МАРКЕТИНГТІ КӘСІПОРЫНҒА ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1 МАРКЕТИНГ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ЖОҒАРЛАТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
1.1Маркетингтің әлеуметік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өнімнің бәсекеге қабілетілігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Кәсіпорындағы маркетингтік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2 МАРКЕТИНГТІ КӘСІПОРЫНҒА ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру үлгісі
... ... ... .17
2.2 Агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингтік
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...25

3 Агроөнеркәсіп кешенінде МАРКЕТИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 3

Кіріспе

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикасы түбегейлі
жүйелік өзгерістер кезеңнін басынан өткеріп жатыр. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда басқарудың жаңа жүйесі қалыптасып келе жатқан кезінде негізгі
құрамдарының бірі - маркетинг жүйесі. Қазақстанның маркетингтің
қалыптасуының қажеттілігі жалпы әлемдік басқарудың теориясы мен
практикасының тенденцияларымен анықталады. Қазақстанда маркетинг жүйесінің
қалыптасуы бағыттары мен мүмкіндіктерін, шарттарын анықтау мақсатында
маркетингтің дамуының теориялық тұжырымдамаларын құру және оның тәжірибесін
талдау маңызды мәселелердің бірі. Нарықтық эканомиканың эвалюциялық жолына
түскен Қазақстандағы маркетингтің дамуы нарық заңдары мен қағйдаларынан
туындайды.Маркетингті игеру және оның кәсіпорындағы басқару жүйесімен
бірігуі нарықтық эканомиканың даму деңгейін көрсетеді. Нарықтағы қатаң
бәсеке, халықтың төлем қабілеттілігінің төменділігі, кәсіпорынның айналым
құралдарының жеткіліксіздігі,өндірістік шығындардың үнемі өсуі отандық
өнімнің бәсеке қабілеттілігін төмендетіп,өткізуді қиындатуда.Осы және басқа
да проблемаларды шешу нарықты дамытатын қозғаушы күштер мен әдіс-тәсіл
құралдарды түсінуге бағытталған ұйымның қазіргі бизнес филасофиясы-
маркетингті творчестволық тұрғыда паидалануына байланысты.
Бүгінгі таңда қалыптасқан экономикалық жағдайларда кәсіпорындар
алдында тұрған жаңа мәселелерді пайымды шешу маркетинг принциптері мен
әдістерін қолдану арқылы жүзеге асады. Осы тұрғыда маркетинг өндіруші
көзқарасындағы тиімді шығын мен пайда кезінде сұранысты табу, болжау және
оны қанағаттандыруға байланысты тұтынушыға негізделген тауар өндіру және
басқару жүйесі ретінде сипатталады.
Қазақстан Республикасында өндірілетін тауарлар мен қызметтердің
көпшілігі бойынша тұтынушылар мұқтаждығының қанағаттандырылуы деңгейі әлі
де төмен, осы кезде өндіріс құралдары мен жекелей түрлерінің дамуы әр түрлі
қарқынды жүруі салдарынан айтарлықтай ішкі салалық және аймақтық
диспропорциялардың болуына әкелді. Қазақстан Республикасы экономикасында
болып жатқан құнсыздану үрдісі, жалпы өндірістік қуаттылықтар құнының
қымбаттауы, сонымен қатар кәсіпорындардың қалыптасқан қаржылық жағдайындағы
өз қоры есебінен дамыту және жаңғырту айтарлықтай ауыртпалықтар туғызады.
Осындай көптеген ауыртпалықтарды жеңуде маркетинг ғылым, кәсіпкерлік және
нақты уақытпен тексерілген тәжірибелік әдістердің қоспасы ретінде рынок
шарттарында кәсіпорындардың іс-әрекетін жетілдіру мен өндірістік, өткізу,
қаржылық және тағы да баска сол сияқты кең аумағында көптеген қателіктерден
құтылуға көмектесуге қолайлы жағдайлар құратын әмбебап жүйе болып табылады.
Бүгінгі күнгі маркетингтің әр сипаттағы барлық анықтамалары толықтай
тауар рыногымен тығыз байланысты болады және оған қатысты жекелей қолданылу
ауқымына қарай тұтынушылық, өнеркәсіп тауарлары және қызметтері аумақтары
бөлінеді
Бұл тақырыптың өзектілігі нарықтық экономикада маркетингтің рөлі, яғни
кәсіпорындағы маркетингтің рөлін және маркетингтік зерттеулерді талдау,
маркетингті қалай ұйымдастыру мен жоспарлау керек екендігін қарастыру.
Сондықтан мен кәсіпорындағы экономика пәнінен курстық жұмыстың тақырыбын
“Кәсіпорынның маркетингтік қызметін жетілдіру” деп алдым.
Ал мақсаты Қазақстан Республикасында маркетинг қызметінің мәнін ашу,
атқаратын қызметін талдау, агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік құрылымын,
оның нарықтағы рөлі мен ерекшелігін қарастыру.
Жеке және өндірістік талаптардың алуан түрін қанағаттандыру үшін еңбек
өнімдерінің алыс-берісі қажет. Әр кәсіпорын өзінің маркетингтік қызметін
тиімді басқаруға мүдделі. Ол нарық мүмкіндіктерін талдау, қолайлы мақсатты
нарықтарды таңдау, маркетингтің тиімді кешенін әзірлеп, маркетингтік
міндеттерді жүзеге асырудың жолдарын білуі тиіс. Осының бәрі маркетингті
басқару процесін құрайды, оның элементтері кестеде көрсетілген:
1. Нарық қатынастарын талдау:
- маркетингтік зерттеулер және маркетингтік ақпараттар жүйелері;
- маркетингтік орта;
- тұтыну нарықтары;
- кәсіпорындар нарықтары.
2. Мақсатты нарықтарды іріктеу:
- сұраным көлемін өлшеу;
- нарықты сегменттеу;
- мақсатты сегменттерді таңдау;
- тауарды нарыққа шығару.
3. Маркетинг кешенін әзірлеу:
- тауар әзірлеу;
- тауарға баға белгілеу;
- тауарды тарату әдістері;
- тауар өткізуді ынталандыру.
4. Маркетингтік шараларды жүзеге асыру:
- стратегия;
- жоспарлау;
- бақылау;
Нарық мүмкіндіктерін талдау
Кез келген компания нарықта болып жатқан өзгерістерді ескеріп отыруы
тиіс. Бірде-бір кәсіпорын бүгінгі күннің тауарлары мен нарықтарына сенім
арта алмайды. Компанияға нарықтағы мүмкіндіктері шектеулі деген ой келуі
мүмкін, алайда бұл өз мүмкіндіктерін көре біліп, өзінің жаңсы жақтарын
сезіне білмейтінін дәлелдейді. Кәсіпорын жаңа нарықтарды айқындаумен
айналыса алады, мысалы, тауар мен нарықтарды дамыту жүйелілігін қолдану
арқылы айналысады.

1 МАРКЕТИНГ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ ЖОҒАРЛАТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
1.1Маркетингтің әлеуметік – экономикалық мәні

Ақпарат жинақтаудың әдеттен тыс әдістерін қолдану нәтижесінде
көптеген идеяларды табуға болады.
Басқалары тәсілді әдістерді қолдану нәтижесінде нарықтарды табады.
Осындай пайдалы әдістердің бірі — тауар мен нарықтарды дамыту жүйесін
пайдалану.
Тауар мен нарықты дамыту жүйесі
Бүгінгі тауарлар Жаңа тауарлар
Бүгінгі нарықтар 1. Нарыққа терең ену 3. Тауарды әзірлеу
Жаңа нарықтар 2. Нарықтың шеңберін 4. Нарықты
кеңейту диверсификациялау

Осы жүйенің көмегімен мына нұсқаларды таңдауға болады:
Нарыққа терең ену, яғни тауардың өзін өзгертпей бар тауарды сатып
алушылардың бар тобына сатуды өсіру. Мынадай амалдар қолданылады: бағаны
төмендету, жарнамаға жұмсалатын шығындарды көбейту, сауда орындары жүйесін
кеңейту, тауарды көзге көрінетіндей етіп қою және т.т.
Нарықтың шеңберін нарықтың жаңа сегменттерін зерттеп, жаулап алу
арқылы кеңейту. Меңгеруші қолда бар тауар үшін жаңа нарықтар табуға
тырысады. Ол демографиялық нарықтарды - бүлдіршіндер, мектепке жасына
дейінгі балалар, жасөспірімдер, жастар, қарттар нарығын зерттеуге кіріседі,
бұл осы топтардың қайсысын осы тауарды пайдалануға және оны белсенді түрде
сатып алуға үгіттеуге болатынын анықтау үшін қажет. Содан кейін меңгеруші
ұйым нарықтарына - денсаулық клубтарына, косметикалық кабинеттерге,
ауруханаларға тауар сату көлемін арттыруға бола ма деген сұраққа жауап табу
үшін шолу жасайды.
Бүгінгі тауардың орнына ұсынылатын тауар әзірлеу. Меңгеруші бар
нарықтарда бүгінгі клиенттеріне жаңа тауар ұсынады. Осының бәрі - тауар
әзірлеудің стратегиялық әдістері.
Диверсификация - жалғыз өнімге немесе бөлудің бір нысанына
бағытталудан бас тарту және тауарлар номенклатурасы мен бөлудің көптеген
нысандарына көшу арқылы жүзеге асырылатын маркетинг стратегияларының бірі.
Кәсіпорын өзінің бүгінгі ассортименті нарықтарымен байланысты емес
өндірістерді сатып ала алады. Кейбір кәсіпорындар өндірістің жаңадан пайда
болған тартымды түрлерін іздеп табуға тырысады. Олардың пікірінше,
қызметтің қызығарлық саласына ену тартымды емес салада экономикалық
тиімділікке жетуге ұмтылудан гөрі пайдалы, бұл - табыстың жартысы, дейді
олар.
Маркетингтік мүмкіндіктерді бағалау.
Мүмкіндіктерді табу бір мәселе, ал олардың қайсысы кәсіпорын үшін
қолайлы екенін анықтау – ол мүлдем басқа мәселе.
Кәсіпорынның маркетингтік мүмкіндігі - маркетингтік іс-әрекеттердің
кәсіпорынға бәсекелік артықшылыққа қол жеткізуге мүмкіндік беретін тартымды
бағыт. Маркетингтік мүмкіндік компанияның мақсаттары мен ресурстарына
сәйкес болуы тиіс.
Нарықтың мүмкіндіктерін анықтау және бағалау процесі тың ойлар
ңозғайды. Кәсіпорынның міндеті - кәсіпорынның мақсаты мен ресурстарына
сәйкес идеялар таңдау.
Сонымен қатар мүмкіндікті нарықта көлемі мен сипатына қарап зерттеу
қажет. Осы процесс төрт кезеңнен тұрады: сұранымды өлшеу және болжау,
нарықты сегменттеу, нарықтың мақсатты сегменттерін іріктеу және тауарды
нарыққа шығару.
Сұранымды өлшеу және болжау нарықта сатылатын ұқсас тауарларды
анықтауды, олардың сату көлемін бағалауды және нарықтың болашақ мөлшеріне
баға беруді талап етеді.
Нарықты сегменттеу.
Тұтынушылар топтары географиялық қағида (аймақ, қала), демографиялық
белгі (жынысы, жасы, табыс деңгейі, білім деңгейі), социологиялық белгілер
(қоғамдық табы, өмір сүру салты) және жүріп-тұру белгілері (сатып алу
себептері, іздеген пайда, тұтыну жылдамдылығы) бойынша қалыптаса алады.
Нарықты сегменттеу - тұтынушыларды мұң-мұқтажы мен мінез-құлқына,
жүріс-тұрысындағы айырмашылықтарға сәйкес топтарға бөлу процесі.
Нарықтың сегменті - маркетингтің ынталандыру шараларының бір табына
бірдей қолданылатын тұтынушылар табының құралдары.
Кәсіпорын белгілі бір нарықтың бір немесе бірнеше сегменттеріне шығу
туралы шешім қабылдай алады. Ірі компаниялар нарықты толық қамтуға
ұмтылады. Тауардың орны (позициясы) іс жүзіндегідей емес, тұтынушылардың
қабылдауына сәйкес болады. Тауардың маркасы (белгісі) бір-біріне жақын
орналастырылса, сатып алушылардың пікірі бойынша, бұл бір мұқтаждықты
қанағаттандыратындай болып көрінеді. Нарық қызметкері тауарлар мен
тұтынушылар таңдайтын заттарды бір жиынтық сызбаға біріктіреді, осы сызба
сатып алушылар сатып алғысы келетін тауарларды көрсетеді.
Тауарды жайластыру - тауардың нарық пен мақсатты тұтынушылардың
санасында өзге тауарлардан бөлек, өзіне ғана тән, күдік туғызбайтын орнын
қамтамасыз ету.
Кәсіпорын тауарды жайластыру туралы шешім қабылдаған соң маркетинг
шараларының кешенін толық жоспарлауға кірісуге әзір болады. Маркетинг
кешені - маркетингтің қазіргі жүйесінің негізгі ұғымдарының бірі.
Маркетинг кешені - маркетингтің бақылауға көнетін өзгешелік
факторларының жиынтығы. Кәсіпорын оны мақсатты нарық тарапынан өзі күтетін
жауап алу үшін қолданады. Бұл маркетингтік құралдардың жиынтығы, оны
нарыққа мейлінше ықпал ету үшін бір-бірімен байланыстыру қажет.
Маркетинг кешеніне кәсіпорынның өз тауарының сұранымына ықпал ету
үшін қолдана алатын іс-шаралар кіреді. Алуан түрлі мүмкіндіктерді төрт
түрлі негізгі топқа біріктіруге болады: тауар, баға, тарату және
ынталандыру әдістері. (1-сурет).

(1-сурет). Маркетингтің төрт құрамдас бөлігі

Тауар - кәсіпорынның мақсатты нарыққа ұсынып отырған бұйымдары мен
қызметтерінің жиынтығы.
Баға - тұтынушылар тауарды алу үшін төлеуге тиіс ақша. Кәсіпорын
белгілеген баға ұсыныстың қабылдану құндылығына сәйкес болуы тиіс, әйтпесе
сатып алушылар бәсекелесушілердің тауарларын сатып алатын болады.
Тарату әдістері - жүзеге асырылуы тауар мақсатты сатып алушылар үшін
қолайлы болатын ықтимал шаралар.
Ынталандыру әдістері - кәсіпорынның өз тауарының қасиеттері туралы
мәліметтерді тарату және мақсатты тұтынушыларды оны сатып алуға көндіру
жөніндегі ықтимал іс-әрекеттері.
Маркетинг кешенінің құрамдас бөліктері жөніндегі барлық шешімдер
кәсіпорынның тауарды жайғастыру туралы шешіміне байланысты. Осы шешім
маркетингтің мақсатты кешенін әзірлеудің негізін құрайды.

1.2 Өнімнің бәсекеге қабілетілігін бағалау

Кез-келген кәсіпорын қайда баратынын, мақсатқа қалай жететінін анық
білу үшін алға көз тіккені дұрыс.
Маркетингтік шараларды жүзеге асыру маркетингті басқару жүйесін
талап етеді. Бұл жүйеге стратегиялық және тактикалық жоспарлаудан, басқару
мен бақылауды ұйымдастырудан тұратын маркетингті жоспарлау кіреді.
Стратегиялық жоспарлау жүйесінің мақсаты - фирманың мықты өндірістер
тауып, дамытуына, ал өз шығындарының қысқартатынына көз жеткізу.
Маркетингті жоспарлау - мұны әрбір өндіріс пен нарық үшін
жоспарларды кәсіпорын әрбір өндіріс туралы нақты стратегиялық шешім
қабылдағаннан кейін әзірлеу деп түсінеді.
Іс жүзінде компания 2 түрлі жоспар әзірлейді: перспективалы және
жылдық жоспарлар. Меңгеруші ең алдымен негізгі факторлар баяндалатын
бесжылдық жоспар дайындайды. Жыл сайын осы бесжылдық жоспар қайта қаралып
отырады. Сонда кәсіпорынның алдағы бес жылға арналған жоспары болады.
Бұдан кейін жылдың жоспар әзірленеді - бұл бесжылдық жоспардың
бірінші жылына белгіленген іс-шаралардың кеңейтілген нұсқасы. Жылдық
жоспарда күнделікті маркетингтік хал-ахуал баяндалады, жай немесе тауарлық
белгісі бар тауардың алдындағы қауіптер, мүмкіндіктер, мақсаттар мен
проблемалар тізіледі, маркетингтің бір жылға арналған стратегиясы мен іс-
әрекеттер бағдарламасы жазылады, сметалық қаражат көрсетіледі, бақылау
тәртібі белгіленеді. Осы жоспар қызметтің барлық түрлерін өндірістік,
маркетингтік, қаржылық үйлестірудің негізі болады.
Кәсіпорын барлық маркетингтік жұмысты, оның ішінде жоспарлауды да өз
міндетіне алуға қабілетті маркетингтік қызметтің құрылымын ұйымдастыруы
тиіс. Кәсіпорын шағын болса, барлық маркетингтік міндетті бір адамға
жүктеуге болады. Оған маркетингтік зерттеулер жүргізу, өнім өткізуді
ұйымдастыру, жарнамамен, клиенттерге арналган сервис қызметімен және т.б.
айналысу тапсырылады. Бұл адамды тауар өткізу қызметін басқарушы, маркетинг
жөніндегі меңгеруші немесе маркетинг директоры деп атауға болады. Кәсіпорын
ірі болса, онда маркетинг саласында бірнеше маман еңбек етеді. Барлық
маркетингтік функцияларды жүзеге асыруды маркетинг бөлімі басқарады.
Матрицалық ұйым - тауар жөніндегі меңгерушілермен қатар, нарық
жөніндегі меңгерушілерді пайдаланып маркетинг қызметін ұйымдастыру.
Кәсіпорынның маркетингтік мүмкіндігі - белгілі бір кәсіпорын
бәсекеде артықшылықтарға қол жеткізе алмайтын маркетингтік іс-әрекеттердің
тартымды бағыты.
Функциялық ұйым
Маркетингтік қызметті ұйымдастырудың ең кең тараған түрі -
функциялық қызмет. Бұл жағдайда маркетинг жөніндегі мамандар маркетингтік
қызметтің әр түрлерін (функцияларын) басқарады. Олар маркетинг жөніндегі
вице-президентке бағынады. 1-сызбада 5 осындай маман көрсетілген, олар -
маркетингтік қызметтің меңгерушісі, жарнама және тауар өткізуді ынталандыру
жөніндегі меңгерушісі, тауар өткізу қызметінің меңгерушісі, маркетингтік
зерттеулер қызметінің меңгерушісі және жаңа тауар жөніндегі меңгеруші.
Сонымен қатар клиенттерге арналған сервис қызметінің меңгерушісі,
маркетингті жоспарлау қызметін басқарушы және тауар қозғалысы қызметін
басқарушы болуы мүмкін.
Функциялың ұйымның негізгі қажеті - басқарудың қарапайымдылығы.
Екіншіден, тауар ассортименті және кәсіпорынның нарықтары өскен сайын осы
сызба өз тиімділігінен айырыла бастайды.
1-сызба

Әрбір жеке нарық пен тауар үшін ерекше жоспар құру, сондай-ақ
кәсіпорынның маркетингтік қызметін үйлестіру қиындай түседі.

1.3 Кәсіпорындағы маркетингтік зерттеулер

Географиялық қағида бойынша ұйымдастыру - белгілі географиялық
аудандарға қызмет көрсету негізінде компания сатушыларының, жалпы ұлттың
штатын ұйымдастыру.
Еліміздің барлық аумағындагы саудамен айналысатын компаниялар
сатушылардың тәуелділігін географиялық қағида бойынша ұйымдастыру нысанын
қабылдайды. Сызбада: тауар өткізудің жалпы ұлттық қызметінің бір
меңгерушісі, тауар өткізудің аймақтық қызметінің 4 меңгерушісі, 24 тауар
өткізудің аумақтың қызметтерін басқарушылар, 192 тауар өткізу жөніндегі
аудандық меңгерушілері және 1920 сауда агенті көрсетілген. Географиялық
қағида бойынша ұйымдастыру барысында сауда агенттері қызмет көрсететін
аумақтар шеңберінде тұруға, өз клиенттерін жақсы біліп, жұмысқа келіп-
кетуге уақыт пен қаражат шығармай, тиімді жұмыс істеу мүмкіндігіне ие
болады (2-сызба).

2-сызба

Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру - маркетингтік қызметті
ұйымдастыру нысандарының бірі. Әртүрлі функциялық қызметтердің мамандарымен
өз тауары үшін жоспар әзірлеу үшін бірлесіп еңбек ететін меңгеруші әр
тауардың өндірісін басқарады.
Тауарлар номенклатурасы көлемді немесе тауарлың белгісі бар
бұйымдары көп кәсіпорындар маркетингті тауар немесе тауар белгісі өндірісі
бойынша ұйымдастыруды қолданады. Тауар өндірісі бойынша ұйымдастыру
басқарудың тағы бір деңгейі болып табылады (3-сызба).
Тауар өндірісін тауарлар номенклатурасы жөніндегі меңгеруші
басқарады, оған тауарлар тобы жөніндегі бірнеше меңгеруші бағынады, ал олар
белгілі бір тауардың өндірісі үшін жауапты тауар жөніндегі меңгерушіге
бағынады (3-сызба). Әрбір тауар жөніндегі меңгеруші өндірістік жоспарларды
дербес әзірлейді. Олардың орындалуын қадағалайды, нәтижелерін бақылайды, ал
қажет болған кезде жоспарларды қайта қарайды.
Тауар өндірісі бойынша ұйымдастырудың бірқатар артықшылықтары бар.
Біріншіден, тауар жөніндегі меңгеруші осы бұйым бойынша маркетинг кешенін
үйлестіреді. Екіншіден, тауар жөніндегі меңгеруші нарықта пайда болған
проблемаларды басқа мамандардан бұрын көріп, жауап әзірлей алады.
Үшіншіден, тауарлық белгісі бар, алайда ұсақ болғанымен бар тауарлар да
назардан тыс қалмайды, өйткені әрқайсысының өндірісін өз меңгерушісі
басқарады. Төртіншіден, тауар өндіруді басқару – жас басшылар үшін тамаша
мектеп, өйткені олар осы жұмыс барысында кәсіпорынның жедел қызметінің
барлық салаларына араласады.

Алайда, осы артықшылықтармен қатар кемшіліктер де бар. Біріншіден,
тауар өндірісі бойынша басқару жүйесі бірқатар қақтығыстар мен өкініштерге
әкеп соғады. Көп жағдайда тауар жөніндегі меңгерушілерге өз міндеттерін
тиімді атқару үшін толық құқық берілмейді. Екіншіден, бұйымына қатысты
барлық сауалдар бойынша сарапшы болуына қарамастан, тауар жөніндегі
меңгерушілердің жұмыстың функциялың салаларында маман болуы сирек
кездеседі. Үшіншіден, тауарлар өндірісі бойынша басқару жүйесі алғашында
жоспарланғаннан гөрі қымбатқа түседі, өйткені қызметкерлер саны өскен сайын
еңбекке ақы төлеу шығыны көбейеді.
Көптеген кәсіпорындар өз ассортиментіне кіретін тауарларды әртүрлі
нарықтарда сатады. Нарық принципі бойынша ұйымдастыруды әртүрлі нарықтардың
сатып алу дәстүрлері мен таңдаулары әртүрлі болған жағдайда қолданған жөн.
Нарық принципі бойынша ұйымдастыру тауарлар өндірісі бойынша
ұйымдастыру жүйесіне ұқсас (3-сызба). Нарық жұмысы жөніндегі меңгеруші жеке
нарықтар жөніндегі бірнеше меңгерушінің жұмысын басқарады. Нарық жөніндегі
меңгеруші тауар өткізу жөніндегі келешектік және жылдық жоспарлар әзірлеу
үшін жауап береді.
Осы жүйенің негізгі қасиеті сол - кәсіпорын өзінің жұмысын нарықтың
белгілі бір сегменттерін құрайтын тұтынушылар мұқтажына сәйкес жүргізеді.
Әртүрлі нарықтарда көптеген тауарлар сататын кәсіпорындар алдында
тауар жөніндегі меңгерушілерден айырмашылығы көп нарықтарда білуді талап
ететін тауар өндірісі жөніндегі ұйымдастыру жүйесін пайдалану керек пе
немесе нарықтармен жұмыс жүргізу жөніндегі меңгерушілерден нарыққа
сатылатын әртүрлі тауарларды білуді талап ететін нарық принципі бойынша
ұйымдастыру жүйесін қолдану қажет пе деген проблема туындайды. Кәсіпорын
сонымен қатар тауарлар жөніндегі меңгерушілермен және нарық жөніндегі
меңгерушілермен бірге матрицалық ұйымдастыруды қолдана алады. Ірі
кәсіпорындардың бірқатары тауарлық-нарықтық принцип бойынша ұйымдастыруды
қолданады.
Маркетинг тұжырымдамасы — нарықтағы кәсіпорынның немесе кәсіпорынның
іс-қимыл стратегиясын анықтайтын басты ойы, бизнестің мақсаттары мен
идеялары жүйесін таңдауы.
Маркетинг тұжырымдамасы кәсіпорынның бизнес және маркетингте
көздейтін мақсаттарын таңдауын немесе белгілеуін талап етеді.
Кәсіпкерліктің басты идеясы кәсіпорынның немесе кәсіпорынның нарықта
кемелденуіне көмектесетін бизнесті жүргізу тәсілін таңдауға бағытталған.
Маркетингтің негізгі идеясы тәуелсіз нарық жағдайында кәсіпорынның немесе
кәсіпорынның қызметін ұзарту және дамыту тәсілін қарастырады. Ол
тұтынушының қажеттіліктері мен талғамын қанағаттандыру үшін қабылданатын
шешімдерге негізделген. Бизнес пен маркетинг идеялары бір-бірімен өзара
шамалас келеді.
Өндірісті жетілдіру тұжырымдамасы тұтынушының кең тараған және
бағасы қолжетімді тауарларға деген талғамдарына негізделген. Бұл технология
мен өндірісті ұйымдастыруды үнемі жетілдіруді, бөліп тарату жүйесінің
тиімділігін жоғарьглатуды талап етеді. Сонымен қатар, басты назар нарықты
қандай да бір тауармен немесе қызметпен тез қанықтыратын өндірістің ішкі
мүмкіндіктеріне аударылады. Бұл тәсілді сұраныс ұсыныстан жоғары болғанда
немесе өндірістің жекелеген тауарларға жұмсайтын шығындары жоғары болып,
оларды өнімді жаппай өндіру есебінен жабу қажеттігі туғанда қолданған
тиімді.
Өндірістік тұжырымдама автомобиль кәсіпорындарында пайда болды.
Себебі, XIX ғасырдың соңында автомобильдерді жаппай өндіру түрлі адамдар
мен тауарлар нарығында тез жылжуды талап ететін АҚШ-тың өзекті сұранысын
қанағаттандырды.
Американдық шаруа отбасында дүниеге келген Генри Форд бұл
қажеттілікті алғашқылардың бірі болып байқап, оны қанағаттандыру үшін,
жалпыға арналған Т маркалы автомобильді шығарды. Ол аталмыш өндірістің
ағымын жолға қойып, көптеген операцияларға жіктеді. Бұл еңбек пен өндірісті
ұйымдастырудың жаңа жүйесін жолға қойып, шығынды азайтты, өнімді жаппай
қолдану үшін қолжетімді етіп, бағасын арзандатты.
Форд жаппай ағымдағы өндіріске ұқсас жаппай тұтыну жүйесін бірінші
болып құрып, дүниежүзілік маркетинг тарихына енді. Бұл үшін өз
жұмысшыларына Америкадагы орта жалақы деңгейінен екі есе көп еңбекақы
төледі. Сонымен қатар, өндіріс шығындарын азды-көпті үнемдеді. Ол: Бір
жағынан — жоғары сапалы автомобильдер, екінші жағынан — төмен баға, ал
ортасында — менің менеджерлерімнің еңбегі мен өнері деген сөзді жиі
қайталайтын. Т маркалы автомобильдердің қара түсті болуы кездейсоқ емес,
өйткені қара түсті бояу арзан еді және жылдам кебетіндіктен, кептіргіш
құрылғыны қажет етпейтін. Осы бір арзанқол бұқаралық автомобиль американдық
арманды материалдық құралдармен жүзеге асыруға—автомобильді сән-салтанат
бұйымынан қозғалыс құралына айналдыруға мүмкіндік берді.
Святослав Федоровтың Көз микрохирургиясы офтальмологиялық
клиникасының басшылығы өндірісті жетілдіру тұжырымдамасын ұстанды. Бұл
клиника көз операцияларына сұраныс ұсыныстан айтарлықтай көп болған уақытта
пайда болды. Жұмысты конвейер түрінде ұйымдастыру жүйесін енгізудің
арқасында, бұл клиникада жасалатын операциялардың өзіндік құны басқа
мекемелердегіге қарағанда арзан. Бірақ, қызмет көрсетілетін клиенттердің
көптігіне қарамастан, клиниканың атына айтылатын шағымдар да кездеседі.
Кейбіреулер пациентті дербес қарайтын басқа мекемелердің қызметіне жүгініп,
көбірек төлегенді дұрыс көреді.
Тауарды жетілдіру тұжырымдамасының мәні кәсіпорынның жоғары сапалы,
жақсы пайдалану қасиеттері мен сипаттары бар тауар шығаруын білдіреді.
Себебі, тұтынушылар мұндай тауарларға игі ниетпен қарайды.
Алайда, өз тауарына шамадан тыс әуестену өндірушіні үлкен шығынға
ұшыратуы мүмкін. Маркетингтік болжамсыздық атты қатер бар. Оның пайда болу
мүмкіндігі мен салдары туралы алғаш рет маркетинг саласындағы жетекші
мамандардың бірі Теодор Левитт сипаттап берді. Ол Гарвард жоғары бизнес
мектебінің ғылыми жұмыстарында Маркетингтік болжамсыздық атты мақала
жариялады. Автор американдық мықты теміржолшы компаниялардың ыдырауы мен
күйреу себептерін саралай келе, бұл компаниялардың иелерінің тек теміржол
бизнесімен айналысып, көліктің бәсекелес түрлерінің пайда болуына назар
аудармағаны туралы қорытындыға келеді.
Нарықтың шындығы сонда, тікелей бәсекелес ретінде қарастырылатын
өндірушілер нағыз бэсекелестер болып шығатын жағдайлар өте сирек. Мәселен,
аса салтанатты автомобильдер қатарындағы Роллс-Ройс пен Кадиллак арзан
автомобильдермен бәсекеге түсе алмайды. Себебі, оларды сапасы үшін емес,
беделді болғаны үшін сатып алады.
Тұтынушы қанағаттандыруды сатып алғандықтан, барлық тауарлар мен
қызметтер, былай қарағанда мүлдем басқа қызметті атқаратын және өзгеше
көрінетін тауарлар мен қызметтермен қарқынды бәсекеге түседі. Олар әртүрлі
жолмен дайындалып, сатылады. Бірақ, бір мезгілде сол тұтынушының сол
қажеттілікті қанағаттандыруының балама құралы болып табылады.
Төңкеріске дейінгі уақытта Ресей тауарды жетілдіру тұжырымдамасына
айтарлықтай үлес қосты. XX ғасырдың басында сапасы жағынан Морозовтар
фабрикасының сәтені, Прохоровтың Үштаулы мануфактура фабрикасының елегі,
Скороход тауар белгісі бар Санкт-Петербург аяқ киім механикалық
өндірісі Жоғары бекітілген серіктестігінде жасалған аяқ киім, Мәскеудің
Эйнем кондитерлік фабрикасының шоколады және басқа да тауарлар үздік
саналды.
Маркетингтің өткізу тұжырымдамасы немесе коммерциялық күш салуды
үдету тұжырымдамасы тауарлардың шоғырлануы — өткізу мәселесін
шиеленістіріп, кәсіпорын өндірген тауарды барлық қол жетімді тәсілдермен
сатуға тырысқан кезде қолданылады.
Іс жүзінде өткізу тұжырымдамасын жүзеге асыру мәні бойынша тауарды
сатып алуды танумен байланысты. Сатушы қалай болғанда да келісім жасауға
ұмтылады, ал сатып алушының қажеттіліктерін қанағаттандыру ол үшін маңызды
болмай қалады.
Америка және Еуропа кәсіпкерлері үшін, өткізу мәселесі XXІ ғасырдың
20 жылдарының соңы мен 30 жылдарының басында туындады. Ол 1929—1933
жылдардағы экономикалық дағдарыстың бір себебі болды. Оның саяси салдары
Екінші дүниежүзілік соғысты туындатқан фашизмнің пайда болуы еді. Бұл соғыс
орасан зор және материалдық шығындармен қатар жүріп, өткір тауар
тапшылығына соқтырыды. Осыдан кейін әлем маркетинг жайында уақыт ұмытып
кетті. Өткізу тұжырымдамасы маркетингтің басталу кезеңін аяқтайды. Қазіргі
уақытта ол пассивті сұраныс тауарларын сату кезінде қолданылады. Әдетте,
бұл тауарларды сатуды сатып алушылар ойластырмайды, себебі олар туралы аз
хабарландырылған,
Коммерциялық күш салуды үдету тұжырымдамасы — қауырт коммерциялық
күш салу мен ынталандыру шараларының есебінен кәсіпорын тауарының пайдамен
сатылуын қамтамасыз ету.
Маркетинг тұжырымдамасы қарастырылған үш тұжырымдаманың ішіндегі ең
үздіктерін жинақтаған. Оның негізгі қағидалары 50 жылдардың ортасында
жасалған.
Маркетинг тұжырымдамасының жақтастары ұйымның мақсатқа жету кепілі —
мақсатты нарықтардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін анықтау және
тұтынушыларды бәсекелестерге қарағанда ықпалды тәсілмен қанағаттандыру
дейді.
Мақсатты нарық—бұл маркетингте барынша аз шығындармен сипатталатын
және кәсіпорынға оның іс-әрекет нәтижесінің негізгі болігін қамтамасыз
ететін, қандай да бір өнімді немесе қызметті иткізу нәтижесінде таңдап
алынған нарық.
Оның пайда болуы бірқатар себептермен шартталған;
біріншіден, көптеген тауарлар бойынша сұранысты қанағаттандыру және
парықты қанықтыру; екіншіден, бәсекелестер күресін күшейту, оны ғылыми-
техникалық өрлеу одан әрі жандандырды. Осының нәтижесінде қазіргі
өндірістің материалдық-техникалық базасы түбегейлі өзгеріп, жаңа тауарлар
шығару мүмкіндігі артты. Өндіріс мүмкіндігінің кеңеюі мен нарықтың шектеулі
мүмкіндігі арасындағы сәйкессіздік тауарды сату мәселесін шиеленістіріп
жіберді.
Қалыптасқан жағдайдағы белгісіз нарыққа жұмыс істеу өндірушіге оның
өнімін өткізу бойынша ешқандай кепілдік бере алмады.
Өндіруші өз кәсіпорнын табыспен қамтамасыз ету үшін, алдымен нарықты
зерттеп, содан кейін ғана осы нарықтың талаптарына сәйкес келетін тауар
өндіруді жолға қоюға тиіс болды. Сонымен қатар, кәсіпкерлер нарықтың
талаптарына бейімделумен бірге, тұтынушылардың сұраныстарын өздері
қалыптастырды.
Маркетинг тұжырымдамасы мақсатты нарық, тұтынушылық мұқтаждық,
интегралданған маркетинг, рентабельділік түсініктеріне негізделген. Ол
мақсатты нарықты нақты анықтаудан басталып, сатып алушылардың
мұқтаждықтарына ерекше көңіл аударады, рентабельді өндірісті жүргізуге
мүмкіндік беретін тұтынушыларға ықпал ететін шаралардың тұтас кешенін
қарастырады.
Әрбір тұтынушының мұқтаждықтарын қанағаттандыра отырып, барлық
нарықта әрекет жасауға бірде-бір компания қабілетті емес. Компания олардың
әрбіріне қатысты ерекше маркетингтік бағдарлама жасалынатын, мақсатты
нарықты (нарықтарды) мұқият таңдайды.
Компаниялардың мақсатть нарықты анықтап, тұтынушылардың
мұқтаждықтарын толығымен түсінбейтін кездері көп. Сатып алушы
мұқтаждықтарының бес түрі бар:
— мәлімделген мұқтаждықтар (сатып алушы арзан машина алуды қалайды);
— нағыз мұқтаждықтар (сатып алушы пайдалану кезінде арзанға түсетін
машина алуды қалайды, бағасы аса маңызды емес);
— мәлімделмеген мұқтаждықтар (сатып алушы сатушының жақсы қызмет
көрсеткенін қалайды);
— жағымды мұқтаждықтар (сатып алушы машинаны алады және қосымша
ретінде автомобиль жолдарының жаңа атласын сатып алады);
— құпия мұқтаждықтар (сатып алушы өз достарының алдында құндылыққа
бейімделген, зерек тұтынушы болып көрінуге ұмтылады).
Кейбір маркетологтар маркетингті мұқтаждықтарды қанағаттандыруға
бағытталған және шығармашылық маркетинг деп бөледі. Біріншісі
тұтынушылардың мәлімделген, нағыз мұқтаждықтарын білдіреді және осыларды
қанағаттандыруға ұмтылады. Шығармашылық маркетинг өзіндік шешімдерді
ұсынады, сатып алушының ойына да келмеген, бірақ олар қанағаттандыру
мүмкіндігіне ынтамен пікір қосатын мұқтаждықтарға жауап береді. Жаңа сатып
алушыны тарту үшін, қазіргі сатып алушыға қызмет көрсетуге қарағанда 5 есе
көп шығын жұмсалатыны есептеп шығарылды.
Ал жаңа сатып алушы компанияға табыс әкелу үшін, тұрақты клиенттің
ұжымға әкелген пайдасымен салыстырғанда шығындар 16 есеге көбею керек.
Сондықтан, жаңа сатып алушыны тартуға қарағанда, тұрақты сатып алушыны
сақтау анағұрлым маңызды болып табылады. Сатып алушыдан айрылып қалмау
үшін, оның мұқтаждығын қанағаттандыру керек. Себебі, қанағаттанған сатып
алушы белгілі бір сауда маркасына ұзақ уақыт бойы адал болып қалады, осы
компанияның тауарларымен қатар, жаңа өнімдерін де сатып алады, компания мен
оның өндіретін тауарларына жақсы көзбен қарайды, бәсекелес кәсіпорындар мен
олардың жарнамалық кампаниясына назар аудармайды, компания өнімінің
бағасына аса мән бермейді, тауарларға немесе қызметке байланысты жаңа
идеялар ұсынады.
Компаниядағы барлық бөлімдердің жұмысы клиенттердің мүддесіне қызмет
етуге бағытталса, интегралданған маркетинг жүйесі қалыптасады.
Интегралданған маркетинг — екі сатылы жүйе. Оның бірінші сатысы — әртүрлі
маркетингтік функциялар: өткізу қызметі, жарнама, өндірісті басқару, өнімді
сату, маркетингтік зерттеулер және т.б. Осы функциялардың барлығын орындау
клиенттің көзқарасымен үйлестірілуі керек.
Интегралданған маркетингтің екінші сатысы — компанияның барлық
бөлімдерінің жұмысын келістіру. Маркетинг компанияның әрбір қызметкері
клиенттің мұқтаждығын қанағаттандыруға жеке үлес қосқанда ғана тиімді
болады. Компанияның барлық бөлімдерінің командалық жұмысын ынталандыру
үшін, ішкі және сыртқы маркетингке теңдей үлкен көңіл аударылады. Сыртқы
маркетинг — компанияда жұмыс істемейтін адамдарға бағытталған маркетинг.
Ішкі маркетингтің мақсаты — қызметкерлерді жалдауды жүзеге асыру, компания
қызметкерлерінің клиенттерге жоғары деңгейде қызмет көрсетуі үшін оқыту,
әрі ынталандыру. Ішкі маркетинг сыртқы маркетингке жол ашуы керек.
Маркетинг тұжырымдамасының негізгі міндеті — ұйымның алдына қойған
мақсаттарына жетуі үшін көмектесу. Жеке компанияның негізгі мақсаты —
табыс; коммерциялық емес немесе қоғамдық ұйымның мақсаты — аман қалу және
өз қызметін жалғастыруға жеткілікті қаржы тарту. Бірақ, табысқа бағытталған
ұйымдардың мақсаты — кірістің шығыннан өздігінен артып кетуі емес, табыс
жақсы орындалған жұмыстың нәтижесі ретінде қарастырылады. Компания
бәсекелестерге қарағанда, клиенттердің қажеттіліктерін анағұрлым тиімді
қанағаттандыру арқылы табыс табады.
Маркетинг тұжырымдамасының ұтымды жақтары ретінде келесі дәлелдерді
айтуға болады:
— сатып алушылар жоқ кезде компания активтерінің құңдылы-ғы жоқ.
Демек, компанияның негізгі міндеті
— сатып алушыларды тарту және сақтау;
— тұтынушыны бәсекелестердің ұсыныстарына қарағанда жақсы болып
көрінетін ұсыныс тартады, ал тұтынушыларды сақтап қалуға оның
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндік береді;
— маркетологтың негізгі міндеті тұтынушы компанияның ұсынысынан бас
тарта алмайтын дәрежеге жеткізу және клиенттің қажеттіліктерін өтеу
жолдарын табу болып табылады;
— тұтынушыны қанағаттандыру деңгейі компаниядағы әрбір бөлімнің
жұмысына байланысты;
— маркетинг барлық бөлімдерінің жұмысын біріктіріп, тұтынушыларды
қанағаттандыруға кепілдік беруі тиіс.
Маркетинг тұжырымдамаларын қолдану өзінің нәтижесі бойынша басқа
тұжырымдамаларды қолданудан басым болып келеді (4 сызба).
4 сызба
Коммерциялық күш салуды үдету тұжырымдамасы мен маркетинг
тұжырымдамасының негізгі айырмашылықтары
Коммерциялық күш салуды Маркетинг тұжырымдамасы
үдету тұжырымдамасы
Бастапқы нүктесі Өндіріс Мақсатты нарық
Назар аудару орталығы Өнім Тұтынушы мұқтаждықтары
Қаражат Сату мен тауарды Интегралданған маркетинг
жылжытуды ынталандыру
Нәтиже Үлкен көлемдегі сату Табыс - тұтынушыларды
есебінен түсетін табыс қанағаттандыру реітнде

Расында, алғашқы үш тұжырымдамада кәсіпорын өзінің жағдайын
жақсартуды ғана (табыс табуды) ойлады, ал маркетинг тұжырымдамасында
кәсіпорын қызмет көрсететін клиенттерге қамқорлық мәселесі қосылды,
әлеуметтік-этикалық маркетингте кәсіпорын бүкіл қоғамның тұрмыс жағдайы мен
қауіпсіздігін қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын қызметінің
ізгіленуі іске асады.

2 МАРКЕТИНГТІ КӘСІПОРЫНҒА ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті жетілдіру үлгісі

Нарықтық қатынастардың даму жағдайында ауыл шаруашылығында
маркетингті қолдану кешенді-мақсатты тәсілді пайдалану арқылы
тұтынушылардың талаптарына бейімделудің икемді тактикалық саясатын
жүргізуге, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, дайындау, тасымалдау, қайта
өңдеу, сақтау және өткізу секілді өндірістік- экономикалық байланыстарының
сан алуан түрлерінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қарастырылған
факторлар желілік қарым-қатынастар жиынтығымен анықталады. Бұл үрдіс
белгілі бір қағидаларды сақтау арқылы ауыл шаруашылығы саласында
маркетингтік қызметті ұйымдастыруды жүзеге асыруда оның ілімдік және
әдістемелік негіздерін құрайды.
Нарық жағдайында маркетинг кәсіпорынның бүкіл өндірістік және өтімдік
қызметін ұйымдастыру мен жоспарлаудың негізіне, ал маркетингті басқару
оларды басқару жүйесінің маңызды бөлігіне айналуы тиіс. Сол себептен,
кәсіпорындарда маркетинг – дербес маманданған ішкі шаруашылық бөлімше
ретінде қызмет атқаруы керек. Маркетинг – күрделі әрі көп аспектілі
әлеуметтік-экономикалық құбылыс, дербес экономикалық үдеріс, ойлау түрі
және тұжырымдамасы. Сондай-ақ, үнемі құбылып отыратын қазіргі нарықтық
шарттарда бизнесті жүргізу әдестемесі мен технологиясы, фирманың саясаты,
стратегиясы және тактикасы болып табылады.
Аграрлық-өнеркәсіп кешенінде маркетингті қолданудың мәні өндірісті
өндірілген өнімге деген сұранысқа сәйкестендіру және өнімнің бәсеке
қабілетілігін арттыру, кәсіпорынның ресурстарын мақсаттармен ұштастырудан,
ал мақсаттарды-тұтынушылар талаптарымен байланыстырудан көрінеді.
Аграрлыќ маркетингті жеке кєсіпорын шењберінде єрекет етуші
микромаркетинг жєне мемлекеттік билік органдары арќылы мемлекет кµлемінде
ж‰зеге асатын макромаркетинг деп екіге бөліп қарастыру қажет.
Қазіргі кезеңдегі агромаркетингтің дамуының негізгі тенденцияларына
ғылыми техникалық прогрестің, әсіресе ақпараттық, технологиялық әсердің
күштілігін, халық ішіндегі әлеуметтік белсенді топтар санының өсуін,
маркетингтің инновациялық сипатқа ие болуымен сипатталады.
Маркетингтік басқару ілімінің әдістемелік негіздері көз қарасынан кез-
келген кәсіпорынның және ұйымның табысты қызмет етуін жоспарлаудың негізі
инвестициялық талдау болып табылады. Бұл тұжырымда басты екі жағдай маңызды
болып табылады. Біріншісі, әртүрлі нарықтық жағдайлар үшін және әртүрлі
бағалаушы субьектілердің шекті пайдалылығын сандық өлшеу мүмкіндігі.
Өлшеудің сәйкес моделін қолдану негізінде экономикалық жағдайдың
математикалық-статистикалық моделін қалыптастыруға мүмкіндік туады.
Екіншісі, инвестиция мәселелерін, уақыт шеңбері бойынша оны орналастырудың
әртүрлі нұсқалары кезіндегі нысан құндылығының өзара әрекетке түсуін талдау
маркетингтік зерттеудің әдістемелік негізі ретінде қарастыру жағдайымен
анықталады. Бұл ретте инвестицияның экономикалық жүйемен өзара әрекеттесу
үрдісін талдау қосымша әдістерді қолдануды талап етеді.
Инвестициялау үрдісі маркетингті басқару саласында инвестициялауды
жүзеге асыруда компанияның нарықтағы даму сатысындағы табысқа қол
жеткізуіне алып келетін әмбебап, жүйе жасаушы шарт болып табылады.
Қазіргі таңда ауыл шаруашылық өндірісінде маркетингті ұйымдастыру мен
дамытудың негізгі қағидалары жалпы сипатқа ие. Оларды біртұтас жүйеге
біріктіру үшін мынадай бағыттарды ұстанған тиімді болып табылады:
- ауыл шаруашылық нарығындағы жоспарлау, баға белгілеу, үлестіру және
басқару жөніндегі іс-шаралардың біртұтас жүйесі, шаруашылықтар мен
меншіктің барлық ұйымдық-құқықтық түрлерінің ұдайы өндірісін нарықтық
шарттарға бейімделген ауылдық елді мекендерде жүргізуге мүмкіндік
беретіндей және тұтынушы сұранысын барынша қанағаттандыруға толығымен
бағытталуға тиіс;
- бәсекеге төтеп бере алатын азық-түлік тауарларының түрлерін көбейту
және сапасын жақсарту, сондай-ақ, өндірілген өнімді өткізудің озық
тәсілдерін оңтайлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.