МАҚТА ӨҢДЕУ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫ - АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ӘӨЖ 330:364.66:667.21(574.5) Қолжазба
құқында
НИЯЗОВ ТАЛГАТ ЖАКСЫБАЕВИЧ
МАҚТА ӨҢДЕУ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫ-АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ:
ТЕОРИЯ, ӘДІСНАМА, ТӘЖІРИБЕ
08.00.05- Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет сфералары мен салалары бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалған.
Ғылыми кеңесшісі экономика ғылымдарының докторы
Джуманов Ә.М.
Ресми оппонененттер экономика ғылымдарының докторы
Ертаев Қ .Е
экономика ғылымдарының
докторы
Қасенов Қ. Р.
экономика ғылымдарының
докторы
Қантөреев М.Т.
Жетекші ұйым Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті
Қорғау 2010 жылы 16 қазан сағат 11-00 де Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде экономика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғау жөніндегі Д14.61.15
диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Оңтүстік Қазақстан
облысы, Түркістан қаласы, Университет қалашығы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ қыркүйек 2010 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д. Мусабеков Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тереңдетілген нарықтық қайта құру
жағдайындағы Қазақстанның экономикалық саясаты, мақта өңдеу
кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық жағдайын жақсарту мен рентабельділігін
жоғарылатуға және мақта кластерін қалыптастыру мен дамытуға бағытталған.
Мақта кластері, оның қатысушыларын қаржылай қолдаудың нақты мемлекеттік
саясаты болған жағдайда ғана іске қосылатыны бәрімізге белгілі. Бүгінгі
таңда аталған бағытта нақты қадамдар жасалуда. Атап айтар болсақ мемлекет,
мақта шаруашылықтарының зиянкестермен күресуге жұмсайтын шығындарын 100
пайыз, егілетін ұрық құнының, суару үшін пайдаланылатын суды жеткізуге,
тыңайтқыштар мен гербицидтерді сатып алу үшін жұмсалатын щығындардың 40
пайызын, жанар-жағармай мен дренаждық және ирригациялық жұмыстарды
жүргізуге кететін шығындардың бір бөлігін өтеуді жоспарлауда. Бұл мақта
шикізатын өндірушілерді қолдаудағы айтарлықтай қадам болғанымен оны
кластердің технологиялық тізбегіне тікелей және жанама әсер ететін басқа да
шаралармен кешенді түрде қолдану айтарлықтай оң нәтижені береді. Мұндай
инструменттерге мақта талшықтарын сатып алу құнын реттеуді, энерго-
шикізаттар мен электр энергиясына дүниежүзілік бағадан төмен бағаны
қалыптастыруды, құрал-жабдықтар импорттауды дотациялауды, альтернативті
шикізат қорын стимулдау мен қаржыландыруды т.б. жатқызуға болады.
Мақта өңдеу кәсіпорындары көпқырлы қызмет атқарады. Мақта шикізатын
бастапқы өңдеуден мақта талшықтары, ұрық және мақта линтын алудан басқа
мақта зауыттарына келесідей бірқатар міндеттер жүктелген: егуге қажетті
ұрықты дайындап мақта егетін шаруашылықтарды қамтамасыз ету, мақта
өсірудегі агротехникалық әрекеттерді жүргізуде бақылау жасау және көмек
көрсету, мақта шикізаттарын кептіру және тазалау,бастапқы қайта өңдеу және
мақта өнімдерін тұтынушыларға жеткізу т.б. Қазақстанда өндірілетін
мақтаның талшықтығы оташа болып, шикі мақтаны өсіріп жинаудың 80 пайызы
шаруа қожалықтары үлесіне тиеді.Бүгінгі таңда мақта өнімдеріне тұрақты
сұраныстың болуына байланысты дүниежүзілік нарықтағы оларды сату көлемі
жеткілікті түрде тұрақты болып отыр. Жақын келешекте мақта өнімдерін сату
көлемінің азаюы күтілмеуде, себебі оларға деген сұраныс жоғары. Сондықтан
да мақта шикізатын қайта өңдеу тиімділігін арттыру қажеттілігі туындап
отыр. Еліміздегі мақта өнеркәсібінің дамуы өндіру үрдісін механизациялау
мен автоматтандыру, мақта заводттарын мақта өсіретін шаруашылықтарға
мейлінше жақындату, ұзақ тасымалдау мен артық жүк тиеу жұмыстарын азайта
отырып, мақта щикізатын жинау мен қайта өңдеудің біріңғай ағымын құру
бағытында жүріп жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысында жалпы жобалық қуаттылығы 770 мың тоннаны
құрайтын 21 мақта өңдейтін кәсіпорын бар, оның 12-сі Мақтаарал ауданында
орналасқан, ал қалғандары болса Шымкент және Түркістан қалалары мен
Шардара, Сарыағаш, Ордабасы және Отырар аудандарында орналасқан. Ортажылдық
қуатты пайдалану 40-45 мың тонна мақта шикізатын құрайды. Мақта
зауыттарының қуаттылығы барлығы 60% жүктелген, бұл шикізат базасының өсуі
жағдайында өңдеу үшін қажетті қосымша мақта қуаттарының құрылысын салмай-
ақ, мақта шикізатын қайта өндіру көлемінің өсімін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын қалыптастыру, қозғалысын реттеу және
бақылау, мақта өңдеу саласын дамытуға бағытталған мемлекеттік саясат
аясында айрықша маңызды және өзекті. Сондықтан да Қазақстан экономикасының
дамуында, мақта өңдеу кәсіпорындарының маңызды мәселелерінің бірі, олардың
қаржылық тұрақталғана әсер ететін қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару болып
табылады.
Дүниежүзі мақта нарығындағы бәсекелестіктің дамуына байланысты
кәсіпорындардың жемісті дамуының алғы шарты, өз қызметіндегі қаржы-ақша
ағымдарын үйлестіруді, несие саятатын жүргізуді, қаржылық болжауды,
жоспарлауды, төлем тәртібін сақтауды және басқада қызметтерді қамтитын,
дұрыс ұйымдастырылған басқару жүйесі болып табылады. Ал қаржы-ақша
ағымдары, дәстүрлі түрде барлық деңгейдегі басқару жүйелерінің маңызды
элементі болып саналады.
Мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
ұйымдастыру мен жоспарлау, оларды өндірістік-шаруашылық қызметті қамтамасыз
етуде тиімді қолдану мәселелері әлі толық зерттеліп, қарастырылмаған.
Сондықтан да мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қызметтерді жоспарлау,
өңдірілген өнім құнын, сапасын көтеру, тағы басқа да мәселелерді талдау,
ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігін туындатады.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі келесілермен анықталады:
- Қазақстан экономикасының даму жағдайындағы мақта өңдеу
кәсіпорындарының үлкен көлемдегі қаржы-ақша қаражаттарын айналымға
тарту мен оларды тиімді басқару ролінің жоғарылауы;
- кәсіпорындардың шаруашылық қызметіндегі қаржы-ақша ағымдарын
басқарудың мәні мен тиімділігін ғылыми тұрғыда негіздеудің
жеткіліксіздігі ;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқарудағы
жоспарлау, бағалау талдау мен бақылаудың әдістемелік аппаратын
толық және тиімді пайдалануға, сондай ақө икемді шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін кешенді зерттеу жұмысының жоқтығы;
- бизнесті басқару тиімділігін жоғарылатуға себеп болатын және
кәсіпорынның қаржы-ақша айналымына оң ықпал ететін, теориялық
негізделген, тәжірибеде қолдануға болатын қаржы-ақша ағымдарын
басқарудың қазіргі заманғы әдістерінің қажеттілігі.
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару үрдісінің
отандық экономиканың қазіргі заманғы талаптарына сәйкестелу
қажеттілігі.
Ғылыми зерттеудің осындай бағытын таңдау теориялық тұрғыда да
тәжірибелік тұрғыда да өзекті бола отырып, тақырыптың маңыздылығы мен жұмыс
компоненттерінің мазмұндылығын туындатады.
Диссертация тақырыбының зерттелу дәрежесі. Кәсіпорындардың қаржы-ақша
ағымдарын басқарудың әдіснамалық мәселелері экономикалық ілімнің бірқатар
классиктері мен әлемге танымал экономист ғалымдардың еңбектерінде көрініс
тапқан
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару мәселелері Қазақстан ғылымы
мен тәжірибесіндегі айтарлықтай жаңа тармақтардың бірі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың теориясына байланысты
мәселелер әлемінің экономикасы дамыған елдерінің танымал классик экономист
ғалымдары Р.Брейли, С.Майерс, Ю.Бригхем, Л.Гапенски, Дж.К.Ван Хорн,
А.Дайле, С.Майерс, Дж.О`Брайен, Ж.Ришар, М.Р.Метьюс, Э.Хельферт, Дж.Фостер,
Р.С. Каплан, К.Уорд т.б., ғылыми еңбектерінің жарық көрген орыс тіліндегі
аудармаларында, сондай-ақ кеңестік кеңістіктегі экономисттер т.б.
еңбектерінде көрініс тапқан.
Сондай-ақ осы мәселелерге, қазақстандық келесі экономист ғалымдар да
еңбектерін арнаған, олар: Мамыров Н.К., Мархаева Б.А., Мельников В.Д.,
Копешов Ш.К., Жуйриков К, Ильясов К.К., Джуманов А.М., Дюсембаев К.Ш.,
Ертаев К., Мырзалиев Б, Сабден О.С., Отаров А.К., Зейнелгабдин А.Б.,
Аканаева Т.А. Касенов Қ.Р., Кантөреев М.Т. және т.б.
Ресейдің И.Т.Балабанов, В.В.Бочаров, А.М.Бирман, И.А.Бланк,
А.Г.Грязнова, М.В.Докучаев, А.И.Кочеткова, В.В.Ковалев, Д.С.Моляков,
В.М.Родионова, М.Н.Крейнина, В.В.Ковалев, Л.П.Павлова, Е.М.Сорокина
В.К.Сенчагов, Е.С.Стоянова, Т.В.Теплова, Э.А.Уткин, М.А.Федотова,
А.Д.Шеремет, Е.И.Шохин. және т.б. экономист ғалымдарының еңбектері де
зерттеу тақырыбын ашуға арналған.
Аталған экономист ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарының, қаржы-ақша
ағымдарының теориясын, қоғамның ақша шаруашылығын мемлекеттік реттеу
тәжірибесін және жалпы, қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін дамытудағы
маңызы өте зор екенін айта отырып, бүгінгі күні кәсіпорынның тұрақты
қаржылық дамуын қамтамасыз ететін құрал ретінде қарастырылатын талдау,
жоспарлау және ақша қаражаттарының қаржылық менеджментін бір жүйеге
біріктіретін ғылыми зерттеу жұмыстарының өте аз екенін сөз етуге болады.
Отандық экономист ғалымдардың еңбектерінде көбінесе қаржы-ақша
ағымдарын қалыптастыру мен талдауы қарастырылған.Ал қаржы-ақша ағымдарын
басқаруды ұйымдастырудың әдістері мен әдіснамасы монографиялық еібектер мен
мерзімдік басылымдарда өте сирек кездеседі.
Сонымен қатар ғылыми басылымдарда қаржы-ақша ағымдары анықтамасы қаржы
түсінігімен түсіндіріледі. Кәсіпорындардағы қаржы-ақша ағымдарын, сондай-ақ
негізгі және айналым қаражаттары мен материалды активтерді, амортизациялық
қорларды басқару жүйесін қалыптасыру әлі де болса жеткіліксіз дамыған, ал
нарықтық экономика мен қазіргі кемелденген менеджмент жүйесі
кәсіпорындардың басқару жүйесіне жаңаша көзқараспен қарауға және басқаруға
автоматтандырылған технологияларды ендіруге аса көңіл бөлуді қажет етеді,
өйткені қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімді экономикалық механизмдерін
қалыптастырмай кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз қозғауға болмайды.
Жаңа экономикалық процестер қаржы-ақша ағымдарын басқарудың мақсатқа
лайықты тиімді жүйесін қалыптастыруды талап етеді. Бұл өз кезегінде қаржы-
ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық
мәселелерін жетік зерттеу қажеттілігін аңғартады.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында мақта өңдеу кәсіпорындардың
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудағы бірқатар шешілмеген
және жіті талқылауды татап ететін мәселелерді теориялық, әдіснамалық
тұрғыда нақтылау мен ғылыми-тәжірибелік тұрғыда шешу, таңдалған зерттеу
бағытының актуалдылығын туындатады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми зерттеу жұмысының басты
мақсаты, мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін, негізгі шаруашылық қызмет барысындағы қаржы-ақша ағымдарын
тақтикалық және стратегиялық басқару жүйесінің теориясы мен әдіснамасын
құру, ғылыми негіздеу және жетілдіру. Осы қойылған мақсатты жүзеге асыру
үшін төмендегідей тиісті міндеттер қойылған:
- қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастыруды жетілдірудің
теориялық әдіснамалық аспектілерін ғылыми зерттеу және оның
экономикалық категория ретіндегі ұғымдар аппаратын нақтылау;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын мінездейтін
кешенді жіктелуі мен басқарудың мақсатты параметрлерін негіздеу
және олардың көлемі мен қарқындылығына әсер ететін факторларды
нақтылау;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін жетілдіру
бойынша ұсыныстарды негіздеу және басқарудың ақпараттық жүйесін
қалыптастыру;
- қаржы-ақша ағымдарының жіктелуіне салыстырмалы талдау жасау және
олрады пайдалану бағыттарын негіздеу;
- кәсіпорынның жалпы басқару жүйесінде пайдалану үшін, қаржы-ақша
ағымдарының құрылымының мақсаттылығын бағалау;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың ақпараттық
қамсыздандырудың ұстанымдары мен әдіснамалық тұстарын негіздеу;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
ақпараттық қамтамасыздандырудың құрылымдық ерекшеліктерін анықтау
және басқаруды ақпараттық қамсыздандыруды қалыптастырудың негізі
болып табылатын модельдеуді негіздеу;
- кәсіпорындардағы қолданыстағы қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
зерттеу, оның ерекшеліктерін анықтау және оны жетілдіру мәселелерін
шешу;
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы мақта өңдеу
кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесіндегі ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі болып алдыңғы
қатарлы шет ел классик ғалымдарының және отандық экономист ғалымдардың
фундаменталды және қолданбалы ғылыми еңбектерінің концептуалды ережелері,
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін жетілдіру мәселесіне байланысты
өткізілген халықаралық және отандық ғылыми тәжірибелік конференциялардың
материалдары, мерзімдік басылымдарда жарық көрген жарияланымдар, Қазақстан
Республикасының (ҚР) заңдары мен құқықтық актілері зерделенді.
