлеуметтік тұрақтандыру экономиканың салаларындағы және
территориядағы өндіріс күштерді дамыту бағытындағы жағдайлар бұлар бір-
бірімен байланысты және бір-бірімен тәуелді болып келеді. Қаржы саясатының
басты құралы болып қаржы механизмін орнату болып болып табылады. Оның
көмегімен мемлекет қаржы облыстарындағы барлық қызметі іске асырылады.
ІІ. Қазақстанның бюджет жүйесінің экономикалық мәні.
Мемлекеттік бюджет жүйесінің түсінігі, мәні және құрамы.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет баланыстылығына қатты әсер етті. Ол жылма-
жыл қарыздар болған кәсіпорын мен ауыл шаруашылығының салмақты дотацияларды
бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып алу бағасы мен
ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-тендігінің бұзылуы нәтижесінде
де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа кеткен шығындарды
мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол мемлекеттің
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдің мемлекеттік бюджеті жеке баптар бойынша ара салмағы
төмендегідей
Бюджет- экономиканың категориясы болып анықталады, яғни экономикалық
қатынастардың пайда болуы мемлекет орталықтанған ақша қорына немесе
жергілікті ақша қорын қарайтын амал бюджеттік құқықтық категория болып
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары немесе өзін-өзі басқарудағы кіріс пен
шығыс жазылған тізім. Өзінің материалдық мазмұнда бюджет орталықтанған ақша
қоры. Мемлекеттік бюджет-бұл мемлекеттік ақша қаржыландыру негізгі
орталықтанған қорын жасаудың және пайдаланудың негізгі қаржы бағдарламасы.
Бюджет белгілі-бір кезеңге (тоқсан, жыл) жасалып заң түрінде бекітіледі.
Мемлекеттік бюджет халық шаруашылық, ғылым мен мәдениеттің жоспарлы түрде
дамуын қажеттіліктерін еңбекшілердің әл-ауқатын арттырумен мемлекет басқару
органдарын ұстауды еліміздің қорғанысын қаржыландыру қапржымен ресурстарын
қамтамасыз етіп отырады. Бюджет арқылы мемлекет кәсіпорында жасалытын таза
кірістің едәуір бөлігін әртүрлі құрылымнан тұрады. Оның кірістері халық
шаруашылығынан түсетін және халықтың төлемдерінен тұрады. Ал бюджет
шығынында халық шаруашылығының және әлеуметтік мәдени шаралары мен ғылымды
қаржыландыру басты орын алады. Қаржы беріктігі мен тұрақтылығы мемлекеттік
бюджеттің орындалуына байланысты, ол қоғамдық жан-жақты дамуына тікелей
әсер етеді. Бюджет шығыннан кірістің асып отыруы экономиканың
қажеттілігінен туады. Бюджет жүйесіне басшылық бүкіл ел үшін бір
орталықтанған жүзеге асырады.
Мемлекеттік бюджет шығындары құралы мен кұрылымы
1. Халық шаруашылық шығындар
2. Әскери қорғау
3. Басқа шығындар
4. Әлеуметтік мәдени шығындар
Халық шаруашылық шығындарына- нарықтық қатынастардың дамуына дейін халық
шаруашылық шығындарын, мемлекеттік бюджет шығыннан үлкен бөлігін алды.
Олардың құрамына: қоғамдық қызмет көрсету, тұрғын үй қызметтері, барлық
заңды тұлғаларды қаржыландыру шығындары жатады. Нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты халық шаруашылық шығындары ең төменгі жағдайға дейін
қысқартылады. Ол келесі мөлшерлерді қабылдауға байланысты:
1. Заңды тұлғаларға материалдық тәуелсіздік берілген үшін;
2. Мемлекеттік көмектері мен субъектінің қысқаруына;
3. Баға айырмасын өтеу дотация қысқаруы;
4. Капиталдың құрылыстың инвестициялық азаюы.
Әскери қорғау шығындарына басты орынды әскери технологияны өндіру және
сатып алу басты орын алады. Болған қаржыландыру бөлігі мен әскери флот
бөлігінде бөлуге тура келеді.
Басқа шығындар мемлекет басқару жүйесіне байланысты. Басқару аппаратын
жүзеге асыру және басқару шығындарының қысқаруы үлкен мағынаға ие.
Әлеуметтік мәдени шығындар. Мәдени жүйелері, өсу орындары,
денсаулық сақтандырумен және қаржыландырумен байланысты, әлеуметтік- мәдени
шығындары нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет халықтың әлеуметтік
мәдени шараларын, ресурстарын қаржыландыруға, халықтың әлеуметтік қорғауға
(жәрдем ақы төлеу, материалдық төлемдер, шағын мүлік) мемлекет үлкен көңіл
бөлу қажет.
Бюджеттердiң түрлерi мен деңгейлерi мынаған бөлінеді:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi;
- аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi.
Республикалық бюджет
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет
болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекiтiледi.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте
мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджетi, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi болып
табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған облыстың бюджетi, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджетi облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджетi болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Төтенше мемлекеттiк бюджет
1. Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi.
2. Төтенше мемлекеттiк бюджеттi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
3. Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк бюджеттi енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
4. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
5. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытына тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
6. Төтенше мемлекеттiк бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешiмдерiне сәйкес жүзеге асырылады.
7. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзiлмейдi.
8. Қазақстан Республикасының бiрнеше аймақтарының аумақтарында бiр
мезгiлде төтенше жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге
және республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзуге негiз бола алады.
Үкімет зейнетақы жөніндегі барлық карызды және жергілікті бюджеттердің
жалакы жөніндегі қарызын үстіміздегі жылдың аяғына дейін өтеу жөнінде шешім
қабылдады. Ал жергілікті бюджеттердің қалған басқа да қарыздарын өтеуді
1998-1999 жылдарға дейін кейінге қалдырды. Ақпан айында Үкімет жергілікті
билік органдарына жалақы жөніндегі және жалақы қорынан аударылатын қаржы
жөніндегі қарызды үстіміздегі жылдың бірінші жартысында өтеуге және жаңа
қарыздың қордаланып қалуын болдырмауға өкім шығарды. Жергілікті билік
органдарының өз шығындарын қысқартуын, қызметін жақсартуын және қайнар
көздері есебінен қосымша кіріс алуын ынталандыру үшін орталық бюджеттен осы
мақсаттарға қандай да бір қосымша трансферттер бөлінген жоқ. Үстіміздегі
жылда қарыз айтарлықтай бөлігі өтелді, сөйтіп жергілікті бюджеттердің
міндеттемелер сомасы ішкі жалпы өнімнің пайызы төмендеді.
Қазақстанда жұмыспен қамту деңгейінің артықтық ететін тұстары
байқалады. Бұл деңгей материалдар мен шикізаттың жетіспеуі, оның ішінде
жөндеу-пайдалануға беру жұмыстарына қажеттісінің жетіспеуі есебінен
қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі
мемлекеттік қызметтің тиімділігіне теріс әсерін тигізуде. Денсаулық сақтау
мен білім саласында жұмыспен қамту деңгейі тек қызметті пайдаланатын
адамдар мен оқушылардың санына ғана емес, сонымен бірге қосымша
материалдардың –дәрі-дәрмектің, оқу құралдарының санына қатысты да жоғары
болып табылады. Дәрі-дәрмексіз дәрігерлердің тым көп болуы немесе
оқулықтары жоқ педагогтардың көптігі емдеудің яки білімнің тиімділігін
қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, жұмыспен тым көп адамның қамтылуы
мемлекеттің медициналық және білім беру қызметін көрсетуінің сапасына теріс
әсерін тигізуде.
Кейбір салаларда, оның ішінде білім мен әлеуметтік қорғау саласында
мемлекеттік бағдарламалардың шашыраңқылығы мен өзара байланыстырылмауы
олардың тиімділігі мен айқындылығын төмендетуде. Мысалы, әлеуметтік
қорғау бағдарламасында тым кең ауқымды мақсаттар қамтылған. Сондықтан
оларды орындау мүмкін еместігі алдын-ала белгілі. Қазіргідей жағдайда әл-
ауқаты нашарларға көмектесу, ардагерлерге қамқорлық жасау, денсаулық сақтау
мен білім органдарының шалғай аудандардағы қызметкерлерінің еңбегін
ынталандыру сияқты шаралардың орындалуы екіталай. Жәрдем ақшалардың бір
бөлігі халықтың әл-ауқаты нашар топтарына негізгі тауарлар мен қызмет
түрлерін жеңілдікті бағалармен алып, пайдалануына көмек көрсетуге
бағытталған. Алайда бұл шара баға түзілу жүйесін бұзудың есебінен жасалған.
Бұған қоса жәрдемақылардың бәрі бірдей әл-ауқаты нашарларға жете де
алмайды.
Бізде мемлекет көрсететін қызметке баға белгілеуді жақсартатын күш-
мүмкіндік бар. Бір жағынан олар үшін төлемді салық салу арқылы, екінші
жағынан ақылы қызмет енгізу арқылы алуға болады. Баға жасаудың қазіргі
құрылымы Үкіметтің ресурстарды жұмылдыруын және тұтынушылардың мемлекеттік
қызметті тиімді пайдалануын қамтамасыз ете алмайды. Денсаулық сақтау және
білім мекемелерінің ақылы қызметін ұлғайтудың қазіргі тәсілі мемлекет
көрсететін қызметтің тиімділігін арттыру міндеттеріне де, бәсекелесуші
жекеменшік медицина және білім қызметтерін дамыту мақсаттарына да сай
келмейді.
Бюджеттер арасында қалыптасқан қазіргідей өзара сенімсіз қарым-
қатынастар Үкіметтің ресурстарды жұмылдыруын немесе облыстар арасында
қаржыны әділетті бөлуін, ал өкіметтің жергілікті органдарының өз қызметін
қалыпты җургізуін қамтамасыз етпейді.
Мысалы, кірістерді бөлу тетігі айтарлықтай бай аймақтарда оларды
жинаудың тиімділігіне жеткізе қоймайды.
Бізде қолданылып жүрген нормативтік-құқықтық база нарықтық орта өсіріп
шығаруға, шағын және орта кәсіпкерлікті көтермелеуге тым нашарлық етеді.
Мұндай жағдайда мемлекет тауарлық-материалдық тұрғыдан келгенде, жоғарыда
айтылғандай оқулықтарды бәсекелестік жағдайындағы бағалармен сатып ала
алмайды. Тыйым салушы нормативтік-құқықтық тәртіп мемлекеттік шығыстардың
бір бөлігінің – айталық білім мен оқытудыдың тиімділігін мейлінше азайтады.
Ал шын мәнінде ол жекеменшік инициативаны дамытуға көмектескен болар еді.
Үкімет реформаның бірқатар нұсқаларын қарастырмақшы. Олар жекеменшік
сектордың бұрын басым болған салаларда неғұрлым елеулі рөль көрсету
түрлерін неғұрлым тиімді ұсынуды, баға жасау тетігін мемлекеттік қызмет
көрсету үшін ресурстар тартуға пайдалануды, сондай-ақ Қазақстанда оларға
сұраныстың өзгеруіне неғұрлым тиімді ілесіп отыруды көздейді. Мұның, оның
ішінде бюджеттің шығыс бөлігін нақты құрайтын бөліктеріне қатысты
шаралардың да көптеген нұсқалары бар.
Мемлекеттік қызмет көрсетуге қажетті компоненттер жиынтығын жақсарту
керек. Денсаулық сақтау, білім беру салаларында да мұндай компонентті
қысқарту неғұрлым тиімді болар еді. Ал оқулықтар, дәрі-дәрмек сияқты
материалдарды арттырған дұрыс.
Тұтынушылардың денсаулық сақтау мен білім беру сияқты кейбір салаларда
қызметке ақы төлеуіне айқындылық және ретті жүйе енгізу қажет. Бұл
кірістерді тарту үшін пайдалы болып, мемлекеттік қызметті неғұрлым тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін болады.
Жалақы қорынан бюджеттен тыс бес қорға аударылатын қаржының жиналуын
жақсартқан жөн. Бұл істе осындай аударылатын ақшаны жинауды бір қолға алу
және бұл міндетті Салық комитетіне жүктеу де мәселені шешудің бір жолы
бола алады. Осындай кең ауқымда үнемделген сома едәуір мол болуы мүмкін.
Бұл шара тиімді болуы үшін салық комитеті өз қызметінің нәтижелілігін
арттыруға тиіс.
Денсаулық сақтау мен әлеуметтік қорғау қызметтерін көрсетуде
аймақтардың теңдігін қамтамасыз етуге көмектесу үшін ресурстарды
орталықтандыру деңгейін көтерген дұрыс.
Тағы бір шара-мемлекеттің қызметіне сұраныстың түрлерін және олардан
түсетін пайданың әлеуметтік нормасын ескеру. Жоғары оқу орындарын
бітірушілерге қызмет көрсету секторы сияқты ұлғайып келе жатқан секторларда
жұмыс алу үшін тиісті біліктілік қажет.
Сондай-ақ, бұл салада бәсекелестікті дамытуға және ықтимал
инвесторлардың нарықтарға неғұрлым еркін шығуына көмектесу мақсатымен,
саланы реттеу тәртібін жетілдіру талап етіледі.
Ең алдымен мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтуды қайта құру ісін
бюджет саласындағы жалақы құрылымын кеңінен реформалауды бастағанға дейін
жүзеге асыру қажет. Реформаға дейін жалақыны арттыру бюджет үшін көтере
алмас жүк болады. Үкімет шарттарды қысқартуды, жұмысқа қабылдауды біршама
немесе толық тоқтатуымен үйлестіруге тиіс. Сондай-ақ, ол мемлекет
қызметінен өз еркімен босануды ынталандыру үшін жұмыстан шығардағы
жәрдемақы төлеу тетігін енгізуге міндетті.
Орайы келгенде айта кететін бір жәйт, штаттар қысқарту процесін, ең
дұрысы, өндіріске зиян келмейтін салаларға бағыттаған дұрыс. Мұны қызметтің
жекеменшік сектор тиімді жұмыс істей алатын салаларында, мемлекеттік
функцияларды тік және көлбеу бағытта қайталайтын мекемелерде штат қысқарту
жолымен жүзеге асыруға болады.
Келесі қадам-жұмысқа жалдауды және қызмет сатысында өсуді қамтамасыз
ету үшін адам ресурстарын басқарудың тиімді жүйесін жасау. Бұл шара адам
ресурстарын басқарудың орталықтандырылған жүйесін енгізуді талап етеді.
Сондай-ақ қызмет сатысындағы өсуді қамтамасыз ету үшін штаттағы
қызметкерлердің қызметін бағалау жүйесін құру қажет болады.
Бюджет саласында жалақының теңгермелілігін өрістету қажет. Мұндай
ұлғайту үкіметтің жекеменшік секторға қатысты бәсекелестік қабілетін
арттырады, сөйтіп, уақыт өте келе өз құрамында кәсіби білікті
қызметкерлерді, сондай-ақ басшы қызметтердегі кадрларды ұстап тұруына
мүмкіндік береді.
Ақшалай емес төлемдердің бәрін ақшалай белгілеу жолымен және басқа
жеңілдіктердің күшін жою арқылы үкімет өтем жүйесінің ашықтығын арттыра
түсуі керек.
Түрлі деңгейдегі жергілікті өкімет органдары арасында табысты бөлу мен
шығынды бөлісу үшін жауапкершіліктің тұрақты жүйесін құру қажет. Мұның
мақсаты жыл сайынғы табысты бөлу және субвенциялар деңгейі жөніндегі
келіссөзден бас тарту болмақ.
Алдында айтқанымдай, трансферттердің қазіргі жүйесі салыстырмалы бай
аймақтардан салық жинауды ынталандыруды жеткілікті түрде қамтамасыз ете
алмайды. Үкімет ұлттық салықтың орталыққа тиесілі бөлігін табысы мол
облыстардың аударуын жүзеге асыруды қамтамасыз етуі керек.
Жергілікті өкімет органдарының қаржы қызметіне және техникалық
мүмкіндіктеріне бақылау жасауды да жақсарту түсу керек. Мұны жер-жерлерде
немесе Алматыда білім жетілдіру жолымен жүзеге асыруға болады.
Ішкі және сыртқы қарыздар бойынша мемлекеттік кепілдік беру
тоқтатылады. Сондай-ақ, Үкіметтің несиеге қаржы берү жөніндегі ағымдағы
операцияларды ұдайы бақылап отыру қажет.
Ақыр аяғында, несие беру тек мұқият зерттелген мемлекеттік
инвестициялық бағдарламалар шеңберінде ғана жүргізілетін болады.
Денсаулық сақтау жүйесі табысының басым бөлігіне орталықтандырылған
бақылау жүргізілуге тиіс. Аймақтардың теңдігін қамтамасыз ету үшін
ресурстардың неғұрлым жоғары деңгейде шоғырландырылуы талап етіледі. Оның
үстіне, бұл жүйе үшін бюджеттік жауапкершілікті орталықтандыруды денсаулық
сақтау министрлігінің өзінде жалғастыру қажет.
Денсаулық сақтау саласының мемлекеттік бөлігін оңтайландырып,
жекеменшік медицина қызметін көрсетуді жекеменшік медицина мекемелеріне
ауыстыруды ойластырды.
Мемлекеттік денсаулық сақтау жүйесі мекемелеріне жекеменшік көздерден
қаржыландырылатын медицина қызметін көрсетуге рұқсат ету жекеменшік
медициналық мекемелер жүйесінің дамуына жағдай жасай алмайды.
Сондай-ақ, бұл мемлекеттік медицина қызметін көрсетуге де зиянын
тигізуі мүмкін. Үкімет медициналық сақтандырудың жекеменшік нарығын
дамытуға арналған шарттарды женілдетуге тиіс.
Бюджеттік рерурстарға түсетін салмақты жеңілдету үшін медициналық
қызметке бірлесе ақы төлеуді енгізу туралы мәселе қаралмақ. Сондықтан,
мамандандырылған оқу орындарына қабылдаудың белгілі бір нормасын белгілеу
қажет.
Оқушы-оқытушы ара қатынасын сан жағынан біртіндеп көтеру мәселесі
қаралмақшы. Бұл шара көмекші қызмет атқаратын және әкімшілік саласындағы
қызметкерлер санын қысқартумен, жалақы төлеу ауқымын кеңейтумен және орташа
жалақыны көтерумен бірге жүруге тиіс.
Әкімшілік -шаруашылық шығындарын көбейту үшін Үкімет оқуға ресми түрде
ақы төлеуге неғұрлым ашық та тиімді нысан бере алар еді. Бұл жағдайда
ресурстарды бөлу баға арқылы белгіленетін болады. Өз кезегінде, бұл білім,
беру саласына жекеменшік сектордың енуін жеңілдетеді.
Сынып кешендері тәрізді физикалық нормалар негізінде ресурстар бөлуді
тоқтатып, сұраныс факторларын ескеруді бастайтын уақыт жетті. Бұл, ең
алдымен, оқушылардың санына қатысты.
Зейнетақы
Орын алмастырудың бастапқы коэффициенті зейнеткер алғаш рет жәрдемақ
алатын жасқа байланысты. Бұл шара зейнетақыны мезгілінен бұрын алудың
ынталандырылуын азайтып, ескі және ұсынылып отырған жаңа жүйе бойынша
зейнетақы алатын зейнеткерлердің теңдігін қамтамасыз етер еді.
Сонымен бір мезгілде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін жалақы қорынан
қаржы аударуды біртіндеп тоқтату кезінде икемділік көрсеткен жөн.
Бұл мемлекеттік зейнеткерлік жүйесі шеңберінде зейнетақы төлеуге
арналған ресурстардың жеткілікті болуын қамтамасыз ету үшін пайдалы болар
еді.
Сонымен қатар, ұсынылып отырған зейнеткерлік жүйесі мемлекеттік
зейнеткерлік жүйесі мемлекеттік зейнеткерлік жүйесі тәрізді жомарт бола
алмайтынын қоғамымыз мойындауға тиіс.
Біздің бағалы қағаздар нарығы мен сақтандыру нарығын дамытуға жан-
жақты жәрдем көрсетуіміз де осы ауыспалы кезеңнің қиындықтарын біршама
жеңілдету үшін жасалып отыр.
Әлеуметтік қорғау бағдарламаларын басқаруды жетілдіріп, оларды жүзеге
асыруға жұмсалатын шығындардың неғұрлым ашық болуын қамтамасыз ету қажет.
Әлеуметтік қорғау мақсатына арнап кәсіпорындарға жәрдемақы төлеу біртіндеп
жойылуы тиіс. Ал, бюджет-қаржысын үнемдеу-осындай қорғау бюджетін қосымша
қаржыландыру үшін пайдаланатын болады.
Ақыр аяғында, ең төменгі тұтыну қоржынының жағдайын бақылаудың
реалистік жүйесін құру қажет.
Осы бюджеттік салдарлардың кейбіреулері үстірт бағаланып, басқалары-
керісінше болуы мүмкін. Бұл өзара байланысып жатқан күрделі процесс. Бюджет
үшін оңтайлы болып келетін шаралармен бірге келеңсіз сипаттағы басқа
шаралар бірге жүретіні белгілі. Аталған шаралардың бюджеттік салдарларын
жеке-жеке талқылаудың түк те қажеті жоқ.
Қызметкерлер санын қысқартудың бюджеттегі салдарлары шектеулі болары
анық. Өйткені, мұндай қысқарту орташа жалақыны көтеру шараларымен бірге
жүретін болады. Оның үстіне, жұмыстан шыққан кезіндегі жәрдемақы төлеу
тетігінсіз оларды жүзеге асыру оңайға түсе қоймаса керек.
Жәрдемақыны қысқарту жөніндегі шаралар кедей адамдарға көмек
көрсетушараларымен бірге жүргізілуге тиіс. Бұл орайда бағаның көтерілуі
теріс әсерін тигізеді, ол жәрдемақы қысқартылғаннан кейін жүруі мүмкін.
Алайда, мұндай бір қызғылықты нәрсе бар : қызметкерлер санын қысқарту тек
жалақы жөнінен ғана емес, өтем төлемдері жөнінен де бюджет қаржысын
үнемдеуге әкеп соғар еді.
Қызмет көрсету үшін бірлесе ақы төлеу жүйесін енгізу де кедей
адамдарды медициналық қызмет бағасының артуынан қорғау шараларымен бірге
жүргізілуі тиіс.
Ең соңында, жалақы қорынан аударылатын қаржының жиналуын арттыру
жөніндегі шаралар Салық комитетінен қосымша шығындануды талап етеді. Жалақы
қорынан аударылатын қаржы ауыртпалығының артуы кәсіпорындардың
бәсекелестікке қабілеттілігіне де зиянын тигізеді.
Бюджет дефицитін (профицитін) қаржыландыру әдістері.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады. Бюджет
тапшылығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығысының
айырмашылығын жабу үшін мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді. Демек
мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі
салымының, сақтандыру қоғамдары қорының белгіленген бөлігін алып отырады.
Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады. Бюджет
тапшылығын бәсеңдету үшін мемлекет тек кана ішкі мүмкіндіктерімен ғана
шектелмей, кайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады.
Міне, осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
Бюджет тапшылығы(дефицит) дегеніміз- бюджет шығыны кірісінен артық болуы.
Бюджет қабылдаған кезде бюджет дефициті анықталады. Бекітіледі және ол
дефицитті қандай қаржылар арқылы жобалар жоспарланады. Бюджет
тапшылығы(дефицит) активті және пассивті формада болады.
Пассив формадағы дефицит әртүрлі бюджет жабу қорларына жабылып бұл қорлар
әлеуметтік салаға пайдаланады.
Активті бюджет дефициті формасы оны жабатын қордың негізінде халық
шаруашылығын дамытуға инновациялық, инвестииялық бағдарламаға жұмсалады.
Мемлекет бюджетті қаржыландыру қоры сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Ішкі қорына жататындар: несие мекемелерінен қарыз алу, мемлекеттік
заемдар алу, құнды қағаздар шығару кұқы, бюджеттік ссуда алу, шетел
мемлекеттерінің банктерінен және компанияларынан несие алу. Бюджет
тапшылығын төмендету үшін сервистирование жасайды.
Сервистирование дегеніміз- барлық мемлекеттік шығынды пропорционалды
бір мөлшерде пайыз есебінен ай сайын кезең бойынша жоспардың жылдың аяғына
дейін азайтып отыру.
Сонымен қатар профецит деген ұғым бар профецит дегеніміз- тапшылыққа
қарама-қарсы категория болып табылады. Ол бюджеттен түскен кірістің
шығыннан көп болуы. Бюджет тапшылығы пайда болу себептері:
1. Экономиканың дамуына көп мөлшерде мемлекет қаржыны пайдаланады
2. Төтенше жағдайдың болуы (соғыс, табиғи апаты);
3. Экономикадағы дағдарыстар қолданудың қаржы-несиелік жүйенің
экономикаға тигізетін әсерінің төмендегі құлдырау жағдайы.
Бюджет тапшылығын(дефицит) жабу үкіметке тапсырылады. Негізгі мемлекеттік
бюджет тапшылығы сыртқы және ішкі нарықтың капиталын қарызға алмастыру
арқылы жабылады. Конфискацияланған иесі жоқ мүліктерді сатудан табылған
қазыналардан, әртүрлі асыл металлдардан және мемлекет берілген мұрагерлік
мүліктерден республика азаматына берілген төлқұжат пен куәлік берілген
қаржылар лицензиясыз әкелген тауарға айыппұлдар және лицензиясыз тауар
конфискациядан түскен қаржылар және басқа мемлекеттік бюджеттен түсетін
айыппұлдар. Жергілікті бюджеттен түсетін салық пен міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих-экономика факультеті
Мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік қаржы жүйесі.
Орындаған :
Жетекші :
Факультеттің меңгерушісі :
Арқалық-2005
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. Қаржы қызметінің жалпы түсінігі.
1.1. Қаржының қалыптасуы. Түсінігі, маңызы және мақсаты ... ... ... .
1.2. Қаржы жүйесінің құрамы, қызметтері және принциптері ... ... ... .
1.3. Қаржы механизмі, қаржылық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Қазақстанның бюджет жүйесінің экономикалық мәні.
2.1. Мемлекеттік бюджет жүйесінің түсінігі,
мәні және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Бюджет дефицитін (профицитін) қаржыландыру әдістері ... ... ..
2.3. Бюджеттік кредиттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қазақстан Республиканың Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ...
ІІІ. ҚР-ның бюджет жүйесін реттеу процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1. Жаңа бюджет кодексінің ерекшеліктерін талдау
3.2. Бюджетті жоспарлау және бекіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Бюджеттің атқарылуы мен нақтылануы ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4. Бюджетаралық қатынастар және түсімдер мен шығыстарды бюджет
деңгейлері арасында бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5. Бюджеттік қатынастарды реттеу саласындағы мемлекеттік қаржылық
бақылау. Бюджеттік комиссиялардың құзіреті ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет баланыстылығына қатты әсер етті. Ол жылма-
жыл қарыздар болған кәсіпорын мен ауыл шаруашылығының салмақты дотацияларды
бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып алу бағасы мен
ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-тендігінің бұзылуы нәтижесінде
де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа кеткен шығындарды
мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол
мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі
немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және
нарықтық экономикада елдің мемлекеттік бюджеті жеке баптар бойынша ара
салмағы төмендегідей
Қаржы экономиканың қоғамдық қатынастармен анықталады. Бірақ қаржы
звеносында осы қатынастар анықталады да өзіндік әр мағыналарымен
түсіндіріледі. Бүтіндей қаржы жүйесі дегеніміз- ақша құралдар қорын
пайдалану және іске асыру процесіндегі қаржы қатынастағы әр жүйенің
жиынтығы. Басқаша сөзбен қаржы жүйесі кәсіпорындағы ақша қоры құралдарын
пайдалану және бөлу әдістері және формаларының жүйесі. ҚР қаржы жүйесі
келесі қаржылық қатынастың келесі звеноларын қамтиды:
1. Мемлекеттік бюджет жүйесі;
2. Бюджеттен тыс арнайы қорлар;
3. Мемлекеттік несие;
4. Сақтандыру қорлары;
5. Жекешелендіру;
6. Әртүрлі формадағы кәсіпорындағы қаржылары.
Қаржы жүйесі әртүрлі қаржылық қатынастардың топтарын арнайы
байланыстары және жиынтығы әрқайсысын ақша құралдар қорын пайдалану, іске
асыру негізін пайдаланады.
Қаржының қажеті әр субъектінің шаруашылық жұмыс ұйымдарға қажет. Қаржының
әрқашанда керектігінен туады. Қаржының арқасында ғана шаруашылықтардың
айналым қорының негізгі қорларын жасау,олардың негізгі өнімдерін үлғайту
және әртүрлі қызмет орындау, сол шаруашылықтардың қаржы ресурстарға
байланысты болады. Шаруашылық ұйымдардың әр сатысында қаржы қажеттілігі
анықталады. Қаржы мемлекеттің халық шаруашылығын реттеу үшін экономикалық
бір деңгейге жақсарту үшін, әлеуметтік-мәдени салаларды дамыту үшін және
халықты қорғау үшін негізінде мемлекеттің басқару және ұйымдастыру
жұмыстарын орындау үшін қаржының маңызы зор.
Қаржы жүйесіне жататындар:
1. Мемлекеттік мекеменің қаржысы;
2. Кәсіпорынның, шаруашылық субъектінің және мекеменің формасы;
3. Қоғамдық мекеменің қаржысы.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады. Бюджет
тапшылығын бәсеңдету үшін мемлекет тек кана ішкі мүмкіндіктерімен ғана
шектелмей, кайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады.
Міне, осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады.
Бюджет тапшылығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығысының
айырмашылығын жабу үшін мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді.
Осы туралы дипломдық жұмысымда толығырақ тоқталып өтейін.
І. Қаржы қызметінің жалпы түсінігі.
1.1. Қаржының қалыптасуы. Түсінігі, маңызы және мақсаты
Алғашқы қауым құрылысы кезінде класстар және мемлекет болған жоқ.
Бірінші ірі қоғамдық класстағы бөлініс- бұл құл иеленушілік және құлдар
және бірінші мемелекеттік құл иеленушілер. Қоғамдық экономикалық құл
иеленуші формацияда феодалықты өтуде феодалдық мемлекет құруды, сонымен
қатар қаржы төлеу категориясы ретінде қарастырды. Бірақ айта кету керек
қаржы ғана емес несие және баға пайдалану жолымен де іске асырылады. Ұлттық
табысты бөлу және қайта бөлу үшін тауар үйлестірілуі болуы керек. Баға ақша
құралдардың өсіңкілігін өнімді иесіне үйлестірілуден түскенін көрсетеді.
Ірі қайта бөлу процесі несиелік қатынастардан реттеледі. Қаржы және несие
өзара байланысты категория, сәйкесінше олар кәсіпорынның ақша қорын ұлғайту
негізгі айналымын қамтамасыз етеді. Несие ресурстары мемлекеттік бюджеттік
тапшылығын жабады.
Қаржы қатынасы екі жүйені қамтиды :
1. Экономика ақша қатынасы. Мемлекет орталықтанған ақша қорын пайдалану
және іске асырумен байланысты. Мемлекет бюджеттік жүйесі және
бюджеттік емес қорлардың өзіндік толықтырулар;
2. Экономикалық ақша қатынасы. Орталықтанбаған ақша қорының айналымын
басқарудың бөлінуі. Қаржы өзін экономикалық қатынасымен көрсетеді.
Іске асыру, бөлуі, дестранизацияланған, орталықтанған ақша құралдар
қорын, өндіріс ұлғайту жағдайы және мемлекет тапсырмаларымен және
функция мақсатына қатынасы.
Қаржыны бөлу функциясы екіге бөлінеді :
1. Ұлттық табысты бөлу- негізгі және алғашқы кіріс деп атайды. Олардың
қосындысы ұлттық табысқа тең болады. Материалдық өндіріс қатысушылар
арасында ұлттық табысты бөлу негізгі кіріспен іске асырылады. Олар екі
топқа бөлінеді:
а) материалдық өндіріс саласында адамдардың шаруалық кірісі жұмысшылар
мен жұмысшылардың еңбекақысы;
б) Материалдық өндіріс жүйесіндегі кәсіпорын кірісі;
2. Ұлттық табысты қайта бөлу және сала аралық бөлу құралы. Кәсіпорынның
және ұйымдардың қорлануы және табысты өте тиімді пайдаланумен
байланысты(денсаулық сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру тағы басқа). Сонымен
қатар қаржы бақылау функциясын да орындайды. Бақылау функциясы қор және
шығынға қатысты жалпы ішкі өнімді бөлген кезде немесе бөлуді бақылау
кезінде пайда болады.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде қаржылық бақылау жалпы және жеке
кәсіпорындар ғылыми техникалық прогресстің пайда болуы халық шаруашылығының
барлық салаларындағы дүниежүзілік жұмыс сапасын жақсаруын динамикалық
дамуын қамтамасыз етуге бағытталған. Ол өндірістік және өндірістік емес
жүйені қамтиды. Қаржылық бақылаудың басты мақсаттың бірі болып қаржылық
құқықтық сақталуын тексер, бюджеттік жүйесінің алдында каржылық міндеттің
толық және өз уақытында орындалуын, сонымен қатар салық жүйесі банктер,
ұйымдар мен кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың өзара міндеттері. Қаржы-
ақша қатынас жүйесі олардың айналым процесінде көрінетін ақша қорын
пайдалану мен орналасуында.
Ақша қозғалысы қаржылық экономикалық қатынастармен анықталады. Бұл
қатынас өзіне :
1. Кәсіпорындар аралық және мемлекет аралық (яғни заңды тұлғалар
аралығында) бұл мемлекеттік бюджетке салық төлеулермен;
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік қажеттілігін мемлекет
қаржыландару;
3. Халықпен мемлекетаралық- салық төлеу, халыққа жәрдемақы төлеу;
4. Кәсіпорындар мен жұмысшылар арасында еңбекақы төлеу, осы бағалы
қағаздар ұстаушыға дивидент төлеу;
5. Кәсіпорындар мен банктер арасында ақша құралдарын сату ұзақ мерзім
мен қысқа мерзім несие алу.
2. Қаржы жүйесінің құрамы, қызметтері және принциптері.
Қаржы- белгілі бip коғамның ақша ресурстары. Ол экономикамың дамуы мен
ұдайы өндіріс процесін камтамасыз етуге бағышталған. Кез келген мемлекетте
қоғамдағы ақша ресурстарының құрамына мемлекеттік қаржы, шаруашылық
жүйесінің қаржысы, кәсіпорынның және тұрғындардың қаржысы енеді.
Мемлекеттік қаржы - ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындардың,
әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуде, зандылық пен құқықты сақтауға,
қорғаныс пен қоғамдық шаруашылықты басқаруға жұмсалады. Мемлекеттік қаржы
құрамына : мемлекеттік бюджет, банктік және мемлекеттік несие, экономиканы
тұрақтандыру қоры, зейнеткерлік, тұрғындарды жұмыспен қамту қоры,
әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры, валюталық қор, мемлекеттік
қоғамдық ұйымдардың қаржысы, мемлекеттік салалық министрлік пен
ведомстваның қорлары енеді.
Шаруашылық жуйесіндегі қаржыны (мемлекеттік және мемлекеттік емес) —
компания, концерн, холдинг, акционерлік қоғам, ассоциация, трест,
бірлестіктердің ақшалай қаржысы құрайды.
Кәсіпорынның қаржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) -меншіктегі және
заемдағы қаржылар, ғылым мен техника корының ақшалай қаражаты, әлеуметтік-
мәдени даму мен материалдық ынталандыру қоры, амортизациялық қор, резервті
және сақтандыру қоры енеді.
Тұрғындардың қаржысы —шаруашылық, еңбек кызметтердің (жалақы, акция
дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде,
коммерциялық және халықтық банктегі сақталған қаржылардың, зейнеткерлік
қорды мемлекеттің icкe қосуының нәтижесінде ақшалай қаражатты құрайды.
Аталған құрылым қаржылық жүйені құрайды. Бұл құрылымның кызметі
экономикалық қатынастар жиынтығын тұрғызып, ақша қаражатын ұлғаймалы ұдайы
өндірісте құру, бөлу, пайдалануды жүзеге асырады. Және басқа да қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.
Рыноктық қатынастар жағдайында қаржы негізінде төрт кызметті атқарады:
бөлу, реттеу, ынталандыру және бақылау.
Мемлекет ұлттық табыстың едәуір бөлігін қоғамдық щаруашылыққа, әлеуметтік
— мәдени шараларға, мемлекет басқаруға мен корғанысты дамытуға бағыттауын
қаржының бөлу қызметі атқарады.
Қаржының реттеу қызметі экономикалық дамуды реттеуді мемлекеттің сырттай
тәсілімен жүргізгенінде пайда болады. Мемлекет оны салық салғанда, несие
саясатында, әртүрлі экономикалық жеңілдіктер мен дотация кезінде жүзеге
асырады.
Қаржының ынталандыру қызметі кәсіпорынның экономикалық дамуын әртүрлі
ынталандырғанда жүзеге асады.
Қаржының бақылау қызметі бөлінген қаражаттардың мақсатты пайдалануын
жүйелі түрде тексеру арқылы жүзеге асады.
Қаржы рыногы - рыноктық экономиканың қалыптасқан элементтерінің бірі. Өз
аясына капитал рыногын, валюта рыногын ғана емес және бағалы қағаздар
рыногын ендіреді. Бұл рыноктарды өз құрамына енгізудің мақсаты — еркін
қозғалыстағы ақша ресурстарын мемлекеттің, кәсіпорынның және акционерлік
қоғамның мүддесіне жұмсау. Әкімшілдік - әміршілдік жүйеде қаржы рыногының
қызметін мемлекеттік бюджет, банктің несие жоспары, министрліктің қаржы
жоспары т.б. тетіктер арқылы жүргізілген.
Экономикалық реформа кезінде кәсіпорын өз шаруашылығын жаңа түрде
жүргізіп каржы ресурстарын қалыптасқан тәсілмен бөліп, қолдануға барынша
шектеу қойылды. Ресурстардың министрліктер арқылы ішкі сала бойынша
бөлінуін барынша қысқартты. Сондықтанда қаржы нарығы құрудың қажеттілігі
пайда болды. Оның экономикалық негізі - қаржы ресурстарына қажеттілігінен
туып, оны беру мүмкіндігін қысқартты.
Қаржы рыногы - өзінің инфрақұрылымымен айқындалған күрделі механизм және
жаңа ақпараттық ағымдармен ерекшеленеді. Қаржы рыногын құру үшін кешенді
мәселелерді меңгеру қажет. Оған бағалы қағаздар эмиссиясы және оның
курсының өзгеруі, инфрақұрылым мен ақпаратты қамтамасыз етуді жатқызамыз.
Рыноктық экономикаға өтуде қаржы нарығын дамыту несие -қаржы жүйесін қайта
құруды талап етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономикаға eкi түрлі қаржылық
қатынастар әсер етеді -бюджеттік және рыноктық. Мемлекеттік бюджет пен
баска денгейдегі бюджеттер және бюджеттік емес орталық қаржы қорларының
қалыптасуы, әдетте кәсіпкерлер отбасының қайтарылмайтын бip бөлігінен жене
азаматтар табысынан тұрады. Осы табыстар мемлекеттің қабылдаған міндеттері
мен мақсаттарына қайтарылмайтын бюджегтік қаржыландыру жолымен қолданылады.
Ақша ресурстарын бюджеттік пайдалану нарықпен толықтырылып отырылуы
қажет. Каржы нарығында ақша толыққанды тауар ретінде жұмыс атқарады. Оның
қолдану бағасы рынок санына сәйкес сұраным мен ұсыным негізінде
белгіленеді. Қаржы рыногы жағдайында кәсіпорын, ұйымдар, тұрғындар тұрақты
ақшалай қорланған табысты қалыптастырып, оны алуға ұмтылыс жасайды. Ал,
халық шаруашылығы қосымша қаржы көздеріне ие болады. Мұндай капитал
нарығынсыз кәсіпорындарды өзін- өзі қаржыландыру мүмкін емес. Олардың
инвестициялық мүмкіншіліктері тек өздерінің құрал-жабдықтарында шектеліп,
басқадай толтыру көздері жоқтың қасы.
Біздің шаруашылық өмірімізде ақша ресурстарын пайдалануда бюджеттік әдіс
кеңірек белен алып, қаржы нарьғы тіпті болғанда жоқ. Ақшаның барлық қоры
мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың үштен
eкici бөлінді. Несие жүйесінде тек қана мемлекеттік банктер жұмыс жасады.
Олардың қызметінде кәсіпкерлік бастамаға шек қойылды. Бюджеттік қор мен
несие ресурстары "жоспарға негізделіп" бөлініп, олардың қаржылық қауқары
және тиімді қолданылуы ескерілмеді. Рентабельділігі төмен және шығындары
көп кәсіпорындар осылай күн кешіп, берекесіздік белен алып, мемлекеттік
бюджет тапшылығы пайда болды. Жүзеге асырылған шаруашылық реформасының
(1965 жылғы) нәтижесінде кәсіпорынның қаржы ресурстары біршама өсті. Ал,
оларды пайдалану қатаң бақылауда болды. Кәсіпорын мен кәсіпорынның,
кәсіпорын мен тұрғындардың, кәсіпорын мен банктердің қорларды өзара бөле-
бөлісуіне тиым салынды. Банктегі кәсіпорын қорының(қаржысы) есеп шоттары
процентсіз сақталды.
Қаржы нарығын қалыптастырудың өзіндік қиындығы бар. Сондыктанда бағалы
қағаздар институтын құру қажет және қаржы нарығы инфрақұрылымын дамыту
абзал.
Республика президенті мемлекет басшысы ретінде қаржы жұмысы басқа
мемлекет органымен келісе отырып Конституция заңы бойынша мемлекет ішкі
және сыртқы саясаты арқылы қаржы саясатын іске асырылады. Президент
мемлекеттік бюджет, бюджеттен тыс қаржыларын және несие-ақша саясаттың
жүргізілуін, валюта және қаржылық қатынастардың дұрыс жүргізілуін,
қадағалап басқарып отырады. Республика парламенті республика қаржы
жұмыстарын парламенттен қарап олардың дұрыс жүргізілуін қадағалап қаржы
заңдарын және бюджет құрамын және оның орындалуына қарай бекітеді.
Республика қаржы бюджетінің салық және валюта саясатын дұрыс жүргізілуін
ұйымдастырушы-Қаржы министрлігі. Қаржы министрлігінің өзінің функцияларын
басқа министрлігімен келісе отырып жүзеге асырады.
Қаржы министрлігінің негізгі орындайтын міндеттері:
1. Республикадағы бюджет жүйесін дамыту;
2. Бірыңғай қаржы бюджеті, салық және валюта саясатын жасап, оны
ұйымдастыру;
3. Республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамуын қамтамасыз ету;
4. Мемлекет бюджет құрып, оның орындалуын қадағалау және бюджет
орындалуына есеп беру;
5. Мемлекеттің қаржы қарыздарын жоспарлап, оның дұрыстығын қамтамасыз
етеді;
6. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен әдісін басқару.
Қала, аудан көлемінде жергілікті органы әсер етеді. Олардың қызметі
жергілікті ақша қоры есебінен қаржыландырылады. Заң бойынша олар
мемлекеттік бюджетттің құраушы бөлімі болып саналмайды. Салыстырмалы
өзіндік жергілікті қаржының құрама бөлігі болып: жергілікті бюджет, арнайы
қойылған жергілікті қорлар, муниципиалды кәсіпорынды қаржыландыру болып
саналады. Мемлекеттік бюджет жергілікті басқару органның кірісі мен
шығыннан тұрады. Бұлар қабылдаған аймақтың есебіне жергілікті бюджеттің
кіріс бөлімі салықтан түскен түсімдер кәсіпорындардын есебінен іске
асырылады. Жергілікті басқару органның орталық бюджеті мен муниципиалды
қарыздары субвенция және дотациялары бойынша іске асырылады. Жергілікті
бюджеттің іске асырылуы үшін жер салығы, транспорт құралдарға салынатын
салығы, газ электр жүйесі мен іске асырылуы, сонымен қатар сауда-саттықпен
айналысуға лицензия алатын өнімдер, кәсіпорын қызметіне төлемдер және басқа
да мемлекеттік заңдар мен бекітілген түсімдерден туады.
3. Қаржы механизмі, қаржылық саясаты.
Қаржы басқа жүйесінің негізгі элементі-қаржылық саясаты. Бұл саясат
мемлекет қаржылық қарым-қатынастық мемлекет экономикалық және әлеуметтік
дамуын негізгі бағдарламасын жүзеге асыру қарым-қатынастарын көрсетеді.
Қаржы функциялары қаржы механизмі арқылы жүзеге асырылады. Қаржы механизмі
дегеніміз- бұл қаржы тәжірибесінің сыртқы қабы. Каржы механизмінің басты
элементтері: қаржы ресурстарының формалары, оларды іске асыру тәсілдері,
заң шығарушы нормативінің жүйесі, мемлекеттің кірістерін мен шығыстарын
анықтау, қолданылатын бюджет жүйесін ұйымдастыру, кәсіпорынның бағалы
қағаздар нарығының қаржылары.
Қаржы механизміне жататындар: қаржы туралы заңдар, қаржылық қатынастарды
ұйым формалары, орталықтандырылған ақша қаражатының ресурстарын жасап, оны
пайдалану, қаржы жоспарын жасау және қаржы җүйесін басқару формаларын
жасау. Қаржы механизмі қаржы саясатының бір бөлігі олардың қарым-қатынастың
орындаудағы мемлекеттік шараларының жиынтығы.
Қаржының қажеті әр субъектінің шаруашылық жұмыс ұйымдарға қажет. Қаржының
әрқашанда керектігінен туады. Қаржының арқасында ғана шаруашылықтардың
айналым қорының негізгі қорларын жасау,олардың негізгі өнімдерін үлғайту
және әртүрлі қызмет орындау, сол шаруашылықтардың қаржы ресурстарға
байланысты болады. Шаруашылық ұйымдардың әр сатысында қаржы қажеттілігі
анықталады. Қаржы мемлекеттің халық шаруашылығын реттеу үшін экономикалық
бір деңгейге жақсарту үшін, әлеуметтік-мәдени салаларды дамыту үшін және
халықты қорғау үшін негізінде мемлекеттің басқару және ұйымдастыру
жұмыстарын орындау үшін қаржының маңызы зор. Қаржы жүйесіне жататындар:
4. Мемлекеттік мекеменің қаржысы;
5. Кәсіпорынның, шаруашылық субъектінің және мекеменің формасы;
6. Қоғамдық мекеменің қаржысы.
Кәсіпорынның шаруашылық қаржы субъектісінің қаржысы негізінде сол
мекеменің шарушылығын жүргізү және дамыту үшін қолданылады. Кәсіпорынның,
мемлекеттік мекемелердің қаржысы дегеніміз- өндіріс саласында ақша қорын
жасау, оны бөліп пайдаланудан түскен жинақтарды, табыстарды пайдалану
кезіндегі қаржылық қарым-қатынастарды көрсетеді. Қаржылардың үлғайту
субъектілердің, жүмыскерлердің әлеуметтік жағдайын жақсарту, қаржы және
банк жүйесінің алдындағы міндеттерді орындау үшін қолданылады. Кәсіпорынның
қаржысы коммерциялық және коммерциялық емес мекемелердің, кәсіпорындардың
қаржысы болып бөлінеді.
Коммерциялық емес мекемелердің (мәдени, оку орындары, денсаулық сақтау)
негізінде мемлекеттік бюджетке түскен қаржылар арқылы және қосымша
көрсеткен кызметі үшін түскен қаржыларды және ақысыз көмек ретінде берілген
ақша қаржылары бойынша қаржыланады. Бұл мекемелер тиісті қаржының қаржы
сметасы бойынша пайдаланады. Негізгі олардың қаржылары- еңбекақы беру үшін,
шығынды жабу үшін банк алдындағы міндеттерді орындау үшін және әлеуметтік
қор жасау үшін пайдаланады.
Мемлекеттік қаржылар дегеніміз- қоғамдық мекемелер мен олардың
мүліктердің арасындағы қоғамдық мекемелер мен кәсіпорындар арасындағы
немесе қоғамдық мекеменің өздерінің араларындағы ақща қорын жасап, оны
пайдаланудағы экономикалық қарым-қатынастарды айтады. Қоғамдық мекемелердің
қаржылары кәсіпорындардан, мекемелерден түскен қаражаттар және сол
қоғамның, мекемелердің өзінің орындайтын міндеттерінен түскен қаржы-
қаражаттар олардың каржылық ресурсы болып табылады. Қауіпсіздендіру
саласының қаржы ресурсы мыналардан тұрады:
1. Әлеуметтік қауіпсіздендіру;
2. Мемлекеттік және жеке адамды қауіпсіздендіру;
3. Жауапкершілікті қауіпсіздендіру;
4. Кәсіпкерлікті қауіпсіздендіру.
ҚР-ның қаржылық басқаруын жоғары заң шығарушы органның үкіметі жүзеге
асырады. ҚР-ның қаржылық басқаруыніске асырушы- ҚР-ның қаржы министрлігі
және оның органдары. ҚР-ның қаржы министрлігінің негізгі міндеттері:
1. Мемлекеттің қаржы жүйесінің біржақтылығы- стратегиялық бағытының
таратылуы;
2. Мемлекеттік бюджеттің орындалуы және жобаның жасалуы;
3. Мемлекеттің қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және мемлекеттің
әлеуметтік экономикалық дамуына белсенді әсер етуі. Қаржы нарығының
дамуына шаралардың іске асырылуы;
4. Мемлекеттіңэкономикасына шетел қаржысын тарту ұсынысын қорғау;
5. Бюджеттік жоспарлауды қаржыландыру және есеп беру әдістерін жетілдіру;
ҚР-ның Қаржы министрлігі келесі функцияларды орындайды:
1. Мемлекеттік бюджеттің, сонымен қатар мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлардың орындалуын қамтамасыз етеді;
2. Мемлекеттің салық қызметінің көмегімен іске асыру. ҚР-ның мемлекеттік
қаржы полициясының ұсынысымен салық саясатымен бірге салық жүйесін
жетілдіру;
3. Баға белгілеу саясатын анықтауға қатысу;
4. Мемлекеттік қамсыздандыру қызметін жетілдіруге қатысу;
5. Мемлекет ішкі қарыздарын реттейді;
6. Қаржы нарығының даму ұсынысын іске асыру.
ҚР-ның Қаржы министрлігінің басты департаменттері болып: бюджет
департаменті, мемлекттік бюджет жобасын құрайтын, өнеркәсіп қаржыландыратын
департаменті, құрылыстық және құрылысты индустриялық даму, трансферт жүйесі
және онымен байланысты- тамақ өнеркәсібі, ауылшаруашылық және табиғи
қорғау, әскери қорғау кешендері, шетел несиелері және ішкі қарыздар, салық
реформасы, мемлекеттік бағалы қағаздар және қаржы нарығы.
Нарықтық қатынастарға көшу кезінде ең басты мағынаға қаржы менеджменті
деген ұғым қолайлы.
Қаржы менеджменті дегеніміз- бұл әртүрлі формадағы жекеменшік
кәсіпорынның қаржы ресурстарының тиімді басқару.
Мемлекет қоғамдық өмірдің әртүрлі жүйесінде саяси қызметтерін іске
асырады. Бұл қызмет объектісі болып экономика тұтасымен алынады және оның
жеке бөлік элементтері баға, ақша айналымы, қаржы, несие, валюта
қатынастарымен қарастырылады. Қаржы саясаты өзімен мына кешендерді қамтиды:
1. Қаржы саясатының жалпы концепциясын талдау, оның негізгі
бағыттарын, мақсаттарын, басты талаптарын анықтайды;
2. Қаржы механизмін құруы;
3. Мемлекеттің қаржы қызметтерін және экономиканың басқа субъектілерін
басқару.
Қаржы саясатын негізін стратегиялық бағыт құрайды. Мемлекеттің
экономикалық-әлеуметтік жүйесін іске асыруға қажетті басты ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді мақсаттарын шешуге қаржының пайдаланудың қажетті басты
мақсаттары. Қаржы стратегиялық бағыттары мемлекеттің негізгі жағдайларымен
байланыста болады. Мысалы, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға,
экономикалық және әлеуметтік тұрақтандыру экономиканың салаларындағы және
территориядағы өндіріс күштерді дамыту бағытындағы жағдайлар бұлар бір-
бірімен байланысты және бір-бірімен тәуелді болып келеді. Қаржы саясатының
басты құралы болып қаржы механизмін орнату болып болып табылады. Оның
көмегімен мемлекет қаржы облыстарындағы барлық қызметі іске асырылады.
ІІ. Қазақстанның бюджет жүйесінің экономикалық мәні.
Мемлекеттік бюджет жүйесінің түсінігі, мәні және құрамы.
Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ретінде 1991-ші жылға дейін Одақтық бюджет болып келді.
Оған барлық Одақтас республикалардың бюджет енген еді. Бүгінде Қазақстан
егеменді ел болған сон, республика үкіметі өзінің ұлттық мемлекеттік
бюджетін жасауға кірісіп кетті.
Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылық күйін кеше бастады.
Рыноктық қатынастарға көшу бюджет баланыстылығына қатты әсер етті. Ол жылма-
жыл қарыздар болған кәсіпорын мен ауыл шаруашылығының салмақты дотацияларды
бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін сатып алу бағасы мен
ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-тендігінің бұзылуы нәтижесінде
де болды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғанысқа кеткен шығындарды
мемлекет дотациялап отырды.
Мемлекеттік бюджет - мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары. Ол мемлекеттің
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдің мемлекеттік бюджеті жеке баптар бойынша ара салмағы
төмендегідей
Бюджет- экономиканың категориясы болып анықталады, яғни экономикалық
қатынастардың пайда болуы мемлекет орталықтанған ақша қорына немесе
жергілікті ақша қорын қарайтын амал бюджеттік құқықтық категория болып
мемлекеттің негізгі қаржы жоспары немесе өзін-өзі басқарудағы кіріс пен
шығыс жазылған тізім. Өзінің материалдық мазмұнда бюджет орталықтанған ақша
қоры. Мемлекеттік бюджет-бұл мемлекеттік ақша қаржыландыру негізгі
орталықтанған қорын жасаудың және пайдаланудың негізгі қаржы бағдарламасы.
Бюджет белгілі-бір кезеңге (тоқсан, жыл) жасалып заң түрінде бекітіледі.
Мемлекеттік бюджет халық шаруашылық, ғылым мен мәдениеттің жоспарлы түрде
дамуын қажеттіліктерін еңбекшілердің әл-ауқатын арттырумен мемлекет басқару
органдарын ұстауды еліміздің қорғанысын қаржыландыру қапржымен ресурстарын
қамтамасыз етіп отырады. Бюджет арқылы мемлекет кәсіпорында жасалытын таза
кірістің едәуір бөлігін әртүрлі құрылымнан тұрады. Оның кірістері халық
шаруашылығынан түсетін және халықтың төлемдерінен тұрады. Ал бюджет
шығынында халық шаруашылығының және әлеуметтік мәдени шаралары мен ғылымды
қаржыландыру басты орын алады. Қаржы беріктігі мен тұрақтылығы мемлекеттік
бюджеттің орындалуына байланысты, ол қоғамдық жан-жақты дамуына тікелей
әсер етеді. Бюджет шығыннан кірістің асып отыруы экономиканың
қажеттілігінен туады. Бюджет жүйесіне басшылық бүкіл ел үшін бір
орталықтанған жүзеге асырады.
Мемлекеттік бюджет шығындары құралы мен кұрылымы
1. Халық шаруашылық шығындар
2. Әскери қорғау
3. Басқа шығындар
4. Әлеуметтік мәдени шығындар
Халық шаруашылық шығындарына- нарықтық қатынастардың дамуына дейін халық
шаруашылық шығындарын, мемлекеттік бюджет шығыннан үлкен бөлігін алды.
Олардың құрамына: қоғамдық қызмет көрсету, тұрғын үй қызметтері, барлық
заңды тұлғаларды қаржыландыру шығындары жатады. Нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты халық шаруашылық шығындары ең төменгі жағдайға дейін
қысқартылады. Ол келесі мөлшерлерді қабылдауға байланысты:
1. Заңды тұлғаларға материалдық тәуелсіздік берілген үшін;
2. Мемлекеттік көмектері мен субъектінің қысқаруына;
3. Баға айырмасын өтеу дотация қысқаруы;
4. Капиталдың құрылыстың инвестициялық азаюы.
Әскери қорғау шығындарына басты орынды әскери технологияны өндіру және
сатып алу басты орын алады. Болған қаржыландыру бөлігі мен әскери флот
бөлігінде бөлуге тура келеді.
Басқа шығындар мемлекет басқару жүйесіне байланысты. Басқару аппаратын
жүзеге асыру және басқару шығындарының қысқаруы үлкен мағынаға ие.
Әлеуметтік мәдени шығындар. Мәдени жүйелері, өсу орындары,
денсаулық сақтандырумен және қаржыландырумен байланысты, әлеуметтік- мәдени
шығындары нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет халықтың әлеуметтік
мәдени шараларын, ресурстарын қаржыландыруға, халықтың әлеуметтік қорғауға
(жәрдем ақы төлеу, материалдық төлемдер, шағын мүлік) мемлекет үлкен көңіл
бөлу қажет.
Бюджеттердiң түрлерi мен деңгейлерi мынаған бөлінеді:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi;
- аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi.
Республикалық бюджет
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және орталық мемлекеттiк органдардың, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және мемлекеттiк саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын
iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет
болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекiтiледi.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер, есебiнен
қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк
органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға
ведомстволық бағынысты мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын
қаржымен қамтамасыз етуге және тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкте
мемлекеттiк саясатты iске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
облыс бюджетi, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетi болып
табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған облыстың бюджетi, республикалық маңызы
бар қаланың, астананың бюджетi облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
1. Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджетi болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Төтенше мемлекеттiк бюджет
1. Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгiзiледi.
2. Төтенше мемлекеттiк бюджеттi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
3. Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк бюджеттi енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
4. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
5. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытына тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
6. Төтенше мемлекеттiк бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешiмдерiне сәйкес жүзеге асырылады.
7. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзiлмейдi.
8. Қазақстан Республикасының бiрнеше аймақтарының аумақтарында бiр
мезгiлде төтенше жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге
және республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзуге негiз бола алады.
Үкімет зейнетақы жөніндегі барлық карызды және жергілікті бюджеттердің
жалакы жөніндегі қарызын үстіміздегі жылдың аяғына дейін өтеу жөнінде шешім
қабылдады. Ал жергілікті бюджеттердің қалған басқа да қарыздарын өтеуді
1998-1999 жылдарға дейін кейінге қалдырды. Ақпан айында Үкімет жергілікті
билік органдарына жалақы жөніндегі және жалақы қорынан аударылатын қаржы
жөніндегі қарызды үстіміздегі жылдың бірінші жартысында өтеуге және жаңа
қарыздың қордаланып қалуын болдырмауға өкім шығарды. Жергілікті билік
органдарының өз шығындарын қысқартуын, қызметін жақсартуын және қайнар
көздері есебінен қосымша кіріс алуын ынталандыру үшін орталық бюджеттен осы
мақсаттарға қандай да бір қосымша трансферттер бөлінген жоқ. Үстіміздегі
жылда қарыз айтарлықтай бөлігі өтелді, сөйтіп жергілікті бюджеттердің
міндеттемелер сомасы ішкі жалпы өнімнің пайызы төмендеді.
Қазақстанда жұмыспен қамту деңгейінің артықтық ететін тұстары
байқалады. Бұл деңгей материалдар мен шикізаттың жетіспеуі, оның ішінде
жөндеу-пайдалануға беру жұмыстарына қажеттісінің жетіспеуі есебінен
қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі
мемлекеттік қызметтің тиімділігіне теріс әсерін тигізуде. Денсаулық сақтау
мен білім саласында жұмыспен қамту деңгейі тек қызметті пайдаланатын
адамдар мен оқушылардың санына ғана емес, сонымен бірге қосымша
материалдардың –дәрі-дәрмектің, оқу құралдарының санына қатысты да жоғары
болып табылады. Дәрі-дәрмексіз дәрігерлердің тым көп болуы немесе
оқулықтары жоқ педагогтардың көптігі емдеудің яки білімнің тиімділігін
қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, жұмыспен тым көп адамның қамтылуы
мемлекеттің медициналық және білім беру қызметін көрсетуінің сапасына теріс
әсерін тигізуде.
Кейбір салаларда, оның ішінде білім мен әлеуметтік қорғау саласында
мемлекеттік бағдарламалардың шашыраңқылығы мен өзара байланыстырылмауы
олардың тиімділігі мен айқындылығын төмендетуде. Мысалы, әлеуметтік
қорғау бағдарламасында тым кең ауқымды мақсаттар қамтылған. Сондықтан
оларды орындау мүмкін еместігі алдын-ала белгілі. Қазіргідей жағдайда әл-
ауқаты нашарларға көмектесу, ардагерлерге қамқорлық жасау, денсаулық сақтау
мен білім органдарының шалғай аудандардағы қызметкерлерінің еңбегін
ынталандыру сияқты шаралардың орындалуы екіталай. Жәрдем ақшалардың бір
бөлігі халықтың әл-ауқаты нашар топтарына негізгі тауарлар мен қызмет
түрлерін жеңілдікті бағалармен алып, пайдалануына көмек көрсетуге
бағытталған. Алайда бұл шара баға түзілу жүйесін бұзудың есебінен жасалған.
Бұған қоса жәрдемақылардың бәрі бірдей әл-ауқаты нашарларға жете де
алмайды.
Бізде мемлекет көрсететін қызметке баға белгілеуді жақсартатын күш-
мүмкіндік бар. Бір жағынан олар үшін төлемді салық салу арқылы, екінші
жағынан ақылы қызмет енгізу арқылы алуға болады. Баға жасаудың қазіргі
құрылымы Үкіметтің ресурстарды жұмылдыруын және тұтынушылардың мемлекеттік
қызметті тиімді пайдалануын қамтамасыз ете алмайды. Денсаулық сақтау және
білім мекемелерінің ақылы қызметін ұлғайтудың қазіргі тәсілі мемлекет
көрсететін қызметтің тиімділігін арттыру міндеттеріне де, бәсекелесуші
жекеменшік медицина және білім қызметтерін дамыту мақсаттарына да сай
келмейді.
Бюджеттер арасында қалыптасқан қазіргідей өзара сенімсіз қарым-
қатынастар Үкіметтің ресурстарды жұмылдыруын немесе облыстар арасында
қаржыны әділетті бөлуін, ал өкіметтің жергілікті органдарының өз қызметін
қалыпты җургізуін қамтамасыз етпейді.
Мысалы, кірістерді бөлу тетігі айтарлықтай бай аймақтарда оларды
жинаудың тиімділігіне жеткізе қоймайды.
Бізде қолданылып жүрген нормативтік-құқықтық база нарықтық орта өсіріп
шығаруға, шағын және орта кәсіпкерлікті көтермелеуге тым нашарлық етеді.
Мұндай жағдайда мемлекет тауарлық-материалдық тұрғыдан келгенде, жоғарыда
айтылғандай оқулықтарды бәсекелестік жағдайындағы бағалармен сатып ала
алмайды. Тыйым салушы нормативтік-құқықтық тәртіп мемлекеттік шығыстардың
бір бөлігінің – айталық білім мен оқытудыдың тиімділігін мейлінше азайтады.
Ал шын мәнінде ол жекеменшік инициативаны дамытуға көмектескен болар еді.
Үкімет реформаның бірқатар нұсқаларын қарастырмақшы. Олар жекеменшік
сектордың бұрын басым болған салаларда неғұрлым елеулі рөль көрсету
түрлерін неғұрлым тиімді ұсынуды, баға жасау тетігін мемлекеттік қызмет
көрсету үшін ресурстар тартуға пайдалануды, сондай-ақ Қазақстанда оларға
сұраныстың өзгеруіне неғұрлым тиімді ілесіп отыруды көздейді. Мұның, оның
ішінде бюджеттің шығыс бөлігін нақты құрайтын бөліктеріне қатысты
шаралардың да көптеген нұсқалары бар.
Мемлекеттік қызмет көрсетуге қажетті компоненттер жиынтығын жақсарту
керек. Денсаулық сақтау, білім беру салаларында да мұндай компонентті
қысқарту неғұрлым тиімді болар еді. Ал оқулықтар, дәрі-дәрмек сияқты
материалдарды арттырған дұрыс.
Тұтынушылардың денсаулық сақтау мен білім беру сияқты кейбір салаларда
қызметке ақы төлеуіне айқындылық және ретті жүйе енгізу қажет. Бұл
кірістерді тарту үшін пайдалы болып, мемлекеттік қызметті неғұрлым тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін болады.
Жалақы қорынан бюджеттен тыс бес қорға аударылатын қаржының жиналуын
жақсартқан жөн. Бұл істе осындай аударылатын ақшаны жинауды бір қолға алу
және бұл міндетті Салық комитетіне жүктеу де мәселені шешудің бір жолы
бола алады. Осындай кең ауқымда үнемделген сома едәуір мол болуы мүмкін.
Бұл шара тиімді болуы үшін салық комитеті өз қызметінің нәтижелілігін
арттыруға тиіс.
Денсаулық сақтау мен әлеуметтік қорғау қызметтерін көрсетуде
аймақтардың теңдігін қамтамасыз етуге көмектесу үшін ресурстарды
орталықтандыру деңгейін көтерген дұрыс.
Тағы бір шара-мемлекеттің қызметіне сұраныстың түрлерін және олардан
түсетін пайданың әлеуметтік нормасын ескеру. Жоғары оқу орындарын
бітірушілерге қызмет көрсету секторы сияқты ұлғайып келе жатқан секторларда
жұмыс алу үшін тиісті біліктілік қажет.
Сондай-ақ, бұл салада бәсекелестікті дамытуға және ықтимал
инвесторлардың нарықтарға неғұрлым еркін шығуына көмектесу мақсатымен,
саланы реттеу тәртібін жетілдіру талап етіледі.
Ең алдымен мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтуды қайта құру ісін
бюджет саласындағы жалақы құрылымын кеңінен реформалауды бастағанға дейін
жүзеге асыру қажет. Реформаға дейін жалақыны арттыру бюджет үшін көтере
алмас жүк болады. Үкімет шарттарды қысқартуды, жұмысқа қабылдауды біршама
немесе толық тоқтатуымен үйлестіруге тиіс. Сондай-ақ, ол мемлекет
қызметінен өз еркімен босануды ынталандыру үшін жұмыстан шығардағы
жәрдемақы төлеу тетігін енгізуге міндетті.
Орайы келгенде айта кететін бір жәйт, штаттар қысқарту процесін, ең
дұрысы, өндіріске зиян келмейтін салаларға бағыттаған дұрыс. Мұны қызметтің
жекеменшік сектор тиімді жұмыс істей алатын салаларында, мемлекеттік
функцияларды тік және көлбеу бағытта қайталайтын мекемелерде штат қысқарту
жолымен жүзеге асыруға болады.
Келесі қадам-жұмысқа жалдауды және қызмет сатысында өсуді қамтамасыз
ету үшін адам ресурстарын басқарудың тиімді жүйесін жасау. Бұл шара адам
ресурстарын басқарудың орталықтандырылған жүйесін енгізуді талап етеді.
Сондай-ақ қызмет сатысындағы өсуді қамтамасыз ету үшін штаттағы
қызметкерлердің қызметін бағалау жүйесін құру қажет болады.
Бюджет саласында жалақының теңгермелілігін өрістету қажет. Мұндай
ұлғайту үкіметтің жекеменшік секторға қатысты бәсекелестік қабілетін
арттырады, сөйтіп, уақыт өте келе өз құрамында кәсіби білікті
қызметкерлерді, сондай-ақ басшы қызметтердегі кадрларды ұстап тұруына
мүмкіндік береді.
Ақшалай емес төлемдердің бәрін ақшалай белгілеу жолымен және басқа
жеңілдіктердің күшін жою арқылы үкімет өтем жүйесінің ашықтығын арттыра
түсуі керек.
Түрлі деңгейдегі жергілікті өкімет органдары арасында табысты бөлу мен
шығынды бөлісу үшін жауапкершіліктің тұрақты жүйесін құру қажет. Мұның
мақсаты жыл сайынғы табысты бөлу және субвенциялар деңгейі жөніндегі
келіссөзден бас тарту болмақ.
Алдында айтқанымдай, трансферттердің қазіргі жүйесі салыстырмалы бай
аймақтардан салық жинауды ынталандыруды жеткілікті түрде қамтамасыз ете
алмайды. Үкімет ұлттық салықтың орталыққа тиесілі бөлігін табысы мол
облыстардың аударуын жүзеге асыруды қамтамасыз етуі керек.
Жергілікті өкімет органдарының қаржы қызметіне және техникалық
мүмкіндіктеріне бақылау жасауды да жақсарту түсу керек. Мұны жер-жерлерде
немесе Алматыда білім жетілдіру жолымен жүзеге асыруға болады.
Ішкі және сыртқы қарыздар бойынша мемлекеттік кепілдік беру
тоқтатылады. Сондай-ақ, Үкіметтің несиеге қаржы берү жөніндегі ағымдағы
операцияларды ұдайы бақылап отыру қажет.
Ақыр аяғында, несие беру тек мұқият зерттелген мемлекеттік
инвестициялық бағдарламалар шеңберінде ғана жүргізілетін болады.
Денсаулық сақтау жүйесі табысының басым бөлігіне орталықтандырылған
бақылау жүргізілуге тиіс. Аймақтардың теңдігін қамтамасыз ету үшін
ресурстардың неғұрлым жоғары деңгейде шоғырландырылуы талап етіледі. Оның
үстіне, бұл жүйе үшін бюджеттік жауапкершілікті орталықтандыруды денсаулық
сақтау министрлігінің өзінде жалғастыру қажет.
Денсаулық сақтау саласының мемлекеттік бөлігін оңтайландырып,
жекеменшік медицина қызметін көрсетуді жекеменшік медицина мекемелеріне
ауыстыруды ойластырды.
Мемлекеттік денсаулық сақтау жүйесі мекемелеріне жекеменшік көздерден
қаржыландырылатын медицина қызметін көрсетуге рұқсат ету жекеменшік
медициналық мекемелер жүйесінің дамуына жағдай жасай алмайды.
Сондай-ақ, бұл мемлекеттік медицина қызметін көрсетуге де зиянын
тигізуі мүмкін. Үкімет медициналық сақтандырудың жекеменшік нарығын
дамытуға арналған шарттарды женілдетуге тиіс.
Бюджеттік рерурстарға түсетін салмақты жеңілдету үшін медициналық
қызметке бірлесе ақы төлеуді енгізу туралы мәселе қаралмақ. Сондықтан,
мамандандырылған оқу орындарына қабылдаудың белгілі бір нормасын белгілеу
қажет.
Оқушы-оқытушы ара қатынасын сан жағынан біртіндеп көтеру мәселесі
қаралмақшы. Бұл шара көмекші қызмет атқаратын және әкімшілік саласындағы
қызметкерлер санын қысқартумен, жалақы төлеу ауқымын кеңейтумен және орташа
жалақыны көтерумен бірге жүруге тиіс.
Әкімшілік -шаруашылық шығындарын көбейту үшін Үкімет оқуға ресми түрде
ақы төлеуге неғұрлым ашық та тиімді нысан бере алар еді. Бұл жағдайда
ресурстарды бөлу баға арқылы белгіленетін болады. Өз кезегінде, бұл білім,
беру саласына жекеменшік сектордың енуін жеңілдетеді.
Сынып кешендері тәрізді физикалық нормалар негізінде ресурстар бөлуді
тоқтатып, сұраныс факторларын ескеруді бастайтын уақыт жетті. Бұл, ең
алдымен, оқушылардың санына қатысты.
Зейнетақы
Орын алмастырудың бастапқы коэффициенті зейнеткер алғаш рет жәрдемақ
алатын жасқа байланысты. Бұл шара зейнетақыны мезгілінен бұрын алудың
ынталандырылуын азайтып, ескі және ұсынылып отырған жаңа жүйе бойынша
зейнетақы алатын зейнеткерлердің теңдігін қамтамасыз етер еді.
Сонымен бір мезгілде мемлекеттік зейнетақы төлеу үшін жалақы қорынан
қаржы аударуды біртіндеп тоқтату кезінде икемділік көрсеткен жөн.
Бұл мемлекеттік зейнеткерлік жүйесі шеңберінде зейнетақы төлеуге
арналған ресурстардың жеткілікті болуын қамтамасыз ету үшін пайдалы болар
еді.
Сонымен қатар, ұсынылып отырған зейнеткерлік жүйесі мемлекеттік
зейнеткерлік жүйесі мемлекеттік зейнеткерлік жүйесі тәрізді жомарт бола
алмайтынын қоғамымыз мойындауға тиіс.
Біздің бағалы қағаздар нарығы мен сақтандыру нарығын дамытуға жан-
жақты жәрдем көрсетуіміз де осы ауыспалы кезеңнің қиындықтарын біршама
жеңілдету үшін жасалып отыр.
Әлеуметтік қорғау бағдарламаларын басқаруды жетілдіріп, оларды жүзеге
асыруға жұмсалатын шығындардың неғұрлым ашық болуын қамтамасыз ету қажет.
Әлеуметтік қорғау мақсатына арнап кәсіпорындарға жәрдемақы төлеу біртіндеп
жойылуы тиіс. Ал, бюджет-қаржысын үнемдеу-осындай қорғау бюджетін қосымша
қаржыландыру үшін пайдаланатын болады.
Ақыр аяғында, ең төменгі тұтыну қоржынының жағдайын бақылаудың
реалистік жүйесін құру қажет.
Осы бюджеттік салдарлардың кейбіреулері үстірт бағаланып, басқалары-
керісінше болуы мүмкін. Бұл өзара байланысып жатқан күрделі процесс. Бюджет
үшін оңтайлы болып келетін шаралармен бірге келеңсіз сипаттағы басқа
шаралар бірге жүретіні белгілі. Аталған шаралардың бюджеттік салдарларын
жеке-жеке талқылаудың түк те қажеті жоқ.
Қызметкерлер санын қысқартудың бюджеттегі салдарлары шектеулі болары
анық. Өйткені, мұндай қысқарту орташа жалақыны көтеру шараларымен бірге
жүретін болады. Оның үстіне, жұмыстан шыққан кезіндегі жәрдемақы төлеу
тетігінсіз оларды жүзеге асыру оңайға түсе қоймаса керек.
Жәрдемақыны қысқарту жөніндегі шаралар кедей адамдарға көмек
көрсетушараларымен бірге жүргізілуге тиіс. Бұл орайда бағаның көтерілуі
теріс әсерін тигізеді, ол жәрдемақы қысқартылғаннан кейін жүруі мүмкін.
Алайда, мұндай бір қызғылықты нәрсе бар : қызметкерлер санын қысқарту тек
жалақы жөнінен ғана емес, өтем төлемдері жөнінен де бюджет қаржысын
үнемдеуге әкеп соғар еді.
Қызмет көрсету үшін бірлесе ақы төлеу жүйесін енгізу де кедей
адамдарды медициналық қызмет бағасының артуынан қорғау шараларымен бірге
жүргізілуі тиіс.
Ең соңында, жалақы қорынан аударылатын қаржының жиналуын арттыру
жөніндегі шаралар Салық комитетінен қосымша шығындануды талап етеді. Жалақы
қорынан аударылатын қаржы ауыртпалығының артуы кәсіпорындардың
бәсекелестікке қабілеттілігіне де зиянын тигізеді.
Бюджет дефицитін (профицитін) қаржыландыру әдістері.
Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады. Бюджет
тапшылығын жою үшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік
бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығысының
айырмашылығын жабу үшін мемлекет қиыстырылған вариантына көшеді. Демек
мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі
салымының, сақтандыру қоғамдары қорының белгіленген бөлігін алып отырады.
Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.
Мемлекеттің ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады. Бюджет
тапшылығын бәсеңдету үшін мемлекет тек кана ішкі мүмкіндіктерімен ғана
шектелмей, кайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады.
Міне, осылай мемлекеттің сыртқы қарызы да пайда болады.
Бюджет тапшылығы(дефицит) дегеніміз- бюджет шығыны кірісінен артық болуы.
Бюджет қабылдаған кезде бюджет дефициті анықталады. Бекітіледі және ол
дефицитті қандай қаржылар арқылы жобалар жоспарланады. Бюджет
тапшылығы(дефицит) активті және пассивті формада болады.
Пассив формадағы дефицит әртүрлі бюджет жабу қорларына жабылып бұл қорлар
әлеуметтік салаға пайдаланады.
Активті бюджет дефициті формасы оны жабатын қордың негізінде халық
шаруашылығын дамытуға инновациялық, инвестииялық бағдарламаға жұмсалады.
Мемлекет бюджетті қаржыландыру қоры сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Ішкі қорына жататындар: несие мекемелерінен қарыз алу, мемлекеттік
заемдар алу, құнды қағаздар шығару кұқы, бюджеттік ссуда алу, шетел
мемлекеттерінің банктерінен және компанияларынан несие алу. Бюджет
тапшылығын төмендету үшін сервистирование жасайды.
Сервистирование дегеніміз- барлық мемлекеттік шығынды пропорционалды
бір мөлшерде пайыз есебінен ай сайын кезең бойынша жоспардың жылдың аяғына
дейін азайтып отыру.
Сонымен қатар профецит деген ұғым бар профецит дегеніміз- тапшылыққа
қарама-қарсы категория болып табылады. Ол бюджеттен түскен кірістің
шығыннан көп болуы. Бюджет тапшылығы пайда болу себептері:
1. Экономиканың дамуына көп мөлшерде мемлекет қаржыны пайдаланады
2. Төтенше жағдайдың болуы (соғыс, табиғи апаты);
3. Экономикадағы дағдарыстар қолданудың қаржы-несиелік жүйенің
экономикаға тигізетін әсерінің төмендегі құлдырау жағдайы.
Бюджет тапшылығын(дефицит) жабу үкіметке тапсырылады. Негізгі мемлекеттік
бюджет тапшылығы сыртқы және ішкі нарықтың капиталын қарызға алмастыру
арқылы жабылады. Конфискацияланған иесі жоқ мүліктерді сатудан табылған
қазыналардан, әртүрлі асыл металлдардан және мемлекет берілген мұрагерлік
мүліктерден республика азаматына берілген төлқұжат пен куәлік берілген
қаржылар лицензиясыз әкелген тауарға айыппұлдар және лицензиясыз тауар
конфискациядан түскен қаржылар және басқа мемлекеттік бюджеттен түсетін
айыппұлдар. Жергілікті бюджеттен түсетін салық пен міндетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz