Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу - танымдық әрекетін қалыптастыру жүйесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ 3

1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Балалардың ақыл-ой қабілеттерінің мәні мен мазмұны 6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту 6
мәселеcінің педагогіка ғылымында зерттелу жайы
13
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ДАМУЫ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін
ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы 16
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды ақыл - ой тәрбиесі арқылы
дербестікке тәрбиелеу 16

ҚОРЫТЫНДЫ 20
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
26
28

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі Қазақстан Республикасындағы болып
жатқан әлеуметтік – экономикалық және саяси өзгерістер білім саласын
жетілдіруді талап етеді. Әсіресе, қоғамдағы оқу- ағарту, білім беру
салаларындағы гуманитарландыру мен демократияландыру процестері, ең алдымен
білім мазмұнын жаңартуды қазіргі заман талаптарына сәйкес болуын қажет етіп
отыр.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев “Білім беру реформасы– Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдарының бірі” [1],-деп, білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан
реформалар бүгінгі күннің талабынан туындап отырғанын атап көрсеткен .
Білім беру жүйесін реформалау, білім мазмұнын жаңарту мәселесін тәуелсіз
еліміздегі саяси - әлеуметтік даму талаптарынан туындайтындықтан білім
берудің жүйесін жетілдіру ісі адамзаттық құндылықтарға негізделіп, жаңа
бағыт алуда.
Мектепке дейінгі мекемелерде баланы мектепке дайындау жалпы білім
беру жүйесінің бастамасы ретінде бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің
бірінен саналады. Қазақстан Республикасы “Білім туралы” Заңының 23 бабында:
“... балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында,
мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының
шеңберінде жүзеге асырылады”,- деп атап көрсетілген [2].
Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандартының жобасында: “Мектепке дейінгі білім беру – Қазақстан
Республикасының жалпы білім беру жүйесінің құрылымдық бөлімі ретінде
маңызды роль атқарады, себебі оның шегінде баланың табиғилық сапалары мен
ерекшеліктері анықталып, олардың даму жағдайлары қамтамасыз етіледі...” деп
көрсетілген [3]. Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында түбегейлі
өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады. Өйткені,
әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп жатқан
реформа осының аймағы. Бүгінгі күнгі білім беру жүйесі алдында балаларды
ойлануға үйрету, қай жаста болмасын алдынан шығатын проблемены шешуге
қажетті әрекет тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Баланың негізгі әрекеттерінің
түрі – оқу болғандықтан, бұл заңды. Мектеп алдында тұрған жасөспірім
ұрпақты өмірдің сан – саласында еңбек етуге әзірлеу, ғылыми – техникалық
прогреске белсене қатысу сияқты негізгі міндеттер осы процесс барысында
шешілмек.
Бүгінгі заман талабы мектепке дейінгі балалардың танымдық әрекетін,
табиғатын, мүмкіндігінің ғылыми–теориялық негізін терең тану ғана оқыту
үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі балалық шақ және
мектепке дейінгі білім беру адамның өмірлік және білім алу жолындағы
бастамасы болып табылады. Балалардың танымдық үрдісін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық әрекетін
қалыптастыруды философиялық тұрғыдан Аристотель, әл –Фараби, Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, Ә.Нысанбаев, Ж.Алтаев,
А.Қасабеков, М.Орынбеков, М.Хасанов және т.б. еңбектерінде ақыл-ой
қабілеттерін қалыптастыру саласынада көптеген құнды ой – пікірлер мен
көзқарастар жан – жақты мазмұндалған.
Оқу-танымдық әрекет пен танымдық белсенділіктің психологиялық
негіздерін М.М.Безруких, Л.А.Венгер, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, Е.Е.Кравцова, Т.Д.Марцинковская, В.В.Рубцов, Б.Г. Ананев,
А.Н.Леонтев, Л.В. Занков П.Я.Гальперин, Д. Брунер және т.б ғалымдар өз
зерттеулерінде қарастырған.
Республикамызда белгілі психолог ғалымдарымыз Ә.Алдамұратов,
Қ.Жарықбаев ,Т.Тәжібаев, Х.Шерьязданова, Ж. Аймауытов , М.С. Мұқанов және
т.б. зерттеу объектісіне қарай жүйелі талдаған.
Қазақстан Республикасы көлемінде Р.К.Аралбаев, Б.Б.Баймұратова,
Ф.Н.Жұмабекова, Ж.А. Исмайлова, Т.Иманбеков, Г.К.Керімбаева, А.К.Меңжанова,
Қ.М.Меңдаяқова, Г.Ж.Меңлібекова, Н.Нұғманов, Т.Сабыров, Т.А.Макеева,
А.Е.Манкеш, М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Б.О.Арзанбаева, А.С.
Әмірова, Т.А.Левченко, С.Н.Жиенбаева, Ғ.З.Таубаева т.б. ғалым мамандар
мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі салалары бойынша зерттеулер жүргізіп,
оқу, тәлім-тәрбие жұмысының мазмұнын, әдістерін талдаған. Елдің болашағы
тәрбие мен оқыту ісіне тәуелді. Сондықтан да бұл мәселеге келесі міндеттер
жүктелгенін ескеріп, жаңа қоғам мүддесіне лайық, жан – жақты жетілген,
бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иелерін
тәрбиелеп өсіру отбасы мен балабақшаның міндеті.
Сондай-ақ оқу барысында балалардың танымдық қабілеттерін дамыту олардың
өз бетінше танымдық ықылас–ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырылады. Балалардың танымдық қабілеті, негізінен, тәрбиешінің
сабақты жүйелі түрде ұйымдастыруына байланысты. Балалардың жаңа
материалдарды қабылдауына арқау болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі.
Олардың оқу–танымдық қабілетін дамыту дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде
іске асады. Балалардың өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім,
білік, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Мектеп жасына
дейінгі балалар әсерленгіш, эмоционалды болып келетінін ескеріп отыру –
тәрбиешінің оқу әрекетіндегі ерекше міндеті.
Сонымен қатар балалардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық
оқытудың атқаратын ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдіс-тәсілдері
балалардың ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін
тигізетінін қазақстанның белгілі дидактері Н.Нұғманов, Т.Сабыров және т.б.
өз еңбектерінде дәлелдеп отыр.
Десек те, мектеп жасына дейінгі балалардың оқу – танымдық әрекетін
қалыптастыру, оқыту процесінің, сондай–ақ тәлім-тәрбиенің мүмкіндіктерін
қолданудың тиімділігін жетілдіру жолдары әлі терең зерттелмей келеді.
Сондықтан үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы буыны болып саналатын
мектепке дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерінің тәрбиенің кезек
күттірмейтін көкейтесті бұл мәселесіне тиісті дәрежеде көңіл бөліп, зерттеу
қажет. Бұл проблеманың ғылыми теориялық жағынан зерттелуі жеткіліксіз
болғандықтан, мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін
қалыптастырудың өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми зерттеу жұмысының тақырыбын
“Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу–танымдық әрекетін қалыптастыру” деп
таңдап алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу–танымдық
әрекетін қалыптастыру арқылы, теориялық тұрғыда негіздеу және ғылыми
әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу–танымдық әрекетін
қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің міндеттері:
-мектеп жасына дейінгі балалардың оқу–танымдық әрекетін ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздерін анықтау;
-мектеп жасына дейінгі балалардың оқу–танымдық әрекетін
қалыптастырудың үлгісін құру;
-зерттеу проблемасы бойынша әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар жасау;
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Конституциясы, “Білім туралы”
Заңы, Үкіметтің қаулы-қаралары, мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу мен білім
беру тұжырымдамалары, бағдарламалары және оқу құралдары, зерттеу
проблемасына қатысты философтардң, психологтардың, педагогтардың білім,
тәрбие, тұлға, іс-әрекеті және танымдық қызығушылық даму, оқыту мен
тәрбиелеу технологиялары, мотивація туралы ғылыми-зерттеу еңбектері,
автордың әдіскерлік іс-тәжірибесі.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері: философияның нақты танымдық Ілімі;
жеке тұлғаның танымдық белсенділігі; психология ғылымының ынта, танымдық
белсенділік, қызығушылық туралы қағидалары; қоғам табиғат пен ой-пікірдің
даму заңдылықтары; педагогика ғылымының оқу-таным әрекеттілік бағдар және
тұтас педагогика процесіндегі тұлғаның қалыптасу теориясы.
Зерттеудің әдістері: ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау,
мектеп жасына дейінгі балалардың нормативті құжаттарын зерделеу, озат
тәжірибені зерттеу, жинақтау, диагностикалық әдістер, тест, сауалнама,
әңгімелесу әдістері, салыстырмалы талдау, бақылау, модельдеу, әрекет
нәтижесін салыстыру, тәжірибелік-эксперимент жұмысы бойынша алынған
мәліметтерді сапалық және сандық сараптау, қорытынды жасау.

1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Балалардың ақыл-ой қабілеттерінің мәні мен мазмұны

Жаңа қоғамның тізгінін берік ұстайтын елдің ертеңгі болашағын оқыту
мен тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталады, үздіксіз
ұдайы даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру жүйесінің барлық
буындарында үлкен міндеттер жүктейді [2].
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
ролін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Білімнің мазмұнын
берудің жолдары біршама дәрежеде танымның объектісімен анықталады. Танымның
объектісі, болмыс түсінігімен түсіндіріледі. Бірақ әр философиялық жүйеде
болмыс түсінігі әр түрлі мағынаға ие болғандықтан, таным түсінігі де
соншалықты әр түрлі мағынаға ие болады. Таным объектісі дегеніміз
материалдық және рухани дүниенің қоғаммен практикалық және теориялық
тұрғыдан қарым-қатынасқа түсетін нақты тарихи іс-әрекет барысында субъекті
игерген бөлігі. Таным объектісінің ерекшелігі, оның адам үшін маңыздылығы
танушы субъектінің рухани қасиеттерін қалыптастырып, қызығушылығын
тудырады. Ал білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның
негізгі мәселесі-рухтың материяға сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан
зерттелетін ілім-“танымдық әрекет” деп аталады. Танымдық әрекеттің басқа
ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол-білімнің қалыптасуымен
негізделуінің жалпы ұстанымдары, объективтік қатынастарды қалыптастыру
болып табылады.
Танымдық әрекет-баланың білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Танымдық әрекет-танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық мотив және
әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің негізінде
балаларда оқуға деген қызығушылығы, танымдық белсенділігі қалыптасады.
Танымдық әрекет оқу танымына тікелей қатысты. Таным мен оқу арасында
жалпы ортастық көп. Бала қоршаған дүниені даму арқылы дамиды кмелденеді.
Атақты грек философы Аристотель таным туралы ілімінде “пікір айту”
түріндегі ықтималдық көзқарстан нағыз ғылымды ажырата білді. Аристотельдің
пікірінше тәжірибе пікірді зерттеудің соңғы сатысы емес, шынайы ғылыми
тұжырымдар тек сезімдік таным арқылы емес, сезім түйсік емес, ақыл-оймен
сараланады, -деген [5].
Ғұлама ғалым әл-Фарабидің философиялық мұрасынан шоқтығы биік негізгі
үш мәселені ерекше бөліп көрсетуге болады. Олар; дүниенің мәңгілігін тану;
детерменизм-зерттеу принціпі, яғни себептілік сыр-сипатын ашу, ғылым-
білімнің қайнар көзі; адам жанының өшпейтіндігін теріске шығарған ақыл
туралы ілім. Әл-Фараби философияны екі түрге бөледі. Оның бірі теориялық,
екіншісі практикалық немесе азаматтық деп аталады. Теориялық философияда
дүниеде бар заттарды, адам әрекеті дарымайтын заттарды танып, ол туралы
білім аламыз. Екінші түрі адам әрекеті арқылы дарымайтын заттарды осындай
қасиеті бар заттарды танып, сол туралы білім аламыз [6]. Танымды ішкі және
сыртқы деп екіге бөліп қарастырған Әбу Насыр әл-Фараби: әлемдегі заттар мен
құбылыстарды сезім арқылы танып білуге негізделген таным- адам танымының
сыртқы негізін түзеді. Ал танымның ішкі бөлігін абсолютті таза, киелі рух
көрініс алған ақыл-ойдың қызметін байланыстырамыз, - деп танымның ішкі
бөлігіне назар аудартады [6].
Сондай-ақ, неміс классикалық философиясының негізін қалаушысы,
көрнекті ғалым И.Канттың айтуы бойынша біздің біліміміз, біз әсер арқылы
нені қабылдасақ және де біздің танымдық қабілеттілігіміз өздігінен не берсе-
осылар арқылы қалыптасады деді. Бірақ ол танымның субъективтігі қабілет
ретінде субъектінің объективтік заңдарды ашпайтындығын керісінше, субъекті
заңдары бойынша объектінің танылатындығын түсінеді [7].
Сондықтан да танымның жемісі адамның танымдық қабілетіне, танымдық
әрекет түрлерімен анықталатын ақыл-естің құрылымына, білімді сақтап,
кейінгі жас ұрпаққа жеткізуге байланысты. Оқудың пайда болуы танымды
игеруге мамандануға ықпал етіп, қатынас жолының негізгі құралына айналды.
Адам табиғатына сіңген, жоққа шығармайтын танымның белгілері бар. Танымның
белгілерін төмендегі суреттен байқауға болады.

1-сурет Танымның белгілері.
Бұлардың ықпалы білімнің барлық түрінде көрініс табады.
Юдиннің пайымдауынша, “Әрекет–қоршаған дүниеге белсенді қарым-
қатынастың ерекше түрі, оның мазмұны мәдениеттің бар формаларын мегеру мен
дамыту негізінде осы дүниені мақсатқа сәйкес өзгерту мен байта құруды
құрайды” [10.267-268]. Бұл философия әрекетті сезімдік–практикалық және
теориялық формаларын органикалық бірлестік ретінде бірегей түсінуден
басталады.
Таным әрекетіне баланың барлық рухани қабілеттілігі кіргізілген: еркі
мен қиял-елесі ,саналылық пен санасыздық, сезу мен ойлау, сезім мен ақыл-
ой. “Философиялық сөздікте: “таным-бала іс-әрекетінің мақсаттары мен
ұмытылыстарының негізі болатын білімін қалыптастырушы, әрекет қызметінің
қоғамдық тарихи процесі”,-деген анықтама берілген [9.409].
Бұл анықтамада ең алдымен әрекеттік қызмет көрсетілген. Таным
балалардың табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын
өңдеуден, зат қасиеттерін өндірісте пайдаланудан бастау алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін қалыптастыру
проблемасына философтар, педагогтар, психологтардың, әдіскерлердің ой-
пікірлері көптеген еңбектерінде айтылған. Бұл проблеманың кейбір қырлары
тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады.
Философ Д.Кішібеков: “Таным дегеніміз – сыртқы заттар мен
құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеялды образдар
жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі”, - деген
анықтама берген [8].
Таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді, ол туралы білім
кеңейіп, тереңдей түседі, адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы
мәліметі ішкі мәнге қарай ұмытылып, жүйелі шынайы білімге айналады. Олай
болса танымды адамның жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп
есептеуге болады.
Қорыта айтқанда, адамның таным қабілеттілігін сараптау-таным
нәтижелерінің маңыздылығы адамның сезім органдарының мүмкіндіктері мен
құрылысына және ойлауына байланысты екендігін көрсетеді.
Қазақстанда ағартушылық идеяның негізін салушы Шоқан Уәлихановтың
“Қазақтардағы шамандықтың қалдығы”, “Даладағы мұсылмандық жөнінде” атты
еңбектерінен философиялық пікірлер мен тұжырымдарды байқауға болады. Онда
Шоқан сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін, оның обьективтік
заңдылықтарға бағынатынын мойындайтын, қазіргі кезде философияның негізгі
мәселесінің маңыздысы адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы екенін ХІХ
ғасырдың орта кезінде-ақ көрсете білді [9].
Қазақ балабақшаларында дидактикалық міндеттерді шешуде Ы.Алтынсарин
үлкен үлес қосты. Алтынсариннің тәрбиеші міндеттері туралы, қалай оқыту
керек, қалай оқу керек деген талаптары біздің зерттеулнрімізде маңызы
болды.
Ы.Алтынсарин бойынша оқытудың жеке әдіс – тәсілдеріне:
а) оқыту әдісі – бұл баланың білімге құштарлығын оятатын, кейіннен өз
бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
ә) сабақта баланың ой-әрекетін жаттықтыру. “Маңыздысын бала өз бетінше
ойлана білуі...” [10].
Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде баланың ақыл-ой әрекетін дамытуды
көздеді.
Ұлы ақын, ойшыл ретінде А.Құнанаев халқымыз үшін зор идеал болды. Адам
туралы, оның рухани жан-дүниесі туралы Абай “Жас бала да анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады, бұлар
тәннің құмары, бұлар болмаса тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі
өспейді, қуат таппайды. Біреу білсем екен демелік... Мұның бәрі жан
құмарлығы – білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген...” [11]. Ол
білімнің қайнар көзі – қоршаған орта, адамның өзі. Адамның ақыл-ойының,
сана-сезімінің, жоғары болуы өзіне байланысты. Адам танымын Абай өте
күрделі процесс деп қарайды. Адам үнемі ақыл-ойын, таным түсінігін, рухани
жан дүниесін табанды еңбңгі арқылы жетілдіріп, күш-қайратын, жігерін бір
мақсатқа шоғырландыруы тиіс.
Абайдың пікірінше, баланың өмірі мен оның бүгінгі, болашағы үшін ең
басты қажаттілік, баланың мақсатына, мұратына жетуі үшін өзін және қоршаған
ортаны кеңірек танып, оның нәтижесін өмірде қолдана білуі керек. Қоршаған
ортаға, адамға деген ынта-ықылас жас ұрпақтың біліміне білім қосып, білуге
итермелейді. Ол сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды.
Оған дәлел мысалы: қырық үшінші қара сөзінде бала “...көзбен көріп,
құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы
дүниеден хабар алады”, - дейді [11].
Оқытуды күшейту құралы ретіндегі танымдық әрекет туралы құнды пікірлер
Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М.Монтень, Д.Локк, Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, К.Гельвеций,
Д.Дидро, А.Лавуазье, И.Г.Песталоцци және т.б. еңбектерінде айтылды.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы ойшылы, XVI ғасырда өмір сүрген француз
ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттің маңыздылығын ерекше атап
көрсетті: “Тәрбиеші баланы бастапқы кезден ақ оның бойындағы қатілеттерді
еркін көрсете білуін, түрлі заттарды дәмі мен олардың ерекшеліктерін
ажыратуда өз бетінше еркін әрекет жасауын, кейде оған жол көрсетіп, кейде
керсінше өзіне іздетіп отыруын қалады” [11]. Монтень таным әрекетінде
тәрбиешінің басшылық ролінің маңыздылығын түсінді. Ол: “Бала тәрбиешіден
алған білімін түгел сүзгіден өткізіп, өз бетінше орындауы қажет соның
нәтижесінде оның білуге құштарлығы дами түсетіні сөзсіз”, деп жазған
болатын .
Демек, Монтень пікірлерінде балалардың танымдық әрекетін дамыту
идеялары айтылған.
Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу-танымдық әрекетті дмытудағы оқыту
әдістемесінің негізін Я.А.Коменский қалады. Ол: “Таным бастамасы-сезімнен,
бала сезіне білмесе,оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат
туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы баланың ойын дамыту керек”,-
деп жазды [12].
“Мен өз шәкіртімнің әрқашанда өз бетінше бақылауын практикада
өздігінен тұжырым жасауын дамытуды- білім беруден негізгі жетістікке жету
құралы ретінде қарастырамын”, - деген болатын [12].
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми білімді мегеру және өмірге пайда
келтіру деп білді. Ол “Ұлы дидактика” еңбегінде “Заттың не құбылыстың түп
тамырына жету, анықтау қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана
білу” қажеттілігін ерекше атап өтті [12].
Я.А.Коменскийдің мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық әркеті
туралы пікірін Д.Локк одан әрі дамытып, оқу әрекетіндегі мотив пен ұмытылыс
туралы сөз ете отырып, баланы дмытудағы әрекеттің қажеттігін атап көрсетті
[14]. Философиялық сөздікте “мотив – баланың белгілі бір қажеттерін
қанағаттандыруға бағытталған мақсатқа итермелейтін сапалы әрекет”, - [15]
деген анықтама берілген. Матив ерік күштерінің әрекетін белгілі бір түрде
негіздеу болып табылады. Оның өзі адамның қоғам талаптырына деген қатынасын
көрсетеді. Мотив баланың іс-әрекеті мен қылықтарына баға беру де маңызды
роль атқарады. Бала сұрақтардың негізінде танымдық мотив жайлы: бала
білмегенін білгісі келіп, өзінің білімінің жетіспеушілігін сезініп оны
толықтыруға, жаңалауға талпынады.
Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, ол баланың жас және жеке
даму ерекшелікткрі мен қажеттіліктерін ескермеген тәрбиешіні қатты сынаған.
Руссо алғаш рет оқытудағы белсенділік пен өзбеттілік, танымдық әрекеттің
ұстанымын көрсетіп берді [16].
Мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие теориясын дамытуға Швейцарияның
аса көрнекті педагог-демократы И.Г.Песталоцци мектеп жасына дейінгі
балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамытудағы тәрбиешінің ролін ерекше атап
көрсетті. Песталоццидің пікірінше, сәби кезден бастап балалардың айналадағы
дүниені тануы оқыту арқылы жүзеге асады дейді. “Баланың әрбір сөзі, әрбір
іс-әрекеті,-деп жазды Песталоцци,-бұл оның бақылаулары нәтижесінде
қалыптасқан ой өрісінің жемісі” [17]. Осы пікірге сүйене отырып, ол баланың
танымдық әрекетін дамытуға әсер ететін оқытудың эвристикалық бақылау
әдістемесін жасайды.
Песталоццидің жұмыстарында мектеп жасына дейінгі баланы оқытудың
сипати жеткілікті түрде көрінеді. Ол оқытуда жаттығу, бақылау арқылы баланы
жан-жақты дамыту, дұрыс, айқын түсініктерін қалыптастыру тәрізді ортақ
мақсаттар қоя отырып, Коменский сияқты ол да баланың ұйымдасқан оқуы
қажеттігін баса көрсетеді [17].
Балаларды мектепке дайындау мәселесін зерттеуде педагогика-психология
саласынан Ресейлік ғалымдардың М.М.Безруких, Л.А.Венгер, Л.С.Выготский,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Е.Е.Кравцова, Т.Д.Марцинковская, В.В.Рубцов,
еңбектерінің маңызы зор.
Олардың пікірінше, баланы мектепке дайындау ұғымы – баланың өмірін
қамтитын біртұтас, жан-жақты, сан қырлы жүйе. Оның ішінде Д.Б.Эльконин мен
Л.А.Венгердің баланы мектепке дайындауға қатысты айтылған көзқарастары
бойынша төмендегі дайындық ерекшеліктері анықтаған:
- ақыл-ой дайындығы төңірегі және әлеуметтік құбылыстар жайында
негізгі түсінігі болуы, жүйелі ойлаудың ерекше түрдегі формалары,
шығармашылық қабілетінің даму;
-қайраттылыққа дайындығы тәртіп пен іс-әрекеттің жанасуына қатысты
ерік күшінің белгілі бір деңгейде қалыптасуы;
-себеп-салдар дайындығы танымдық белсенділіктің артуы, жаңа бағыттағы
оқушы болуға ұмтылуы;
-коммуникативтік (байланыстық) дайындық оқу әрекетінде құрбыларымен
және ересек адамдармен қарым-қарынас жасай білу біліктілігінің дамуы [18].
Бұл ерекшеліктер мектеп жасына дейінгі баланың қоршаған ортадағы танымдық
әрекетін, оның білім қорын, мектепке қарым-қатынасын, баланың жеке
дербестігін, белсенділігі мен қарым-қатынасқа түсу қажеттілігін, өзінің
құрбыларымен ересектермен қарым-қатынас жасай білуін сипаттайды.
Белгілі психолог Е.Е.Кравцова “Баланы мектептегі оқуға дайындаудың
психологиялық мәселелері” атты еңбегінде “Баланы мектепке даяарлаудың
бірнеше бағытын қарастырады. Бірінші бағытқа балалардың бойына мектептегі
оқуға қажетті нақты іскерлік пен дағдыларды қалыптастыруды жатқызса, екінші
бағытын мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа құрылымдар
мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу болып табылады. Үшінші бағыт –
оқу әрекетінің алғышарттары баланың бойында мектепке деген психологиялық
даяарлықтың болуы, төртінші бағытқа берілген ережелер мен ересектер
талабына саналы түрде бағыну іскерлігі”, - деп атап көрсетті [32].
Е.Е.Кравцованың пікіріне сүйене отырып, таным процесі, ерік сапалары,
эмоция, жеке бастың қалыптасып дамуы мектеп жасына дейінгі балалардың
психологиялық зерттеу нысандары болып табылады.
Негізінен бұл мәселеге көптің назарын аударған психологтар
А.В.Запорожец[25], А.Н.Леонтьев[26], В.С.Мухина[31], А.А.Люблинская [33]
балаларды мектепке даяарлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін, оны
орындау тәсілдерін меңгеруін, өзін-өзі бағалай және бақылай алуын,
тәрбиешіні тыңдап, оқу материалдарын еске сақтау қабілеттерін жатқызады.
Сондай-ақ, Л.И.Божовичтің [30], Д.Б.Элькониннің [23], Н.Г.Салминаның [35],
Н.И.Гуткинаның [36] зерттеулерінде баланың мектепке дайындығының негізгі
көрсеткіштері суреттелген. Мектепте оқуға дайындық мектепке, оқуға, танымға
деген жаңаны ашуга қуану, жаңа дүниеге, үлкендер дүниесіне ену ретіндегі
қатынасын білдіреді, яғни мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық
қажеттілігі осы қажеттілікке жауап беретін оқыту мазмұнымен негізделеді.
Психолог Е.Суфиев қазақ мектептеріндегі оқу-тәрбие процесін жандандыру
үшін психологиялық әр түрлі тақырыптарда еңбектер жазған. Ғалымның “Баланың
дамуы және оны мектепке әзірлеу” атты еңбегінде “Мектеп жасына дейінгі
баланың ойлауы – көрнекі ойлау. Бірте-бірте баланың жасы өсіп, өмір
тәжірибесінің артуына байланысты бала нәрселердің және құбылыстардың
арасындағы байланыстарды танып, балада абстракциялық ойлау элементтері дами
бастайды. Баланың сөзі, сөз байлығы едәуір артқандықтан, ол өз ойын жарамды
түрде баяандап бере алады. Бұл жастағы баланың сөздік қоры оны алғашқы рет
оқытуға толық жеткілікті”,-деп қорытындылайды [17]. Сонымен қатар белгілі
психолог С.Балаубаев “Психология” оқулығында: “Іс-әрекеттің негізгі үш
саласын: ойын әрекеті, оқу әрекеті, еңбек әрекеті” деп көрсетеді. Ойын
әрекетінің тәрбиелік мәнін айта кліп, ол арқылы қажыр, қайрат, төзімділік,
табандылық өзін билеу, өздігінен істеу еркі ойын үстінде дамитынын,
жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеген [25.18].
Жоғарыда айтылған психологтардың еңбектерін талдай отырып, мектеп
жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп, олармен негізгі іс-
әрекеттердің өзара тығыз байланыста ұйымдастырып, ойын әрекетіне біртіндеп
көшуде бірізділікке негіз болды деп тұжырымдаймыз. Біздің ойымызша, мектеп
жасына дейінгі балалардың ақыл-ой белсенділіктері, түрлі нәрселерді
түсінуі, баланың оқуға өте құштарлығы, кез-келген нәрсені тез, әп-сәтте
қабылдап алатыны байқалады. Бұл талдаулардан шығатын қорытынды мектеп
жасына дейінгі балалардың мінезін дұрыс қалыптастыруда тәрбиеші жақсы мінез-
құлық бітісін дамыту үшін үлгілі іс-әрекеттерін мадақтап, мадақтау мен
жазалауды дұрыс қолдана отырып, өздерінің мінездерін өздері басқаруға
дағдыландыруы тиіс.
Ақыл-ой тәрбиесінің бұл саласы балалардың ойлау операциясының дамуын
танымдық процестерді және қажеттіліктерді қарастырады.
К.Д.Ушинский айтуынша “ақыл-ой еңбегі адамдарға қиын дүние емес”.
Сондықтан да баланы ақыл-ой еңбегіне “аз да болса” араластыру қажет. Ол
баланың ой қабілетін заңдылықтарына негіздей отырып, оқыту үрдісі баланың
білім алудағы өзіндік еңбегіне сүйенуі керек, өйткені “өзінік ойлау” өз
бетінше игерген білім арқылы дамиды деп есептеді [14].
Ушинский еңбектерінде ақыл-ой әрекеті балалардың оқуға икемділігі,
оқуға деген ұмытылысы мен қажетсінуі түрінде көрініс береді. Ол ақыл-ойды
қандай бағытта, қандай формада дамыту керектігі туралы қарастыра отырып, өз
еңбектерінде балалардың оқу үрдісінде ақыл-ойын дамыту мен тәрбиелеудегі
жағдайларға ерекше мән берді. Ақыл-ойды дамыту мен тәрбиелеудегі ең негізгі
дидактикалық шарт – тәрбиеші мен балалардың оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс
бөлу деп түсіндірді [14]. Оқыту процесінде балаларда оқу жұмысы – баланың
ақыл-ой жұмысын белгілі бағытқа жұмысау қабілетін жасау және онымен
байланысты тыңдау, есту, қарау, көру, қабылдау және тану процестері
қалыптасады.
Жоғарыдағы философиялық, педагогикалық-психологиялық зерттеулердегі ой-
тұжырымдар мектепалды балаларының танымдық әрекетінің дамуының заңдылығын,
қажеттілігін, психологиялық ерекшелігі мен даму мүмкіндігін айқындауға
негіз бола алады.
Бұл айтылған пікірлер біздің зерттеу тақырыбымызға негіз болып, мектеп
жасына дейінгі балалардың танымдық мүмкіндіктерін пайдалану қажет деп
есептейміз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерінің теориясы
өзінің қалыптасу дәуірінде түрлі көзқарастардың талқылану жағдайында өтіп,
танымдық әрекеттің мазмұны мен әдістері жаңа міндеттерге сәйкес талданып,
топшыланды. Зерттеу нысанымыздың толыққанды ғылыми-теориялық негізі болу
үшін мектеп жасына дейінгі балалардың педагогикалық мүмкіндіктері анықталуы
қажет. Ол келесі тармақшада қарастырылады.

1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту
мәселеcінің педагогіка ғылымында зерттелу жайы

Қандай заманда, қай қоғам өмірінде болмасын бала тәрбиесі ойшылдар мен
зерделі зиялылардың толасыз толғанып, үздіксіз іздестіріп отырған мәселесі
екені даусыз. Қоғам өзгерісіне сәйкес болатын талап-тілектерге,
қажеттіліктерге қарай бала тәрбиесі де саралана, жүйелене түскенін айқын
аңғарамыз. Соның ішінде қай кезде де болашақ ұрпақтарды оқуға-даяарлау ісі
назардан тыс қалмаған.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқуға даяарлау мәселесіне
А.П.Усова[21], Я.А.Каменский[24], И.Песталоцци[25], Ф.Фребель[28] және т.б.
ерекше назар ауарған. Оның ішінде А.П.Усова оқыту әрекетінің дамуы баланың
бағаны сезіне білуі деп қарастырса, Я.А.Каменский, И.Песталоцци, Ф.Фребель
мектепке дейінгі педагогиканың негізгі дидактикалық бағыттарын қарастыруды
талап етеді.
А.П.Усова оқу әрекетінің дамуын үш деңгейге бөліп қарастырған.
1-деңгей – бала тәрбиешінің нұсқауын тыңдайды, өз жұмысында оларды
үнемі басшылыққа алады, істелген жұмысты дұрыс бағалайды, түсінбегенін
сұрап алады, қажетті нәтижеге жетеді. Бұл деңгейде балалар саналы түрде
қимыл жасайды, жай еліктемейді.
2-деңгей – неғұрлым нашар деңгей. Оқыту әрекетінің бар белгілері
тұрақсыз. Дегенімен, балаларды оқытуға болады: олар нұсқауларды тыңдап,
жұмыс кезінде пайдаланады.
3-деңгей – ең төменгі деңгей. Ол сабаққа қатысушылардың сырттай таза
тәртәптілігімен сипатталады, слайда балалар әлі де болса оқи алмайды: олар
нұсқауларды тыңдағанымен, оларды естімеген болады, жұмыста басшылыққа
алмайды, бағаны сезіне қоймайды [21].
Бұл деңгейлер мектеп жасына дейінгі балалардың оқу әрекетінің
дайындығы, сабаққа жауапкершілікпен қарауы, тәрбиеші-педагогті тыңдай
білуі, түйсігінің дұрыс бағытта дамуы, оқуға ішкі қажеттілігінің болуын
мектептің балаға қоятын талаптар жүйесі деп топшылаймыз.
Мектепке дейінгі оқыту әдістемелік жақтан балалардың жас
ерекшеліктерімен міндеттерді ескере отырып, жете зерттеген дидактикалық
материалдар мен құралдарды пайдаланумен ерекшеленеді. Дидактикалық ойындр,
ойын тапсырмалар мен тәсілдер балалардың қабылдай алушылығын көтеруге ықпал
жасайды.
Ғалым Ф.Фребельдің дидактикасына тән ерекшелік-балалардың тұтас
тобымен сабақ түрінде тәрбиеші жүргізетін тікелей оқыту болып табылады. Ол
балалардың ерекшелігін, қажеттілігін ескеріп, ойын формасы арқылы ойлауға
үйрететін ойын-сабақты ұсынды. Бұл пікірде сондай-ақ ойын-сабақ әрекеті
баланың белсенді саналы әрекетінің табиғи қажеттілігіне сәйкес келеді.
Әрекет нәтижесі көрнекі, шынайы болғандықтан, әсіресе, мектеп алды балалар
үшін аса тартымды мақсатқа айналады[28].
Оқу әрекеті – балалардың негізгі іс-әрекеті болып табылады. Ол өте
күрделі құбылыс. Оқу әрекетінде оқу міндеттері шешіліп, мақсаткерлік,
матив, танымдық үрдіс ақпаратты қабылдаудан бастап, күрделі шығармашылық
үрдістің қалыптасуымен аяақталатын, түрлі сезімдік көріністермен және т.б.
сипатталады.
Оқыту дегеніміз – таным әрекетінің ерекше түрі және білім берудің
негізгі жолы. Оқытуда баланың таным қабілеті дамып, білімді, дағдыны,
икемділікті игереді. Таным мен оқу процестерін бір деп қарауға болмайды.
Өйткені адам таным процесінде объективті дүниенің жаңа фактілерін, жаңа
байланыстарын, өзара тәуелділіктерін ашады, ал оқу процесінде ғылым ашқан
білімдерді меңгереді. Таным өздігінен іздену, жалпылауды қажет етеді, оқу
педагогтың басшылығымен өтеді, ол талдап түсіндіріледі.
Таным үрдісі түрлі қиындықтарды жеңумен байланысты. Таным барысындағы
қиындықтарды жеңу, ол үшін қажетті ерік күшін жұмысау жеке тұлғаның өзінің
танымдық әрекетін нысаналы түрде және саналылықпен реттеуін талап етеді.
Таным қандай формада болсын жүзеге асырылуынан, танымдық
белсенділіктің нәтижесінен білім пайда болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін ұйымдастыру,
оқыту процесінің барысында жүзеге асады.
Оқыту екі жақты процес болғандықтан, тек тәрбиеші өзінің ғана іс-
әрекетінің дұрыс болуына қанағаттанып қоймай, балалардың да танымдық
әрекеті мен белсенділігін дамытуға ерекше көңіл аударуы тиіс. Сондықтан
төмендегі жағдайларды ескеруі қажет:
-мектепке келген баланың оқу әрекетіне ықыласы, ынтасы, қызығушылығы
болуы шарт.
-оқу ойынға қарағанда өзінше бала үшін жаңа әрекет болғандықтан,
тапсырманы орындауға баланың төзімділігі, таным белсенділігі, ерік күші
қажет.
-баланың танымдың психикалық процестерін дұрыс бағытта қалыптастырып
дамыту мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
-оқу материялын ұғыну, оны саналы есте сақтау, қиын мәселелерді шеше
білуі керек. Мұндай жетістіктерге жете білу, мектепалды даяарлық топтарда
оқу әрекетінің дұрыс ұйымдастырылуына байланысты деп тұжырымдаймыз.
Қазақстан Республикасы көлемінде Р.К.Аралбаев, Б.Б.Баймұратова,
Ф.Н.Жұмабекова, Ж.А. Исмайлова, Т.Иманбеков, Г.К.Керімбаева, А.К.Меңжанова,
Қ.М.Меңдаяқова, Г.Ж.Меңлібекова, Н.Нұғманов, Т.Сабыров, Т.А.Макеева,
А.Е.Манкеш, М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Б.О.Арзанбаева, А.С.
Әмірова, Т.А.Левченко, С.Н.Жиенбаева, Ғ.З.Таубаева т.б. ғалым мамандар
мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі салалары бойынша зерттеулер жүргізіп,
оқу, тәлім-тәрбие жұмысының мазмұнын, әдістерін талдаған.
Зерттеуші-ғалым, педагог Қ.Мендаяхованың “Развитие дошкольного
воспитания в селской местности Казахстана” [12], Г.Ж.Меңлібекованың
“Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі мекемелеріндегі еңбек
тәрбиесінің дамуы” [36], т.б. еңбектерінде оқу-тәрбие ісінің келелі
мәселелелері қарастырылды.
Қай кезде баланы мектепке дайындау көкейтесті мәселелердің бірінен
саналған. Себебі, осы мәселелерді әр қырынан зерттеу және оның нәтижесін
тәжірибеге енгізу бүгінге дейін ғылыми тұрғыда жүзеге асырылып келеді.
Сондай-ақ ғалым-педагогтардың 5-7 жастағы балаларды мектепке дайындау
мәселесі бойынша біршама зерттеулер орын алады. Мәселен, 6-7 жастағы
балалардың математикалық түсініктерін қалыптастырудың жолдарын ғалым
М.Сәтімбекова[15], осы жастағы балалардың тілін дамытудың тиімді жолдарын,
әдістемесін Б.Баймұратова, балабақшаға тән мәдениетін ұлттық ойындар арқылы
жүзеге асыруды М.Тұрыскелдина[37], ересектер тобындағы балаларды қазақ
балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрдиелеу мәселесін Ә.С.Әмірова,
еңбекке баулудың педагогикалық негіздерін, әдіс-тәсілдерін
С.Н.Жиенбаева[29] зерттеулерінде айқындған. Зерттеулерге көз жүгірте
отырып, мектеп жасына дейінгі балаларды мектептегі оқу әрекетіне
дайындаудың жолдары мәселесінің зерттелу қажеттілігін тұжырымдадық.
Қорыта келгенде, зерттеу тақырыбымыз ғылыми-теориялық, әдістемелік
тұрғыда негізделді. Қазақстандық ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
ақыл-ой қабілеттерін әр қырынан зертелгендігі айқындалды. Сондай-ақ
мектепалды балаларына мектепалды дайындығын жақсарту, оны нақты
диагностикалау жолдарын, тәрбие мен білім берудің мазмұнын жаңарту, сапасын
арттыру, ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау, оқу-әдістемелік құралдармен
қамтамасыз ету мәселесі әлі де терең зерттеуді талап етеді. Бұл мәселе
болашақта терең зерттеліп, оңтайлы әдістері ұсынылуы қажет.

2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АҚЫЛ-ОЙ ДАМУЫ

2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой қабілеттерін
ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы

Елімізде егемендік алып, дербес даму жолына түсуі қоғам өмірінің барлық
салаларында елеулі өзгерістер туғызып жатқаны баршаға мәлім. Қазіргі таңда
ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне ерекше көңіл аудара отырып, сапалы білім
беру талаптары қойылып отыр. Білім балалардың шамасына сай, ұғымды болғанда
ғана ол нәтижелі болады. Сондай-ақ ғылыми теорияларға талдау жасау
нәтижесінде білім ұғымына әр түрлі бағытта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.