Мәліметтер көздері болып ҚР Статистика Агенттігінің, ҚР Ауыл
шаруашылығы және Қаржы министрліктерінің, Оңтүстік Қазақстан облысының
(ОҚО) ауыл шаруашылығы басқармасының есебі, есептілігі және статистикалық
мәліметтері, ОҚО да орналасқан мақта өңдеу кәсіпорындарының жылдық есебі
мен есептілік мәліметтері, бизнес жоспарлары мен жұмыс жоспарларының
мәліметтері мен көрсеткіштері алынды.
Көрсеткіштер мен мәліметтерді сараптау монографиялық, абстрактілі-
логикалық, жүйелі талдау және синтездеу, сондай-ақ статистикалық, экономико-
математикалық әдістерді пайдалану арқылы жүргізілді.
Диссертациялық жұмыс ҚР Білім және ғылым министрлігінің (БжҒМ) білім
және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің 08.00.05 –Экономика және халық
шаруашылығын басқару (салалар мен қызмет ету сферасына байланысты)
мамандығы паспорты аясында орындалған.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша
ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың кешенді теориялық-әдіснамалық
ережелерін қалыптастыру, жүйелі зерттеу және іс жүзіндегі экономикалық
механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау беру болып табылады.
Ғылыми жаңалық құрамын қамтитын диссертациялық зерттеу жұмысының аса
маңыздыларына төмендегілер жатады:
- қаржы-ақша ағымы ұғымының экономикалық маңызы нақтыланды, оларды
басқару жүйесін қалыптастырудың теориялық,әдіснамалық және
тәжірибелік негіздері дамытылды;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқаруға әсер ететін факторлар
жүйесі нақтыланды, басқару деңгейлеріне (тактикалық және
стратегиялық) байланысты қаржы-ақша ағымдарының жіктелуі ұсынылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару
механизмдерінің мақсатты параметрлеріне тигізетін әсерін ескере
отырып, басқарудың әртүрлі қызметі мен деңгейлеріне байланысты осы
ағымдарының құрылымы мен оларды басқару саясаты жасалды;
- қаржы-ақша ағымдарының нәтижелік жылдамдығын реттеуге мүмкіндік
беретін сыртқы орта факторларының әсер етуін бағалауға негізделген
ақша қаражаттарының қалдығын есептеудің моделі мен оған қолданылатын
оптимизациялаудың алгоритмі құрылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының басқару аппаратына ұсынылатын
мәліметтердің ақпараттануын жақсарту мақсатында басқару деңгейлері
бойынша құрылған қаржы-ақша ағымдарын басқаруды ақпараттық
камтамасыздандыру жүйесі жасалды;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымының көрсеткіштер мен мәліметтер жүйесі
жетілдіріліп, ұсынылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
экономикалық және нормативті-құқықтық реттеу, сондай-ақ оларды
басқаруды ұйымдастыру әдістерін жетілдіру бойынша нұсқаулар
жасалды;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін
бағалаудың көрсеткіштер жүйесі нақтыланды және оларды дамыту бойынша
әдістемелік ережелері жасалды.
Қорғауға шығарылатын зерттеу жұмысының негізгі тұстары:
Нарықтық экономика жағдайындағы мақта өңдеу саласындағы кәсіпорындардың
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптас-тырудың экономикалық
механизмдері оларға байланысты ұғымдық аппаратты жетілдіруді талап етеді.
Сондықтан да экономикалық категория ретінде қарастырылатын қаржы-ақша
ағымдарына қатысты біркелкі ұғымдық аппараттың болмауы отандық және
экономикасы дамыған елдердегі теория мен тәжірибедегі, аталған ұғымдардың
экономикалық мазмұнына талдау мен жалпылауды қажет етеді. Осыған орай
зерттеу жұмысының қорғауға шығарылатын негізгі тұстары төмендегідей:
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
қалыптастырудың нақтыланған және тереңдетілген теориялық-
әдіснамалық және тәжірибелік негіздері;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастыру мен
дамыту мәселелерін кешенді зерттеудің әдістемелік негізі;
- қаржы-ақша ағымы ұғымының авторлық ғылыми-тәжірибелік талдамасы
мен негізделген жіктемесі;
- басқарудың негізгі ұстанымдарына сәйкес, пайдаланушылардың тұтыну
қабілеттілігін терең талдау арқылы мақта өңдеу кәсіпорындарының
қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару жүйесін құру;
- мақта өңдеу саласындағы кәсіпорындардағы қаржы-ақша ағымдарын шұғыл,
тактикалық және стратегиялық басқару мақсатында негізгі ұстанымдарға
сәйкес ақпараттардың берілгендер жүйесін құру;
- нарықтық қайта құру жағдайында кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын
басқару жүйесін ақпараттық камтамасыздандыруды қалыптастыру;
- мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржы-ақша ағындарын басқару жүйесін
ұйымдастыруды жетілдіру және оның мақсатты параметрлерін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертациялық жұмыста негізделген теориялық-әдіснамалық және концептуалды
ұсыныстар қаржы, экономика және халық шаруашылығы салаларын басқару
мәселелерін зерттеудің теориялық тұстарын кеңейтеді және толықтырады, оның
әдіснамалық базасын дамытады және мақта өңдеу кәсіпорындарының қолданыстағы
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың ғылыми-тәжірибелік
мәселелерін кешенді және жүйелі түрде шешуді ұсынады.
Зерттеу барысында құрастырылған мақта өңдеу кәсіпорындарының
қызметіндегі қаржы-ақша ағымдарын стратегиялық, тактикалық және шұғыл
басқаруды қамтамасыз ететін әдістер мен нұсқаулар кең түрде қолдану
мүмкіндігімен анықталады.
Зерттеу жұмысының теориялық, әдіснамалық және тәжірибелік нәтижелері
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы басқармасының және бірқатар
мақта өңдеу кәсіпорындарының шаруашылық қызметінде тәжірибелік қорытындылар
мен нұсқаулар ретінде пайдаланылуда. Оларды кәсіпорындар тарапынан берілген
ендіру актілері растайды.
Соның ішінде төмендегі көрсетілген зерттеу нәтижелері жеке дара
тәжірибелік маңызға ие:
- қаржы-ақша ағымдарын тактикалық және стратегиялық басқаруды
қалыптастыру әдісі;
- сегменттер мен жауапкершілікті орталықтары бойынша ақша
қаражаттарының қозғалыс бюджеті жүйесі;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарының болжау нысаны мен айлық төлем
күнтізбесі;
- кәсіпорынның ақша ағымдарын жоспарлау мен бақылау нысандары.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау және жүзеге асыру. Диссертацияда
қамтылған ғылыми зерттеудің нәтижелері мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-
ақша ағымдарының динамикасын талдау барысында пайдаланылды, сондай-ақ
Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан бірқатар мақта өңдеу
кәсіпорындарының, атап айтқанда Корпорация Нимекс ЖШС, Мырзакент АҚ,
Шардара мақта ЖШС, Ақ алтын ЖШС, Контал ЖШС және басқада
кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйелерін қалыптастыруда
қолданылып, тәжірибелік қызметінде енгізуге қабылданған.
Диссертациялық жұмыстағы ережелер Х.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде, Шымкент университетінде, Шымкент әлеуметтік-
педагогикалық универститетінде және Мирас университеттерінде Энокомиканы
мемлекеттік реттеу, Кәсіпорын экономикасы, Қаржылық басқару Қаржы,
Корпоративті қаржы, тағы басқада экономикалық пәндер бойынша лекция оқу
барысында қолданыс тапқан.
Диссертациялық жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университінің Қаржы және несие кафедрасының ғылыми зерттеу бағытынына
сәйкес орындалған.
Зерттеу нәтижелерiнiң сынақтан өткізілуі және тәжiрибелiк қолданылуы.
Диссертациялық жұмыстың негiзгi тұстары мен қорытындылары Х.А.Ясауи
атындағы ХҚТУ Қаржы және несие және Экономикалық теория және аудит
кафедраларының біріккен ғылыми семинар мәжілісінде баяндалды. Зерттеу
нәтижелерi мен ұсыныстары және тәжірибелік есептеулері Қ.А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университетінде экономика, қаржы, менеджмент және
басқада экономикалық мамандықтар бакалаврлары мен магистрларын оқыту
үрдісінде пайдаланылды. Диссертациялық жұмыстың негізгі ұсыныстары бірнеше
халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми–практикалық
конференциялар мен семинарларда, атап айтқанда Г.В. Плеханов атындағы Ресей
экономикалық академиясында (2008 ж.), Ташкент Мемлекеттік экономикалық
университетінде (2008 ж.), Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінде (2009 ж.), М.Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекттік
университетінде (2008 ж, 2009 ж.), А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде (2009 ж, 2010 ж.), Шымкент унверситетінде (2009 ж.),
Шымкент әлеуметтік педагогикалық университетінде (2009 ж.) өткен
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың материалдарында, сондай-ақ
Вестник КазЭУ (Алматы қ.), Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент қ.),
Ізденістер, нәтижелер (Алматы қ.), А.Яссауи атындағы ХҚТУ хабаршысы
(Түркістан қ.), ҚЭУ хабаршысы (Қарағанды қ.), Экономика және статистика
(Астана қ.), Зерттеуші (Шымкент қ.) сияқты ғылыми журналдарда мақала
ретінде жарияланып, талқыланды.
Зерттеулердің қорытындысы жарияланған жұмыстар. Диссертацияда
қарастырылған мәселелердің негізгі қорытындылары мен ұсыныстары автордың
жалпы көлемі 57,52 б.т. болып табылатын жалпы саны 48 ғылыми еңбектерінде,
оның ішінде 25 халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, 7 шетелдік
басылымдарда, 18 ҚР БжҒМ білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінде
тіркелген мерзімдік ғылыми басылымдарда және 5 монографияда баяндалды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, бес тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Іздену жұмысының материалдары 325 жазба бет, 30 кесте және 25 сурет түрінде
берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесінің
теориялық-әдіснамалық негізі
Нарықтық қатынастар жағдайында қаржылық қамсыздандыру негізінде мақта
өңдеу кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметін тиімді басқаруды
ұйымдастыру үшін кәсіпкерлік қызметтің мақсаттарын анықтау маңызды.
Бизнесті ұйымдастыру мақсаты кәсіпорынды басқару әдістері мен құрылымын,
басқару ақпараттың құрылу әдіснамасы мен әдістерін, болжау жүйесінің
қызметін ұйымдастыру жағдайларын анықтайды.
Pricewaterhouse Coopers компаниясының Америка құрама штаттары (АҚШ),
Еуропа мен Азияның бірқатар елдеріндегі қаржылық зерттеушілер мен
инвесторларға өткізген статистикалық сауалнамасына сәйкес, инвесторлардың
көзқарасы бойынша кез келген қызметтің ең маңызды көрсеткіші пайда болып
қалады, сонымен қатар, алғышарты болып табылатын басқа да бірқатар қаржылық
көрсеткіштер (инвестициялар, ақша ағымдары, шығындар, капиталды шығындар,
бизнес сегменттерінің тиімділігі) және қаржылық емес көрсеткіштер (нарықтық
өсу, нарықтық үлес, жаңа өнімдерден алынған табыс, стратегиялық мақсаттар
және т.б.) қолданылады.
Жоғарыда аталған көрсеткіштердің әрқайсының маңызы мен салыстырмалы
мәні, оларды анықтау мен бағалау тәсілдері әр салаға байланысты өзгереді
және кәсіпорын басшыларынан шығармашылық қабілеттілікті талап етеді (кесте
1).
Кесте 1- Қызметті бағалаудағы ең маңызды көрсеткіштер
Кәсіпорындар Аналитиктер Инвесторлар
(Талдаушылар)
1.Стратегиялық 1.Нарықтағы өсу 1.Пайда
мақсаттар 2.Стратегиялық мақсаттар2.Қаржылық ақшалай ағым
2.Қаржылық ақшалай ағым3.Бәсекелестік жағдайы 3.Менеджерлер
3.Нарықтық өсу 4.сапа және өкілеттілігікомандасының сапасы мен
4.Менеджерлер 5.Пайда өкілеттілігі
командасының жалпы 6.Нарық аумағы 4.Бәсекелестік жағдай
пайдасы 7.Менеджерлер 5.Нарықтық өсу
5.Сапа және өкілеттіліккомандасының жалпы 6.Стратегиялық
пайдасы мақсаттар
6.Нарық аумағы 8.Нарықтағы үлесі 7.Жалпы пайда
7.Бәсекелестік жағдайы 9.Қаржылық ақшалай ағым 8. Нарықтағы үлесі
8.Пайда 10.Нарыққа алғашқы шығу 9.Нарыққа алғашқы шығу
9.Нарыққа алғашқы шығу жылдамдығы жылдамдығы
жылдамдығы 10. Нарық аумағы
10.Нарықтағы үлесі
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде авторман жасалған
Қазіргі уақытта мақта өңдеу кәсіпорнының нарықтық құнын жоғарылату
жалпы қабылданған алғышартты мақсат болып табылады.Пайдадан басқа,
кәсіпорын құнын жоғарылату келесілерді ескереді: кәсіпорынның әлеуетті
өсуі, инвестор үшін тәуекелділік деңгейі, кәсіпорын акциясының нарықтық
құны, дивиденттер. Акциядан алынатын пайда көрсеткіші мен акцияның ағымдық
құны арасында өзара байланыс бар екендігіне қарамастан, бұл байланыс айқын
емес және кездейсоқ сипатқа ие. Акцияның ағымдық бағасы мен кәсіпорынның
алған қаржылық ағымдарының арасындағы корелляция айрықша мәнге ие болып
отыр.
Акция бағасы кәсіпорынның қазіргі уақытта және болашақта қаржы- ақша
ағымдарын құру мүмкіндігімен анықталады. Сонымен, қаржы-ақша ағымдарының
акция бағасына әсері келесілер арқылы байқалады:
1)өнім өткізудің табиғи көлемі (ағымдағы сату көлемі мен олардың
күтілетін өсімінің қарқынымен анықталады);
2)салық салудан кейінгі операциялық пайда (баға өсуі мен тікелей
шығындардың қысқаруы);
3) пайдаланылатын капитал (капитал құрылымы).
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, акция бағасына (кәсіпорын құнына)
қаржы-ақша ағымдарының әсерін төмендегі 1-суреттегі сызба түрінде көрсетуге
болады.
Ескерту: Әдебиеттерді пайдалана отырып автор құрастырған.
Сурет 1- Мақта өңдеу кәсіпорнының құнына қаржы-ақша ағымдарының әсері
Кәсіпорын құнына әсер етуші факторларға байланысты кәсіпорын құнын
өсірудің келесі негізгі бағыттарын бөліп қарастыруға болады:
-инвестициялық қызметтің тиімділігін арттыру;
-операциялық қызметтің тиімділігін арттыру;
-кәсіпорынның қарыз капиталын оңтайлы пайдалану (қаржылық тетік
эффектісі);
- кәсіпорынның мөлдірлігі мен ашықтығын арттыру.
Кәсіпорынның құнын бағалаудың берілген әдістерін қолдану мүмкіндігі
қатаң түрде шектелген, себебі, қолданыстағы формулаларда капиталдың тұрақты
рентабельділік деңгейі немесе тұрақты өсу қарқыны қарастырылады. Барлық
басқа жағдайлар тең болған кезде күтілетін қаржы-ақша ағымдары төменгі
тәуекелділікте жоғары құнға ие болады. Ал дисконтталған қаржы-ақша ағымы
болса, құнды бағалаудың басқа әдістерімен салыстырғанда құнның барлық
факторларын ескереді.
Қаржы-ақша ағымы түсінігінің қарапайымдылығына қарамастан, оның мәнін
анықтауда әртүрлі авторлар әртүрлі анықтамалар береді. Қазіргі уақытқа
дейін жалпы қабылданған анықтама әлі жоқ. Сонымен қатар, баспа беттерінде
бірыңғай терминологияда қолданылмайды. Мысалы, қаржы-ақша ағымдарының
экономикалық мәніне сәйкес келетін сөз тіркестері ретінде қаржы-ақша
ағымдары, қаржы-ақша ағымы немесе қаржы-ақша қаражаттарының қозғалысы
қолданылады, ал кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын анықтау үшін кең түсінік
қаржылық ағым пайдаланылады, сонымен қатар орыс тіліндегі ағылшынша сөз
кэш-фло немесе каш-флоу мен қатар қаржы-ақша ағымдарының қозғалысы,
немесе қаржы-ақша қаражаттарының ағымының қозғалысы түсініктері
қолданылады. Бұл қарастырылып отырған мәселені дәл анықтауға кедергі
келтіріп, теориялық ұсыныстардың тәжірибелік маңызын төмендетеді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару
жүйесін құру үшін , біздің ойымызша, қаржы-ақша ағымы түсініктерін
құрумен қатар, олардың диалектикалық өзара байланысын бекіткен маңызды.
Біздің ойымызша, кәсіпорынның қаржылық ағымы ретінде есепті және
жоспарлы кезеңді құрайтын, бір-бірімен тізбектелген уақытта кәсіпорын
қызмет үрдісінде пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысын, қаржылық
салымдарды, бағалы қағаздарды, міндеттемелерді және ақшалай емес есеп
айырысуларды қарастыру қажет.
Ережеге сәйкес, экономикалық әдебиеттерде қаржы-ақша ағымдары екі
жолмен қарастырылады:
- белгілі бір жобаны жүзеге асыру барысындағы авансталған капиталды
пайдалану нәтижесіндегі қаржы-ақша ағымдары;
- қызмет етуші кәсіпорын жағдайындағы барлық шаруашылық қызмет
түрлерінің нәтижесінде құрылған қаржы-ақша ағымдары.
Зерттелген анықтамалардың ең көп бөлігі қаржы және қаржылық менеджмент
бойынша ғылыми еңбектерде кездеседі.
Біздің ойымызша, ең дұрыс анықтаманы орыс ғалымы И.А.Бланк ұсынған:
кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдары деп оның шаруашылық қызметінде уақыт
бойынша бөлінген ақша қаражаттарының түсімі мен төлемдерінің жиынтығын
атаймыз. Мұндай анықтаманы басқа да авторлар тобы қолданады, олар белгілі
бір уақыт аралығындағы ақша қаражаттарының түсімдерінің көлемі арқылы ақша
ағымын сипаттады.
Біздің пікірімізше, қаржы-ақша ағымы категориясын тар және кең мағынада
қарастыруға болады.
Тар мағынада, қаржы-ақша ағымы деп белгілі бір уақыт бірлігіндегі ақша
арқылы өлшенетін мақсатты бағытталған қаржы-ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің қозғалысын қарастырамыз. Біз берген анықтаманың
экономикалық мәні, қаржы-ақша ағымының уақыт бірлігіндегі қаржы-ақша
қаражаттарының сандық және сапалық (ақпараттық) жағынан қозғалысын ашып
көрсетуімен байланысты.
Қаржы-ақша ағымы түсінігінің сипаттамасын қорытындылай отырып, келесі
жағдайға назар аударуға болады, берілген анықтама қаржы-ақша ағымын қаржы-
ақша қаражаттарының түсімі мен шығысының айырмасы ретінде қарастырмайды,
себебі түсім мен шығыс өз бетінше ағымды құрайды. Бұл жағдай біздің
пікірімізше үлкен мәнге ие, егер де қаржы-ақша ағымын жиынтық деп
анықтайтын болсақ, онда сөз тек ағыммен байланысты ғана болмайды, сонымен
қатар, оның әртүрлі нысандары мен түрлерінің бар екендігін көрсетеді,
себебі кез келген ағымдардың комбинациясы топтастыру сипатына қарай қаржы-
ақша ағымын құрайды.
Бірақ, қаржы-ақша ағымы тек қаржы-ақша қаражаттары мен оны
алмастырушыларының қозғалысы ғана емес, сонымен бірге, белгілі бір
кезеңдегі кәсіпорынның барлық активтері мен міндеттемелерінің құндық
өзгерісін сипаттайды. Бұл жағдайда қаржы-ақша ағымының элементтері ретінде
пайда, табыстар мен шығыстар, запастар мен міндеттемелердің құрамындағы
өзгерістер қарастырылады. Бұл қаржы-ақша ағымы категориясын кең мағынада
түсіндіруді білдіреді.
Нарықтық экономиканың дамуымен қатар, отандық және шет елдік тәжірибеде
осы саладағы соңғы зерттеулер көрсеткендей, қаржы-ақша қаражаттарының
ағымының болжамды көрсеткшін дисконттау негізінде, кәсіпорынның ағымдық
құнының өлшемін есептеу туралы ақпаратты ұсыну, кәсіпорынның қаржылық
қызметінің мөлдірлігін қамтамасыз етеді және есепті пайдаланушылардың
қажетілігінің өзгерісіне жауап береді.
Соған орай, капитал өсімі мен ақша ағымы арасындағы өзара байланысты
бекіту маңызды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымының оның капиталын құру, бөлу
және пайдаланумен жоғары деңгейдегі байланысы келесілерді есепке алу
қажеттігін анықтайды, олар: капитал айналымы, капитал құны, капитал
құрылымы және басқалар.
Дәстүрлі және қысқартылған түрде капитал айналымы келесі түрде
ұсынылады.
Капитал айналымы капитал салымына ұқсас болғандықтан, табиғи ең төменгі
циклді құрайды, соған орай қаржылық нәтижені есептеуге болады.
Біздің пікірімізше, таза пайданы қаржы-ақша ағымымен теңестіру
жуықталған және шын мәнісінде дұрыс емес, себебі мұнда әртүрлі
тұжырымдамалар қолданылады, олар есептеу тұжырымдамасы мен ағымдар
тұжырымдамасы.
Сонымен, қаржы-ақша ағымы – бұл кәсіпорынның өмір сүруін қамтамасыз
ететін шынайы уақыттағы қаражаттардың қозғалысы. Пайда мен зиян туралы
есепте, баланста осы қаржы-ақша ағымдары көрсетілмеген.
Осыған байланысты, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымын басқаруды ұйымдастыру
барысында ең маңызды мәселе ақша ағымының құраушылары мен оның капитал
құрылымы арасындағы өзара байланыс тетіктерін анықтау болып табылады.
Шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми зерттеулерін негізге
ала отырып, мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару
жүйесіне ғылыми ойдың жетістіктерінің бейімделуін өткзіп көрелік, қаржы-
ақша ағымдарын басқару тұжырымдамасын жүзеге асыру жағдайларына авторлық
тәсілді қолдану мүмкіндігін қарастырамыз. Біздің көзқарасымыз бойынша,
қаржы-ақша ағымдарын басқару, шаруашылық операцияларды өткізудегі
қаражаттардың қозғалысын есепке алу мен бақылауды, талдауды, болжауды,
қаржы-ақша қаражаттарының оптималды деңгейін анықтауды, олардың бюджетін
құрастыруды қамтиды.
Басқару тетігінің негізгі орталығы мақсат болып табылады. Қаржы-ақша
ағымдарын басқару мақсатын келесідей құрастырса болады: мақта өңдеу
кәсіпорнының экономикалық құндылығын жоғарылату және қолма қол ақшаға
әрдайым қол жетімділікті қамтамасыз ету үшін, ақша ағымдарын реттеу.
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның даму үрдісіндегі қаржы-ақша тепе теңдігін
қамтамасыз ету.
Берліген мақсатты жүзеге асыру арқылы ұйымның жарғылық қызметін жүзеге
асыруға бағытталған, жалпы кәсіпорынды басқарудың экономикалық тиімділігін
арттырады. Берілген мақсатты біз келесі ерекшеліктері бойынша жіктедік (
кесте 2).
Кесте 2 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару мақсаттарын жіктеу
Жіктеу белгілері Мақсаты
Басымды мәні -қаржы ресурстарын қалыптастыру;
бойынша -ақша қаражаттарын бөліп тарату;
-ақша қаражаттарының қалдығын тиімді реттеу
Басқару объектілері-мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы- ақша
бойынша ағымдарын ұйымдастыру;
-қызмет сегменттері бойынша қаржы-ақша ағымдарын
қалыптастыру;
-құрылымдық бөлңмшелері бойынша қаржы- ақша
ағымдарын қалыптастыру
Маңыздылығы бойынша-негізгі мақсаттар;
-қосалқы мақсаттар.
Басқару деңгейлері -қаржы-ақша ағымдарын стратегиялық басқару;
бойынша -қаржы-ақша ағымдарын ағымдық басқару;
-қаржы-ақша ағымдарын шұғыл басқару.
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде авторман жасалған
Қаржы-ақша ағымдарын басқару қызметтеріне келетін болсақ, онда тар
мағынада біздің ойымызша, олар келесілерді құрайды:
1.Капитал, табыс және қаржы-ақша қаражаттарының құрылуы;
2.Қаржы-ақша ағымдарын реттеу;
3.Капиталды, табысты және қаржы-ақша қаражаттарын пайдалану.
Басқару қызметтері мен құрылымы бір бүтіннің, экономикалық басқару
жүйесін ұйымдастырудың, екі жағы болып табылады және басқару үрдісінің
мазмұны мен нысанын анықтайды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару
жалпы басқару жүйесінің құрамды бөлігі болғандықтан, ол да жалпы
ұстанымдарға негізделеді. Бірақ, профессор И.А.Бланкпен келіспеуге
болмайды, ол қаржы-ақша ағымдарын басқарудың келесі арнайы ұстанымдарын
құрды:ақпараттық дұрыстығы ұстанымы, балансты қамтамасыз ету ұстанымы,
тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы, өтімділікті қамтамасыз ету ұстанымы.
Сонымен қатар, авторлардың пікірінше, берілген тізбе қаржы-ақша ағымдарын
басқару негіздерін толық ашпайды, соған орай, қаржы-ақша ағымдарын кең
мағынада қарастыру арқылы, оның қозғалысының жүйелілігі мен жоспарлы
сипатын ескерген және ақпараттық дұрыстығы қағидасын кең ауқымдағы яғни,
ақша ағымының ақпараттық және материалдық ағымдармен біртұтастығы ретінде
қарастырған жөн. И.А.Бланк ұсынған қағидалардың тізбесін біздің ойымызша,
келесі кестедегі ұстанымдармен толықтырған дұрыс.
Кесте 3 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару ұстанымдары
Ұстанымдар Мазмұны
1 шаруашылық Қолданыстағы заңнамалар негізінде ішкі қаржы-ақша
еркіндігі ағымдарын реттеу мен сыртқы қаржы –ақша ағымдарын
ұйымдастыруда еркін түрде шешімдер қабылдау
2 өз-өзін Тиімді ақша қаражаттарын салу барысында меншікті
қаржыландыру ақша қаражаттарына басымдық жасау
3 шаруашылық әрбір құрылым, жауапкершілік орталығы,тауарлы өнім
қызметтің түрі және оның қабілетінің үлесін бағалауға
нәтжесіне мүмкіндік бере алатын трансферттік баға жүйесін құру
жауапкершілік және пайдалану
4 қызығушылық Келесі өндіріс циклін қамтамасыздандыруға жеткілікті
қаржы–ақша ағымын қалыптастыра алу мүмкіндігінен
тұрады
5 экономикалық Қаржы-ақша ағымдарының кірісінің шығысымен
тиімділік салыстырғандағы тұрақты және өспелі түрде артуына
қол жеткізу
6 қаржы–ақша Нарықтық экономика жағдайында туындайтын қаржы-ақша
ағымдарының ағымдарының тәуекелділігін басқару саясатын құру
тәуекелділігі және оның ықпал етуін бағалау
әсерін бағалау
7 Қаржы–ақша Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарының нәтижелілігін,
ағымдарын мақсаттылығын және заңдылығын тексеру
бақылау
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде автормен жасалған
Кәсіпорындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару маңызы мен қажеттілігін
қайта бағалау өте қиын, себеі оның сапасы мен тиімділігіне кәсіпорынның тек
тұрақтылығы ғана емес, сонымен қатар, ары қарай дамуы, ұзақ мерзімге
қаржылық жетістікке жетуі тәуелді.
Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың белсенді нысандары мақта өңдеу
кәсіпорындарына қаржы-ақша активтері арқылы қосымша пайда алуға мүмкіндік
береді.
Сонымен, мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару
жүйесінің құрылуы және тиімді қызмет етуі оның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің қажетті жағдайы болғандықтан, қаржы-ақша ағымдарын
жеке басқару объектісі ретінде бөліп қарастырудың дұрыстығын дәлелдейді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
ұйымдастыруға әсер ететін ерекшеліктерін үш топқа бөлуге болады: салалық,
өндірістік және технологиялық.
Салалық ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктер ең алдымен шикізат ретінде
мақта болатындығымен байланысты.
Мақта саласында жоғарыда ұсынылған ұйымдастыру-экономикалық механизмді
жүзеге асырудың 5 кезеңі қарастырылған және ол жаңа жұмыс орындарын
құрудағы басқарудың барлық негізгі қызметтерін қамтиды. Әрбір кезең бірнеше
кезеңдерге бөлінеді және олардың әрқайсысында басқарудың бір иерархиялық
деңгейіндегі нақты міндеттері қарастырылады. (сурет 2).
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде автормен жасалған
Сурет 2 –Мақта өңдеу кәсіпорындары үшін жаңа жұмыс орындарын құру
механизмінің ұйымдастыру-экономикалық құрылымы
Республиканың 2015 жыдарға дейінгі индустриалды-инновациялық даму
стратегиясына байланысты ОҚО мақта өңдеу өнеркәсібінің дамуын болжау және
экономикалық-математикалық модельдеу үлкен маңызға ие болады және ол сала
өнеркәсіптерінің ғылым мен техникасының болашақтағы дамуымен тығыз
байланысты.
Өндірістік ерекшеліктері.ОҚО - дағы мақта шаруашылығы жағдайының
талдауы, мақта шикізатының өндірісі жыл сайын саланың тиімділігі есебінен
емес, тек қана мақта алқабының көлемін көбейту есебінен ғана ұлғайып
отырғанын көрсетеді. Мақта өңдеу өнеркәсібінде де жағдай мәз емес. Бүгінде
республика жылына 130 мың тонна мақта талшығын өндіреді, бірақ талшықтың
97%-ы ең төменгі бағамен, төменгі сапалы шикізат ретінде ең төменгі
классификатор арқылы экспортқа кетеді. Стандартизацияның ұлттық жүйесі жоқ.
Көптеген ұсақ компаниялар өздерінің мақсаттарына жетуге ұмтылады, бірақ
әлемдік нарыққа, қазақстандық текстильді өткізудің жалпы стратегиясыз шығу
мүмкін емес. Осының нәтижесінде Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) жалпы көлемінде
текстиль және тігін өнеркәсібінің үлес салмағы 0,5%-ды ғана құрайды.
Салыстыру үшін: Германия мен АҚШ-та осы саланың үлесі ЖҰӨ-нің 9 %, Турция
мен Китайда- 12%, Индияда - 16%-дан жоғары.
Өндiрiстiк ерекшелiктерi кәсіпорында басқарушылық есепті құру оның
ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымына сүйенеді.
Ұйымдастырушылық құрылымы кәсіпорын қызметінің жекелеген түрлері
арасындағы келісімділікті және бөлімшелердің негізгі міндеттері мен
мақсаттарын орындаудағы жігерлерін қамтамасыз етеді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының ұйымдастырушылық құрылымы өндірісті
басқарудың әртүрлі деңгейлерінің құрамы мен қатынасын және осы
ұймдастырудың формаларын анықтайды.
Ескерту: Әдебиеттерді пайдалана отырып автор құрастырған.
Сурет 3 – Мақта шикізатын қабылдау-дайындау пункітінің қызметін
ұйымдастыру сызбасы.
Технологиялық ерекшелiктерi мақта өңдеу кәсіпорындарының негізгі
өндірістік бөлімшелеріне қозаны дайындаудың зауыттық және зауыттан тыс
пункттері жатады. Мақта зауыттарының бiрнеше дайындау пункттері болуы
мүмкiн, ол зауыттың өндірістік қуатына, мақтаны тасымалдау сипатына,
дайындау мөлшеріне байланысты болады.
Мақта өңдеу кәсіпорыны - мақтаны дайындауды, сақтауды, тасымалдау мен
өңдеуді қамтитын күрделі өндірістік механизм.
Мақта қабылдау-дайындау пунктінде мақтаны дайындаудың технологиялық
процесін 3-ші суреттегідей сипаттауға болады.
Қабылдау-дайындау пунктінің өндірістік құрылымында басқарушылық есепті
ұйымдастыруда жауапкершілік орталықтарына теңестірілетін келесі
бөлімшелерді ерекшелеуге болады: мақтаны қабылдау аймағы, лабаратория
кептіру - өңдеу өндірісі, мақтаны сақтау аймағы.
Олай болса жоғарыда көрсетiлген мақтаны дайындау, сақтау тасымалдау мен
өңдеудiң салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерi мақта өңдеу
кәсiпорындарында қаржы-ақша басқаруға тигізетін ықпалы жоғары.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару жағдайын талдау
Мақта өңдеу кәсіпорындарынын тиімді қаржылық басқарудағы аса маңызды
мәселе кәсіпорынның ерекшеліктері мен сыртқы шарттарға байланысты қаржы-
ақша ағымдарын ұйымдастыру қызметі болып саналады.
Қаржы-ақша ағымдарның ең жақсы нысанын таңдап, соған сәйкес талдамалық
қамсыздандыруын қалыптастыру үшін оның көлемін, қарқындылығын және уақытқа
байланысты қалыптасу мінездемесін нақтылап қарастыру қажет. Дегенмен
бүгінгі таңда, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын қалыптастыру концепциясын
өңдеумен айналысқан экономист ғалымдармен, аталған мәселе тек үстіртін
зерттеліп келген. Атап айтқанда көптеген ғалымдардың еңбектерңнде сыртқы
факторлар ретінде тек несие мекемелерінің қызметі мен есеп жүргізуді
реттеуші нормативті актілердегі өзгерістер ғана қарастырылған.
Міне сондықтан да факторлардың аса толық жіктемесін өңдеу, оларға жеке
дара мінездеме беру және әрбірінің, кәсіпорынның қаржы–ақша ағымының көлемі
мен динамикасына әсерін қарастыру мәселесі туындап отыр.
Зерттеу барысындағы Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан бірқатар
мақта өңдеу кәсіпорындарына жүргізілген зерттеу нәтижесінде жинақталған
теориялық өңдеулер мен тәжірибелі көрсеткіштерді талдау және үйрену арқылы
біздің тарапымыздан кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарына ықпал ететін
факторлардың жіктемесі құрастырылды (4 - сурет).
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару, ірі
кәсіпорындарда кездесетін өзіндік қаржыландыру стратегиясымен тығыз
байланысты. Бұл стратегияда кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша шығындар
өзіндік қаражаттар көздері есебінен өтеледі. Бұл есепті кезеңдегі
табыстардың негізгі соммасы қандай көздерден алынғаны және қандай
мақсаттарда жұмсалғанын анықтауда, қаржылық шешімдерді қабылдау үшін,
табыстар мен шығыстардың, пайда мен зиянның нақты бөлінуін талап етуді
білдіреді.
Мұндай түрдегі ақпаратты, ғылыми негізделген қағидалар мен тәсілдерден
құрылған, ақша ағымдарын басқарудың талдамалық қамсыздандыру жүйесі ғана
ұсына алады.
Сыртқы факторлар Ішкі факторлар
ЖалпыЭкономикалық дамудық циклдылығыҰйыМеншіктің ұйымдастырушылық
эконоТранснационалды банктердің мдақұқықтық нысаны
микалқаржылық саясаты стыБасқарудың ұйымдастырушылық
ық Шетелдік әріптестердің қаржылықрушқұрылымы
жағдайы ылыӨндіріс құрылымы және
Бірлескен кәсіпорындардың қ мамандану нысаны
құрылуы Өндірістің әртатаптануы
Еркін экономикалық аймақтардың Кәсіпорынның өмір сүру
құрылуы сатылары
Тарифтік келісімдер мен Өндірістің шоғырлануы
квоталар Мамандану және бірігу
Сая ӨндіріӨндірістік циклдың ұзақтығы
си стік Өндірістік қорлардың
Заңдылық нормалар технолдеңгейң
Экономиканы реттеу ұстанымдары огиялыҚаражаттар айналымы
Монополияны шектеу қ Өндірістің өсу қарқыны
Өндіріст потенциалы
Өнім сапасы және оны
қамтамасыз ету шығындары
Операциялық левериж
ЭкоЭкономикалық дамудың циклдылығы марСтратегиялық мақсаттар
номСатып алу қабілеті кетНарық сегментациясы
икаТөлемқабілеттілік сұраныс ингБаға саясаты
лықКәсіпкерлік белсенділік тікӨткізу саясаты
Инфляция деңгейі Бәсекелестікті бағалау
Тауарлы нарықтың конюктуралық Жеткізушілердің қаржылық
жағдайы жағдайының салыстырмалы
Құнды қағаздар нарығының тұрақтылығы
коньюктуралық жағдайы
ҚарҚаржылық саясат ҚарҚабылданған қаржылық страгетия
жылҚаржылық жүйенің жағдайы жылИнвестициялау мүмкіндігі мен
ық Салықтық саясат ық қажеттілігі
Несие саясаты Инвестиция тарту мүмкіндігі
Мақсатты қаржыландыру мен ұзақ мен қажеттілігі
мерзімді пайызсыз қарыз алу Амортизациялық саясат
мүмкіндігі Қаржыландыру циклының ұзақтығы
Контрагенттермен есеп айырысу
жүйесі
Кәсіпорыннығ есеп төлем
балансындағы ақшалай емес есеп
айырысудың шамасы
Қаржылық леверидж
Қаржы-ақша ағымдарының
тәуекелі
Төлем қабілеттілік
Капитал құны
СалӨмір сүру циклының сатылары
алыӨндірістің кезеңділігі
қ Бәсекелестік
Өндіріс шығындарының деңгейі
Өнім сапасы
Нарық үлесі
Саланың даму деңгейі және оның
пайда табу тенденциясының өзгеруі
Ескерту:Автор құрастырған.
Сурет 4 - Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарының
талдамалық қамсыздандыруын қалыптастырудығы негізгі факторлардың жіктемесі
Мақта өңдеу кәсіпорындарның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың әдістемелік
тәсілдерін қарастыру және осындай басқарудың қажеттігін негіздеу арқылы,
ең бастысы, мұндай басқаруды ұйымдастыруға болатындығын анықтау
нәтижесінде, қаржы-ақша ағымдарын басқару мен қаржы-ақша қаражаттарын
басқару әдістемесін сәйкестендірілуі қажет деп ойламаймыз. Қаржы-ақша
ағымдарын басқару – бұл ақша ағымдарын басқарудың мақсатты параметрлері мен
негізгі факторларына жалпы күшті шоғырландыру есебінен, ұйымды басқарудың
барлық деңгейлеріндегі шешім қабылдауларды сапалық жақсартуға бағытталған
интеграцияланған үрдіс.
Қаржылық менеджмент мәселелеріне арналған ғылыми әдебиеттерде қаржы-
ақша ағымдарының бөліну түрлерінің әртүрлі нұсқасы берілген. Бірақ, барлығы
қабылдаған бірыңғай бөліну түрлері жоқ десе де болады.
Экономист ғалымдар тобы ұсынған бөліну түрлерінің ерекшеліктерін талдау
арқылы, олардың кәсіпорынның менеджментінің жоғарылаған ақпараттық
қажеттілігіне бағытталғанын көреміз. Капиталды басқару жүйесіндегі,
акционерлік немесе нарықтық құндағы, кәсіпорын бизнесінің стратегиясы мен
мақсатты бағыттарының өзгеруіндегі белгілі бір мәселелердің пайда болуы,
жоғарыда аталған авторлар ұсынған жаңа (қосымша) бөліну түрлерінің
ерекшеліктерін жасауды қажет етеді. Ұсынылған бөліну түрлерінің
жетістіктеріне қарамастан, олар елдегі кәсіпорындар мен ұйымдардың
тәжірибелік қызметінде кеңінен қолданылмайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда қарастырылған бөліну түрлерінің негізгі
кемшілігі, тәсілдердегі және бөліну ерекшеліктеріндегі жүйеліліктің жоқтығы
болып табылады. Кәсіпорында пайда болатын барлық ақша ағымдарын, тәжірибеде
әлеуетті мүмкіндігі бар, басқарудың сәйкес деңгейінің – стратегиялық,
ағымдық және оперативті ерекшелігін анықтайтын, бірқатар сипатты
ерекшеліктеріне байланысты бөлген дұрыс болар еді.
Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың келесі маңызды теориялық-әдістемелік
мәселесі, оның құрылымын анықтау болып табылады. Экономикалық әдебиеттерде
берілген ұғымның нақты анықталған тұжырымдамасы жоқ десе де болады.
Басқару, талдау, менеджмент мәселелеріне арналған еңбектерде, авторлардың
көп бөлігі қаржы-ақша ағымдарының осылай бөлінуін, бөліну түрлерінің
ерекшелігі деп қарастырады.
Мұнда қарама-қайшылық жоқ десе де болады. Қаржы-ақша ағымдарын басқару
теориясы тұрғысынан, оларды қызмет түрлері бойынша бөлуі, бөліну түрлерінің
ерекше сипаты екендігі сөзсіз, бірақ басқару тәжірибесі тұрғысынан қаржы-
ақша ағымдарының осы түрлері кәсіпорын бойынша жиынтық қаржы-ақша ағымының
құрылымын құрады:
Жиынтық АА=операциялық қызметтен АА+ инвестициялық қызметтен ақша
ағымы+қаржылық қызметтен ақша ағымы
Операциялық (негізгі) қызмет бойынша ақша қаражаттарының ағымы
кәсіпорынның операциялық кезеңін, яғни айналым капиталының айналымын
сипаттайтын көптеген ақша қаражаттарының келуі мен шығуын қамтиды. Негізгі
(операциялық, ағымдық) қызмет кәсіпорынға табыстың негізгі соммасын
келтіреді. Көптеген кәсіпорындардың операциялық қызметінің негізін
өндірістік-коммерциялық немесе сауда қызметі құрайды, олар кәсіпорын
жүргізетін инвестициялық және қаржылық қызметпен толықтырылады.
Бұрын қарастырғанымыздай, жалпы қаржы-ақша ағымы (операциялық қызмет
бойынша да) жеке есептік-талдамалық бірлік ретінде танылмайды. Сол себепті,
есептеу теориясында қаржы-ақша ағымдарының бөліну түрлері мен оны
құрылымдаудың әдістемелік тәсілдері қарастырылмаған, ақша ағымдарының
басқарудың мақсатты параметрлеріне әсері ескерілмеген, қаржы-ақша
ағымдарының көлемі мен интенсивтілігіне әсер ететін факторлар анықталмаған,
ақша ағымдарының стратегиялық және оперативті есепке алу моделі құрылмаған,
ал қаржылық есеп болса, қаржы-ақша қаражаттарының кәсіпорын шотындағы және
кассасындағы қозғалысымен ғана шектелген.
Жоғарыда аталған себептердің барлығы, берілген диссертациялық
зерттеудің пәнін таңдауға негіз болды – ұдайы өндіріс үрдісіндегі қаржы-
ақша қаражаттарының толық айналымындағы ақша ағымдарын басқаруда талдамалық
қамсыздандыруды құру.
Жиынтық ақша ағымының негізі ретінде жоғарыда атап өткеніміздей,
негізгі қызмет бойынша оң ақша қалдығы қарастырылады.Тек оның азаюы,
уақытша төмен болуы, кассаны толтырудың қосымша көздерінен ақша тартуды
талап етеді, яғни активтерді жаппай сату, бағалы қағаздарды шығару, қарыз
алу. Егер де, бұл қиындық туғызса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқында
НИЯЗОВ ТАЛГАТ ЖАКСЫБАЕВИЧ
МАҚТА ӨҢДЕУ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫ-АҚША АҒЫМДАРЫН БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ:
ТЕОРИЯ, ӘДІСНАМА, ТӘЖІРИБЕ
08.00.05- Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет сфералары мен салалары бойынша)
Экономика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
Жұмыс Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалған.
Ғылыми кеңесшісі экономика ғылымдарының докторы
Джуманов Ә.М.
Ресми оппонененттер экономика ғылымдарының докторы
Ертаев Қ .Е
экономика ғылымдарының
докторы
Қасенов Қ. Р.
экономика ғылымдарының
докторы
Қантөреев М.Т.
Жетекші ұйым Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті
Қорғау 2010 жылы 16 қазан сағат 11-00 де Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінде экономика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғау жөніндегі Д14.61.15
диссертациялық кеңесінде өтеді. Мекен жайы: 161200, Оңтүстік Қазақстан
облысы, Түркістан қаласы, Университет қалашығы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ қыркүйек 2010 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д. Мусабеков Қ.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тереңдетілген нарықтық қайта құру
жағдайындағы Қазақстанның экономикалық саясаты, мақта өңдеу
кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық жағдайын жақсарту мен рентабельділігін
жоғарылатуға және мақта кластерін қалыптастыру мен дамытуға бағытталған.
Мақта кластері, оның қатысушыларын қаржылай қолдаудың нақты мемлекеттік
саясаты болған жағдайда ғана іске қосылатыны бәрімізге белгілі. Бүгінгі
таңда аталған бағытта нақты қадамдар жасалуда. Атап айтар болсақ мемлекет,
мақта шаруашылықтарының зиянкестермен күресуге жұмсайтын шығындарын 100
пайыз, егілетін ұрық құнының, суару үшін пайдаланылатын суды жеткізуге,
тыңайтқыштар мен гербицидтерді сатып алу үшін жұмсалатын щығындардың 40
пайызын, жанар-жағармай мен дренаждық және ирригациялық жұмыстарды
жүргізуге кететін шығындардың бір бөлігін өтеуді жоспарлауда. Бұл мақта
шикізатын өндірушілерді қолдаудағы айтарлықтай қадам болғанымен оны
кластердің технологиялық тізбегіне тікелей және жанама әсер ететін басқа да
шаралармен кешенді түрде қолдану айтарлықтай оң нәтижені береді. Мұндай
инструменттерге мақта талшықтарын сатып алу құнын реттеуді, энерго-
шикізаттар мен электр энергиясына дүниежүзілік бағадан төмен бағаны
қалыптастыруды, құрал-жабдықтар импорттауды дотациялауды, альтернативті
шикізат қорын стимулдау мен қаржыландыруды т.б. жатқызуға болады.
Мақта өңдеу кәсіпорындары көпқырлы қызмет атқарады. Мақта шикізатын
бастапқы өңдеуден мақта талшықтары, ұрық және мақта линтын алудан басқа
мақта зауыттарына келесідей бірқатар міндеттер жүктелген: егуге қажетті
ұрықты дайындап мақта егетін шаруашылықтарды қамтамасыз ету, мақта
өсірудегі агротехникалық әрекеттерді жүргізуде бақылау жасау және көмек
көрсету, мақта шикізаттарын кептіру және тазалау,бастапқы қайта өңдеу және
мақта өнімдерін тұтынушыларға жеткізу т.б. Қазақстанда өндірілетін
мақтаның талшықтығы оташа болып, шикі мақтаны өсіріп жинаудың 80 пайызы
шаруа қожалықтары үлесіне тиеді.Бүгінгі таңда мақта өнімдеріне тұрақты
сұраныстың болуына байланысты дүниежүзілік нарықтағы оларды сату көлемі
жеткілікті түрде тұрақты болып отыр. Жақын келешекте мақта өнімдерін сату
көлемінің азаюы күтілмеуде, себебі оларға деген сұраныс жоғары. Сондықтан
да мақта шикізатын қайта өңдеу тиімділігін арттыру қажеттілігі туындап
отыр. Еліміздегі мақта өнеркәсібінің дамуы өндіру үрдісін механизациялау
мен автоматтандыру, мақта заводттарын мақта өсіретін шаруашылықтарға
мейлінше жақындату, ұзақ тасымалдау мен артық жүк тиеу жұмыстарын азайта
отырып, мақта щикізатын жинау мен қайта өңдеудің біріңғай ағымын құру
бағытында жүріп жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысында жалпы жобалық қуаттылығы 770 мың тоннаны
құрайтын 21 мақта өңдейтін кәсіпорын бар, оның 12-сі Мақтаарал ауданында
орналасқан, ал қалғандары болса Шымкент және Түркістан қалалары мен
Шардара, Сарыағаш, Ордабасы және Отырар аудандарында орналасқан. Ортажылдық
қуатты пайдалану 40-45 мың тонна мақта шикізатын құрайды. Мақта
зауыттарының қуаттылығы барлығы 60% жүктелген, бұл шикізат базасының өсуі
жағдайында өңдеу үшін қажетті қосымша мақта қуаттарының құрылысын салмай-
ақ, мақта шикізатын қайта өндіру көлемінің өсімін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын қалыптастыру, қозғалысын реттеу және
бақылау, мақта өңдеу саласын дамытуға бағытталған мемлекеттік саясат
аясында айрықша маңызды және өзекті. Сондықтан да Қазақстан экономикасының
дамуында, мақта өңдеу кәсіпорындарының маңызды мәселелерінің бірі, олардың
қаржылық тұрақталғана әсер ететін қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару болып
табылады.
Дүниежүзі мақта нарығындағы бәсекелестіктің дамуына байланысты
кәсіпорындардың жемісті дамуының алғы шарты, өз қызметіндегі қаржы-ақша
ағымдарын үйлестіруді, несие саятатын жүргізуді, қаржылық болжауды,
жоспарлауды, төлем тәртібін сақтауды және басқада қызметтерді қамтитын,
дұрыс ұйымдастырылған басқару жүйесі болып табылады. Ал қаржы-ақша
ағымдары, дәстүрлі түрде барлық деңгейдегі басқару жүйелерінің маңызды
элементі болып саналады.
Мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
ұйымдастыру мен жоспарлау, оларды өндірістік-шаруашылық қызметті қамтамасыз
етуде тиімді қолдану мәселелері әлі толық зерттеліп, қарастырылмаған.
Сондықтан да мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қызметтерді жоспарлау,
өңдірілген өнім құнын, сапасын көтеру, тағы басқа да мәселелерді талдау,
ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігін туындатады.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі келесілермен анықталады:
- Қазақстан экономикасының даму жағдайындағы мақта өңдеу
кәсіпорындарының үлкен көлемдегі қаржы-ақша қаражаттарын айналымға
тарту мен оларды тиімді басқару ролінің жоғарылауы;
- кәсіпорындардың шаруашылық қызметіндегі қаржы-ақша ағымдарын
басқарудың мәні мен тиімділігін ғылыми тұрғыда негіздеудің
жеткіліксіздігі ;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқарудағы
жоспарлау, бағалау талдау мен бақылаудың әдістемелік аппаратын
толық және тиімді пайдалануға, сондай ақө икемді шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін кешенді зерттеу жұмысының жоқтығы;
- бизнесті басқару тиімділігін жоғарылатуға себеп болатын және
кәсіпорынның қаржы-ақша айналымына оң ықпал ететін, теориялық
негізделген, тәжірибеде қолдануға болатын қаржы-ақша ағымдарын
басқарудың қазіргі заманғы әдістерінің қажеттілігі.
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару үрдісінің
отандық экономиканың қазіргі заманғы талаптарына сәйкестелу
қажеттілігі.
Ғылыми зерттеудің осындай бағытын таңдау теориялық тұрғыда да
тәжірибелік тұрғыда да өзекті бола отырып, тақырыптың маңыздылығы мен жұмыс
компоненттерінің мазмұндылығын туындатады.
Диссертация тақырыбының зерттелу дәрежесі. Кәсіпорындардың қаржы-ақша
ағымдарын басқарудың әдіснамалық мәселелері экономикалық ілімнің бірқатар
классиктері мен әлемге танымал экономист ғалымдардың еңбектерінде көрініс
тапқан
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару мәселелері Қазақстан ғылымы
мен тәжірибесіндегі айтарлықтай жаңа тармақтардың бірі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың теориясына байланысты
мәселелер әлемінің экономикасы дамыған елдерінің танымал классик экономист
ғалымдары Р.Брейли, С.Майерс, Ю.Бригхем, Л.Гапенски, Дж.К.Ван Хорн,
А.Дайле, С.Майерс, Дж.О`Брайен, Ж.Ришар, М.Р.Метьюс, Э.Хельферт, Дж.Фостер,
Р.С. Каплан, К.Уорд т.б., ғылыми еңбектерінің жарық көрген орыс тіліндегі
аудармаларында, сондай-ақ кеңестік кеңістіктегі экономисттер т.б.
еңбектерінде көрініс тапқан.
Сондай-ақ осы мәселелерге, қазақстандық келесі экономист ғалымдар да
еңбектерін арнаған, олар: Мамыров Н.К., Мархаева Б.А., Мельников В.Д.,
Копешов Ш.К., Жуйриков К, Ильясов К.К., Джуманов А.М., Дюсембаев К.Ш.,
Ертаев К., Мырзалиев Б, Сабден О.С., Отаров А.К., Зейнелгабдин А.Б.,
Аканаева Т.А. Касенов Қ.Р., Кантөреев М.Т. және т.б.
Ресейдің И.Т.Балабанов, В.В.Бочаров, А.М.Бирман, И.А.Бланк,
А.Г.Грязнова, М.В.Докучаев, А.И.Кочеткова, В.В.Ковалев, Д.С.Моляков,
В.М.Родионова, М.Н.Крейнина, В.В.Ковалев, Л.П.Павлова, Е.М.Сорокина
В.К.Сенчагов, Е.С.Стоянова, Т.В.Теплова, Э.А.Уткин, М.А.Федотова,
А.Д.Шеремет, Е.И.Шохин. және т.б. экономист ғалымдарының еңбектері де
зерттеу тақырыбын ашуға арналған.
Аталған экономист ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарының, қаржы-ақша
ағымдарының теориясын, қоғамның ақша шаруашылығын мемлекеттік реттеу
тәжірибесін және жалпы, қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін дамытудағы
маңызы өте зор екенін айта отырып, бүгінгі күні кәсіпорынның тұрақты
қаржылық дамуын қамтамасыз ететін құрал ретінде қарастырылатын талдау,
жоспарлау және ақша қаражаттарының қаржылық менеджментін бір жүйеге
біріктіретін ғылыми зерттеу жұмыстарының өте аз екенін сөз етуге болады.
Отандық экономист ғалымдардың еңбектерінде көбінесе қаржы-ақша
ағымдарын қалыптастыру мен талдауы қарастырылған.Ал қаржы-ақша ағымдарын
басқаруды ұйымдастырудың әдістері мен әдіснамасы монографиялық еібектер мен
мерзімдік басылымдарда өте сирек кездеседі.
Сонымен қатар ғылыми басылымдарда қаржы-ақша ағымдары анықтамасы қаржы
түсінігімен түсіндіріледі. Кәсіпорындардағы қаржы-ақша ағымдарын, сондай-ақ
негізгі және айналым қаражаттары мен материалды активтерді, амортизациялық
қорларды басқару жүйесін қалыптасыру әлі де болса жеткіліксіз дамыған, ал
нарықтық экономика мен қазіргі кемелденген менеджмент жүйесі
кәсіпорындардың басқару жүйесіне жаңаша көзқараспен қарауға және басқаруға
автоматтандырылған технологияларды ендіруге аса көңіл бөлуді қажет етеді,
өйткені қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімді экономикалық механизмдерін
қалыптастырмай кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз қозғауға болмайды.
Жаңа экономикалық процестер қаржы-ақша ағымдарын басқарудың мақсатқа
лайықты тиімді жүйесін қалыптастыруды талап етеді. Бұл өз кезегінде қаржы-
ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық
мәселелерін жетік зерттеу қажеттілігін аңғартады.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында мақта өңдеу кәсіпорындардың
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудағы бірқатар шешілмеген
және жіті талқылауды татап ететін мәселелерді теориялық, әдіснамалық
тұрғыда нақтылау мен ғылыми-тәжірибелік тұрғыда шешу, таңдалған зерттеу
бағытының актуалдылығын туындатады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми зерттеу жұмысының басты
мақсаты, мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін, негізгі шаруашылық қызмет барысындағы қаржы-ақша ағымдарын
тақтикалық және стратегиялық басқару жүйесінің теориясы мен әдіснамасын
құру, ғылыми негіздеу және жетілдіру. Осы қойылған мақсатты жүзеге асыру
үшін төмендегідей тиісті міндеттер қойылған:
- қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастыруды жетілдірудің
теориялық әдіснамалық аспектілерін ғылыми зерттеу және оның
экономикалық категория ретіндегі ұғымдар аппаратын нақтылау;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын мінездейтін
кешенді жіктелуі мен басқарудың мақсатты параметрлерін негіздеу
және олардың көлемі мен қарқындылығына әсер ететін факторларды
нақтылау;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін жетілдіру
бойынша ұсыныстарды негіздеу және басқарудың ақпараттық жүйесін
қалыптастыру;
- қаржы-ақша ағымдарының жіктелуіне салыстырмалы талдау жасау және
олрады пайдалану бағыттарын негіздеу;
- кәсіпорынның жалпы басқару жүйесінде пайдалану үшін, қаржы-ақша
ағымдарының құрылымының мақсаттылығын бағалау;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың ақпараттық
қамсыздандырудың ұстанымдары мен әдіснамалық тұстарын негіздеу;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
ақпараттық қамтамасыздандырудың құрылымдық ерекшеліктерін анықтау
және басқаруды ақпараттық қамсыздандыруды қалыптастырудың негізі
болып табылатын модельдеуді негіздеу;
- кәсіпорындардағы қолданыстағы қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
зерттеу, оның ерекшеліктерін анықтау және оны жетілдіру мәселелерін
шешу;
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы мақта өңдеу
кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесіндегі ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі болып алдыңғы
қатарлы шет ел классик ғалымдарының және отандық экономист ғалымдардың
фундаменталды және қолданбалы ғылыми еңбектерінің концептуалды ережелері,
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін жетілдіру мәселесіне байланысты
өткізілген халықаралық және отандық ғылыми тәжірибелік конференциялардың
материалдары, мерзімдік басылымдарда жарық көрген жарияланымдар, Қазақстан
Республикасының (ҚР) заңдары мен құқықтық актілері зерделенді.
Мәліметтер көздері болып ҚР Статистика Агенттігінің, ҚР Ауыл
шаруашылығы және Қаржы министрліктерінің, Оңтүстік Қазақстан облысының
(ОҚО) ауыл шаруашылығы басқармасының есебі, есептілігі және статистикалық
мәліметтері, ОҚО да орналасқан мақта өңдеу кәсіпорындарының жылдық есебі
мен есептілік мәліметтері, бизнес жоспарлары мен жұмыс жоспарларының
мәліметтері мен көрсеткіштері алынды.
Көрсеткіштер мен мәліметтерді сараптау монографиялық, абстрактілі-
логикалық, жүйелі талдау және синтездеу, сондай-ақ статистикалық, экономико-
математикалық әдістерді пайдалану арқылы жүргізілді.
Диссертациялық жұмыс ҚР Білім және ғылым министрлігінің (БжҒМ) білім
және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің 08.00.05 –Экономика және халық
шаруашылығын басқару (салалар мен қызмет ету сферасына байланысты)
мамандығы паспорты аясында орындалған.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша
ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың кешенді теориялық-әдіснамалық
ережелерін қалыптастыру, жүйелі зерттеу және іс жүзіндегі экономикалық
механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау беру болып табылады.
Ғылыми жаңалық құрамын қамтитын диссертациялық зерттеу жұмысының аса
маңыздыларына төмендегілер жатады:
- қаржы-ақша ағымы ұғымының экономикалық маңызы нақтыланды, оларды
басқару жүйесін қалыптастырудың теориялық,әдіснамалық және
тәжірибелік негіздері дамытылды;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқаруға әсер ететін факторлар
жүйесі нақтыланды, басқару деңгейлеріне (тактикалық және
стратегиялық) байланысты қаржы-ақша ағымдарының жіктелуі ұсынылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару
механизмдерінің мақсатты параметрлеріне тигізетін әсерін ескере
отырып, басқарудың әртүрлі қызметі мен деңгейлеріне байланысты осы
ағымдарының құрылымы мен оларды басқару саясаты жасалды;
- қаржы-ақша ағымдарының нәтижелік жылдамдығын реттеуге мүмкіндік
беретін сыртқы орта факторларының әсер етуін бағалауға негізделген
ақша қаражаттарының қалдығын есептеудің моделі мен оған қолданылатын
оптимизациялаудың алгоритмі құрылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының басқару аппаратына ұсынылатын
мәліметтердің ақпараттануын жақсарту мақсатында басқару деңгейлері
бойынша құрылған қаржы-ақша ағымдарын басқаруды ақпараттық
камтамасыздандыру жүйесі жасалды;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымының көрсеткіштер мен мәліметтер жүйесі
жетілдіріліп, ұсынылды;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
экономикалық және нормативті-құқықтық реттеу, сондай-ақ оларды
басқаруды ұйымдастыру әдістерін жетілдіру бойынша нұсқаулар
жасалды;
- кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқарудың тиімділігін
бағалаудың көрсеткіштер жүйесі нақтыланды және оларды дамыту бойынша
әдістемелік ережелері жасалды.
Қорғауға шығарылатын зерттеу жұмысының негізгі тұстары:
Нарықтық экономика жағдайындағы мақта өңдеу саласындағы кәсіпорындардың
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптас-тырудың экономикалық
механизмдері оларға байланысты ұғымдық аппаратты жетілдіруді талап етеді.
Сондықтан да экономикалық категория ретінде қарастырылатын қаржы-ақша
ағымдарына қатысты біркелкі ұғымдық аппараттың болмауы отандық және
экономикасы дамыған елдердегі теория мен тәжірибедегі, аталған ұғымдардың
экономикалық мазмұнына талдау мен жалпылауды қажет етеді. Осыған орай
зерттеу жұмысының қорғауға шығарылатын негізгі тұстары төмендегідей:
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін
қалыптастырудың нақтыланған және тереңдетілген теориялық-
әдіснамалық және тәжірибелік негіздері;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастыру мен
дамыту мәселелерін кешенді зерттеудің әдістемелік негізі;
- қаржы-ақша ағымы ұғымының авторлық ғылыми-тәжірибелік талдамасы
мен негізделген жіктемесі;
- басқарудың негізгі ұстанымдарына сәйкес, пайдаланушылардың тұтыну
қабілеттілігін терең талдау арқылы мақта өңдеу кәсіпорындарының
қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару жүйесін құру;
- мақта өңдеу саласындағы кәсіпорындардағы қаржы-ақша ағымдарын шұғыл,
тактикалық және стратегиялық басқару мақсатында негізгі ұстанымдарға
сәйкес ақпараттардың берілгендер жүйесін құру;
- нарықтық қайта құру жағдайында кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын
басқару жүйесін ақпараттық камтамасыздандыруды қалыптастыру;
- мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржы-ақша ағындарын басқару жүйесін
ұйымдастыруды жетілдіру және оның мақсатты параметрлерін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертациялық жұмыста негізделген теориялық-әдіснамалық және концептуалды
ұсыныстар қаржы, экономика және халық шаруашылығы салаларын басқару
мәселелерін зерттеудің теориялық тұстарын кеңейтеді және толықтырады, оның
әдіснамалық базасын дамытады және мақта өңдеу кәсіпорындарының қолданыстағы
қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесін қалыптастырудың ғылыми-тәжірибелік
мәселелерін кешенді және жүйелі түрде шешуді ұсынады.
Зерттеу барысында құрастырылған мақта өңдеу кәсіпорындарының
қызметіндегі қаржы-ақша ағымдарын стратегиялық, тактикалық және шұғыл
басқаруды қамтамасыз ететін әдістер мен нұсқаулар кең түрде қолдану
мүмкіндігімен анықталады.
Зерттеу жұмысының теориялық, әдіснамалық және тәжірибелік нәтижелері
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы басқармасының және бірқатар
мақта өңдеу кәсіпорындарының шаруашылық қызметінде тәжірибелік қорытындылар
мен нұсқаулар ретінде пайдаланылуда. Оларды кәсіпорындар тарапынан берілген
ендіру актілері растайды.
Соның ішінде төмендегі көрсетілген зерттеу нәтижелері жеке дара
тәжірибелік маңызға ие:
- қаржы-ақша ағымдарын тактикалық және стратегиялық басқаруды
қалыптастыру әдісі;
- сегменттер мен жауапкершілікті орталықтары бойынша ақша
қаражаттарының қозғалыс бюджеті жүйесі;
- кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарының болжау нысаны мен айлық төлем
күнтізбесі;
- кәсіпорынның ақша ағымдарын жоспарлау мен бақылау нысандары.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау және жүзеге асыру. Диссертацияда
қамтылған ғылыми зерттеудің нәтижелері мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-
ақша ағымдарының динамикасын талдау барысында пайдаланылды, сондай-ақ
Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан бірқатар мақта өңдеу
кәсіпорындарының, атап айтқанда Корпорация Нимекс ЖШС, Мырзакент АҚ,
Шардара мақта ЖШС, Ақ алтын ЖШС, Контал ЖШС және басқада
кәсіпорындардың қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйелерін қалыптастыруда
қолданылып, тәжірибелік қызметінде енгізуге қабылданған.
Диссертациялық жұмыстағы ережелер Х.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде, Шымкент университетінде, Шымкент әлеуметтік-
педагогикалық универститетінде және Мирас университеттерінде Энокомиканы
мемлекеттік реттеу, Кәсіпорын экономикасы, Қаржылық басқару Қаржы,
Корпоративті қаржы, тағы басқада экономикалық пәндер бойынша лекция оқу
барысында қолданыс тапқан.
Диссертациялық жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университінің Қаржы және несие кафедрасының ғылыми зерттеу бағытынына
сәйкес орындалған.
Зерттеу нәтижелерiнiң сынақтан өткізілуі және тәжiрибелiк қолданылуы.
Диссертациялық жұмыстың негiзгi тұстары мен қорытындылары Х.А.Ясауи
атындағы ХҚТУ Қаржы және несие және Экономикалық теория және аудит
кафедраларының біріккен ғылыми семинар мәжілісінде баяндалды. Зерттеу
нәтижелерi мен ұсыныстары және тәжірибелік есептеулері Қ.А.Ясауи атындағы
халықаралық қазақ-түрік университетінде экономика, қаржы, менеджмент және
басқада экономикалық мамандықтар бакалаврлары мен магистрларын оқыту
үрдісінде пайдаланылды. Диссертациялық жұмыстың негізгі ұсыныстары бірнеше
халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми–практикалық
конференциялар мен семинарларда, атап айтқанда Г.В. Плеханов атындағы Ресей
экономикалық академиясында (2008 ж.), Ташкент Мемлекеттік экономикалық
университетінде (2008 ж.), Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университетінде (2009 ж.), М.Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекттік
университетінде (2008 ж, 2009 ж.), А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде (2009 ж, 2010 ж.), Шымкент унверситетінде (2009 ж.),
Шымкент әлеуметтік педагогикалық университетінде (2009 ж.) өткен
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың материалдарында, сондай-ақ
Вестник КазЭУ (Алматы қ.), Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент қ.),
Ізденістер, нәтижелер (Алматы қ.), А.Яссауи атындағы ХҚТУ хабаршысы
(Түркістан қ.), ҚЭУ хабаршысы (Қарағанды қ.), Экономика және статистика
(Астана қ.), Зерттеуші (Шымкент қ.) сияқты ғылыми журналдарда мақала
ретінде жарияланып, талқыланды.
Зерттеулердің қорытындысы жарияланған жұмыстар. Диссертацияда
қарастырылған мәселелердің негізгі қорытындылары мен ұсыныстары автордың
жалпы көлемі 57,52 б.т. болып табылатын жалпы саны 48 ғылыми еңбектерінде,
оның ішінде 25 халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, 7 шетелдік
басылымдарда, 18 ҚР БжҒМ білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінде
тіркелген мерзімдік ғылыми басылымдарда және 5 монографияда баяндалды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, бес тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Іздену жұмысының материалдары 325 жазба бет, 30 кесте және 25 сурет түрінде
берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару жүйесінің
теориялық-әдіснамалық негізі
Нарықтық қатынастар жағдайында қаржылық қамсыздандыру негізінде мақта
өңдеу кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметін тиімді басқаруды
ұйымдастыру үшін кәсіпкерлік қызметтің мақсаттарын анықтау маңызды.
Бизнесті ұйымдастыру мақсаты кәсіпорынды басқару әдістері мен құрылымын,
басқару ақпараттың құрылу әдіснамасы мен әдістерін, болжау жүйесінің
қызметін ұйымдастыру жағдайларын анықтайды.
Pricewaterhouse Coopers компаниясының Америка құрама штаттары (АҚШ),
Еуропа мен Азияның бірқатар елдеріндегі қаржылық зерттеушілер мен
инвесторларға өткізген статистикалық сауалнамасына сәйкес, инвесторлардың
көзқарасы бойынша кез келген қызметтің ең маңызды көрсеткіші пайда болып
қалады, сонымен қатар, алғышарты болып табылатын басқа да бірқатар қаржылық
көрсеткіштер (инвестициялар, ақша ағымдары, шығындар, капиталды шығындар,
бизнес сегменттерінің тиімділігі) және қаржылық емес көрсеткіштер (нарықтық
өсу, нарықтық үлес, жаңа өнімдерден алынған табыс, стратегиялық мақсаттар
және т.б.) қолданылады.
Жоғарыда аталған көрсеткіштердің әрқайсының маңызы мен салыстырмалы
мәні, оларды анықтау мен бағалау тәсілдері әр салаға байланысты өзгереді
және кәсіпорын басшыларынан шығармашылық қабілеттілікті талап етеді (кесте
1).
Кесте 1- Қызметті бағалаудағы ең маңызды көрсеткіштер
Кәсіпорындар Аналитиктер Инвесторлар
(Талдаушылар)
1.Стратегиялық 1.Нарықтағы өсу 1.Пайда
мақсаттар 2.Стратегиялық мақсаттар2.Қаржылық ақшалай ағым
2.Қаржылық ақшалай ағым3.Бәсекелестік жағдайы 3.Менеджерлер
3.Нарықтық өсу 4.сапа және өкілеттілігікомандасының сапасы мен
4.Менеджерлер 5.Пайда өкілеттілігі
командасының жалпы 6.Нарық аумағы 4.Бәсекелестік жағдай
пайдасы 7.Менеджерлер 5.Нарықтық өсу
5.Сапа және өкілеттіліккомандасының жалпы 6.Стратегиялық
пайдасы мақсаттар
6.Нарық аумағы 8.Нарықтағы үлесі 7.Жалпы пайда
7.Бәсекелестік жағдайы 9.Қаржылық ақшалай ағым 8. Нарықтағы үлесі
8.Пайда 10.Нарыққа алғашқы шығу 9.Нарыққа алғашқы шығу
9.Нарыққа алғашқы шығу жылдамдығы жылдамдығы
жылдамдығы 10. Нарық аумағы
10.Нарықтағы үлесі
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде авторман жасалған
Қазіргі уақытта мақта өңдеу кәсіпорнының нарықтық құнын жоғарылату
жалпы қабылданған алғышартты мақсат болып табылады.Пайдадан басқа,
кәсіпорын құнын жоғарылату келесілерді ескереді: кәсіпорынның әлеуетті
өсуі, инвестор үшін тәуекелділік деңгейі, кәсіпорын акциясының нарықтық
құны, дивиденттер. Акциядан алынатын пайда көрсеткіші мен акцияның ағымдық
құны арасында өзара байланыс бар екендігіне қарамастан, бұл байланыс айқын
емес және кездейсоқ сипатқа ие. Акцияның ағымдық бағасы мен кәсіпорынның
алған қаржылық ағымдарының арасындағы корелляция айрықша мәнге ие болып
отыр.
Акция бағасы кәсіпорынның қазіргі уақытта және болашақта қаржы- ақша
ағымдарын құру мүмкіндігімен анықталады. Сонымен, қаржы-ақша ағымдарының
акция бағасына әсері келесілер арқылы байқалады:
1)өнім өткізудің табиғи көлемі (ағымдағы сату көлемі мен олардың
күтілетін өсімінің қарқынымен анықталады);
2)салық салудан кейінгі операциялық пайда (баға өсуі мен тікелей
шығындардың қысқаруы);
3) пайдаланылатын капитал (капитал құрылымы).
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, акция бағасына (кәсіпорын құнына)
қаржы-ақша ағымдарының әсерін төмендегі 1-суреттегі сызба түрінде көрсетуге
болады.
Ескерту: Әдебиеттерді пайдалана отырып автор құрастырған.
Сурет 1- Мақта өңдеу кәсіпорнының құнына қаржы-ақша ағымдарының әсері
Кәсіпорын құнына әсер етуші факторларға байланысты кәсіпорын құнын
өсірудің келесі негізгі бағыттарын бөліп қарастыруға болады:
-инвестициялық қызметтің тиімділігін арттыру;
-операциялық қызметтің тиімділігін арттыру;
-кәсіпорынның қарыз капиталын оңтайлы пайдалану (қаржылық тетік
эффектісі);
- кәсіпорынның мөлдірлігі мен ашықтығын арттыру.
Кәсіпорынның құнын бағалаудың берілген әдістерін қолдану мүмкіндігі
қатаң түрде шектелген, себебі, қолданыстағы формулаларда капиталдың тұрақты
рентабельділік деңгейі немесе тұрақты өсу қарқыны қарастырылады. Барлық
басқа жағдайлар тең болған кезде күтілетін қаржы-ақша ағымдары төменгі
тәуекелділікте жоғары құнға ие болады. Ал дисконтталған қаржы-ақша ағымы
болса, құнды бағалаудың басқа әдістерімен салыстырғанда құнның барлық
факторларын ескереді.
Қаржы-ақша ағымы түсінігінің қарапайымдылығына қарамастан, оның мәнін
анықтауда әртүрлі авторлар әртүрлі анықтамалар береді. Қазіргі уақытқа
дейін жалпы қабылданған анықтама әлі жоқ. Сонымен қатар, баспа беттерінде
бірыңғай терминологияда қолданылмайды. Мысалы, қаржы-ақша ағымдарының
экономикалық мәніне сәйкес келетін сөз тіркестері ретінде қаржы-ақша
ағымдары, қаржы-ақша ағымы немесе қаржы-ақша қаражаттарының қозғалысы
қолданылады, ал кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын анықтау үшін кең түсінік
қаржылық ағым пайдаланылады, сонымен қатар орыс тіліндегі ағылшынша сөз
кэш-фло немесе каш-флоу мен қатар қаржы-ақша ағымдарының қозғалысы,
немесе қаржы-ақша қаражаттарының ағымының қозғалысы түсініктері
қолданылады. Бұл қарастырылып отырған мәселені дәл анықтауға кедергі
келтіріп, теориялық ұсыныстардың тәжірибелік маңызын төмендетеді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын тиімді басқару
жүйесін құру үшін , біздің ойымызша, қаржы-ақша ағымы түсініктерін
құрумен қатар, олардың диалектикалық өзара байланысын бекіткен маңызды.
Біздің ойымызша, кәсіпорынның қаржылық ағымы ретінде есепті және
жоспарлы кезеңді құрайтын, бір-бірімен тізбектелген уақытта кәсіпорын
қызмет үрдісінде пайда болатын ақша қаражаттарының қозғалысын, қаржылық
салымдарды, бағалы қағаздарды, міндеттемелерді және ақшалай емес есеп
айырысуларды қарастыру қажет.
Ережеге сәйкес, экономикалық әдебиеттерде қаржы-ақша ағымдары екі
жолмен қарастырылады:
- белгілі бір жобаны жүзеге асыру барысындағы авансталған капиталды
пайдалану нәтижесіндегі қаржы-ақша ағымдары;
- қызмет етуші кәсіпорын жағдайындағы барлық шаруашылық қызмет
түрлерінің нәтижесінде құрылған қаржы-ақша ағымдары.
Зерттелген анықтамалардың ең көп бөлігі қаржы және қаржылық менеджмент
бойынша ғылыми еңбектерде кездеседі.
Біздің ойымызша, ең дұрыс анықтаманы орыс ғалымы И.А.Бланк ұсынған:
кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдары деп оның шаруашылық қызметінде уақыт
бойынша бөлінген ақша қаражаттарының түсімі мен төлемдерінің жиынтығын
атаймыз. Мұндай анықтаманы басқа да авторлар тобы қолданады, олар белгілі
бір уақыт аралығындағы ақша қаражаттарының түсімдерінің көлемі арқылы ақша
ағымын сипаттады.
Біздің пікірімізше, қаржы-ақша ағымы категориясын тар және кең мағынада
қарастыруға болады.
Тар мағынада, қаржы-ақша ағымы деп белгілі бір уақыт бірлігіндегі ақша
арқылы өлшенетін мақсатты бағытталған қаржы-ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің қозғалысын қарастырамыз. Біз берген анықтаманың
экономикалық мәні, қаржы-ақша ағымының уақыт бірлігіндегі қаржы-ақша
қаражаттарының сандық және сапалық (ақпараттық) жағынан қозғалысын ашып
көрсетуімен байланысты.
Қаржы-ақша ағымы түсінігінің сипаттамасын қорытындылай отырып, келесі
жағдайға назар аударуға болады, берілген анықтама қаржы-ақша ағымын қаржы-
ақша қаражаттарының түсімі мен шығысының айырмасы ретінде қарастырмайды,
себебі түсім мен шығыс өз бетінше ағымды құрайды. Бұл жағдай біздің
пікірімізше үлкен мәнге ие, егер де қаржы-ақша ағымын жиынтық деп
анықтайтын болсақ, онда сөз тек ағыммен байланысты ғана болмайды, сонымен
қатар, оның әртүрлі нысандары мен түрлерінің бар екендігін көрсетеді,
себебі кез келген ағымдардың комбинациясы топтастыру сипатына қарай қаржы-
ақша ағымын құрайды.
Бірақ, қаржы-ақша ағымы тек қаржы-ақша қаражаттары мен оны
алмастырушыларының қозғалысы ғана емес, сонымен бірге, белгілі бір
кезеңдегі кәсіпорынның барлық активтері мен міндеттемелерінің құндық
өзгерісін сипаттайды. Бұл жағдайда қаржы-ақша ағымының элементтері ретінде
пайда, табыстар мен шығыстар, запастар мен міндеттемелердің құрамындағы
өзгерістер қарастырылады. Бұл қаржы-ақша ағымы категориясын кең мағынада
түсіндіруді білдіреді.
Нарықтық экономиканың дамуымен қатар, отандық және шет елдік тәжірибеде
осы саладағы соңғы зерттеулер көрсеткендей, қаржы-ақша қаражаттарының
ағымының болжамды көрсеткшін дисконттау негізінде, кәсіпорынның ағымдық
құнының өлшемін есептеу туралы ақпаратты ұсыну, кәсіпорынның қаржылық
қызметінің мөлдірлігін қамтамасыз етеді және есепті пайдаланушылардың
қажетілігінің өзгерісіне жауап береді.
Соған орай, капитал өсімі мен ақша ағымы арасындағы өзара байланысты
бекіту маңызды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымының оның капиталын құру, бөлу
және пайдаланумен жоғары деңгейдегі байланысы келесілерді есепке алу
қажеттігін анықтайды, олар: капитал айналымы, капитал құны, капитал
құрылымы және басқалар.
Дәстүрлі және қысқартылған түрде капитал айналымы келесі түрде
ұсынылады.
Капитал айналымы капитал салымына ұқсас болғандықтан, табиғи ең төменгі
циклді құрайды, соған орай қаржылық нәтижені есептеуге болады.
Біздің пікірімізше, таза пайданы қаржы-ақша ағымымен теңестіру
жуықталған және шын мәнісінде дұрыс емес, себебі мұнда әртүрлі
тұжырымдамалар қолданылады, олар есептеу тұжырымдамасы мен ағымдар
тұжырымдамасы.
Сонымен, қаржы-ақша ағымы – бұл кәсіпорынның өмір сүруін қамтамасыз
ететін шынайы уақыттағы қаражаттардың қозғалысы. Пайда мен зиян туралы
есепте, баланста осы қаржы-ақша ағымдары көрсетілмеген.
Осыған байланысты, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымын басқаруды ұйымдастыру
барысында ең маңызды мәселе ақша ағымының құраушылары мен оның капитал
құрылымы арасындағы өзара байланыс тетіктерін анықтау болып табылады.
Шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми зерттеулерін негізге
ала отырып, мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару
жүйесіне ғылыми ойдың жетістіктерінің бейімделуін өткзіп көрелік, қаржы-
ақша ағымдарын басқару тұжырымдамасын жүзеге асыру жағдайларына авторлық
тәсілді қолдану мүмкіндігін қарастырамыз. Біздің көзқарасымыз бойынша,
қаржы-ақша ағымдарын басқару, шаруашылық операцияларды өткізудегі
қаражаттардың қозғалысын есепке алу мен бақылауды, талдауды, болжауды,
қаржы-ақша қаражаттарының оптималды деңгейін анықтауды, олардың бюджетін
құрастыруды қамтиды.
Басқару тетігінің негізгі орталығы мақсат болып табылады. Қаржы-ақша
ағымдарын басқару мақсатын келесідей құрастырса болады: мақта өңдеу
кәсіпорнының экономикалық құндылығын жоғарылату және қолма қол ақшаға
әрдайым қол жетімділікті қамтамасыз ету үшін, ақша ағымдарын реттеу.
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның даму үрдісіндегі қаржы-ақша тепе теңдігін
қамтамасыз ету.
Берліген мақсатты жүзеге асыру арқылы ұйымның жарғылық қызметін жүзеге
асыруға бағытталған, жалпы кәсіпорынды басқарудың экономикалық тиімділігін
арттырады. Берілген мақсатты біз келесі ерекшеліктері бойынша жіктедік (
кесте 2).
Кесте 2 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару мақсаттарын жіктеу
Жіктеу белгілері Мақсаты
Басымды мәні -қаржы ресурстарын қалыптастыру;
бойынша -ақша қаражаттарын бөліп тарату;
-ақша қаражаттарының қалдығын тиімді реттеу
Басқару объектілері-мақта өңдеу кәсіпорындарындағы қаржы- ақша
бойынша ағымдарын ұйымдастыру;
-қызмет сегменттері бойынша қаржы-ақша ағымдарын
қалыптастыру;
-құрылымдық бөлңмшелері бойынша қаржы- ақша
ағымдарын қалыптастыру
Маңыздылығы бойынша-негізгі мақсаттар;
-қосалқы мақсаттар.
Басқару деңгейлері -қаржы-ақша ағымдарын стратегиялық басқару;
бойынша -қаржы-ақша ағымдарын ағымдық басқару;
-қаржы-ақша ағымдарын шұғыл басқару.
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде авторман жасалған
Қаржы-ақша ағымдарын басқару қызметтеріне келетін болсақ, онда тар
мағынада біздің ойымызша, олар келесілерді құрайды:
1.Капитал, табыс және қаржы-ақша қаражаттарының құрылуы;
2.Қаржы-ақша ағымдарын реттеу;
3.Капиталды, табысты және қаржы-ақша қаражаттарын пайдалану.
Басқару қызметтері мен құрылымы бір бүтіннің, экономикалық басқару
жүйесін ұйымдастырудың, екі жағы болып табылады және басқару үрдісінің
мазмұны мен нысанын анықтайды. Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару
жалпы басқару жүйесінің құрамды бөлігі болғандықтан, ол да жалпы
ұстанымдарға негізделеді. Бірақ, профессор И.А.Бланкпен келіспеуге
болмайды, ол қаржы-ақша ағымдарын басқарудың келесі арнайы ұстанымдарын
құрды:ақпараттық дұрыстығы ұстанымы, балансты қамтамасыз ету ұстанымы,
тиімділікті қамтамасыз ету ұстанымы, өтімділікті қамтамасыз ету ұстанымы.
Сонымен қатар, авторлардың пікірінше, берілген тізбе қаржы-ақша ағымдарын
басқару негіздерін толық ашпайды, соған орай, қаржы-ақша ағымдарын кең
мағынада қарастыру арқылы, оның қозғалысының жүйелілігі мен жоспарлы
сипатын ескерген және ақпараттық дұрыстығы қағидасын кең ауқымдағы яғни,
ақша ағымының ақпараттық және материалдық ағымдармен біртұтастығы ретінде
қарастырған жөн. И.А.Бланк ұсынған қағидалардың тізбесін біздің ойымызша,
келесі кестедегі ұстанымдармен толықтырған дұрыс.
Кесте 3 - Қаржы-ақша ағымдарын басқару ұстанымдары
Ұстанымдар Мазмұны
1 шаруашылық Қолданыстағы заңнамалар негізінде ішкі қаржы-ақша
еркіндігі ағымдарын реттеу мен сыртқы қаржы –ақша ағымдарын
ұйымдастыруда еркін түрде шешімдер қабылдау
2 өз-өзін Тиімді ақша қаражаттарын салу барысында меншікті
қаржыландыру ақша қаражаттарына басымдық жасау
3 шаруашылық әрбір құрылым, жауапкершілік орталығы,тауарлы өнім
қызметтің түрі және оның қабілетінің үлесін бағалауға
нәтжесіне мүмкіндік бере алатын трансферттік баға жүйесін құру
жауапкершілік және пайдалану
4 қызығушылық Келесі өндіріс циклін қамтамасыздандыруға жеткілікті
қаржы–ақша ағымын қалыптастыра алу мүмкіндігінен
тұрады
5 экономикалық Қаржы-ақша ағымдарының кірісінің шығысымен
тиімділік салыстырғандағы тұрақты және өспелі түрде артуына
қол жеткізу
6 қаржы–ақша Нарықтық экономика жағдайында туындайтын қаржы-ақша
ағымдарының ағымдарының тәуекелділігін басқару саясатын құру
тәуекелділігі және оның ықпал етуін бағалау
әсерін бағалау
7 Қаржы–ақша Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарының нәтижелілігін,
ағымдарын мақсаттылығын және заңдылығын тексеру
бақылау
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде автормен жасалған
Кәсіпорындағы қаржы-ақша ағымдарын басқару маңызы мен қажеттілігін
қайта бағалау өте қиын, себеі оның сапасы мен тиімділігіне кәсіпорынның тек
тұрақтылығы ғана емес, сонымен қатар, ары қарай дамуы, ұзақ мерзімге
қаржылық жетістікке жетуі тәуелді.
Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың белсенді нысандары мақта өңдеу
кәсіпорындарына қаржы-ақша активтері арқылы қосымша пайда алуға мүмкіндік
береді.
Сонымен, мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару
жүйесінің құрылуы және тиімді қызмет етуі оның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің қажетті жағдайы болғандықтан, қаржы-ақша ағымдарын
жеке басқару объектісі ретінде бөліп қарастырудың дұрыстығын дәлелдейді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқаруды
ұйымдастыруға әсер ететін ерекшеліктерін үш топқа бөлуге болады: салалық,
өндірістік және технологиялық.
Салалық ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктер ең алдымен шикізат ретінде
мақта болатындығымен байланысты.
Мақта саласында жоғарыда ұсынылған ұйымдастыру-экономикалық механизмді
жүзеге асырудың 5 кезеңі қарастырылған және ол жаңа жұмыс орындарын
құрудағы басқарудың барлық негізгі қызметтерін қамтиды. Әрбір кезең бірнеше
кезеңдерге бөлінеді және олардың әрқайсысында басқарудың бір иерархиялық
деңгейіндегі нақты міндеттері қарастырылады. (сурет 2).
Ескерту – Әдебиет көздерін жинақтау нәтижесінде автормен жасалған
Сурет 2 –Мақта өңдеу кәсіпорындары үшін жаңа жұмыс орындарын құру
механизмінің ұйымдастыру-экономикалық құрылымы
Республиканың 2015 жыдарға дейінгі индустриалды-инновациялық даму
стратегиясына байланысты ОҚО мақта өңдеу өнеркәсібінің дамуын болжау және
экономикалық-математикалық модельдеу үлкен маңызға ие болады және ол сала
өнеркәсіптерінің ғылым мен техникасының болашақтағы дамуымен тығыз
байланысты.
Өндірістік ерекшеліктері.ОҚО - дағы мақта шаруашылығы жағдайының
талдауы, мақта шикізатының өндірісі жыл сайын саланың тиімділігі есебінен
емес, тек қана мақта алқабының көлемін көбейту есебінен ғана ұлғайып
отырғанын көрсетеді. Мақта өңдеу өнеркәсібінде де жағдай мәз емес. Бүгінде
республика жылына 130 мың тонна мақта талшығын өндіреді, бірақ талшықтың
97%-ы ең төменгі бағамен, төменгі сапалы шикізат ретінде ең төменгі
классификатор арқылы экспортқа кетеді. Стандартизацияның ұлттық жүйесі жоқ.
Көптеген ұсақ компаниялар өздерінің мақсаттарына жетуге ұмтылады, бірақ
әлемдік нарыққа, қазақстандық текстильді өткізудің жалпы стратегиясыз шығу
мүмкін емес. Осының нәтижесінде Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) жалпы көлемінде
текстиль және тігін өнеркәсібінің үлес салмағы 0,5%-ды ғана құрайды.
Салыстыру үшін: Германия мен АҚШ-та осы саланың үлесі ЖҰӨ-нің 9 %, Турция
мен Китайда- 12%, Индияда - 16%-дан жоғары.
Өндiрiстiк ерекшелiктерi кәсіпорында басқарушылық есепті құру оның
ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымына сүйенеді.
Ұйымдастырушылық құрылымы кәсіпорын қызметінің жекелеген түрлері
арасындағы келісімділікті және бөлімшелердің негізгі міндеттері мен
мақсаттарын орындаудағы жігерлерін қамтамасыз етеді.
Мақта өңдеу кәсіпорындарының ұйымдастырушылық құрылымы өндірісті
басқарудың әртүрлі деңгейлерінің құрамы мен қатынасын және осы
ұймдастырудың формаларын анықтайды.
Ескерту: Әдебиеттерді пайдалана отырып автор құрастырған.
Сурет 3 – Мақта шикізатын қабылдау-дайындау пункітінің қызметін
ұйымдастыру сызбасы.
Технологиялық ерекшелiктерi мақта өңдеу кәсіпорындарының негізгі
өндірістік бөлімшелеріне қозаны дайындаудың зауыттық және зауыттан тыс
пункттері жатады. Мақта зауыттарының бiрнеше дайындау пункттері болуы
мүмкiн, ол зауыттың өндірістік қуатына, мақтаны тасымалдау сипатына,
дайындау мөлшеріне байланысты болады.
Мақта өңдеу кәсіпорыны - мақтаны дайындауды, сақтауды, тасымалдау мен
өңдеуді қамтитын күрделі өндірістік механизм.
Мақта қабылдау-дайындау пунктінде мақтаны дайындаудың технологиялық
процесін 3-ші суреттегідей сипаттауға болады.
Қабылдау-дайындау пунктінің өндірістік құрылымында басқарушылық есепті
ұйымдастыруда жауапкершілік орталықтарына теңестірілетін келесі
бөлімшелерді ерекшелеуге болады: мақтаны қабылдау аймағы, лабаратория
кептіру - өңдеу өндірісі, мақтаны сақтау аймағы.
Олай болса жоғарыда көрсетiлген мақтаны дайындау, сақтау тасымалдау мен
өңдеудiң салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерi мақта өңдеу
кәсiпорындарында қаржы-ақша басқаруға тигізетін ықпалы жоғары.
Кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын басқару жағдайын талдау
Мақта өңдеу кәсіпорындарынын тиімді қаржылық басқарудағы аса маңызды
мәселе кәсіпорынның ерекшеліктері мен сыртқы шарттарға байланысты қаржы-
ақша ағымдарын ұйымдастыру қызметі болып саналады.
Қаржы-ақша ағымдарның ең жақсы нысанын таңдап, соған сәйкес талдамалық
қамсыздандыруын қалыптастыру үшін оның көлемін, қарқындылығын және уақытқа
байланысты қалыптасу мінездемесін нақтылап қарастыру қажет. Дегенмен
бүгінгі таңда, кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарын қалыптастыру концепциясын
өңдеумен айналысқан экономист ғалымдармен, аталған мәселе тек үстіртін
зерттеліп келген. Атап айтқанда көптеген ғалымдардың еңбектерңнде сыртқы
факторлар ретінде тек несие мекемелерінің қызметі мен есеп жүргізуді
реттеуші нормативті актілердегі өзгерістер ғана қарастырылған.
Міне сондықтан да факторлардың аса толық жіктемесін өңдеу, оларға жеке
дара мінездеме беру және әрбірінің, кәсіпорынның қаржы–ақша ағымының көлемі
мен динамикасына әсерін қарастыру мәселесі туындап отыр.
Зерттеу барысындағы Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан бірқатар
мақта өңдеу кәсіпорындарына жүргізілген зерттеу нәтижесінде жинақталған
теориялық өңдеулер мен тәжірибелі көрсеткіштерді талдау және үйрену арқылы
біздің тарапымыздан кәсіпорынның қаржы-ақша ағымдарына ықпал ететін
факторлардың жіктемесі құрастырылды (4 - сурет).
Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарын басқару, ірі
кәсіпорындарда кездесетін өзіндік қаржыландыру стратегиясымен тығыз
байланысты. Бұл стратегияда кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша шығындар
өзіндік қаражаттар көздері есебінен өтеледі. Бұл есепті кезеңдегі
табыстардың негізгі соммасы қандай көздерден алынғаны және қандай
мақсаттарда жұмсалғанын анықтауда, қаржылық шешімдерді қабылдау үшін,
табыстар мен шығыстардың, пайда мен зиянның нақты бөлінуін талап етуді
білдіреді.
Мұндай түрдегі ақпаратты, ғылыми негізделген қағидалар мен тәсілдерден
құрылған, ақша ағымдарын басқарудың талдамалық қамсыздандыру жүйесі ғана
ұсына алады.
Сыртқы факторлар Ішкі факторлар
ЖалпыЭкономикалық дамудық циклдылығыҰйыМеншіктің ұйымдастырушылық
эконоТранснационалды банктердің мдақұқықтық нысаны
микалқаржылық саясаты стыБасқарудың ұйымдастырушылық
ық Шетелдік әріптестердің қаржылықрушқұрылымы
жағдайы ылыӨндіріс құрылымы және
Бірлескен кәсіпорындардың қ мамандану нысаны
құрылуы Өндірістің әртатаптануы
Еркін экономикалық аймақтардың Кәсіпорынның өмір сүру
құрылуы сатылары
Тарифтік келісімдер мен Өндірістің шоғырлануы
квоталар Мамандану және бірігу
Сая ӨндіріӨндірістік циклдың ұзақтығы
си стік Өндірістік қорлардың
Заңдылық нормалар технолдеңгейң
Экономиканы реттеу ұстанымдары огиялыҚаражаттар айналымы
Монополияны шектеу қ Өндірістің өсу қарқыны
Өндіріст потенциалы
Өнім сапасы және оны
қамтамасыз ету шығындары
Операциялық левериж
ЭкоЭкономикалық дамудың циклдылығы марСтратегиялық мақсаттар
номСатып алу қабілеті кетНарық сегментациясы
икаТөлемқабілеттілік сұраныс ингБаға саясаты
лықКәсіпкерлік белсенділік тікӨткізу саясаты
Инфляция деңгейі Бәсекелестікті бағалау
Тауарлы нарықтың конюктуралық Жеткізушілердің қаржылық
жағдайы жағдайының салыстырмалы
Құнды қағаздар нарығының тұрақтылығы
коньюктуралық жағдайы
ҚарҚаржылық саясат ҚарҚабылданған қаржылық страгетия
жылҚаржылық жүйенің жағдайы жылИнвестициялау мүмкіндігі мен
ық Салықтық саясат ық қажеттілігі
Несие саясаты Инвестиция тарту мүмкіндігі
Мақсатты қаржыландыру мен ұзақ мен қажеттілігі
мерзімді пайызсыз қарыз алу Амортизациялық саясат
мүмкіндігі Қаржыландыру циклының ұзақтығы
Контрагенттермен есеп айырысу
жүйесі
Кәсіпорыннығ есеп төлем
балансындағы ақшалай емес есеп
айырысудың шамасы
Қаржылық леверидж
Қаржы-ақша ағымдарының
тәуекелі
Төлем қабілеттілік
Капитал құны
СалӨмір сүру циклының сатылары
алыӨндірістің кезеңділігі
қ Бәсекелестік
Өндіріс шығындарының деңгейі
Өнім сапасы
Нарық үлесі
Саланың даму деңгейі және оның
пайда табу тенденциясының өзгеруі
Ескерту:Автор құрастырған.
Сурет 4 - Мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржы-ақша ағымдарының
талдамалық қамсыздандыруын қалыптастырудығы негізгі факторлардың жіктемесі
Мақта өңдеу кәсіпорындарның қаржы-ақша ағымдарын басқарудың әдістемелік
тәсілдерін қарастыру және осындай басқарудың қажеттігін негіздеу арқылы,
ең бастысы, мұндай басқаруды ұйымдастыруға болатындығын анықтау
нәтижесінде, қаржы-ақша ағымдарын басқару мен қаржы-ақша қаражаттарын
басқару әдістемесін сәйкестендірілуі қажет деп ойламаймыз. Қаржы-ақша
ағымдарын басқару – бұл ақша ағымдарын басқарудың мақсатты параметрлері мен
негізгі факторларына жалпы күшті шоғырландыру есебінен, ұйымды басқарудың
барлық деңгейлеріндегі шешім қабылдауларды сапалық жақсартуға бағытталған
интеграцияланған үрдіс.
Қаржылық менеджмент мәселелеріне арналған ғылыми әдебиеттерде қаржы-
ақша ағымдарының бөліну түрлерінің әртүрлі нұсқасы берілген. Бірақ, барлығы
қабылдаған бірыңғай бөліну түрлері жоқ десе де болады.
Экономист ғалымдар тобы ұсынған бөліну түрлерінің ерекшеліктерін талдау
арқылы, олардың кәсіпорынның менеджментінің жоғарылаған ақпараттық
қажеттілігіне бағытталғанын көреміз. Капиталды басқару жүйесіндегі,
акционерлік немесе нарықтық құндағы, кәсіпорын бизнесінің стратегиясы мен
мақсатты бағыттарының өзгеруіндегі белгілі бір мәселелердің пайда болуы,
жоғарыда аталған авторлар ұсынған жаңа (қосымша) бөліну түрлерінің
ерекшеліктерін жасауды қажет етеді. Ұсынылған бөліну түрлерінің
жетістіктеріне қарамастан, олар елдегі кәсіпорындар мен ұйымдардың
тәжірибелік қызметінде кеңінен қолданылмайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда қарастырылған бөліну түрлерінің негізгі
кемшілігі, тәсілдердегі және бөліну ерекшеліктеріндегі жүйеліліктің жоқтығы
болып табылады. Кәсіпорында пайда болатын барлық ақша ағымдарын, тәжірибеде
әлеуетті мүмкіндігі бар, басқарудың сәйкес деңгейінің – стратегиялық,
ағымдық және оперативті ерекшелігін анықтайтын, бірқатар сипатты
ерекшеліктеріне байланысты бөлген дұрыс болар еді.
Қаржы-ақша ағымдарын басқарудың келесі маңызды теориялық-әдістемелік
мәселесі, оның құрылымын анықтау болып табылады. Экономикалық әдебиеттерде
берілген ұғымның нақты анықталған тұжырымдамасы жоқ десе де болады.
Басқару, талдау, менеджмент мәселелеріне арналған еңбектерде, авторлардың
көп бөлігі қаржы-ақша ағымдарының осылай бөлінуін, бөліну түрлерінің
ерекшелігі деп қарастырады.
Мұнда қарама-қайшылық жоқ десе де болады. Қаржы-ақша ағымдарын басқару
теориясы тұрғысынан, оларды қызмет түрлері бойынша бөлуі, бөліну түрлерінің
ерекше сипаты екендігі сөзсіз, бірақ басқару тәжірибесі тұрғысынан қаржы-
ақша ағымдарының осы түрлері кәсіпорын бойынша жиынтық қаржы-ақша ағымының
құрылымын құрады:
Жиынтық АА=операциялық қызметтен АА+ инвестициялық қызметтен ақша
ағымы+қаржылық қызметтен ақша ағымы
Операциялық (негізгі) қызмет бойынша ақша қаражаттарының ағымы
кәсіпорынның операциялық кезеңін, яғни айналым капиталының айналымын
сипаттайтын көптеген ақша қаражаттарының келуі мен шығуын қамтиды. Негізгі
(операциялық, ағымдық) қызмет кәсіпорынға табыстың негізгі соммасын
келтіреді. Көптеген кәсіпорындардың операциялық қызметінің негізін
өндірістік-коммерциялық немесе сауда қызметі құрайды, олар кәсіпорын
жүргізетін инвестициялық және қаржылық қызметпен толықтырылады.
Бұрын қарастырғанымыздай, жалпы қаржы-ақша ағымы (операциялық қызмет
бойынша да) жеке есептік-талдамалық бірлік ретінде танылмайды. Сол себепті,
есептеу теориясында қаржы-ақша ағымдарының бөліну түрлері мен оны
құрылымдаудың әдістемелік тәсілдері қарастырылмаған, ақша ағымдарының
басқарудың мақсатты параметрлеріне әсері ескерілмеген, қаржы-ақша
ағымдарының көлемі мен интенсивтілігіне әсер ететін факторлар анықталмаған,
ақша ағымдарының стратегиялық және оперативті есепке алу моделі құрылмаған,
ал қаржылық есеп болса, қаржы-ақша қаражаттарының кәсіпорын шотындағы және
кассасындағы қозғалысымен ғана шектелген.
Жоғарыда аталған себептердің барлығы, берілген диссертациялық
зерттеудің пәнін таңдауға негіз болды – ұдайы өндіріс үрдісіндегі қаржы-
ақша қаражаттарының толық айналымындағы ақша ағымдарын басқаруда талдамалық
қамсыздандыруды құру.
Жиынтық ақша ағымының негізі ретінде жоғарыда атап өткеніміздей,
негізгі қызмет бойынша оң ақша қалдығы қарастырылады.Тек оның азаюы,
уақытша төмен болуы, кассаны толтырудың қосымша көздерінен ақша тартуды
талап етеді, яғни активтерді жаппай сату, бағалы қағаздарды шығару, қарыз
алу. Егер де, бұл қиындық туғызса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz