Жаза тағайындаусыз қылмыстық жауаптылық
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Гуманитарлық-заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Айтжан Мира Қасымқызы
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері
(зерттеу тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 – Заңтану мамандығы
Астана 2011
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Гуманиарлық-заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
__________2011 ж. №____ хаттама
Кафедра меңгерушісі
______________ Р.А.Барсукова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
тақырыпқа
050301 – Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған:
Заңтану мамандығы
З-407-тобының студенті
Айтжан М.Қ.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент Маликова А.Ш.
Астана 2011
ТҰРАН- АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
Құқықтану кафедрасы
050301-Заңтану мамандығы
"Бекітемін"
Құқықтану кафедрасының меңг.
з.ғ.к., профессор
_________________Р.А.Барсукова
(қолы)
"___ "____________2011 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
Т А П С Ы Р М А
Студент: Айтжан Мира Қасымқызы
Дипломдық жұмысының тақырыбы: Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен
негіздері
_____ ______________ 2011 _ж. №______ ЖОО-ны бойынша бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі:
___________________________________ _________
Жұмыстың бастапқы мәлімметтері:
а) дипломдық жұмыс бойынша жоспар-тапсырма;
б) ҚР статистика Агенттігінің мағұлматтары;
в) диплом алды тәжірбиені өту кезінде жинақталған мәліметтер;
г) зерттеу объектінің соңғы үш жылдағы есеп мәліметтері.
Дипломдық жұмыста орындалуы тиіс болған сұрақтардың тізімі және олардың
қысқаша мазмұны:
1) Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері
2) Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайлар
3) Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән –жайлар
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы 2007 Жалпы бөлім
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекс 2010
Графикалық мәліметтердің тізімі (міндетті сызба, кесте және т.б. айқын
көрсету)
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
____________
___________________________________ _________________________________________
____
___________________________________ _________________________________________
____
Тапсырманың берілген мезгілі – ______
Ғылыми жетекші з.ғ.к.,доцент _______________Маликова А.Ш.
(қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған студен ____________Айтжан М.Қ
(қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 – Тарау. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы
мен негіздері
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, құқықтық мәні және жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән
– жайлардың жаза институтындағы қолдану ерекшеліктері
2.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән – жайларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31 2.3 Қылмыстық қол сұғушылық
объектісіне қатысты, қылмыстық жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..41
2.5 Қылмыстық қол сұғушылықтың субъективтік жағына қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.6 Қылмыстық қол сұғушылықтың субъектісіне қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51
3 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән
– жайлардың құқықтық реттелуі
3.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайлардың құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән – жайлардың құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде
басталып, келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі
шарықтау шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі Социалистік мемлекеттік Кеңестік
моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО - ның құлдырау кезеңінің
басталуынан - ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қатынастардың бір
және бірігей құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі
реформалау ретінде үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік
қатынастарды нарық қатынастары ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның
өзі екі рет қабылданып үлгерді, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа
қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ. Қазақстанның құқықтық мемлекет
ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян. Еліміз өз
егемендігі мен тәуелсіздігін жария етіп, бүкіл дүниежүзілік қауымдастық
мойындап, көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Еліміздің, шынында да
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы және оның
ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары деп
Конституциямызда көзделген. [1;2, 13б]. Әрине, егемендік пен
тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей
отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар,
ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап - талғамға сай өмір
сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың
әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы
дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы
тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап
қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған орай қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті
бір арнасы - қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен [3], 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар
айының 1-жұлдызынан бастап заңды күшіне енді [4]. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып,
заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға
қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі
қолданылсын, - деп атап өтті [5,34б]. Сол себептен қазіргі кезеңде
негізінен республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық
негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге
қоғамымыздың әр мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда.
Қазақстан Республикасы экономикасының қалыпты өсу деңгейінде,
қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар
қылмысқа қарсы күрес жүргізу тиімділігінің жоғарылай түсуі қоғамда
мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, олардың конституциялық құқықтарын қорғау қабілетіне тікелей
әсерін тигізе бастады. Елімізде қатарынан қабылданып жатқан құқықтық
немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан, қауіпті мөлшерде өсіп келе
жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жалпы қылмыстық құқықта қылмыстық
жауаптылық мәселесі теориялық және тәжірибелік тұрғысы да өз
кезегінде көкейтестілігін жойған емес. Әрбір нақты қылмыс үшін жаза
тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және
жазаны даралау үшін жауаптылықты тағайындауға міндетті. Жасалған
қылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән -
жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін
немесе ауырлататын жағдайларды ескере отырып, жаза тағайындау
кезінде соттар жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң талаптарын бұлжытпай
орындауға тиісті. Қылмыстық жауаптылықтың негіздері қылмыстық заңда
белгіленген.
Жауаптылықтың негіздеріне байланысты әр қырынан өзіндік ғылыми
әр қосушылар болғанымен, қоғамымызда аталған мән - жайлардың
тізбегінің әдістемелік негіздерінің түбегейлі шешілмеген тұстары бар,
сонымен қатар жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлардың
топтастырылуына байланысты ғалымдардың біркелкі көзқарасқа келе
алмауынан, әр түрлі пікірлердің жаппай қабылданып жатқан тұстары да
жетерлік.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымын беруде толық ғылыми пікірлер,
нәтижелер болса да, оның түп бастауынан, әдістемесінен әлсін - әлсін
ауытқып кетіп жүргеніміз аталған мән – жайлардың теориялық негіздерін
анықтағанда бой көтерері байқалады. Жоғарыда айтылғанды ескерер
болсақ, қылмыстық жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән -
жайлар жаза тағайындауда қоғамға қауіпті іс - әрекеттерді тез арада
ашуға, бағытталған үздіксіз де тұрақты зерттеуді қажет етеді.
Сол секілді бұрынғы заңдардың дәурен сүріп тұрған шағында
сүрлеуі жасалған істерді жаңа қылмыстық заңға сәйкес жаңғырту
мәселесі де, яғни қылмыстық жауаптылықтың теориялық негізін анықтау
бір төбе өте өзекті маңызды мәселе, зерттеу тақырыбының өзектілігі
де осыған келіп тіреледі.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қоғамымызда
қауіпті құбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот,
тергеу, прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны
сөзсіз. Қылмыстылықтың алдын алу шаралары олардың негізгі көрсеткіштеріне
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Алайда, басты шара - Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткендей, өтпелі кезеңдерді бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік
экономика әлі сақталып қалып тұрған тұста, жеке меншік
институттары... әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекеттің
қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы [6,145б]. Мемлекет
тарапынан қолданылатын шаралардың бәрінің мәні де күш ықпалы да
қоғамдағы тәртіп бұзушылық пен қылмыстылықтың әуелі алдын алуға
бағытталған.
Осыған орай, барлық шаралардың құрамында қылмыстық жазаның, жаза
тағайындаудың, ең маңыздысы қылмыстық жауаптылықтың негіздері өте ерекше.
Себебі қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға берілетін қоғамдық,
әлеуметтік әділеттіктің көрсеткіші; қылмыстылықпен күрестің қажетті
құралы. Міне осындай жағдайларға қарамастан бұл үлкен де мәнді
мәселелер төңірегіндегі әңгімелер жеткілікті деңгейде әлі де болса
көтерілмей отыр.
Атап айтсақ, қылмыстық жауаптылық мәселелеріне Қазақстандық
А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, З.О.Ашитовтың, Н.М. Әбдіровтың,
Б.Ж. Жүнісовтың, Е.І. Қайыржановтың, Р.Б. Құлжақаеваның, Е.Ә.
Оңғарбаевтың, С.М. Рахметовтың, Қ.Ж.Балтабаевтың, И.И. Роговтың,
М.С. Нәрікбаевтың, Р. Орымбаевтың, А.Ф. Аубакировтың, Г.С. Мәуленовтың,
Д.С. Чукмайтовтың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаралған.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, Кеңес Одағы тұсында тікелей
біздің тақырыбызға қатысты қалам тартқандардың бірі - И.И. Карпец,
Г.И. Чечель, С.С. Гаскин, А.П. Козлов, Л.Л. Кругликов, А.Т.
Иванова, Г. Анашкин, М.М. Бажанов, В.Н. Кузнецова, В. С. Минская, О.А.
Мясников т.б. аталған тақырыпқа байланысты жазылған ғылыми еңбектерді
ақпарат беттерінен көре аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты - қылмыстық жауаптылықтың құқықтық тәртібінің негізін
есепке ала отырып, олардың тізбегіне қатысты жаңа ұсыныстарды
талдап, қылмыстық жаза тағайындауда жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән - жайларды дұрыс, әділсоттылықта тағайындап жүзеге
асырудың маңыздылығын арттыру болып табылады. Өйткені қылмыскер өз
жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны ұғынса, оны әділ
деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар
қылмыскердің қайталап қылмыс жасамауына үлкен әсер тигізеді. Міне осы
жағдайлар зерттеу тақырыбының мақсатын көрсетсе керек.
Осы аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер туындайды:
1. Жаңа Қылмыстық заң тұрғысынан қылмыстық жаза тағайындау институтын
қалыптастырудың негізгі қадамдарын анықтау;
2. Жаза тағайындау институтындағы қылмыстық жауаптылықтың саралаудағы
алатын басты рөлін көрсету;
3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән -
жайларды анықтауда қылмыскердің қауіптілігін, қоғамға қауіпті
жасаған әрекеттің дәрежесі мен сипатын белгілеуде, жаза мөлшерін
шешуде, жаза мөлшерін анықтауда қылмыскердің жеке басын айқындау;
4. Қылмыстық кодекстің 53 - 54 баптарында берілген құқықтық тізбекке
салыстырмалы - құқықтық түсіндірме беру;
5. Қылмыстық жауаптылық негіздеріне байланысты сот тәжірибесінде
кездесетін қиыншылықтар, қателіктер және оларды болдырмау
жолдарын анықтау.
6. Зерттеліп отырған процестің заңдылықтары мен үрдістерін анықтау;
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Дипломның әдістемелік
негізі жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеуші
материалистік диалектиканың заңдары мен таным әдістерін басшылыққа
алды. Сол сияқты, осы жұмысты жазу барысында салыстырмалы құқықтық,
нақты - әлеуметтік, логикалық әдістерді қолданып, кейбір жағдайда
барлық саланың бастауы, түп атасы философия ғылымына сүйендік.
Аталмыш жұмыстың әдіснамалық негізін құқық теориясының, қылмыстық
құқықтың, криминология мен психологияның қағидалары мен негізгі
теориялық тұжырымдары құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымының түп бастауына әдістемелік басты
назар аудара отырып, олардың заңда айқындалған құқықтық тізбегін
анықтап және аталған мән - жайды топтастыруды жүзеге асырудың
теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде.
Сонымен қатар зерттеудің теориялық мәні - зерттеу нәтижесінде
құрылған ұсыныстар, қорытындылар, тұжырымдар қылмыстық жауаптылық
туралы ұғым - білімнің өзгеруіне әсер етеді, қылмыстық құқығында
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлар жаза
тағайындау институтында қолданудағы мәселелерге өзіндік үлес қосады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы - осы зерттеудің
нәтижелері қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері, жауаптылықты
ауырлататын және жеңілдететін мән – жайларды реттейтін құқықтық
нормаларды жетілдіруге бағытталғандығында.
Жұмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
1. құқық қорғау және құқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы
күрес жүргізу тәжірибесінде;
2. соттардың жаза тағайындау тиімділігін арттыруда;
3. қылмыстық құқық, қылмыстық - атқару құқығы, криминология пәндері
оқу процесінде;
4. әдістемелік құралдарды дайындау және магистрлік, бітіру
жұмыстарын жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
1-Тарау. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы
мен негіздері
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, құқықтық мәні және жалпы сипаттамасы
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың құқықтық
мәнін, негізін, сипаттамасын қарамас бұрын біз жаза түсінігі мен
оның негізгі мақсаттарына қысқаша тоқталуымыз қажет. Қылмыстан
сақтандыру кезінде әлеуметтік – ұйымдастырушылық және мәдени –
тәрбиелік шаралардың шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз.
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде
әртүрлі әлеуметтік ұйымдастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани
шаралардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады. Өйткені,
қылмыстық құқық саясаты жалпы мемлекет саясатының белгілі бір
қажетті түрі бола тұрып, жан – жақты шараларды, әсіресе қылмыстық
әрекет пен әрекетсіздіктің алдын алуға арналған кешенді шараларды
қамтиды.
Осы арада заң саласында ерінбей еңбек етіп жүрген профессор
Н.М. Абдировтың көзқарасын байыптасақ, осы соңғы шараларды қылмысты
болдырмау саясаты деп атауға болады [8,251б], ал А. Н. Ағыбаевтың
пікірінше, қылмыстық құқықтық шаралар қажетті, бірақ мәжбүрлі түрде
пайдаланатын амалсыздық шаралар [9, 183б]. Сондықтан да қылмыстық шара
мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген
жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс жасаған адамдарға жаза
қолдану мемлекеттің атқаратын қызметтерінің бірі ретінде қарастырылады.
Әсіресе, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс жасағандарға соған
сәйкес қылмыстық – құқықтық шаралары да сан алуан.[10,16]
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оларды қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде және оның шегінен шықпай жаза
тағайындайды. Ерекше жағдайларда ғана сот заңның нақты бабында
көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға құқылы. Бұл жаза
тағайындаудың гуманизм қағидасы болып табылады.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық
жазаны мемлекет атынан және тек қана сот үкімімен тағайындалады.
Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен
сүйенетін бір – бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар.
Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын
алады, өйткені, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең
ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38 – бабында Жаза
дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады
және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы қылмыстық
кодекспен айыру немесе оларды шектеу болып табылады - делінген [4,
13б].
В.И. Курляндский, Жаза – соттың үкімімен қылмыс жасаған
адамдарға қолданылатын мемлекеттік шараның түрі десе [11,90б], М.Д.
Шаргородский бұл анықтамамен ішінара қосыла отырып, мемлекеттік
шаралардың бәрі де жаза емес, оған медициналақ және тәрбиелік
сипаттағы шаралар жатпайды - деп толықтырады [12,32б].
Біздің ойымызша, жаза ұғымының заңның өзінде берілуі осы
үлкен мәселе төңірегіндегі алауыздықтықтың жойылуына себепкер болады
деп ойлаймыз. Сонымен, жаңа қылмыстық заңда берілген жаза ұғымы бір
қырынан ақсап жатқандай. Ол пікірге біз жаза ұғымына бағытталған
ертеректегі еңбектермен танысу кезінде, солардың ішінен әсіресе, В.
Розенберг пен Э. Д. Бароньнің еңбегімен танысқаннан кейін мынадай
тоқтамға келдік [13, 12б].
Аталмыш еңбекте автор жазаның мазмұнын айта келіп,
мемлекеттік шара, қылмыстық жаза - мемлекеттік өмір шеңберінде ғана
емес күнделікті тірлікте, балалар бөлмесінде, мектепте, клубта, тіпті
аңдарды бағатын жерлерде алдымыздан шығатын жалпы жазаның белгілі бір
түрі болып табылады. Жаза әрқашанда қай күйде болмасын жаза болып
қалуы тиіс. Қай жерде, қашанда болмасын бірдей болып табылатын осы
түсініктің жалпы белгілері болуға тиіс. Мәселен мекентұраққа кіріп
ұрлау, ғұмырлық иелік сияқты түрлі – түрлі ұғымдарды анықтау үшін,
ең алдымен ұрлық, иелік сияқты жалпы ұғымдардың мәнін ашу арқылы
аталған мәселелерді тез де шынайы шеше аламыз. Сондықтан қылмыстық
жазаның ерекше белгілерін, жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін
мән - жайларын анықтау үшін әуелі жаза туралы ұғымды анықтау негізгі
міндет.
Кейіннен осы жалпы анықтамаға сол жаза түрінің басқа да жаза
түрлерімен айырмашылығын қосса, жетіп жатыр – деп санай отырып,
автор жазаны – абстрактылы, қылмыстық жазаны нақтылы ұғым деңгейінде
түсінетіндігін басып айтып абстрактылы ұғым ретінде жаза әрқашан –
жапа шектіреді жағымсыз сезімге бөлейді, жазаның барлық күш –
қуаты жапа шектіру мөлшерімен өлшенбек. Осыған орай, қатал жаза
дегеніміз – көп жаза шектіру. Егер жапа шегу болмаса ешқандай да
жаза жоқ - дейді [14,250б].
Қазіргі заң әдебиеттеріндегі берілген жаза ұғымын қарап
отырсақ олардың бәріне тән ортақ кемшілікті жоғарыдағы пікірден
туындайтындығына куә боламыз. Жаза ұғымын беруші көп авторлар көбіне
оның сыртқы түріне ден қойып, оның ішкі қасиетін ашу, яғни
жазаның жапа шектірушілік негізгі қасиетін көрсетпеуі бұл ұғымды
толыққанды мазмұнда қабылдатуға мүмкіндік тудырмайды. Соның
салдарынан соттардың көбінің осы сұрақтағы негізгі мәселені
түбегейлі түсінбейтіндігі өзінің кері әсерін жаза тағайындау кезінде
көрсетеді.
Аталған қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтын, қылмыстық заңда
көрсетілген іс - әрекетті жасаушыға тағайындалған қылмыстық жаза
мөлшері оның өз әрекетінен туындап жатуы, белгілі бір объектіге
қылмысының арқасында ыңғайсыздық келтірген қылмыскер мемлекеттің өзі
де сондай ыңғайсыздық күтуі шарт. Жаза тағайындай отырып мемлекет
жапа шектіру кінәлінің қылмысы үшін кек алу емес, оның мақсаты
қажеттілік болған жапа шектіру екендігін айтады. Сондықтан да
әрбір қылмыскер өзінің теріс әрекеті үшін жапа шегуі керек.
Сонымен осы жоғарыдағы пікірлерді пайымдай келе, белгілі бір
қылмыс үшін қолданылатын жазадан келетін зиян қылмыс жасаушының тек
өзінің жеке басына бағытталуы қазіргі күнгі қылмыстық құқықтың
басты шарттарының бірі. Сондықтан қолданылатын жаза сотталушының
отбасына, туыс – жекжаттарына немесе үшінші біреулерге бағытталмауы
үлкен мәселе болып табылады.
Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу
шаралары мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы
әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан
бұлтарушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды. Немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік – құқық
бұзушыларды тиісті жауапқа тартады. Бірақ осы аталған органдардың
немесе лауазымды адамдардың бірде – біреуінің қылмыстық жаза
қолдануға құқы жоқ.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай – ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да
сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылдық және кешірім
беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика
Президентінің шешімдері арқылы жүзеге асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан – ашық
тағайындалады. Яғни қылмыс жасаған адамның кінәсін анықтап, оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария түрде ашықтан – ашық белгіленеді. Сондықтан да
қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді [15,105-
108б].
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық
жаза тек қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі
адамға ғана қолданылады. Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік
күштеу шараларының ерекшелігі сол, оның қолдану кінәліге барлық
уақытта да сотталғандық белгісін береді [16,156б]. Сотталғандықтың
кінәлі адам үшін белгілі бір құқылық зардабы бар: сотталғандығы
туралы оның өмірбаянында көрсетілуі керек; сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайларға айналады.
Сотталғандықтың әрбір қылмысты саралауда, жазаның мөлшерін, сондай – ақ
жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеуде де маңызы жоқ емес.
Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз – сот арқылы мемлекет атынан қылмыс
жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны
қолдану болып табылады.
Жаза шарасын анықтаған кезде қылмескердің қауіптілігі ғана
емес, сондай – ақ ол жасаған әрекеттің дәржесі мен сипаты да
есепке алынады. Оларды анықтау үшін жасалынған қылмыстың мән –
жайлары жан – жақты зерттеледі, қылмыскердің жеке басы айқындалады,
сонымен қатар қылмыс нақтылы уақыт пен орынның аясында қоғамдық
қауіпсіздікке қаншалықты дәрежеде нұқсан келтіретінін анықтайды. Жаза
тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты, маңызды
саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру
сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге,
қылмыстардың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның арнайы сақтандыру
мақсатына мына жолдармен қол жеткізуге болады:
1. Сотталған адам жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен іс жүзінде
айырылады. Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау, белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазаларында мүмкін
болады;
2. Жазамен қорқыту арқылы, яғни сотталған адамды белгілі бір
мүмкіндіктерден айыру, қылмысты қайталаудан бас тартуға
итермелеу;
3. Жазаны өтеу барысындағы сотталған адамның психикасына
тәрбиелік әсер ету арқылы оны жаңа қылмыстан сақтауға
мүмкіндік туады.
Яғни, бір сөзбен айтқанда, арнайы сақтандыру мақсатында
сотталған адам өзінің рецидив қауіптілігін жоғалтқан кезде қол
жеткізіледі. Жалпы, жазаның сақтандыру мақсаттары жөнінде айтқанда,
қылмыстылықпен күрес кезінде жаза ең негізгі құрал болып
табылмайтынын есте ұстау қажет. Өйткені, жаза қылмысқа және оның
себептеріне қатысты екінші орында екендігі белгілі. Жазаның жоғарыда
аталған мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық жазаларды әділ
әрі негізді тағайындаумен анықталады.
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке – дара
жауапкершілік қағидасын негізгі басшылыққа алады. Сотталушының нақты
қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген
қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ,
істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан – жақты
еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана
әділ әрі заңға сай деп танылады. Қылмыстық кодекстің 52 – бабында
жаза тағайындаудың жалпы негздері көрсетілген. Онда былай делінген:
Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза
тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындауға
тиіс. Егер жасалған қылмыс көзделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін
көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған
қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарында
көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін
осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен
неғұрлым қатаң жаза Қылмыстық кодекстің 58 және 60 – баптарына сәйкес
қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы бойынша
тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарында көзделгеннен қатаңдығы төменірек
жаза тағайындау үшін осы Қылмыстық кодекстің 55 – бабында
белгіленеді [4,20б].
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде
ескеруге тиіс:
1. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипаты;
2. Кінәлінің жеке басы;
3. Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез -
құлқы;
4. Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән - жайлар;
5. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән - жайлар;
6. Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалы.
Осы айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі
белгі бар. Ол біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі, екіншіден, қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты, басқа
айтылған мән - жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын
нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік.
Бірінші, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
анықтау арқылы жаза тағайындау. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі
– қылмыстың сандық категориясы, жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты
шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге
келтірген зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсаты мен
ниеті; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б.
жағдайлармен анықталады. Көбінесе, қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты -
қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы сәуір
айының 30 - жұлдызында Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың
заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2 - пунктіне сәйкес Жасалған
қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгінің дәрежесiн анықтағанда, соттар қылмыстың
ауырлығын анықтау тәртiбiн реттейтiн ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-
ақ нақты қылмыстық әрекет (кiнәнiң түрi, себебi, тәсiлi, жасаған қылмыстық
жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың әрқайсысының
қылмысқа қатыстылығының дәрежесi мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын
ескеруi тиіс[17]. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық
объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың сапалық
категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің
ерекшелігімен, яғни объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен,
қылмыс нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерімен және тағы басқа
жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бір - бірінен осы қоғамға
қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстық кодекстің 52 - бабының келесі бір маңызды талабы
айыптының жеке басының кім екендігін анықтау болып табылады.
Өйткені оны сипаттайтын мән - жайларды дұрыс анықтаудың жазаны
даралаудағы маңызы зор. Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта
да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық
жайттарды анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге
дейінгі немесе одан кейінгі мінез - құлқы, оның еңбекке, оқуға
көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған оратаға қатынасы, оны
сипаттайтын оң немесе теріс мән - жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың
бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға
негіз бола алады. Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін
жан - жақты объективті түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның
түрі мен көлемін белгілеу үшін елеулі маңызы болып табылады.
Сондықтан да қылмыстық құқықтың адамгершілік қағидасын басшылыққа ала
отырып, сот жаза тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы
жағдайын, еңбекке қабылеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін,
мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа
мәліметтерді жан - жақты еске алады.
Қорыта айтқанда, біздің ойымызша айыптының жеке басын анықтау
үшін, оның әлеуметтік - саяси, құқықтық, психиологиялық, жалпы
ғұмырнамалық маңызы бар деректерін, айыптының қылмыс жасағанға
дейінгі мінездемесін, айыптының қылмысты жасаған кездегі мінездемесін,
психофизиологиялық жағдайларын ескеру керек.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың
бірі болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық мәселелері төңірегінде де заңды жауапкершілік
төңірегіндегі мәселелер сияқты пікірталастар жеткілікті. Көп уақыт бойы
қылмыс пен жаза дәстүрлі түрде қылмыстық құқықтың негізгі ұғымдары ретінде
келеді. Осы мәселенің кейінгі жылдарғы қарқынды зерттелгеніне қарамастан,
қылмыстық жауаптылық ұғымы қылмыстық құқық теориясында бұрынғысынша
түрліше түсіндірілуде. Бұл сөз жоқ, қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастың арақатысы туралы, қылмыстық жауаптылық туралы, оның
пайда болуы мен тоқтатылуы туралы, қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
негіздемелері туралы кереғар пікірлер тудырды [15, 56б].
Авторлардың бір тобы қылмыстық жауаптылықты мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы ретінде анықтайды, яғни қылмыстық жауаптылықтың мәнін жазадан
көреді.
Ғалымдардың екінші бір тобы қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастарды теңестіріп, яғни қылмыстық жауаптылықты құқықтық
қатынасқа қатысушы субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы
ретінде қарастырады.
Авторлардың үшінші бір тобы қылмыстық жауаптылықты қылмыстық-
құқықтық қатынастың бір элементі (құрамдас бөлігі), нақтырақ айтқанда
кінәлінің істеген қылмысы үшін жауап беру міндеті деп санайды.
Материалдық мағынасынан алғанда, қылмыстық жауаптылықтың пайда
болуының негізі қылмыс істеу болып табылады. Осы сәттен бастап-ақ қылмыстық-
құқық қатынас және оның нәтижесі - қылмыстық жауаптылық басталады. Соңында,
авторлардың төртінші тобы мынадай қорытындыға келеді, заңды жауапкершілік
пен қылмыстық-құқықтық жауаптылық - бұл әсіресе, соттың мемлекет атынан
қылмыстық заң талаптарына негізделіп жүргізетін адамның қоғамдық қауіпті
әрекетіне баға беруі.
Дегенмен, қылмыстық жауаптылық жаза тағайындаумен де, өзге де
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен шектеліп қоймайды. Қолданыстағы Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасы жаза мен қылмыстық жауаптылықты бөліп
қарастырады. Заң тұрғысынан алғанда - бұл бір-біріне сайма-сай келмейтін
ұғым. Қылмыстық жауаптылық, әдетте, сотталған адам үшін белгілі бір
құқықтық шектеулері бар мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шараларымен бірге
жүреді, сонымен бірге дербес те болуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық -
қылмыстық заңға негізделген және соттың айыптау үкімінде көрсетілген,
қылмыс істеген адамның қоғамдық қауіпті әрекетіне мемлекет тарапынан
берілген теріс бағасының нәтижесі. Сот адамды қылмыстық жауаптылыққа
тартуға және оны жазадан босатуға құқылы. Соңғы жағдайда қылмыстық
жауаптылық күшіне енгеннен кейін істелген қылмысы үшін қандайда бір
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданыла алмайды. Қылмыстық жауаптылық
қылмыстық жаза тағайындаумен емес, кәмелетке толмағандарға қолданылатын
тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларымен және ең соңында жазаның кейінге
қалдырылуымен бірге қолданыла алады. Аталған жағдайларда қылмыстық
жауаптылық пен жазаның сәйкес келмеу сәттері де болуы мүмкін. Қылмыстық
жауаптылық істелген қылмыстың кұқықтық салдары болғандықтан, оны кінәліге
қолданылған қылмыстық-құқықтық санкциямен салыстыру - табиғи құбылыс [16,
52б].
Құқық теориясында жауаптылық - бұл құқықтық санкцияларды жүзеге
асыру деген өкілеттілігі жеткілікті пікір бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары түріндегі кінәлінің кұқық бұзушылық зардаптарының теріс жақтарын
тікелей көрсететін санцияларды құқықтық норма бөлігі ретіндегі тар мағынада
қарастыру, санкцияларды (демек, жауаптылықты да) жазамен және оның орнына
қолданылатын өзге де шаралармен теңдестіру болып саналады, ал бұл болса,
қылмыстық жауаптылықтың табиғатына (мәніне) да, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамаларына да сай келмейді. Егер санкцияны нормалардан
оқшаулап қарастыратын болсақ, онда оны жүзеге асырудың нәтижесі әрбір
жағдайда нақты бір жазаға тірелеген болар еді. Бұл жазаны жауаптылықпен
ғана бірдейлестіріп қоймай, сонымен бірге сол немесе өзге жаза шарасының
мазмұнымен бірдейлестірген болар еді. Солай бола тұрса да әртүрлі қылмыс
үшін сол бір ғана жазаға соттау бірдей жауаптылықты білдірмейді. Санкцияны
бұлайша түсіну қылмыстық жауаптылықты санкцияны ғана емес, диспозицияны да,
яғни норманы тұтастай қолданудың нәтижесі деп немесе санкциясыз-ақ
диспозицияны қолдану мүмкіндігі туралы түсінуге әкеп соғады.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза - бір-біріне жақын, бірақ бірдей
ұғым емес. Қылмыстық жауаптылық та, жаза да қылмыс істегені үшін қылмыстық
заңмен белгіленеді. Қарастырып отырған теорияның пайымсыздығының тағы бір
дәлелі мынада: бұл теорияға сәйкес жаза тағайындаудан босату мемлекеттің
істелген қылмысқа қылмыстық-құқықтық баға беруден және санкция қолданудан
толық бас тартуын білдірген болар еді. Қылмыстық жауаптылық мәселелері
қылмыстық-құқықтық қатынастар теориясымен шын мәнінде соңғысының маңызды
құрамдас бөлігі бола отырып тығыз байланыста болады. Қылмыстық жауаптылық
туралы түсініктің қылмыстық-құқықтық қатынастағы да немесе қылмыстық-
құқықтық қатынастың бір элементі ретіндегі сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу
мен түзеу қатынасындағы кең тарағаны да және дәлелдісі де қылмыс істеген
адам тарапынан туындаған әрекеті үшін жауап беру міндеті болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыс істеген адамның белгілі
бір дәрежеде құқығын шектеумен көрінетін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына
ұшырауы деп санауға болады. Қылмыстық құқық тарихында қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық, саяси жағдайға байланысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
әртүрлі жолмен шешілді. Қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық негізі ретінде
мыналарды санау ұсынылды:
- оны істеген адамның өзінің және іс-әрекетінің қоғамдық қауіптілігі;
- мемлекет атынан және қылмыстық жауаптылық талаптары бойынша соттың
теріс бағасына ие болатын мән-жайлардың жиынтығы ретіндегі кінә;
- қылмыстың заңды белгілерінің жиынтығы ретіндегі қылмыс құрамы;
- қылмыстың істелу фактісі;
- қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамының белгілері бар іс-
әрекет [17, 86б].
Жалпы алғанда заңды жауаптылықтың бір түрі ретіндегі қылмыстық
жауаптылық - бұл қылмыстық-құқықтық қылықтың құқықтық зардаптары. Қылмыстық-
құқықтық қылық өзіне заңды және заңсыз қылмыстық-кұқықтық қылықты қосып
алады. Заңды қылмыстық-құқықтық мінез-құлық қылмыстық заңның Ерекше
бөліміндегі қылмыстық-құқықтық тыйым салушылық талаптарын, тек қана
қылмыс істеуге қатысы бар адамға ғана қатысты талаптарын сақтау арқылы
көрінеді. Заңсыз қылмыстық-құқықтық мінез-құлық аталған талаптарды
сақтамау арқылы көрінеді. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық-кұқықтық мінез-
құлық сипатына қарай - заңды немесе заңсыз деп және ол сай келетін
қылмыстық-құқықтық зардаптарына қарай екі түрге бөлінеді: заңды қылмыстық-
құқықтық мінез-құлық үшін - жарықталған (позитивтік) жауаптылық және заңсыз
қылмыстық-құқықтық мінез-құлық үшін - көлеңкелі (теріс - негативті)
жауаптылық.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексі тұрғысынан
алғанда позитивтік қылмыстық жауаптылық келесідей нысандарда көрінуі
мүмкін:
қылмыстық жауаптылық субъектісі қылмыс істеген жағдайда - қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылық қарастырылмағанда (көлеңкелі (теріс) қылмыстық
жауаптылық қарастырылмағанда);
2) қылмысты аяғына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан кезде - өз
еркімен бас тартуына қатысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан босатуда;
3) егер мемлекеттік органдарға ерікті және дер кезінде хабарлауымен немесе
өзгеше жолмен Қазақстан Республикасының мүдделеріне залал келтіруді
болдырмауға жәрдемдессе және оның іс-әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы
болмаған жағдайда, мемлекеттік опасыздық үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатқанда (ҚР ҚК 165-бабының ескертуі);
4) егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған
болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар
органға өз еркімен хабарлағанда, пара бергені үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатылғанда (ҚР ҚК 312-бабының ескертуі);
5) тіркелмеген атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды өз еркімен
тапсырғанда, атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып
алғаны, біреуге бергені, өткізгені, сақтағаны, тасымалдағаны немесе алып
жүргені үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылғанда (ҚР ҚК 251-бабының
ескертуі).
Қылмыстық заң талаптарын бұзу - қылмыстық-заңға қайшы мінез-құлық -
қылмыстық әрекетті болдырмайтын мән-жайлар болмаған кезде (мысалы, заңды
түрдегі қажетті қорғану) айыптау үкімінде көрсетілген мемлекет тарапынан
баға беруге (соттауға) және қылмыстық жаза мен соттылықты, яғни теріс
қылмыстық жауаптылықты қолданумен байланысқан, қылмыстық заңға негізделген
теріс баға беруге жетелейді.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыс
үшін қылмыстық жауаптылық негізгі үш нысанда жүзеге асырылуы мүмкін: [18,
112б]
1. Жаза тағайындаусыз қылмыстық жауаптылық. Қылмыс белгілері бар
әрекет істеген адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі
салдарынан ол істеген әрекет қоғамдық қауіпті қауіпті емес деп танылғанда
сот сотталушыға жауаптылық белгілейді немесе оны жазадан босатады (ҚР ҚК 65-
бабы); сот, егер ҚР ҚК 69-бабында көрсетілген ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты, сондай-ақ рақымшылық немесе кешірім істеу актісі болған
жағдайда жауаптылық артып және жазадан босатады; және сот адамның түзелуі
үшін тағайындалған жазаны толығымен өтеуін қажет етпейді деп танығанда
жазадан босатады.
Адам сонымен бірге жазадан мына жағдайларда босатылуы мүмкін:
ауруына байланысты (ҚР ҚК 73-бабы); төтенше мән-жайлардың салдарынан (ҚР ҚК
74-бабы); айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты (ҚР ҚК 75-
бабы); қажетті қорғану шегінен асқан кезде (ҚР ҚК 66-бабы). Аталған
жағдайларда қылмыс үшін жауаптылық соттау фактісімен тоқтатылады және
қандайда бір мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен ауыстырылады.
2. Қылмыстық жаза тағайындаумен арқылы жүзеге асырылатын қылмыстық
жауаптылық. Бұл жағдайда қылмыстық жауаптылық мазмұнын сынақ мерзімі немесе
үкімді кейінге қалдыру мерзімі ішінде болған сотталуы мен соттылығы
құрайды.
3. Жаза тағайындаумен және оны шынайы орындаумен жүзеге асырылатын
қылмыстық жауаптылық. Бұл жерде соттау фактісі жазаға және соттылық сияқты
құқықтық жағдайдың тууының алдында болады.
Жүзеге асырылуының әртүрлілігіне қарамастан қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылық соттылықтың жойылуы немесе алып тасталуына байланысты
тоқтатылады. Қылмыстық құкық мемлекетпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға
қарсы неғұрлым қоғамдық қауіпті қолсұғушылық салдарынан туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттейді. Бұл қоғамдық қатынастар заңды реттеу нәтижесінде
қылмыстық-құқықтық қатынастар түріне айналады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар – қылмыс жасаған мезеттен пайда
болатын, қылмыстық заң жүйелерімен реттеліп отыратын қоғамдық қатынастар.
Бұл қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар мен қылмысты жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық –құқықтық қатынастардың элементі ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық-құқықтық қатынастар мына жағдайларда: құқық
қорғау органдарының қылмыстың жасалғандығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар–мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде саралануын талап
етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс
жасалған уақыттан басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық
қатынастар қылмыстық жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатындар
кездері болады. (Мысалы, қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы).
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың
жүзеге асырылуы деп қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы
болып – қылмысы үшін кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып,
істің сотта қаралуы және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық
жаза өтеліп болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі –
сотталғандықтан арылу, қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі,
қылмыстық жауаптылықтың тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс
субъектісі болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық
белгілері бар адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық
пен қылмыстық-құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар
әрекет жасаған адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде
егер ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған,
қауіпті қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен
т.б. болған әрекеттерге заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.
Қылмыстық жауаптылыққа қылмыстық заңда қылмыс ретінде қарастырылған
қоғамға қауіпті іс-әрекетті саналы және ерікті түрде жасаған адам
тартылады. Алайда, қылмыстық жауаптылыққа тартудың құқықтық негізі бойынша
адамның жауаптылығы белгілі бір әрекетті (заңды немесе қылмыстық) таңдауға
объективтік мүмкіндігінің болуына байланысты туындайды.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін заң шығарушы ҚК-ң 3-бабында былай
анықтайды: қылмыс жасау, яғни қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының
барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып
табылады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды.
Сонда белгілі бір қоғамға қауіпті іс-әрекетті қылмыс деп тану үшін
онда қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамы болуы шарт. Қылмыстық заң
қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе
қылмыстық құқық теориясында ғана ашып көрсетіледі.
2 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
мән - жайлардың жаза институтындағы қолдану ерекшеліктері
2.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән - жайларды топтастыру
Заң талаптарына сәйкес кінәлі адамға жаза тағайындау кезінде
соттар қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды ескереді.
Оларды ескеру соттарға жасаған қылмысы үшін кінәлі адамға жазаны
жеке даралауға мүмкіндік береді және үкімнің жаза тағайындауға
қатысты бөлігі бойынша заңдылықтың сақталғанын көрсетіп, сот
сатысының қызметін жеңілдетеді.
Жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың тізімі Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 53 - бабында көрсетілген. Бұл баптағы
тізімді талдау арқылы қарастырылап отырған жағдайлардың жасалған
қылмысқа ғана емес, сонымен бірге кінәлінің жеке басына қатысты
екенін және оны әртүрлі тұрғыдан сипаттайтынын көреміз. Қылмыстық
жауаптылықты жеңілдететін жағдайларға - қылмыстық әрекетке, қылмыскердің
жеке басына тікелей немесе жанама қатысты қоғамға қауіптілікті
азайтатан және соған сәйкес жауаптылық пен жазаға ықпал ететін
қылмыс құрамының шегіндегі және оның шегінен тыс жағдайлар жатады.
Заңда қарастырылған жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар арнаулы
әдебиеттерде әртүрлі негіздерге сүйеніп бірнеше түрлерге бөлінеді.
И.И. Карпец қарастырылып отырған жағдайларды қылмыстың құрамының
элементтеріне қарай бөлсе [15,25б], ал Н.Ф. Кузнецова., Б.А. Куринов
және Л.А. Долиненко оларды: [24,80б; 27,11б; 28,7б]
1. қылмыстық әрекетті сипаттайтын, яғни оның объективтік
және субъективтік қасиеттерін сипаттайтын жағдайлар;
2. қылмыскердің жеке басының сипатына қатысты жағдайлар, -
деп екі топқа бөледі.
Кейбір авторлар жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды қылмысты
жасаудың себептері мен жағдайларына байланысты бөледі. Л.Л. Кругликов
қарастырылып отырған жағдайларды жасалған қылмыстың және
қылмыскердің жеке басының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұран - Астана университеті
Гуманитарлық-заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Айтжан Мира Қасымқызы
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері
(зерттеу тақырыбы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 – Заңтану мамандығы
Астана 2011
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Гуманиарлық-заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
__________2011 ж. №____ хаттама
Кафедра меңгерушісі
______________ Р.А.Барсукова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ
тақырыпқа
050301 – Заңтану мамандығы бойынша
Орындаған:
Заңтану мамандығы
З-407-тобының студенті
Айтжан М.Қ.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент Маликова А.Ш.
Астана 2011
ТҰРАН- АСТАНА УНИВЕРСИТЕТІ
Құқықтану кафедрасы
050301-Заңтану мамандығы
"Бекітемін"
Құқықтану кафедрасының меңг.
з.ғ.к., профессор
_________________Р.А.Барсукова
(қолы)
"___ "____________2011 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
Т А П С Ы Р М А
Студент: Айтжан Мира Қасымқызы
Дипломдық жұмысының тақырыбы: Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен
негіздері
_____ ______________ 2011 _ж. №______ ЖОО-ны бойынша бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі:
___________________________________ _________
Жұмыстың бастапқы мәлімметтері:
а) дипломдық жұмыс бойынша жоспар-тапсырма;
б) ҚР статистика Агенттігінің мағұлматтары;
в) диплом алды тәжірбиені өту кезінде жинақталған мәліметтер;
г) зерттеу объектінің соңғы үш жылдағы есеп мәліметтері.
Дипломдық жұмыста орындалуы тиіс болған сұрақтардың тізімі және олардың
қысқаша мазмұны:
1) Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері
2) Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайлар
3) Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән –жайлар
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы 2007 Жалпы бөлім
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекс 2010
Графикалық мәліметтердің тізімі (міндетті сызба, кесте және т.б. айқын
көрсету)
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
____________
___________________________________ _________________________________________
____
___________________________________ _________________________________________
____
Тапсырманың берілген мезгілі – ______
Ғылыми жетекші з.ғ.к.,доцент _______________Маликова А.Ш.
(қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған студен ____________Айтжан М.Қ
(қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 – Тарау. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы
мен негіздері
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, құқықтық мәні және жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән
– жайлардың жаза институтындағы қолдану ерекшеліктері
2.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән – жайларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31 2.3 Қылмыстық қол сұғушылық
объектісіне қатысты, қылмыстық жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
2.4 Қылмыстық қол сұғушылық объективтік жағына қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..41
2.5 Қылмыстық қол сұғушылықтың субъективтік жағына қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.6 Қылмыстық қол сұғушылықтың субъектісіне қатысты, қылмыстық
жауаптылықтың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..51
3 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән
– жайлардың құқықтық реттелуі
3.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән – жайлардың құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән – жайлардың құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде
басталып, келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі
шарықтау шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі Социалистік мемлекеттік Кеңестік
моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО - ның құлдырау кезеңінің
басталуынан - ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қатынастардың бір
және бірігей құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі
реформалау ретінде үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік
қатынастарды нарық қатынастары ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның
өзі екі рет қабылданып үлгерді, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа
қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ. Қазақстанның құқықтық мемлекет
ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян. Еліміз өз
егемендігі мен тәуелсіздігін жария етіп, бүкіл дүниежүзілік қауымдастық
мойындап, көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Еліміздің, шынында да
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы және оның
ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары деп
Конституциямызда көзделген. [1;2, 13б]. Әрине, егемендік пен
тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей
отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар,
ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап - талғамға сай өмір
сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың
әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы
дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы
тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап
қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған орай қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті
бір арнасы - қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен [3], 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар
айының 1-жұлдызынан бастап заңды күшіне енді [4]. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып,
заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға
қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі
қолданылсын, - деп атап өтті [5,34б]. Сол себептен қазіргі кезеңде
негізінен республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық
негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге
қоғамымыздың әр мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда.
Қазақстан Республикасы экономикасының қалыпты өсу деңгейінде,
қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар
қылмысқа қарсы күрес жүргізу тиімділігінің жоғарылай түсуі қоғамда
мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, олардың конституциялық құқықтарын қорғау қабілетіне тікелей
әсерін тигізе бастады. Елімізде қатарынан қабылданып жатқан құқықтық
немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан, қауіпті мөлшерде өсіп келе
жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жалпы қылмыстық құқықта қылмыстық
жауаптылық мәселесі теориялық және тәжірибелік тұрғысы да өз
кезегінде көкейтестілігін жойған емес. Әрбір нақты қылмыс үшін жаза
тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және
жазаны даралау үшін жауаптылықты тағайындауға міндетті. Жасалған
қылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән -
жайын, кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін
немесе ауырлататын жағдайларды ескере отырып, жаза тағайындау
кезінде соттар жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң талаптарын бұлжытпай
орындауға тиісті. Қылмыстық жауаптылықтың негіздері қылмыстық заңда
белгіленген.
Жауаптылықтың негіздеріне байланысты әр қырынан өзіндік ғылыми
әр қосушылар болғанымен, қоғамымызда аталған мән - жайлардың
тізбегінің әдістемелік негіздерінің түбегейлі шешілмеген тұстары бар,
сонымен қатар жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлардың
топтастырылуына байланысты ғалымдардың біркелкі көзқарасқа келе
алмауынан, әр түрлі пікірлердің жаппай қабылданып жатқан тұстары да
жетерлік.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымын беруде толық ғылыми пікірлер,
нәтижелер болса да, оның түп бастауынан, әдістемесінен әлсін - әлсін
ауытқып кетіп жүргеніміз аталған мән – жайлардың теориялық негіздерін
анықтағанда бой көтерері байқалады. Жоғарыда айтылғанды ескерер
болсақ, қылмыстық жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән -
жайлар жаза тағайындауда қоғамға қауіпті іс - әрекеттерді тез арада
ашуға, бағытталған үздіксіз де тұрақты зерттеуді қажет етеді.
Сол секілді бұрынғы заңдардың дәурен сүріп тұрған шағында
сүрлеуі жасалған істерді жаңа қылмыстық заңға сәйкес жаңғырту
мәселесі де, яғни қылмыстық жауаптылықтың теориялық негізін анықтау
бір төбе өте өзекті маңызды мәселе, зерттеу тақырыбының өзектілігі
де осыған келіп тіреледі.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қоғамымызда
қауіпті құбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот,
тергеу, прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны
сөзсіз. Қылмыстылықтың алдын алу шаралары олардың негізгі көрсеткіштеріне
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Алайда, басты шара - Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткендей, өтпелі кезеңдерді бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік
экономика әлі сақталып қалып тұрған тұста, жеке меншік
институттары... әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекеттің
қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы [6,145б]. Мемлекет
тарапынан қолданылатын шаралардың бәрінің мәні де күш ықпалы да
қоғамдағы тәртіп бұзушылық пен қылмыстылықтың әуелі алдын алуға
бағытталған.
Осыған орай, барлық шаралардың құрамында қылмыстық жазаның, жаза
тағайындаудың, ең маңыздысы қылмыстық жауаптылықтың негіздері өте ерекше.
Себебі қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға берілетін қоғамдық,
әлеуметтік әділеттіктің көрсеткіші; қылмыстылықпен күрестің қажетті
құралы. Міне осындай жағдайларға қарамастан бұл үлкен де мәнді
мәселелер төңірегіндегі әңгімелер жеткілікті деңгейде әлі де болса
көтерілмей отыр.
Атап айтсақ, қылмыстық жауаптылық мәселелеріне Қазақстандық
А.Н. Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, З.О.Ашитовтың, Н.М. Әбдіровтың,
Б.Ж. Жүнісовтың, Е.І. Қайыржановтың, Р.Б. Құлжақаеваның, Е.Ә.
Оңғарбаевтың, С.М. Рахметовтың, Қ.Ж.Балтабаевтың, И.И. Роговтың,
М.С. Нәрікбаевтың, Р. Орымбаевтың, А.Ф. Аубакировтың, Г.С. Мәуленовтың,
Д.С. Чукмайтовтың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаралған.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, Кеңес Одағы тұсында тікелей
біздің тақырыбызға қатысты қалам тартқандардың бірі - И.И. Карпец,
Г.И. Чечель, С.С. Гаскин, А.П. Козлов, Л.Л. Кругликов, А.Т.
Иванова, Г. Анашкин, М.М. Бажанов, В.Н. Кузнецова, В. С. Минская, О.А.
Мясников т.б. аталған тақырыпқа байланысты жазылған ғылыми еңбектерді
ақпарат беттерінен көре аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты - қылмыстық жауаптылықтың құқықтық тәртібінің негізін
есепке ала отырып, олардың тізбегіне қатысты жаңа ұсыныстарды
талдап, қылмыстық жаза тағайындауда жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән - жайларды дұрыс, әділсоттылықта тағайындап жүзеге
асырудың маңыздылығын арттыру болып табылады. Өйткені қылмыскер өз
жазасының дұрыс тағайындалғанына көзі жетіп, соны ұғынса, оны әділ
деп тапса, жазаның ойдағыдай өтелуіне ғана емес, сонымен қатар
қылмыскердің қайталап қылмыс жасамауына үлкен әсер тигізеді. Міне осы
жағдайлар зерттеу тақырыбының мақсатын көрсетсе керек.
Осы аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер туындайды:
1. Жаңа Қылмыстық заң тұрғысынан қылмыстық жаза тағайындау институтын
қалыптастырудың негізгі қадамдарын анықтау;
2. Жаза тағайындау институтындағы қылмыстық жауаптылықтың саралаудағы
алатын басты рөлін көрсету;
3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән -
жайларды анықтауда қылмыскердің қауіптілігін, қоғамға қауіпті
жасаған әрекеттің дәрежесі мен сипатын белгілеуде, жаза мөлшерін
шешуде, жаза мөлшерін анықтауда қылмыскердің жеке басын айқындау;
4. Қылмыстық кодекстің 53 - 54 баптарында берілген құқықтық тізбекке
салыстырмалы - құқықтық түсіндірме беру;
5. Қылмыстық жауаптылық негіздеріне байланысты сот тәжірибесінде
кездесетін қиыншылықтар, қателіктер және оларды болдырмау
жолдарын анықтау.
6. Зерттеліп отырған процестің заңдылықтары мен үрдістерін анықтау;
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Дипломның әдістемелік
негізі жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеуші
материалистік диалектиканың заңдары мен таным әдістерін басшылыққа
алды. Сол сияқты, осы жұмысты жазу барысында салыстырмалы құқықтық,
нақты - әлеуметтік, логикалық әдістерді қолданып, кейбір жағдайда
барлық саланың бастауы, түп атасы философия ғылымына сүйендік.
Аталмыш жұмыстың әдіснамалық негізін құқық теориясының, қылмыстық
құқықтың, криминология мен психологияның қағидалары мен негізгі
теориялық тұжырымдары құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы.
Қылмыстық жауаптылықтың ұғымының түп бастауына әдістемелік басты
назар аудара отырып, олардың заңда айқындалған құқықтық тізбегін
анықтап және аталған мән - жайды топтастыруды жүзеге асырудың
теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде.
Сонымен қатар зерттеудің теориялық мәні - зерттеу нәтижесінде
құрылған ұсыныстар, қорытындылар, тұжырымдар қылмыстық жауаптылық
туралы ұғым - білімнің өзгеруіне әсер етеді, қылмыстық құқығында
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән - жайлар жаза
тағайындау институтында қолданудағы мәселелерге өзіндік үлес қосады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы - осы зерттеудің
нәтижелері қылмыстық жауаптылықтың ұғымы мен негіздері, жауаптылықты
ауырлататын және жеңілдететін мән – жайларды реттейтін құқықтық
нормаларды жетілдіруге бағытталғандығында.
Жұмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
1. құқық қорғау және құқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы
күрес жүргізу тәжірибесінде;
2. соттардың жаза тағайындау тиімділігін арттыруда;
3. қылмыстық құқық, қылмыстық - атқару құқығы, криминология пәндері
оқу процесінде;
4. әдістемелік құралдарды дайындау және магистрлік, бітіру
жұмыстарын жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
1-Тарау. Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың ұғымы
мен негіздері
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың ұғымы, құқықтық мәні және жалпы сипаттамасы
Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық жауаптылықтың құқықтық
мәнін, негізін, сипаттамасын қарамас бұрын біз жаза түсінігі мен
оның негізгі мақсаттарына қысқаша тоқталуымыз қажет. Қылмыстан
сақтандыру кезінде әлеуметтік – ұйымдастырушылық және мәдени –
тәрбиелік шаралардың шешуші мәнге ие екендігі сөзсіз.
Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде
әртүрлі әлеуметтік ұйымдастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани
шаралардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады. Өйткені,
қылмыстық құқық саясаты жалпы мемлекет саясатының белгілі бір
қажетті түрі бола тұрып, жан – жақты шараларды, әсіресе қылмыстық
әрекет пен әрекетсіздіктің алдын алуға арналған кешенді шараларды
қамтиды.
Осы арада заң саласында ерінбей еңбек етіп жүрген профессор
Н.М. Абдировтың көзқарасын байыптасақ, осы соңғы шараларды қылмысты
болдырмау саясаты деп атауға болады [8,251б], ал А. Н. Ағыбаевтың
пікірінше, қылмыстық құқықтық шаралар қажетті, бірақ мәжбүрлі түрде
пайдаланатын амалсыздық шаралар [9, 183б]. Сондықтан да қылмыстық шара
мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген
жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс жасаған адамдарға жаза
қолдану мемлекеттің атқаратын қызметтерінің бірі ретінде қарастырылады.
Әсіресе, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс жасағандарға соған
сәйкес қылмыстық – құқықтық шаралары да сан алуан.[10,16]
Біріншіден, қылмыстық шара – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот
үшін міндетті тізбектері мен оларды қолданудың тәртібі
тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда
көрсетілген шараның шеңберінде және оның шегінен шықпай жаза
тағайындайды. Ерекше жағдайларда ғана сот заңның нақты бабында
көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға құқылы. Бұл жаза
тағайындаудың гуманизм қағидасы болып табылады.
Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық
жазаны мемлекет атынан және тек қана сот үкімімен тағайындалады.
Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен
сүйенетін бір – бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар.
Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын
алады, өйткені, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең
ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38 – бабында Жаза
дегеніміз – соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады
және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы қылмыстық
кодекспен айыру немесе оларды шектеу болып табылады - делінген [4,
13б].
В.И. Курляндский, Жаза – соттың үкімімен қылмыс жасаған
адамдарға қолданылатын мемлекеттік шараның түрі десе [11,90б], М.Д.
Шаргородский бұл анықтамамен ішінара қосыла отырып, мемлекеттік
шаралардың бәрі де жаза емес, оған медициналақ және тәрбиелік
сипаттағы шаралар жатпайды - деп толықтырады [12,32б].
Біздің ойымызша, жаза ұғымының заңның өзінде берілуі осы
үлкен мәселе төңірегіндегі алауыздықтықтың жойылуына себепкер болады
деп ойлаймыз. Сонымен, жаңа қылмыстық заңда берілген жаза ұғымы бір
қырынан ақсап жатқандай. Ол пікірге біз жаза ұғымына бағытталған
ертеректегі еңбектермен танысу кезінде, солардың ішінен әсіресе, В.
Розенберг пен Э. Д. Бароньнің еңбегімен танысқаннан кейін мынадай
тоқтамға келдік [13, 12б].
Аталмыш еңбекте автор жазаның мазмұнын айта келіп,
мемлекеттік шара, қылмыстық жаза - мемлекеттік өмір шеңберінде ғана
емес күнделікті тірлікте, балалар бөлмесінде, мектепте, клубта, тіпті
аңдарды бағатын жерлерде алдымыздан шығатын жалпы жазаның белгілі бір
түрі болып табылады. Жаза әрқашанда қай күйде болмасын жаза болып
қалуы тиіс. Қай жерде, қашанда болмасын бірдей болып табылатын осы
түсініктің жалпы белгілері болуға тиіс. Мәселен мекентұраққа кіріп
ұрлау, ғұмырлық иелік сияқты түрлі – түрлі ұғымдарды анықтау үшін,
ең алдымен ұрлық, иелік сияқты жалпы ұғымдардың мәнін ашу арқылы
аталған мәселелерді тез де шынайы шеше аламыз. Сондықтан қылмыстық
жазаның ерекше белгілерін, жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін
мән - жайларын анықтау үшін әуелі жаза туралы ұғымды анықтау негізгі
міндет.
Кейіннен осы жалпы анықтамаға сол жаза түрінің басқа да жаза
түрлерімен айырмашылығын қосса, жетіп жатыр – деп санай отырып,
автор жазаны – абстрактылы, қылмыстық жазаны нақтылы ұғым деңгейінде
түсінетіндігін басып айтып абстрактылы ұғым ретінде жаза әрқашан –
жапа шектіреді жағымсыз сезімге бөлейді, жазаның барлық күш –
қуаты жапа шектіру мөлшерімен өлшенбек. Осыған орай, қатал жаза
дегеніміз – көп жаза шектіру. Егер жапа шегу болмаса ешқандай да
жаза жоқ - дейді [14,250б].
Қазіргі заң әдебиеттеріндегі берілген жаза ұғымын қарап
отырсақ олардың бәріне тән ортақ кемшілікті жоғарыдағы пікірден
туындайтындығына куә боламыз. Жаза ұғымын беруші көп авторлар көбіне
оның сыртқы түріне ден қойып, оның ішкі қасиетін ашу, яғни
жазаның жапа шектірушілік негізгі қасиетін көрсетпеуі бұл ұғымды
толыққанды мазмұнда қабылдатуға мүмкіндік тудырмайды. Соның
салдарынан соттардың көбінің осы сұрақтағы негізгі мәселені
түбегейлі түсінбейтіндігі өзінің кері әсерін жаза тағайындау кезінде
көрсетеді.
Аталған қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтын, қылмыстық заңда
көрсетілген іс - әрекетті жасаушыға тағайындалған қылмыстық жаза
мөлшері оның өз әрекетінен туындап жатуы, белгілі бір объектіге
қылмысының арқасында ыңғайсыздық келтірген қылмыскер мемлекеттің өзі
де сондай ыңғайсыздық күтуі шарт. Жаза тағайындай отырып мемлекет
жапа шектіру кінәлінің қылмысы үшін кек алу емес, оның мақсаты
қажеттілік болған жапа шектіру екендігін айтады. Сондықтан да
әрбір қылмыскер өзінің теріс әрекеті үшін жапа шегуі керек.
Сонымен осы жоғарыдағы пікірлерді пайымдай келе, белгілі бір
қылмыс үшін қолданылатын жазадан келетін зиян қылмыс жасаушының тек
өзінің жеке басына бағытталуы қазіргі күнгі қылмыстық құқықтың
басты шарттарының бірі. Сондықтан қолданылатын жаза сотталушының
отбасына, туыс – жекжаттарына немесе үшінші біреулерге бағытталмауы
үлкен мәселе болып табылады.
Қылмыстық жазамен салыстырғанда басқа да мемлекеттік күштеу
шаралары мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы
әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан
бұлтарушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды. Немесе әкімшілік
комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік – құқық
бұзушыларды тиісті жауапқа тартады. Бірақ осы аталған органдардың
немесе лауазымды адамдардың бірде – біреуінің қылмыстық жаза
қолдануға құқы жоқ.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай – ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да
сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылдық және кешірім
беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика
Президентінің шешімдері арқылы жүзеге асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан – ашық
тағайындалады. Яғни қылмыс жасаған адамның кінәсін анықтап, оған жаза
тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен
көлемін анықтау жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет
арқылы жария түрде ашықтан – ашық белгіленеді. Сондықтан да
қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді [15,105-
108б].
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық
жаза тек қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі
адамға ғана қолданылады. Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік
күштеу шараларының ерекшелігі сол, оның қолдану кінәліге барлық
уақытта да сотталғандық белгісін береді [16,156б]. Сотталғандықтың
кінәлі адам үшін белгілі бір құқылық зардабы бар: сотталғандығы
туралы оның өмірбаянында көрсетілуі керек; сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайларға айналады.
Сотталғандықтың әрбір қылмысты саралауда, жазаның мөлшерін, сондай – ақ
жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеуде де маңызы жоқ емес.
Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз – сот арқылы мемлекет атынан қылмыс
жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны
қолдану болып табылады.
Жаза шарасын анықтаған кезде қылмескердің қауіптілігі ғана
емес, сондай – ақ ол жасаған әрекеттің дәржесі мен сипаты да
есепке алынады. Оларды анықтау үшін жасалынған қылмыстың мән –
жайлары жан – жақты зерттеледі, қылмыскердің жеке басы айқындалады,
сонымен қатар қылмыс нақтылы уақыт пен орынның аясында қоғамдық
қауіпсіздікке қаншалықты дәрежеде нұқсан келтіретінін анықтайды. Жаза
тағайындау қылмыстық заңды қолдану барысындағы ең жауапты, маңызды
саты болып табылады. Өйткені, жаза тағайындау, оны жүзеге асыру
сотталған адамды түзеуге, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруге,
қылмыстардың алдын алуға ықпал етеді. Жазаның арнайы сақтандыру
мақсатына мына жолдармен қол жеткізуге болады:
1. Сотталған адам жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен іс жүзінде
айырылады. Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау, белгілі
бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазаларында мүмкін
болады;
2. Жазамен қорқыту арқылы, яғни сотталған адамды белгілі бір
мүмкіндіктерден айыру, қылмысты қайталаудан бас тартуға
итермелеу;
3. Жазаны өтеу барысындағы сотталған адамның психикасына
тәрбиелік әсер ету арқылы оны жаңа қылмыстан сақтауға
мүмкіндік туады.
Яғни, бір сөзбен айтқанда, арнайы сақтандыру мақсатында
сотталған адам өзінің рецидив қауіптілігін жоғалтқан кезде қол
жеткізіледі. Жалпы, жазаның сақтандыру мақсаттары жөнінде айтқанда,
қылмыстылықпен күрес кезінде жаза ең негізгі құрал болып
табылмайтынын есте ұстау қажет. Өйткені, жаза қылмысқа және оның
себептеріне қатысты екінші орында екендігі белгілі. Жазаның жоғарыда
аталған мақсаттарына қол жеткізу көбіне қылмыстық жазаларды әділ
әрі негізді тағайындаумен анықталады.
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке – дара
жауапкершілік қағидасын негізгі басшылыққа алады. Сотталушының нақты
қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген
қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ,
істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан – жақты
еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана
әділ әрі заңға сай деп танылады. Қылмыстық кодекстің 52 – бабында
жаза тағайындаудың жалпы негздері көрсетілген. Онда былай делінген:
Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза
тағайындалады. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа
қылмыстардың алдын алу үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындауға
тиіс. Егер жасалған қылмыс көзделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін
көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған
қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарында
көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін
осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен
неғұрлым қатаң жаза Қылмыстық кодекстің 58 және 60 – баптарына сәйкес
қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы бойынша
тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптарында көзделгеннен қатаңдығы төменірек
жаза тағайындау үшін осы Қылмыстық кодекстің 55 – бабында
белгіленеді [4,20б].
Жаза тағайындау кезінде сот мына жағдайларды міндетті түрде
ескеруге тиіс:
1. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипаты;
2. Кінәлінің жеке басы;
3. Кінәлінің қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез -
құлқы;
4. Жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән - жайлар;
5. Жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән - жайлар;
6. Тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына
ықпалы.
Осы айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі
белгі бар. Ол біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі, екіншіден, қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты, басқа
айтылған мән - жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын
нақтылап толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік.
Бірінші, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін
анықтау арқылы жаза тағайындау. Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі
– қылмыстың сандық категориясы, жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты
шешіледі. Ол ең алдымен қылмыс құрамының белгілерімен, объектіге
келтірген зардаптың мөлшері мен сипаты; кінәнің нысаны, мақсаты мен
ниеті; қылмыстың жасалу тәсілі; субъектінің ерекшелігі және т.б.
жағдайлармен анықталады. Көбінесе, қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі қылмыстың объективтік жағымен, ал қоғамға қауіптілік сипаты -
қылмыстың объектісімен және субъективтік жағымен сипатталады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы сәуір
айының 30 - жұлдызында Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың
заңдылықты сақтауы туралы қаулысының 2 - пунктіне сәйкес Жасалған
қылмыстың қоғамдық қауiптiлiгінің дәрежесiн анықтағанда, соттар қылмыстың
ауырлығын анықтау тәртiбiн реттейтiн ҚК-тiң 10-бабының талаптарын, сондай-
ақ нақты қылмыстық әрекет (кiнәнiң түрi, себебi, тәсiлi, жасаған қылмыстық
жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, сотталушылардың әрқайсысының
қылмысқа қатыстылығының дәрежесi мен сипаты т.б.) жағдайының барлығын
ескеруi тиіс[17]. Жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен
дәрежесін анықтау кезінде нақты іс бойынша жинақталған барлық
объективтік және субъективтік белгілерін есепке алу қажет.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты - қылмыстың сапалық
категориясы, ол ең алдымен, қол сұғушылық объектісінің
ерекшелігімен, яғни объектінің қоғам мен мемлекет үшін құндылығымен,
қылмыс нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерімен және тағы басқа
жағдайлармен анықталады. Барлық қылмыстар бір - бірінен осы қоғамға
қауіптілік сипаты бойынша ерекшеленеді.
Қылмыстық кодекстің 52 - бабының келесі бір маңызды талабы
айыптының жеке басының кім екендігін анықтау болып табылады.
Өйткені оны сипаттайтын мән - жайларды дұрыс анықтаудың жазаны
даралаудағы маңызы зор. Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта
да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық
жайттарды анықтауы қажет. Оның ішінде кінәлінің қылмыс істегенге
дейінгі немесе одан кейінгі мінез - құлқы, оның еңбекке, оқуға
көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған оратаға қатынасы, оны
сипаттайтын оң немесе теріс мән - жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыста жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың
бірінші рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға
негіз бола алады. Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін
жан - жақты объективті түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның
түрі мен көлемін белгілеу үшін елеулі маңызы болып табылады.
Сондықтан да қылмыстық құқықтың адамгершілік қағидасын басшылыққа ала
отырып, сот жаза тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы
жағдайын, еңбекке қабылеттілігі мен оған деген көзқарасын, білімін,
мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы да басқа
мәліметтерді жан - жақты еске алады.
Қорыта айтқанда, біздің ойымызша айыптының жеке басын анықтау
үшін, оның әлеуметтік - саяси, құқықтық, психиологиялық, жалпы
ғұмырнамалық маңызы бар деректерін, айыптының қылмыс жасағанға
дейінгі мінездемесін, айыптының қылмысты жасаған кездегі мінездемесін,
психофизиологиялық жағдайларын ескеру керек.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың
бірі болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық мәселелері төңірегінде де заңды жауапкершілік
төңірегіндегі мәселелер сияқты пікірталастар жеткілікті. Көп уақыт бойы
қылмыс пен жаза дәстүрлі түрде қылмыстық құқықтың негізгі ұғымдары ретінде
келеді. Осы мәселенің кейінгі жылдарғы қарқынды зерттелгеніне қарамастан,
қылмыстық жауаптылық ұғымы қылмыстық құқық теориясында бұрынғысынша
түрліше түсіндірілуде. Бұл сөз жоқ, қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастың арақатысы туралы, қылмыстық жауаптылық туралы, оның
пайда болуы мен тоқтатылуы туралы, қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
негіздемелері туралы кереғар пікірлер тудырды [15, 56б].
Авторлардың бір тобы қылмыстық жауаптылықты мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы ретінде анықтайды, яғни қылмыстық жауаптылықтың мәнін жазадан
көреді.
Ғалымдардың екінші бір тобы қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастарды теңестіріп, яғни қылмыстық жауаптылықты құқықтық
қатынасқа қатысушы субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы
ретінде қарастырады.
Авторлардың үшінші бір тобы қылмыстық жауаптылықты қылмыстық-
құқықтық қатынастың бір элементі (құрамдас бөлігі), нақтырақ айтқанда
кінәлінің істеген қылмысы үшін жауап беру міндеті деп санайды.
Материалдық мағынасынан алғанда, қылмыстық жауаптылықтың пайда
болуының негізі қылмыс істеу болып табылады. Осы сәттен бастап-ақ қылмыстық-
құқық қатынас және оның нәтижесі - қылмыстық жауаптылық басталады. Соңында,
авторлардың төртінші тобы мынадай қорытындыға келеді, заңды жауапкершілік
пен қылмыстық-құқықтық жауаптылық - бұл әсіресе, соттың мемлекет атынан
қылмыстық заң талаптарына негізделіп жүргізетін адамның қоғамдық қауіпті
әрекетіне баға беруі.
Дегенмен, қылмыстық жауаптылық жаза тағайындаумен де, өзге де
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен шектеліп қоймайды. Қолданыстағы Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасы жаза мен қылмыстық жауаптылықты бөліп
қарастырады. Заң тұрғысынан алғанда - бұл бір-біріне сайма-сай келмейтін
ұғым. Қылмыстық жауаптылық, әдетте, сотталған адам үшін белгілі бір
құқықтық шектеулері бар мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шараларымен бірге
жүреді, сонымен бірге дербес те болуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық -
қылмыстық заңға негізделген және соттың айыптау үкімінде көрсетілген,
қылмыс істеген адамның қоғамдық қауіпті әрекетіне мемлекет тарапынан
берілген теріс бағасының нәтижесі. Сот адамды қылмыстық жауаптылыққа
тартуға және оны жазадан босатуға құқылы. Соңғы жағдайда қылмыстық
жауаптылық күшіне енгеннен кейін істелген қылмысы үшін қандайда бір
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданыла алмайды. Қылмыстық жауаптылық
қылмыстық жаза тағайындаумен емес, кәмелетке толмағандарға қолданылатын
тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларымен және ең соңында жазаның кейінге
қалдырылуымен бірге қолданыла алады. Аталған жағдайларда қылмыстық
жауаптылық пен жазаның сәйкес келмеу сәттері де болуы мүмкін. Қылмыстық
жауаптылық істелген қылмыстың кұқықтық салдары болғандықтан, оны кінәліге
қолданылған қылмыстық-құқықтық санкциямен салыстыру - табиғи құбылыс [16,
52б].
Құқық теориясында жауаптылық - бұл құқықтық санкцияларды жүзеге
асыру деген өкілеттілігі жеткілікті пікір бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу
шаралары түріндегі кінәлінің кұқық бұзушылық зардаптарының теріс жақтарын
тікелей көрсететін санцияларды құқықтық норма бөлігі ретіндегі тар мағынада
қарастыру, санкцияларды (демек, жауаптылықты да) жазамен және оның орнына
қолданылатын өзге де шаралармен теңдестіру болып саналады, ал бұл болса,
қылмыстық жауаптылықтың табиғатына (мәніне) да, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамаларына да сай келмейді. Егер санкцияны нормалардан
оқшаулап қарастыратын болсақ, онда оны жүзеге асырудың нәтижесі әрбір
жағдайда нақты бір жазаға тірелеген болар еді. Бұл жазаны жауаптылықпен
ғана бірдейлестіріп қоймай, сонымен бірге сол немесе өзге жаза шарасының
мазмұнымен бірдейлестірген болар еді. Солай бола тұрса да әртүрлі қылмыс
үшін сол бір ғана жазаға соттау бірдей жауаптылықты білдірмейді. Санкцияны
бұлайша түсіну қылмыстық жауаптылықты санкцияны ғана емес, диспозицияны да,
яғни норманы тұтастай қолданудың нәтижесі деп немесе санкциясыз-ақ
диспозицияны қолдану мүмкіндігі туралы түсінуге әкеп соғады.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза - бір-біріне жақын, бірақ бірдей
ұғым емес. Қылмыстық жауаптылық та, жаза да қылмыс істегені үшін қылмыстық
заңмен белгіленеді. Қарастырып отырған теорияның пайымсыздығының тағы бір
дәлелі мынада: бұл теорияға сәйкес жаза тағайындаудан босату мемлекеттің
істелген қылмысқа қылмыстық-құқықтық баға беруден және санкция қолданудан
толық бас тартуын білдірген болар еді. Қылмыстық жауаптылық мәселелері
қылмыстық-құқықтық қатынастар теориясымен шын мәнінде соңғысының маңызды
құрамдас бөлігі бола отырып тығыз байланыста болады. Қылмыстық жауаптылық
туралы түсініктің қылмыстық-құқықтық қатынастағы да немесе қылмыстық-
құқықтық қатынастың бір элементі ретіндегі сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу
мен түзеу қатынасындағы кең тарағаны да және дәлелдісі де қылмыс істеген
адам тарапынан туындаған әрекеті үшін жауап беру міндеті болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыс істеген адамның белгілі
бір дәрежеде құқығын шектеумен көрінетін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына
ұшырауы деп санауға болады. Қылмыстық құқық тарихында қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық, саяси жағдайға байланысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
әртүрлі жолмен шешілді. Қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық негізі ретінде
мыналарды санау ұсынылды:
- оны істеген адамның өзінің және іс-әрекетінің қоғамдық қауіптілігі;
- мемлекет атынан және қылмыстық жауаптылық талаптары бойынша соттың
теріс бағасына ие болатын мән-жайлардың жиынтығы ретіндегі кінә;
- қылмыстың заңды белгілерінің жиынтығы ретіндегі қылмыс құрамы;
- қылмыстың істелу фактісі;
- қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамының белгілері бар іс-
әрекет [17, 86б].
Жалпы алғанда заңды жауаптылықтың бір түрі ретіндегі қылмыстық
жауаптылық - бұл қылмыстық-құқықтық қылықтың құқықтық зардаптары. Қылмыстық-
құқықтық қылық өзіне заңды және заңсыз қылмыстық-кұқықтық қылықты қосып
алады. Заңды қылмыстық-құқықтық мінез-құлық қылмыстық заңның Ерекше
бөліміндегі қылмыстық-құқықтық тыйым салушылық талаптарын, тек қана
қылмыс істеуге қатысы бар адамға ғана қатысты талаптарын сақтау арқылы
көрінеді. Заңсыз қылмыстық-құқықтық мінез-құлық аталған талаптарды
сақтамау арқылы көрінеді. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық-кұқықтық мінез-
құлық сипатына қарай - заңды немесе заңсыз деп және ол сай келетін
қылмыстық-құқықтық зардаптарына қарай екі түрге бөлінеді: заңды қылмыстық-
құқықтық мінез-құлық үшін - жарықталған (позитивтік) жауаптылық және заңсыз
қылмыстық-құқықтық мінез-құлық үшін - көлеңкелі (теріс - негативті)
жауаптылық.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексі тұрғысынан
алғанда позитивтік қылмыстық жауаптылық келесідей нысандарда көрінуі
мүмкін:
қылмыстық жауаптылық субъектісі қылмыс істеген жағдайда - қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылық қарастырылмағанда (көлеңкелі (теріс) қылмыстық
жауаптылық қарастырылмағанда);
2) қылмысты аяғына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан кезде - өз
еркімен бас тартуына қатысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан босатуда;
3) егер мемлекеттік органдарға ерікті және дер кезінде хабарлауымен немесе
өзгеше жолмен Қазақстан Республикасының мүдделеріне залал келтіруді
болдырмауға жәрдемдессе және оның іс-әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы
болмаған жағдайда, мемлекеттік опасыздық үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатқанда (ҚР ҚК 165-бабының ескертуі);
4) егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған
болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар
органға өз еркімен хабарлағанда, пара бергені үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатылғанда (ҚР ҚК 312-бабының ескертуі);
5) тіркелмеген атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды өз еркімен
тапсырғанда, атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып
алғаны, біреуге бергені, өткізгені, сақтағаны, тасымалдағаны немесе алып
жүргені үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылғанда (ҚР ҚК 251-бабының
ескертуі).
Қылмыстық заң талаптарын бұзу - қылмыстық-заңға қайшы мінез-құлық -
қылмыстық әрекетті болдырмайтын мән-жайлар болмаған кезде (мысалы, заңды
түрдегі қажетті қорғану) айыптау үкімінде көрсетілген мемлекет тарапынан
баға беруге (соттауға) және қылмыстық жаза мен соттылықты, яғни теріс
қылмыстық жауаптылықты қолданумен байланысқан, қылмыстық заңға негізделген
теріс баға беруге жетелейді.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыс
үшін қылмыстық жауаптылық негізгі үш нысанда жүзеге асырылуы мүмкін: [18,
112б]
1. Жаза тағайындаусыз қылмыстық жауаптылық. Қылмыс белгілері бар
әрекет істеген адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі
салдарынан ол істеген әрекет қоғамдық қауіпті қауіпті емес деп танылғанда
сот сотталушыға жауаптылық белгілейді немесе оны жазадан босатады (ҚР ҚК 65-
бабы); сот, егер ҚР ҚК 69-бабында көрсетілген ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты, сондай-ақ рақымшылық немесе кешірім істеу актісі болған
жағдайда жауаптылық артып және жазадан босатады; және сот адамның түзелуі
үшін тағайындалған жазаны толығымен өтеуін қажет етпейді деп танығанда
жазадан босатады.
Адам сонымен бірге жазадан мына жағдайларда босатылуы мүмкін:
ауруына байланысты (ҚР ҚК 73-бабы); төтенше мән-жайлардың салдарынан (ҚР ҚК
74-бабы); айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты (ҚР ҚК 75-
бабы); қажетті қорғану шегінен асқан кезде (ҚР ҚК 66-бабы). Аталған
жағдайларда қылмыс үшін жауаптылық соттау фактісімен тоқтатылады және
қандайда бір мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен ауыстырылады.
2. Қылмыстық жаза тағайындаумен арқылы жүзеге асырылатын қылмыстық
жауаптылық. Бұл жағдайда қылмыстық жауаптылық мазмұнын сынақ мерзімі немесе
үкімді кейінге қалдыру мерзімі ішінде болған сотталуы мен соттылығы
құрайды.
3. Жаза тағайындаумен және оны шынайы орындаумен жүзеге асырылатын
қылмыстық жауаптылық. Бұл жерде соттау фактісі жазаға және соттылық сияқты
құқықтық жағдайдың тууының алдында болады.
Жүзеге асырылуының әртүрлілігіне қарамастан қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылық соттылықтың жойылуы немесе алып тасталуына байланысты
тоқтатылады. Қылмыстық құкық мемлекетпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға
қарсы неғұрлым қоғамдық қауіпті қолсұғушылық салдарынан туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттейді. Бұл қоғамдық қатынастар заңды реттеу нәтижесінде
қылмыстық-құқықтық қатынастар түріне айналады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар – қылмыс жасаған мезеттен пайда
болатын, қылмыстық заң жүйелерімен реттеліп отыратын қоғамдық қатынастар.
Бұл қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар мен қылмысты жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық –құқықтық қатынастардың элементі ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық-құқықтық қатынастар мына жағдайларда: құқық
қорғау органдарының қылмыстың жасалғандығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар–мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде саралануын талап
етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс
жасалған уақыттан басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық
қатынастар қылмыстық жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатындар
кездері болады. (Мысалы, қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы).
Қылмыстық-құқықтық қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың
жүзеге асырылуы деп қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы
болып – қылмысы үшін кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып,
істің сотта қаралуы және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық
жаза өтеліп болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі –
сотталғандықтан арылу, қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі,
қылмыстық жауаптылықтың тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс
субъектісі болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық
белгілері бар адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық
пен қылмыстық-құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар
әрекет жасаған адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде
егер ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық
жауаптылықтан босатуы мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған,
қауіпті қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен
т.б. болған әрекеттерге заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.
Қылмыстық жауаптылыққа қылмыстық заңда қылмыс ретінде қарастырылған
қоғамға қауіпті іс-әрекетті саналы және ерікті түрде жасаған адам
тартылады. Алайда, қылмыстық жауаптылыққа тартудың құқықтық негізі бойынша
адамның жауаптылығы белгілі бір әрекетті (заңды немесе қылмыстық) таңдауға
объективтік мүмкіндігінің болуына байланысты туындайды.
Қылмыстық жауаптылықтың негізін заң шығарушы ҚК-ң 3-бабында былай
анықтайды: қылмыс жасау, яғни қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының
барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып
табылады. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды.
Сонда белгілі бір қоғамға қауіпті іс-әрекетті қылмыс деп тану үшін
онда қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамы болуы шарт. Қылмыстық заң
қылмыс құрамы деген терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе
қылмыстық құқық теориясында ғана ашып көрсетіледі.
2 – Тарау. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
мән - жайлардың жаза институтындағы қолдану ерекшеліктері
2.1 Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін мән - жайларды топтастыру
Заң талаптарына сәйкес кінәлі адамға жаза тағайындау кезінде
соттар қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды ескереді.
Оларды ескеру соттарға жасаған қылмысы үшін кінәлі адамға жазаны
жеке даралауға мүмкіндік береді және үкімнің жаза тағайындауға
қатысты бөлігі бойынша заңдылықтың сақталғанын көрсетіп, сот
сатысының қызметін жеңілдетеді.
Жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың тізімі Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 53 - бабында көрсетілген. Бұл баптағы
тізімді талдау арқылы қарастырылап отырған жағдайлардың жасалған
қылмысқа ғана емес, сонымен бірге кінәлінің жеке басына қатысты
екенін және оны әртүрлі тұрғыдан сипаттайтынын көреміз. Қылмыстық
жауаптылықты жеңілдететін жағдайларға - қылмыстық әрекетке, қылмыскердің
жеке басына тікелей немесе жанама қатысты қоғамға қауіптілікті
азайтатан және соған сәйкес жауаптылық пен жазаға ықпал ететін
қылмыс құрамының шегіндегі және оның шегінен тыс жағдайлар жатады.
Заңда қарастырылған жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар арнаулы
әдебиеттерде әртүрлі негіздерге сүйеніп бірнеше түрлерге бөлінеді.
И.И. Карпец қарастырылып отырған жағдайларды қылмыстың құрамының
элементтеріне қарай бөлсе [15,25б], ал Н.Ф. Кузнецова., Б.А. Куринов
және Л.А. Долиненко оларды: [24,80б; 27,11б; 28,7б]
1. қылмыстық әрекетті сипаттайтын, яғни оның объективтік
және субъективтік қасиеттерін сипаттайтын жағдайлар;
2. қылмыскердің жеке басының сипатына қатысты жағдайлар, -
деп екі топқа бөледі.
Кейбір авторлар жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды қылмысты
жасаудың себептері мен жағдайларына байланысты бөледі. Л.Л. Кругликов
қарастырылып отырған жағдайларды жасалған қылмыстың және
қылмыскердің жеке басының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz