Қылмыстық құқықтағы медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
Қылмыстық құқықтағы медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
І тарау Медициналық ғылымдағы мәжбүрлеудің ұғымы 5
1.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму
тарихы ... ... ... ... ..5
1.2 Есі дұрыстық пен есі дұрыс еместіктің маңызы және медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының құқықтық
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
II-тарау
2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мақсаттары
мен қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...42
2.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мақсаттары ... ... 42
2.2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, қолдануды
ұзарту және тоқтату
тәртіб ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыс қылмыстық бойынша
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың түсінігі мен
негіздеріне арналған.
Зерттеу жұмысында медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму
тарихы, есі дұрыстық, есі дұрыс еместік және шектеулі (азайтылған) ақыл есі
дұрыстық ұғымдарына, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолдану
мақсаттары мен негіздері, түрлері, сонымен қатар жалған есі дұрыс еместік
(псевдоневменяемость) және қылмыс жасаған алкоголизмнен немесе
нашақорлықтан зардап шегетін адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолданудан заң жүзінде бас тартудың негіздері теориялық тұрғыдан
терең зерттелумен бірге қолданып жүрген заңдарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларының кейбір нормаларын одан әрі жетелдіру жолдары
іздестірілген.
Аталған сөз еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он үш
жылдан астам уақыт мөлшері және осы жылдардың ішінде еліміз әлем сахнасы
төрівде беделді орынға ие болып, көітгеген жетістіктерге қол жеткізгенінен
туындағанына көзіміз жетеді.
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай овды жетістіктерімізбен бірге
қоғамның одан әрі қалыпты дамуына кедергі келтіріп жатқан жағымсыз
құбылыстар да бар. Қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық. Соңғы
жылдары елімізде қылмыстардың өсуі байқалады.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі:
Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет 1997 жылы жаңа
Қылмыстық кодекс қабылданды. Қылмыстық кодексте медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздері, мақсаттары, түрлері, ұзарту, өзгерту
және тоқтату түрлері көрсетілді. Бұл мәселеге байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.І.
Қайыржанов, З.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рүстемова, А.А. Исаев, Н.А.
Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, М.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов,
Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х.
Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев ғылыми еңбектерінде
ерекше мән берді.
Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдар сияқты сондай-ақ
ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Мысалы: Ю.М. Антонян,
Г.Н. Борзенков, С.В. Бородин, А.Ф. Кистяковский, И.Я.Козаченко, В.П. Котов,
В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, Р.И. Михеев, А.В. Наумов, В.С. Орлов, А.А.
Пионтковский, А.И. Рарог, О.Д-Ситковская, Н.С. Таганцев, А.И. Чучаев, М.Д.
Шаргородский, С.Н. Шишков және т.б. ғалымдар осы бағытта салмақта зерттеу
жүргізді. Бірақ олардың
еңбектері ғылыми зерттеудің біржақтылығына заңдық немесе өзге де саласына
байланысты шектелген.
Зерттеліп отырған ғылыми мәселе Қазақстан Республикасында арнайы
зерттеу объектісі болған емес. Бұл тақырып қылмыстық құқық теориясында
көптен бері түбегейлі шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселе.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының ұғымы, медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздері, мақсаттарына қылмыстық
құқық теориясында сан түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ осы
мәселелерге, оның ішінде медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларына, есі
дұрыстық ұғымдарына ғылыми анықтамалар беру терең зерттеу объектісі
болмаған.
Қорғауға ұсынылған ережелер: жұмысты зерттеудің басты мақсаты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының теориялық мәселесін кешенді
түрде зерттеу, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына байланысты
қылмыстық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырған
мәселеге байланысты қылмыстық заңды теориялық және тәжірибелік тұрғыда
қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын
жағдайларды көрсету болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
* медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының жалпы сипаттамасын
ашып көрсету;
* медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму тарихын зерттеу;
* медициналық сипаттағы мәжбүрлену шараларының ғылыми теориялық
аспектілерін зерттеу;
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму тарихы
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары тек сот арқылы мемлекеттік шара
ретінде тағайындалады [1, 279 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 88-бабында медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларьш қолданудың негіздері анықталған. 1. Сот
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын: а) есі дұрыс емес жағдайда ҚР ҚК-
нің ерекше бөліміндегі баптарда көзделген әрекеттерді жасаған; б) қылмыс
жасағаннан кейін психикасы жазаны тағайындау немесе орындау мүмкін емес
болып бұзылған; в) қылмыс жасаған және есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын
психикасының бұзылуынан зардап шегетін; г) қылмыс жасаған және
алкоголизмнен немесе нашақорлықтан не уытқұмарлықтан емдеуге мұқтаж деп
танылған адамдарға тағайындауы мүмкін. 2. Осы баптың бірінші бөлігінде
аталған адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары психикасының
бұзылуы бұл адамдардың өзге елеулі зиян келтіру мүмкіндігіне не өзіне
немесе басқа адамдарға қауіп төндіруіне байланысты жағдайларға ғана
тағайындалады. 3. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын орындаудың
тәртібі Қазақстан Республикасының Қылмыстық -атқару кодексімен және
денсаулық сақтау туралы заңдарымен белгіленеді. ҚР ҚК тиісті баптың
бірінші бөлігінде аталған және өзінің психикалық жағдайы бойынша қауіп
келтірмейтін адамдар жөнінде сот бұл адамдарды емдеу немесе Қазақстан
Республикасыньщ денсаулық сақтау туралы заңдарында көзделген тәртІппен
психиатриялық-неврологиялык мекемелерге жіберу туралы мәселені шешу үшін
денсаулық сақтау органдарына қахетті материалдар жібере алады.
Дені сау адамның, сол сияқты ауру адамның да құқықтары - қоғамның ең
жоғары құндылығы2, 5б.
Ал осы құқықтарды қорғау - жалпы денсаулықтың және әсіресе психикалық
саулықтың (психическое здоровье) әрбір адам үшін жоғары құндылық болып
табылатынын мойындайтын мемлекеттің басты міндеті.
Психикасьшың бұзылуынан зардап шегетін адамдарға психиатриялық жәрдем
көрсетілетініне мемлекет тарапынан кепілдік беріледі және ол заңдылық,
ізгілік және адам мен азаматтың құқықтарын сақтау қағидаларының негізінде
жүзеге асырылады.
Психиканың бұзылуы адамның өзіне және қоғамға деген көзқарасын, сондай-
ақ қоғамның адамға деген көзқарасын өзгертуі мүмкін. Психиатриялық жәрдем
көрсетудің құқықтық жағынан тиісті түрде реттелмеуі оны медицинадан тыс
мақсатта пайдалануға әкелетін себептердің бірі болуы, сондай-ақ бұл
денсаулыққа, адамның қадір - қасиетіне және адам құқықтарына нүқсан
келтіріп, мемлекеттің халықаралық беделіне зиянын тигізуі мүмкін.
Психикалық ауру зардап шегуші адамдарға медициналық-санитариялық көмек
көрсету және оларды оңалту Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 17
мамырдағы Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау
туралы заңының 20-бабында қарастырылған [3, 4 б].
Медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларын психикасының бұзылуынан зардап
шегетін адамдарға Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі
қабылданған Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың
құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы заңының 13-бабы бойынша
реттеледі[4, 2 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 88-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген, психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдардың Қазақстан
Республикасының Конституциясында, заңнамасында көзделген азаматтық
қүқықтардың бәріне ие.
Психикасының бұзылуын ғана негізге ала отырып осы адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге жол берілмейді.
Психикасының бұзылуына байланысты бұл адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуге Қазақстан Республикасының Психиатриялық жәрдем
және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер
туралы заңына сәйкес, қысқа мерзімге мәжбүрлеп емдеу кезінде адам науқас
болғаны жөніндегі ақылы аурулық қағаз алуға ( еңбекке уақытша жарамсыздық
қағазын) құқылы, қалған барлық жағдайда оған II немесе I топтағы мүгедектік
беріліп рәсімделуі тиіс.
Медициналық амал-әдістер диагностика және емдік мекемелерде ғана
психиканың бұзылу сипатына сәйкес қолданылады және психикасының бұзылуынан
зардап шегетін адамдарды жазалау үшін немесе өзге адамдардың мүддесінде
пайдаланылмауы тиіс.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданған кезде адам өзіне
сыйлаушылық пен адамгершІлік көзқарастың болуына, адамдық қадір-қасиетін
кемсітуге жол берілмеуіне; өзінің қүқықтары туралы, сондай-ақ өзіне
түсінікті нысанда және психикалық жағдайын ескергенде психикасы бұзылуының
сипаты және қолданылып жүрген емдеу әдістері туралы ақпарат алуға;
санитария-гигиена талаптарына сай келетін, мейлінше аз шектейтін жағдайда
психиатриялық көмек алуға; заңда белгіленген тәртіпте қорғаушының, заңды
өкілінің немесе өзге тұлғаның көмегін алуға; медициналық құралдар мен
әдістердің, ғылыми зерттеудің сынақ объектісі ретінде пайдаланылуға алдын
ала келісім беруге және кез келген сатыда одан бас тартуға құқылы.
Науқастарға психиатриялық стационарда ерікті түрде немесе ерІксіз
емдеуде жатқан өзге адамдармен бірдей күқықтар беріледі.
Атап өткенде: емдеу, тексеру және өз құқықтарын қорғау мәселелеріне
байланысты стационардың әкімшілігіне тікелей хабарласу; цензура жасалмастан
шағым және өтініш беру; адвокатпен көзбе-көз кездесу; жұмысқа тартылған
жағдайда еңбегіне сыйақы алу және т.с.
Заңға сәйкес мәжбүрлі түрде, сол сияқты өз еркімен стационарға
орналастырылған науқастың психикалық саулығы немесе өзге адамдардың
қауіпсіздігнн қамтамасыз ету мүддесінде оның емдейтін дәрігерінің, бөлімше
меңгерушісінің немесе емдеу мекемесі әкімшілігінің ұсынысымен оған кейбір
әрекеттер жасау жағынан шектеу қойылуы мумкін[4, 2 б].
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мазмұнын қарастырмас бұрын,
осы салаға қысқаша тарихи - құқықтық шолу жасаған дұрыс деген ойдамыз.
Орта ғасырлық Ресейде Батыс Еуропа елдерімен салыстырғанда ақыл-есі кем
адамдарды "жынды (бесный)", "жарым ес (юродивый)", "диуана (блаженный)"
қатаң қудалау болмаған[5, 52 б].
1669 жылы патша Алексей Михайлович шығарған Собор заңдар жинағының
(Соборное уложение) 79-бабында адам өлтірген "жындының (бесный)"
кінәсіздігі туралы ереженің пайда болуымен осындай адамдардың кейінгі
тағдыры туралы мәселе туындады [6, 52 б].
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, Ресейде князь Владимирдің 996 жылы
шығарған шіркеу жарғысының негізінде көптеген "жынды (бешнный)" монастырьге
қамалып, олардың "бойындағы жын-шайтанды қуу" шаралары жасалды[7, 11 б].
Дегенмен, "жындының (бешнный)" бәрі монастырьдің қамқорлығына алына
бермейтін. Аталмыш Алексей Михайлович патшаның тұсында 1658 жылдың 14
ақпанында Ресейдің барлық әскер басшыларына патша жарлығы жеткізіліп, онда
былай делінген болатын: "... Зұлым адамдарды және қүдайдың дүшпандарын
бұдан былай олардың зұлым істері ешкімнің есіне түспейтіндей еш аямастан
шегенге салып өртеу керек, ал олардың үйлері жермен жексен етілсін"[8, 29
б].
1761 жылы III Петр мынадай бұйрық шығарды: "Есалаңдар монастырьға
орналастырылмасын, оларға шетелдік мемлекеттердегі доллгауз сияқты арнайы
үйлер салынсын".
Ал 1762 жылдың 3 шілдесінде II Екатерина жарлыққа қол қойып, сол арқылы
III Петрдің шешімін бекітті, бірақ ол оны былайша нақтылай түседі: әзірше
Ресейде "арнайы үйлер" жоқ болғандықтан, "есалаңдарды" асырап ұстауға
"ыңғайлы монастырь" белгілеген [9, 17 б].
1762 жылдың 1 қарашасында Сенат "Есалаңдарды орналастыру туралы"
жарлық шығарды.
Бұл құжатта "Арнайы үй салынғанға дейін оларға Новгородтағы Зеленецкий
монастырі мен Мәскеу маңындағы Поленицада орналасқан Андреевский
монастырінен бос орын белгіленсін" деп көрсетілген еді.
Аталмыш монастырлардың Қүпия бүйрығынан "есалаңдарды" қабылдап алып,
асырау жағынан тәжірибесі бар болатын.
1766 жылы II Екатерина "ақыл-есін жөнге келтіру үшін" "есалаңдарды"
Қүпия кеңседен Суздальдағы Спасс-Евфимий монастырьіне жіберу туралы жарлық
шығарды.
Осы орайда мынадай өкім назар аударарлық: "Монастырьға айдап жіберілген
есалаңдарға кісен салынбасын, қарауылдар қатал болмасын, олар ақыл-есіне
зақым келген адамдар болғандықтан, мүмкін болғанша сабыр болу керек"[10, 19
б].
Дегенмен, сол кезеңде шіркеуге барып келген саяхатшылар "ұзындығы
шамамен екі аршын және салмағы екі пұт шынжырда" отырған "есалаңдарды"
көргендерін суреттеген. Шынжырдың бір ұшындағы сына (клин) қабырғаға
қағылған болса, екінші ұшында - темір қарғы (ошейник).
Тым көбейіп кеткен "жындыларды" ұстау монастырьлар үшін экономикалық
жағынан ауыр болған сияқты, сондықтан XVII ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
Қасиетті Синод есалаңдарды ұстап-асыраудан бас тартпақ болады.
Бірақ бұл амалдар сәтсіз аяқталады. 60-шы жылдардың ортасында Синод осы
міндеттен бас тартудың басқа себебін іздестіріп табады. "Ақыл-есі
бұзылғандар" - ауру адамдар, сондықтан оларды емдеу дәрігерлерге тапсырылуы
тиіс деген уәж айтылады. Сол кезден бастап "есалаңдарды" монастырьге жіберу
жағдайлары азаяды.
1766 жылы II Екатерина ақыл-есі кем құқық бүзушыларға арнап доллгауз
салуды бұйырды. Доллгауз ешқандай жабдығы жоқ емхана болатын, онда "тор
терезеден басқа емдеу үшін ешқандай құрал-жабдық болмайтын"[11, 97 б].
Осындай мекемелердің "тұрғындарына" отставкадағы төменгі шендер немесе
есі дұрыс сотталғандар қадағалау жасайтын[12, 19 б].
"Ессіз және есалаң күйде қылмыс жасағандар" жөнінде 1832 жылы
қабылданған Қылмыстық заңдар жинағында айтылған. "Жынданып кеткендер" деп
"кездейсоқ себептен ессіз күйге түсетін, ақыл-есі бұзылған және қоғамға әрі
өзіне зиян келтіруі мүмкін" адамдарды ұғынатын.
Ал, "ессіздер" деп "тумысынан ақыл-есі кем" адамдарды айтатын.
XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың басында қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған "ессіз және жынданған (безумные и сумашедшие)" адамдардың
көпшілігін әдеттегі түрмелерге де жабатын болды. Емдеудің орнына оларды
"шынжырлау", басқадай азаптау амалдары кең тараған еді.
Белгіленген мерзім өткеннен кейін Ішкі істер министрлігінің "дәрігерлік
есеп орнының" рұқсатымен мұндай адам өз туыстарының немесе "сенімді
түлғалардың" жауапкершілігіне бостандыққа шыға алатын.
Алайда, қамау мерзімі шектелмейтін, сондықтан "егер туыстарьшың оларға
қамқорлық жасауға жағдайы келмейтін болса", олар доллгаузда өмір бақи
отыратын. Бірақ кейбір адамдар бұрынғысынша монастырьларға орналастырылатын
[13, 323 б].
1835 жылы Ішкі істер жанындағы "дәрігерлік есеп орны" "есінен
айрылғандықты және одан жазылғандықты анықтау ережелерін" әзірледі. Онда
сол кезде дәрігерлерге белгілі болған психика бұзылуының сипаттамасы
берілген[14, 507 б].
1845 жылғы Жаза туралы заңдар жинағының 95-бабында "ессіздер не
жынданғандар" кісі өлтірген, кісі өлтіру жөнінде қастандық жасаған не өзіне-
өзі қол салмақ болған, өрт қоймақ болған жағдайда оларды сол кезде пайда
бола бастаған "есінен айрылғандар үйлеріне" қамайтын [15, 130 б].
Жақын туысқандары оларды қолына алып, қадағалауға міндеттенсе де, бұл
шешім өзгермейтін.
Егер сот ұйғарым шығарғанға дейін осындай адам жазылып кететін болса,
оны 95-бапта көзделген шараларға душар етуге жол берілмейтін. 95-баптың
қосымшасында аталмыш адамдарды "есінен айрылғандар үйіне" қамаудың тәртібі
мен мерзімі, босату негіздері көрсетілген. 96-бапта "есінен айрыла
ашуланған немесе ессіз" күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамдар
жақын туысқандарының не қамқоршыларының колына берілетін. Олардың міндеті
"науқас болған және емделіп жатқан оларға үздіксіз мүқият қадағалау жасау,
өзгелерге немесе оның өзіне қауіпті есінен айрыла ашу ұстауы салдарының
алдын алу; ал егер бұл адамдар онша сенімді болмаса, осындай ұстамадан
зардап шегетін науқастар толық емделіп жазылып шыққанға дейін ауруханаға
жатқызылатын".
Құжаттың 97-бабында "дәрменсіздер мен лунатиктер" қоғамдық қайырымдылық
мекемелеріне (әлеуметтік қорғау женіндегі психоневрологиялық
стационарлардың бұрынғы бейнесі) қорғаншылыққа берілетін не емделуге
жатқызылатын.
Бірақ заңда осындай шаралардың қолданылуына әкелуі мүмкін іс-әрекеттер
тізбесі көрсетілмегенін атап өткеніміз жөн. Мұндай шаралар кісі өлтіру,
кісі өлтіруге не өзіне-өзі қол салуға, өрт салуға әрекеттену болған
жағдайларда қолданылғанға ұқсайды[14, 178 б].
Сөйтіп, ғалымдардың пікірінше, православие шіркеуінің кағидалары
қылмыстық жауаптылыққа әкелетін іс-әрекет жасаған "диуаналарға" қатысты
жүргізілген қылмыстық саясаттың ізгі сипат алуына зор әсер етті.
Осы мәселенің аса терең зерттелмеуі көптеген ғалымдардың назарын
аударды. Н.С. Таганцев өз еңбегінде былай деп жазатын: "Ессіз күйде
қылмыстық іс-әрекет жасаған адамдарға мемлекет тарапынан қолданылуы мүмкін
және қолданылуы тиіс шаралар мәселесі күрделі болып отыр.
Себебі мемлекет оларды жазадан босата отырып, бостандықта жүрген олардың
айналасындағы адамдарға қауіп төндіруіне жол бере алмайды.
Психикасы ауру қылмыскерлердің саны артқан сайын, бұл мәселенің маңызы
арта түседі: субъектіні ізгілігі шайқалған, оңбаған, психопат деп танып,
оған ұрлық, әйел зорлау, кісі өлтуріге патент беруге болмайды. Есінің дұрыс
болмау себептерін емдеуге болатын жағдайларда, әрине, есалаңдарға арналған
ауруханаға орналастыру шарасы қолданылуы керек; ал мүндай жай-күй
организмнің кемшіліктері болып табылатын жағдайларда науқастар қоғамнан
оқшауланатын жерлерге орналастырылуы немесе жеке адамдардың сенімді
күзетіне берілуі тиіс"[16, 177 б].
1903 жылғы Қылмыстық заңдар жинағының 39-бабында есі дұрыс емес күйде
кісі өлтірген, денсаулыққа ауыр зиян келтірген, әйел зорлаған, өрт қойған
немесе осындай әрекет жасамақ болған адам міндетті түрде психиатриялық
диспансерге орналастырылуы тиіс деп белгіленген болатын. Басқа жағдайларда
егер осындай адамның бақылаусыз жүруі соттың ұйғаруымен қоғам үшін
қауіпті деп танылған ретте бұл адам ата-анасының не өзге
адамдардың кепілдігіне берілетін[17, 416 б].
Ал, 1919 жылы қабылданған РСФСР қылмыстық құқығының негіздері бойынша
есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамдарға "емдеу
шараларын және сақтық шараларын" қолдану ұсынылған[18, 590 б].
Кеңес заманында қабылданған қылмыстық заңнамада мәжбүрлеп емдеу
негіздері нақтылана түседі.
Мысалы, 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 46-бабында "ақыл - ес
дамуы кенжелеп қалған немесе моральдық кемістігі бар адамдарға арналған
мекемелерге жатқызу соттың үкімімен тағайындалатын жазаның орнына
қолданылатын әлеуметтік қорғау шараларына" жатқызылатын[19, 64 б].
1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 24-бабы бойынша "мәжбүрлеп емдеу,
оқшаулаумен ұштасқан емдеу мекемесіне жатқызу" да "медициналық сипаттағы
әлеуметтік қорғау шаралары" деп саналатын. Осы құжаттың 25-бабында "егер
соттың ұйғаруымен сот-түзеу сипатьшдағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану
жағдайға сәйкес келмейді деп танылса, сол сияқты егер іс сотта қаралғанға
дейін тиісті органдар медициналық-педагогикалық және медициналық сипаттағы
шараларды қолданбаған болса, медициналық-педагогикалық және медициналық
сипаттағы шаралар бұларға қосымша түрде қолданылуы мүмкін" деп көрсетілген.
Құқықтың - тарихи құбылысын анықтауда 1988 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінің Жалпы бөлімі мынадай мазмұндағы V бөлімнен көрсетілген:
Медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы
49-1 –бабында. Есі ауысқан адамдарға медициналық сипаттағы еріксіз
шараларды қолдану Есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекеттер жасаған
немесе мұндай іс - әрекеттерді дұрыс күйде жасаған, бірақ үкім шыққанға
дейін немесе жазасын өтеген кезде өз әрекеті жөнінде өзіне есеп беру немесе
өз әрекетін басқару мүмкіндігінен айыратын есі ауысқан аурумен ауырған
адамдарға сот денсаулық сақтау органдарының емдеу мекемелері жүзеге
асыратын мынадай медициналық сипаттағы еріксіз шаралардың қолданылуы
мүмкін:
1) әдеттегі бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру;
2) күшейтілген бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру;
3) қатаң бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру.
Ал қазіргі кезеңде психикасының бүзылуынан зардап шегетіндерге қатысты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану Қазақстан Республикасының
"Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына
берілетін кепілдіктер" туралы 1997 жылы 16 сәуірде қабылданған заңының 13 -
бабына сәйкес реттеліп отырды[20, 14 б].
Біздің ойымызша, бұл ереженің оң нәтижесі және сонымен қатар кері
жақтары да болды.
Бір жағынан, диагноз тұжырымдаудағы бірізділіктің қалыптасуы, диагноз
қою және емдеу тактикасы жағынан мирасқорлық болуының арқасында медициналық
көмектің сапасы жоғарылады.
Сонымен катар, Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты психиатриялық
стационарлардың көп бөлігі клиника, яғни медициналық жоғары оқу орындарының
психиатрия кафедраларының базалары болып табылады,
Мұның өзі науқастарға медициналық көмек көрсетудің сапасын түбегейлі
жоғарылатады.
Екінші жағынан, мәселеге монопсихиатриялық көзқарастың, басқаша айтқанда
қүқықтық менталитетті клиникалық - криминологиялық тұрғыда түзеуден, жалпы
және құқықтық мәдениетті оңтайландырудан бас тартып, науқасты психиканың
бұзылуынан, яғни түйсіну және пайымдау, Эмоция мен есте сақтау
функцияларының бұзылуынан емдеудің кері әсері бар.
Мүның себебі, бұл міндетті психиатриялық стационар дәрігерлері мен
медицина саласының емес, Әділет министрлігі қызметкерлерінің алдына қоюға
болады, өйткені біріншілері құқықтың жалпы теориясынан, қылмыстык және
қылмыстық-атқару ғылымдарынан, криминологиядан хабарсыз.
Аталмыш үлгілік заңда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданудың негіздері нақтылана түсті. Оларға адамның қылмыстық заңда
көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет жасауының фактісі; бұл адамның
психикасының бұзылуы; психикалық ауытқудьщ салдарынан бұл адамның өзіне-өзі
немесе айналадағы адамдарға зиян келтіруі мүмкін болғандықтан оны емдеудің
қажет болуы жатқызылды.
Заң авторлары алғаш рет медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданудың мақсаттарын заң жүзінде бекітуді ұсынды.
Осындай мақсаттарға адам психикасының күйін ол қоғамға қауіп
келтірмейтіндей етіп емдеу немесе өзгерту; қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
жаңадан жасалуыньщ алдын алу; психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамдардың қүқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жатқызылды.
Демек, есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан
зардап шегетін адамдарды бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеумен
ұштасатын емдеуді қосқанда немесе бас бостандығынан айырумен байланысты
емес жаза тағайындап тұрғылықты жері бойынша психиатрда мәжбүрлеп емдеуді
қосқанда, оларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігі алғаш рет ұсынылды.
1991 жылы СССР және Одақтық Республикалардың Қылмыстық заңнамасы
негіздерінің VII бөлімін тұжырымдау кезінде аталмыш үлгілік қылмыстық
заңның ережелері пайдаланылды.
Оның 55-бабында былай деп көрсетілген: "Қоғамға қауіпті іс-әрекет
жасаған және психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдардың коғамға
қауіпті іс-әрекет жасауының алдын алу, олардың жеке басын күзету және емдеу
мақсатында оларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы
мүмкін".
1991 жылы Кеңестер Одағының ыдырауына байланысты СССР мен Одақтық
Республикалардың Қылмыстық заңнамасы негіздері күшіне енбей қалды.
Жоғарыда көрсетілгендей, қылмыстық заңнама тарихында "әлеуметтік қорғау
шаралары" ұғымы кең қолданылатын. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнама
мен қылмыстық құқық ғылымы бұл ұғымды пайдаланудан бас тартып отыр.
Біздің ойымызша, "қауіпсіздік шаралары" нысанында оған қайтып оралған
дұрыс болмайды,
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылуына
байланысты 1991 жылдан бастап Республикамызда әлеуметтік - әкономикалық,
саяси ұйымдастырушылық та зор өзгерістер болды. Жаңа мемлекет, жаңа
қоғамдық құбылысқа бұрынғы заңдар, оның ішінде қылмыстық заңдар да сәйкес
келмеді.
Қолданылып жүрген қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық
кодекс қабылдану қажеттілігі туындады.
1994 жылы Қылмыстық кодекстің жобасын әзірлеу қолға алынды.
1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
қабылданып, ол 1997 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енді. Жаңа Қылмыстық
кодекстің VII бөлімінде "Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары" жеке
институт ретінде қарастырылды.
1997 жылы қабылданған жаңа Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
VII бөлімінде "медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының" анықтамасы
берілмеген. Заң әдебиетінде осы институттың мән-мағынасын ашып көрсететін
тұтас әрі жалпы қабылданган анықтама жоқ.
Бұған дейін қабылданған барлық қылмыстық заңдарда да медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының анықтамасы берілмеген.
Бірқатар авторлар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қылмыстық
жауаптылықты іс жүзіне асырудың бір нысаны ретінде қарастырады[21, 269 б].
Мұндай көзқарас қылмыстық кодекстегі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану мақсаттары мазмүнынан туындап отыр.
Ол бойынша медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының есінің
дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамдарға жаза қолданумен ұштасатын мақсаты - олардың қайтадан қылмыстық іс-
әрекет жасауының алдын алу болып табылады, демек адамды түзеу мақсаты
көзделіп отыр.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, қылмыс жасалған жағдайда алдын ала
тергеу амалдарын жүргізіп, істі мән-жай бойынша сотта қарағаннан кейін ғана
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын колдануға болады. Жазалаумен
ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қылмыстық сот өндірісі
тәртібімен сот тағайықдайды. Қылмыстың жасалғаны және оны есінің дұрыстығы
жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамның жасағаны танылған жағдайда ғана сот медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдана алады.
Сондықтан жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
кейде "қылмыстық жауаптылықты іске асырудың бір нысаны" деп те
қарастырылады. "Қылмыс жасаған кінәлі адам үшін туындайтын қолайсыз
қүқықтық салдар ретіндегі" қылмыстық жауаптылықтың мәні "қылмыс жасаған
адамның өзінің іс-әрекеті үшін мемлекет алдында есеп беру, айыпталу,
жазалану және қылмыстық заңда көзделген өзге де қолайсыз кұқықтық салдарға
душар болу міндеті түрінде көрініс табатыны" да мәселені осылайша қоюдың
пікірталас туғызатынын көрсетеді.
Нақтыласақ, жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын тағайындау соттың міндеті емес, оның құқығы. Оларды тағайындауға
болады, бірақ бұл міндетті емес. Қылмыстық жаза сияқты, жазалаумен
ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын да сот тағайындайды, ал
олардың орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі.
Бірақ жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
қылмыстық жазамен байланысты болса да, оған жатпайды. Бұл шаралар негіздері
мен мақсаттары, мазмұны мен заңдық салдары жағынан жазадан ерекшеленеді.
Оларда қылмыс жасаған адамды ресми түрде, мемлекеттің атынан айыптау
жоқ, ал мазмұнында жазалау әлементтері жоқ, тіпті ол соттылыққа әкелмейді
де [22, 474 б].
Құқықтанушылар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына әртүрлі
докториналды анықтамаларды ұсынды.
Б.А. Протченконың берген анықтамасы бойынша: "Медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары - бұл психикалық күйі мен жасаған іс-әрекеті қауіп
төндіретін есі бұзылған адамдарға, сондай-ақ қылмыс жасағаннан кейін
психикасьшың созылмалы немесе уақытша бұзылуына ұшыраған есі дұрыс
адамдарға сотта тағайындалатын, заңда белгіленген медициналық-сот шаралары.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары жаза болып табылмайды, олар
аталған адамдардың психикалық денсаулығын қалпына келтіру және олардың
психикалық қызметінің бұзылуына байланысты қоғамға қауіпті жаңа іс-әрекет
жасауының алдын алу мақсатын көздейді, ал қылмыс жасаған есі дұрыс
адамдарға қатысты алғанда - жаңа қылмыстық іс-әрекет жасауыньщ алдын
алу"[23, 15 б].
Атап өтетіні, мүндай анықтама мысалы, есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдарға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау жағынан алғанда, қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға қайшы келеді.
Бүдан басқа, А.П. Овчинниковтің пікірінше, медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары - қылмыстық заңға негізделген ерекше түрдегі мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы қоғамға қауіпті іс - әрекетті есі дұрыс емес
жағдайда немесе қылмыс жасағаннан кеиіи психикалық ауруға шалдығуынан
өзінІң іс - әрекетінің қоғамға қауіптІгіне есеп бере алмайтын немесе
басқара алмайтын психиатриялық емдеудің жалпы немесе арнайы түрінде
орналасқан қоғамға қауіпті іс-әрекетті қайталамау мақсатында қоғамнан
оқшаулау арқылы, аурудың жеке басының қауіпсіздігін өз іс - әрекетінен
қорғау, оның психикалық ауруынан емдеу және қоғамдық өмірге араластыру
есебімен, соттың белгілі қылмыстық іс жүргізу тәртібімен қолданды[24, 14
б].
В.И. Горобцовтың берген анықтамасы өзгеше: "Медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары деп есі дұрыс емес күйде немесе шектелген есі дұрыстық
күйінде қылмыстық-құқықтық тыйым салынған әрекет жасаған немесе есі дұрыс
күйінде қылмыс жасаған, бірақ оны жасағаннан кейін оған жаза тағайындауды
немесе орындауды мүмкін етпейтін психиканың бұзылуына шалдыққан адамдарға,
сондай-ақ қылмыс жасаған және алкоголизм мен нашақорлықтан емдеуге мұқтаж
адамдарға сот тағайындайтын, қылмыстық заңнамада көзделген қылмыстық-
құқықтық мәжбүрлеудің бір түрін ұғынады.
Ол осы адамдардың психикалық ахуалын емдеу немесе жақсарту мақсатында,
олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қайта жасауының алдын алу, қоғамның
және сол сияқты науқастың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, әлеуметтік оңалту
шараларын жүргізу мақсатымен оларға медициналық (емдік) әсер ету және
арнайы алдын алу шараларын мәжбүрлі түрде қолдану болып келеді" [25, 59 б].
В.И. Горобцовтың қарастырып отырған шаралары қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шаралары болып табылады деген пікірімен келісуіміз керек.
А.И. Чучаев өз еңбегінде, қылмыстық кодекстің 9 - бабы, 2 бөліміндегі
белгілерді елеулі маңызды іс-әрекеттерді жасағандарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолданбауды әділ түрде көрсетеді. Оның көзқарасы
бойынша, "елеулі маңызды" іс-әрекетті жасағаны үшін медициналық сипаттағы
еріксіз шараларды қолданудың негізі болып табылады[26, 9 б].
Осыған ұқсас пікірді П.А. Колмаков медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заңнамада көзделген ерекше
түрі деп анықтайды.
Ол есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған немесе есінің
дұрыстығын жоққа шығармайтын немесе жаза тағайындауды не орындауды мүмкін
қылмайтын психикасының бүзылуынан зардал шегетін адамдарға, сондай-ақ
маскүнемдіктен не нашақорлықтан емдеуге мүқтаж әрі денсаулық жағдайына және
жасалған іс-әрекеттің сипатына байланысты қоғамға қауіп келтіретін
адамдарға олардың психикалық жағдайын жақсарту, олардың қоғамға қауіпті іс-
әрекетті қайтадан жасауынан қоғамды қорғау, науқас адамның қауіпсіздігін
оның өз әрекеттерінен сақтау және әлеуметтік оңалту шараларын жүргізу
мақсатымен қылмыстық іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіпте сот
тарапынан қолданылады[27, 11 б].
Біздің пікірімізше, Б.А. Протченко, В.И. Горобцов, П.А. Колмаков берген
анықтамалар тым кеңейтілген, мүның өзі авторлардың медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларының барлық белгілерін қамтуға ұмтылатынын көрсетеді.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының анықтамасына олардың
мақсаттарын қосу қате, өйткені бұл мақсаттар заңнама деңгейінде, яғни
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 89-бабында тұжырымдалған және
қандай да бір толықтыруды қажет етпейді деген пікірмен келісу қиын. Қайта
керісінше, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының заңда белгіленген
мақсаттары нақты әрі толық көрсетілмеген[28, 189 б].
Сондықтан осы мақсаттарды нақтылай отырып анықтамаға енгізген дұрыс
болады.
Есі дұрыс емес күйде қылмыс жасаған адамдарға қатысты алғанда,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын мәжбүрлеу шаралары емес, зорлық
шара деп атаған жөн, - деп жазады И.С. Ной[29, 136 б].
XX ғасырдың 20-жылдарында И.Н. Введенский де осыған ұқсас пікір
ұстанған. Оньщ ойынша, мәжбүрлеу шаралары ұғымын осы шаралардың мағынасын
түсінетін адамдарға ғана қолдануға болады[30, 7-22 б].
Біздің пікірімізше, мұндай көзқарас дұрыс деуге болмайды. Емдеудің
мәжбүрлі болуының себебі, ол адамның қалауына, осындай емнің қахеттілігі
мен мазмұнын ұғынуынан тәуелсіз түрде қолданылады.
Бұдан басқа, есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адам
бұл шаралардың мағынасын түсінбейді деген түсінік дұрыс емес.
Мұндай адамдардың көпшілігінде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
тағайындау туралы шешім шығарылатын сот мәжілісі өтетін уақытқа дейін өзі
еркіне бағынатын, ұғынатын мінез-құлық ұстануға қабілеті қалпына келеді.
Әдетте, мүндай адамдар емдеу кезінде медицина қызметкерлері қоятын
талаптарды орындау қабілетін сақтайды. Осындай шаралар тоқтатылатын кезде
адам әрқашанда ерікті түрде үғынып жүріп-тұру, қолданылып жатқан шаралардың
мағынасын түсіну қабілетін қалпына келтіреді. "Зорлық шара" деген термин
оның қолданылу мақсатына сай келмейді.
Біздің білуімізше, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мазмұны
сот тағайындаған және қылмыстық заңда көрсетілген адамдардың психикалық
денсаулығын қалпына келтіруге, нығайтуға бағытталған құқықтық және
медициналық сипаттағы шаралар жиынтығы болып табылады.
Медициналық сипаттағы шараларға Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде және өзге де заңдарында белгіленген тәртіпте азаматтардың
психикалық денсаулығын тексеру, олардың психикасының бұзылуына диагноз қою,
емдеу, күтім жасау және медициналық-психологиялық оңалту кіреді, бірақ
бұған "зорлықтың" қатысы жоқ.
Сонымен, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары дегеніміз
-мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары, оларды есі дұрыс емес жағдайда Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған адамдарға, сондай-ақ қылмыс жасағаннан кейін
психикасы бұзылған және осының салдарынан оларға жаза тағайьындау және
орындау мүмкін болмайтын адамдарға соттың шешімі бойынша мәжбурлеп емдеуді
ұзартуға, өзгертуге және тоқтатуға, тағайындауға немесе қылмыс
жасаған және қылмыс жасау кезінде іс-әрекет ұғынып, ерікті түрде таңдау
жасауына әсер еткен есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының
бұзылуынан зардап шегетін адамдарға соттың үкімі бойынша тағайындалатын
және аталған адамдардың психикалық саулығын (психическое здоровье) қалпына
келтіруге, жақсартуға, олардың қоғамға қауіпті жаңа әрекеттер жасауына,
өзіне-өзі және өзге адамдарға зиян келтіру қаупін, басқадай елеулі зиян
келтіру мүмкіндігін болғызбауға, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтауға бағытталған психиатриялық емдеу болып табылады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларьшың сипатын нақтылау мәселесінің
өзектілігін Р.И. Михеев, Б.А. Протченко[30, 85 б]. А.И. Чучаев және тағы
басқа зерттеушілер атап көрсетті.
О.Г. Петрованың пайымдауынша, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына
арналған нормалар қылмыстық кодекске енгенімен, олар қылмыстық-кұқықтық
қатынастарды реттемейді.
Бұл жағдай қылмыстық заңның мақсаты қылмыстық қол сүғушылықтан қорғау
болып табылатындығымен түсіндіріледі. Өзінің іс-әрекетІнің іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қаупін үғына алмайтын адамның қоғамға қауіпті іс-
әрекетін қылмыстық қол сұғушылыққа жатқызуға болмайды, себебі мұндай
әрекеттерде қылмыс кұрамы жоқ[34, 18 б]. Біздің ойымызша, қылмыс жасаған
және психикасы есінің дұрыстығын жоққа шығармайтындай бұзылған адамдарға
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын соттың үкімімен тағайындалатын
бұл ережені "басынан аяғына қояды".
Осы орайда Р.И. Михеев пен Б.А. Протченконың пікірлерінде нақтылық
жетіспейді. Олардың айтуынша, есалаң адам жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекет - бұл құқық қатьшасын туғызатын заңдық факт.
Мұны анықтағаннан кейін сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануға құқылы.
Осындай құқыққатынасының субъектілері бір жағынан - мемлекет, ал екінші
жағынан - қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау кезінде өз әрекетінің іс
жүзіндеғі сипаты мен қоғамдық қаупін ұғына алмаған болған адам.
Есі дұрыс емес адамдарға қатысты Жалпы бөлімнің іс-әрекеттің онша елеулі
еместігі, қылмыстық заңның қолданылу шектері, қылмыстық жауаптылық
басталатын жас мөлшері, ескіру мерзІмі және басқа нормалары қолданылады[34,
85 б].
Қылмыстық кодекс бойынша, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
есі дұрыс еместерге, сол сияқты есінің дұрыстығы шектелген күйде қылмыс
жасаған адамдарға да, сондай-ақ алкоголизм мен нашақорлықтан зардап шегетін
қылмыскерлерге қолданылатыны көзделген.
Соңғыларына қатысты мәжбүрлеп емдеуге байланысты туындайтын
қатынастардың қылмыстық-құқықтық сипатта болатынын толық сеніммен айтуға
болады. Есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінен туындайтын
құқықтық қатынастардың сипаты туралы мәселені қарастырғанда мынадай
қиындыққа тап боламыз.
Есі дұрыс емес адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген.
Демек, осындай шараларды тағайындауға, өзгертуге және жоюға байланысты
қатынастарды қылмыстық-құқықтық нормалар реттейді.
Аталмыш құқықтық қатынастардың пайда болуына әкелетін заңдық ақиқат
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген
қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің жасалуы болып табылады. Осындай құқықтық
қатынастың субъектілері, бір жағынан, есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасаған адам және екінші жағынан - арнайы өкілетті органдар
тұлғасындағы мемлекет.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға орай пайда болатын
құқыққатынастарының мазмүны олардың субъектілерінің қүқықтары мен
міндеттері болады.
Мемлекет адамға мәжбүрлеп емдеуді тағайындауға қүқылы болса, қоғамға
қауіпті әрекет жасаған адам осылайша емделуге міндетті. Бұл адам өзінің
психикалық жағдайына және жасаған іс-әрекетінің қауіптілігіне сай келетін
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларыньщ түріне құқылы.
Демек, мәжбүрлі емдеуді тағайындау кезінде мемлекет осы мән-жайларды
ескеруге тиіс. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолданылуына
байланысты құқықтық қатынастар туындайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің VIII бөлімінде көзделғен
шараларды Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында
көрсетілген қылмыстық-құқықтық ықпал ету сипатындағы өзге де шараларға
жатқызуға болады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға байланысты
туындайтын қүқықтық қатынастар - қылмыс болып табылмайтын, бірақ қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаудың, сол сияқты қылмыс жасаудың нәтижесінде туындауы
мүмкін қылмыстық-құқықтық қатынастардың белгілі бір түрі.
Осы орайда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары жасалған іс-
әрекеттің қауіптілігіне сай болуы керек деген пікірмен келісе алмаймыз.
Біздің ойымызша, құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері
төмендегідей:
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген
қоғамға қауіпті қылмысты есі дұрыс емес күйдегі адам тарапынан жасалуының
заңдық фактісі, оны жасау кезінде оның есі дұрыс емес куйде болғаны, яғни
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға
қауіптілігін ұғына алмағаны, немесе психикасының созылмалы бұзылғаны,
психикасының уақыша бұзылғаны, кемақылдылығының немесе психикасының басқа
да дертті күйінің салдарынан оларды басқара алмағаны көрсетілген. Қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған адам, бір жағынан және арнайы өкілетті органдар
тұлғасындағы мемлекет, екінші жағынан құқықтық қатынастардың субъектілеріне
айналады.
Ал осы субъектілердің құқықтары мен міндеттері құқықтық қатынастардың
мазмұны болады. Мемлекет адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын тағайындауға қүқьілы болса, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
адам осындай шараларға душар болуға міндетті. Бұл адам өзінің психикалық
жағдайына және өз-өзіне және айналадағыларға зиян келтіру қаупіне, басқа да
елеулі зиянның болу мүмкіндігіне сай келетін медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары түрінің тағайындалуына қүқылы.
Қылмыс жасаған кезде есі дұрыс болған, яғни ұғына отырып ерікті мінез-
құлық танытуға қабілетті күйде болған, бірақ өзінің іс-
әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық
дәрежеде
ұғына алмаған немесе психикасының бұзылуы, кемақылдылық немесе
психиканың басқадай бұзылуы (соның ішінде маскүйінде, қатты жан күйзелісі)
салдарынан оларды басқара алмаған субъектінің қылмыс жасауының заңдық
фактісі.
Бұл ретте құқықтық қатынас қылмыстық-құқықтық сипатта болады, ал
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын орындау тәртібі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 88-бабының 3-бөліміне сәйкес
белгіленеді.
Осындай құқықтық қатынастардың субъектілері қоғамға қауіпті іс-әрекет
жасаған адам және арнайы өкілетті органдар тұлғасындағы мемлекет болады.
Құқықтық қатынастың мазмұны неғұрлым кең, ол қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауапқа тартылып және жазалануымен байланысты.
Осы орайда егер қылмыс жасау кезінде субъектінің мінез-құлқына оның
психикасының бұзылуы әсер еткен болса, мемлекет оған жаза орындаумен
байланысты медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауға құқылы,
ал қылмыс жасаған адам жазасын алуға және онымен ұштасатын медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларына душар болуға міндетті.
Қылмыс жасау кезінде есі дұрыс, яғни ұғынатын ерікті мінез-құлық
ұстануға қабілетті күйде болған, өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық дәрежеде ұғынуға және
оларды басқаруға қабілетті болған, бірақ қылмыс жасағаннан кейін психикасы
бүзылып, кемақылдылыққа ұшырап, сөйтіп жаза тағайындау немесе орындау
мүмкін болмай қалған субъектінің қылмыс жасауының заңдық фактісі.
Бұл адам ұғынатын ерікті мінез-қүлық үстану қабілетін қалпына
келтіргенге дейін қүқықтық қатынастар бір жақты, күзету сипатында болады.
Ал осы адам үғынатын ерікті мінез-құлық ұстану қабілетін қалпына келтірген
соң құқықтық қатынас әдеттегі қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болады да, адам
қылмыстық жауапқа тартылуы және жазалануы тиіс.
ПІкірімізді дәлелдеу үшін С.В. Бородиннің мына сөзіне назар аударайық:
"Мәжбүрлеу шараларыньщ заңдық деп аталуының себебі, осы шараларды
қолданудың негіздері, сол сияқты мақсаттары мен түрлері, қолдану мен
тоқтатудың тәртібі де қылмыстық заңмен анықталады; оларды тағайындау
процедурасы қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелген; қоғамға қауіпті
іс-әрекет, сондай-ақ қылмыс жасаған нақты адамдарға қатысты мәжбүрлеу
шараларын сот тағайындайды; сот мәжбүрлеу шараларын қолдануды ұзарту,
өзгерту және тоқтату жөніндегі кейінгі шешімдерді де қарайды...
Мәжбүрлеу шараларының медициналық деп аталуьшың себебі, осы шараларды
тағайындаудың, өзгертудің және тоқтатудың негіздері, дәл солай мақсаттары,
түрлері, жағдайлары өзінің мазмүны жағынан қолданылатын адамның психикалық
жай-күйіне байланысты"35, 240 б.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің VII бөлімінде көзделген
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын Қылмыстық кодексінің 2-бабы 2-
бөлігінде көрсетілген "...өзге де қылмыстық - құқықтық ықпал ету
шараларына" жатқызуға болады.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы осы шаралардың қолданылуына орай құқықтық
қатынастар туындайды.
Сот-психиатриялық сараптама комиссиясының ұсыныстарын ескере отырып, сот
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындайды, өзгертеді, күшін
жояды.
Дегенмен сараптама қорытындысы сот үшІн міндетті емес. Ол өзінің
қабылдаған шешімін себеп етіп онымен келіспеуге қүқылы.
Мәжбүрлеп емдеудің белгілі бір түрін тағайындау кезінде сот осы
шаралардың қахеттігі мен жеткілікті болуын, шамадан тыс ем тағайындауға жол
бермеуге негізделген ізгілік пен әділдік қағидаларын басшылыққа алуы тиіс.
Қандай әрекеттің: қоғамға қауіпті іс-әрекеттің не қылмыстың орын алуына
орай медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың процессуалдық
нысандары ажыратылады.
Егер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде
көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет жасалған болса, және оны жасаған адам
сол сәтте есі дұрыс емес күйде болған, яғни өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздіғінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе психикасының созылмалы бүзылуы, уақытша бүзылуы,
кемақылдылығы немесе психикасының басқа дертті күйде болуы салдарынан
оларды басқара алмаған болса, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
соттың ұйғаруымен тағайындалады.
Егер қылмыс жасалып, оны жасаған адам сол сәтте есі дұрыс болған, яғни
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға
қауіптілігін толық дәрежеде үғына алған немесе психикасының созылмалы
бүзылуы, уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының басқа дертті
күйде болуы салдарынан (соның ішінде маскүйінде, жан күйзелісі салдарынан)
оларды басқара алмаған болса, онда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
жазамен қатар, соттың үкімі бойынша тағайындалады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың негіздері олардың
заңнан және медицинадан бастау алып, үйлесетініне байланысты.
Осындай үйлесімділік олардың заңды түрде әрі негізделіп қолданылуын
қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздерінің
тұжырымдалуында нақтылық жетіспейді.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 88-бабы 1-бөлігінің негізінде сот медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын:
а) есі дұрыс емес жағдайда Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміндегі
баптарда көзделген әрекеттерді жасаған;
б) қылмыс жасағаннан кейін психикасы жазаны тағайындау немесе
орындау
мүмкІн емес болып бүзылған;
в) қылмыс жасаған және есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын
психикасының бұзылуынан зардап шегетін;
г) қылмыс жасаған және алкоголизмнен немесе нашақорлықтан
не
уытқүмарлықтан емдеуге мұқтаж деп танылған адамдарға тағайындауы мүмкін.
Осындай адамдарға тән ортақ сипаттар төмендегідей:
а) қылмыстық түрғыда маңызы бар жағдайда адамның таңдау жасауына
әсер еткен психикалық бүзылудың бар болуы;
б) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөлімінде
көзделген іс-әрекеттің жасалуы;
в) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
І тарау Медициналық ғылымдағы мәжбүрлеудің ұғымы 5
1.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму
тарихы ... ... ... ... ..5
1.2 Есі дұрыстық пен есі дұрыс еместіктің маңызы және медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының құқықтық
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
II-тарау
2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мақсаттары
мен қолдану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...42
2.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мақсаттары ... ... 42
2.2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану, қолдануды
ұзарту және тоқтату
тәртіб ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...61
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі: Дипломдық жұмыс қылмыстық бойынша
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың түсінігі мен
негіздеріне арналған.
Зерттеу жұмысында медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму
тарихы, есі дұрыстық, есі дұрыс еместік және шектеулі (азайтылған) ақыл есі
дұрыстық ұғымдарына, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолдану
мақсаттары мен негіздері, түрлері, сонымен қатар жалған есі дұрыс еместік
(псевдоневменяемость) және қылмыс жасаған алкоголизмнен немесе
нашақорлықтан зардап шегетін адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолданудан заң жүзінде бас тартудың негіздері теориялық тұрғыдан
терең зерттелумен бірге қолданып жүрген заңдарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларының кейбір нормаларын одан әрі жетелдіру жолдары
іздестірілген.
Аталған сөз еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он үш
жылдан астам уақыт мөлшері және осы жылдардың ішінде еліміз әлем сахнасы
төрівде беделді орынға ие болып, көітгеген жетістіктерге қол жеткізгенінен
туындағанына көзіміз жетеді.
Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай овды жетістіктерімізбен бірге
қоғамның одан әрі қалыпты дамуына кедергі келтіріп жатқан жағымсыз
құбылыстар да бар. Қоғамға жат құбылыстардың бірі - қылмыстылық. Соңғы
жылдары елімізде қылмыстардың өсуі байқалады.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі:
Еліміз егемендік алғаннан кейін, Қазақстанда тұңғыш рет 1997 жылы жаңа
Қылмыстық кодекс қабылданды. Қылмыстық кодексте медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздері, мақсаттары, түрлері, ұзарту, өзгерту
және тоқтату түрлері көрсетілді. Бұл мәселеге байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.І.
Қайыржанов, З.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рүстемова, А.А. Исаев, Н.А.
Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, М.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов,
Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х.
Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев ғылыми еңбектерінде
ерекше мән берді.
Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдар сияқты сондай-ақ
ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Мысалы: Ю.М. Антонян,
Г.Н. Борзенков, С.В. Бородин, А.Ф. Кистяковский, И.Я.Козаченко, В.П. Котов,
В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, Р.И. Михеев, А.В. Наумов, В.С. Орлов, А.А.
Пионтковский, А.И. Рарог, О.Д-Ситковская, Н.С. Таганцев, А.И. Чучаев, М.Д.
Шаргородский, С.Н. Шишков және т.б. ғалымдар осы бағытта салмақта зерттеу
жүргізді. Бірақ олардың
еңбектері ғылыми зерттеудің біржақтылығына заңдық немесе өзге де саласына
байланысты шектелген.
Зерттеліп отырған ғылыми мәселе Қазақстан Республикасында арнайы
зерттеу объектісі болған емес. Бұл тақырып қылмыстық құқық теориясында
көптен бері түбегейлі шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселе.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының ұғымы, медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздері, мақсаттарына қылмыстық
құқық теориясында сан түрлі көзқарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақ осы
мәселелерге, оның ішінде медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларына, есі
дұрыстық ұғымдарына ғылыми анықтамалар беру терең зерттеу объектісі
болмаған.
Қорғауға ұсынылған ережелер: жұмысты зерттеудің басты мақсаты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының теориялық мәселесін кешенді
түрде зерттеу, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына байланысты
қылмыстық заңдарды жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырған
мәселеге байланысты қылмыстық заңды теориялық және тәжірибелік тұрғыда
қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын
жағдайларды көрсету болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
* медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының жалпы сипаттамасын
ашып көрсету;
* медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму тарихын зерттеу;
* медициналық сипаттағы мәжбүрлену шараларының ғылыми теориялық
аспектілерін зерттеу;
1 МЕДИЦИНАЛЫҚ СИПАТТАҒЫ МӘЖБҮРЛЕУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының даму тарихы
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары тек сот арқылы мемлекеттік шара
ретінде тағайындалады [1, 279 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 88-бабында медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларьш қолданудың негіздері анықталған. 1. Сот
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын: а) есі дұрыс емес жағдайда ҚР ҚК-
нің ерекше бөліміндегі баптарда көзделген әрекеттерді жасаған; б) қылмыс
жасағаннан кейін психикасы жазаны тағайындау немесе орындау мүмкін емес
болып бұзылған; в) қылмыс жасаған және есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын
психикасының бұзылуынан зардап шегетін; г) қылмыс жасаған және
алкоголизмнен немесе нашақорлықтан не уытқұмарлықтан емдеуге мұқтаж деп
танылған адамдарға тағайындауы мүмкін. 2. Осы баптың бірінші бөлігінде
аталған адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары психикасының
бұзылуы бұл адамдардың өзге елеулі зиян келтіру мүмкіндігіне не өзіне
немесе басқа адамдарға қауіп төндіруіне байланысты жағдайларға ғана
тағайындалады. 3. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын орындаудың
тәртібі Қазақстан Республикасының Қылмыстық -атқару кодексімен және
денсаулық сақтау туралы заңдарымен белгіленеді. ҚР ҚК тиісті баптың
бірінші бөлігінде аталған және өзінің психикалық жағдайы бойынша қауіп
келтірмейтін адамдар жөнінде сот бұл адамдарды емдеу немесе Қазақстан
Республикасыньщ денсаулық сақтау туралы заңдарында көзделген тәртІппен
психиатриялық-неврологиялык мекемелерге жіберу туралы мәселені шешу үшін
денсаулық сақтау органдарына қахетті материалдар жібере алады.
Дені сау адамның, сол сияқты ауру адамның да құқықтары - қоғамның ең
жоғары құндылығы2, 5б.
Ал осы құқықтарды қорғау - жалпы денсаулықтың және әсіресе психикалық
саулықтың (психическое здоровье) әрбір адам үшін жоғары құндылық болып
табылатынын мойындайтын мемлекеттің басты міндеті.
Психикасьшың бұзылуынан зардап шегетін адамдарға психиатриялық жәрдем
көрсетілетініне мемлекет тарапынан кепілдік беріледі және ол заңдылық,
ізгілік және адам мен азаматтың құқықтарын сақтау қағидаларының негізінде
жүзеге асырылады.
Психиканың бұзылуы адамның өзіне және қоғамға деген көзқарасын, сондай-
ақ қоғамның адамға деген көзқарасын өзгертуі мүмкін. Психиатриялық жәрдем
көрсетудің құқықтық жағынан тиісті түрде реттелмеуі оны медицинадан тыс
мақсатта пайдалануға әкелетін себептердің бірі болуы, сондай-ақ бұл
денсаулыққа, адамның қадір - қасиетіне және адам құқықтарына нүқсан
келтіріп, мемлекеттің халықаралық беделіне зиянын тигізуі мүмкін.
Психикалық ауру зардап шегуші адамдарға медициналық-санитариялық көмек
көрсету және оларды оңалту Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 17
мамырдағы Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау
туралы заңының 20-бабында қарастырылған [3, 4 б].
Медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларын психикасының бұзылуынан зардап
шегетін адамдарға Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі
қабылданған Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың
құқықтарына берілетін кепілдіктер туралы заңының 13-бабы бойынша
реттеледі[4, 2 б].
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 88-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген, психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдардың Қазақстан
Республикасының Конституциясында, заңнамасында көзделген азаматтық
қүқықтардың бәріне ие.
Психикасының бұзылуын ғана негізге ала отырып осы адамдардың құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге жол берілмейді.
Психикасының бұзылуына байланысты бұл адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуге Қазақстан Республикасының Психиатриялық жәрдем
және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер
туралы заңына сәйкес, қысқа мерзімге мәжбүрлеп емдеу кезінде адам науқас
болғаны жөніндегі ақылы аурулық қағаз алуға ( еңбекке уақытша жарамсыздық
қағазын) құқылы, қалған барлық жағдайда оған II немесе I топтағы мүгедектік
беріліп рәсімделуі тиіс.
Медициналық амал-әдістер диагностика және емдік мекемелерде ғана
психиканың бұзылу сипатына сәйкес қолданылады және психикасының бұзылуынан
зардап шегетін адамдарды жазалау үшін немесе өзге адамдардың мүддесінде
пайдаланылмауы тиіс.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданған кезде адам өзіне
сыйлаушылық пен адамгершІлік көзқарастың болуына, адамдық қадір-қасиетін
кемсітуге жол берілмеуіне; өзінің қүқықтары туралы, сондай-ақ өзіне
түсінікті нысанда және психикалық жағдайын ескергенде психикасы бұзылуының
сипаты және қолданылып жүрген емдеу әдістері туралы ақпарат алуға;
санитария-гигиена талаптарына сай келетін, мейлінше аз шектейтін жағдайда
психиатриялық көмек алуға; заңда белгіленген тәртіпте қорғаушының, заңды
өкілінің немесе өзге тұлғаның көмегін алуға; медициналық құралдар мен
әдістердің, ғылыми зерттеудің сынақ объектісі ретінде пайдаланылуға алдын
ала келісім беруге және кез келген сатыда одан бас тартуға құқылы.
Науқастарға психиатриялық стационарда ерікті түрде немесе ерІксіз
емдеуде жатқан өзге адамдармен бірдей күқықтар беріледі.
Атап өткенде: емдеу, тексеру және өз құқықтарын қорғау мәселелеріне
байланысты стационардың әкімшілігіне тікелей хабарласу; цензура жасалмастан
шағым және өтініш беру; адвокатпен көзбе-көз кездесу; жұмысқа тартылған
жағдайда еңбегіне сыйақы алу және т.с.
Заңға сәйкес мәжбүрлі түрде, сол сияқты өз еркімен стационарға
орналастырылған науқастың психикалық саулығы немесе өзге адамдардың
қауіпсіздігнн қамтамасыз ету мүддесінде оның емдейтін дәрігерінің, бөлімше
меңгерушісінің немесе емдеу мекемесі әкімшілігінің ұсынысымен оған кейбір
әрекеттер жасау жағынан шектеу қойылуы мумкін[4, 2 б].
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мазмұнын қарастырмас бұрын,
осы салаға қысқаша тарихи - құқықтық шолу жасаған дұрыс деген ойдамыз.
Орта ғасырлық Ресейде Батыс Еуропа елдерімен салыстырғанда ақыл-есі кем
адамдарды "жынды (бесный)", "жарым ес (юродивый)", "диуана (блаженный)"
қатаң қудалау болмаған[5, 52 б].
1669 жылы патша Алексей Михайлович шығарған Собор заңдар жинағының
(Соборное уложение) 79-бабында адам өлтірген "жындының (бесный)"
кінәсіздігі туралы ереженің пайда болуымен осындай адамдардың кейінгі
тағдыры туралы мәселе туындады [6, 52 б].
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, Ресейде князь Владимирдің 996 жылы
шығарған шіркеу жарғысының негізінде көптеген "жынды (бешнный)" монастырьге
қамалып, олардың "бойындағы жын-шайтанды қуу" шаралары жасалды[7, 11 б].
Дегенмен, "жындының (бешнный)" бәрі монастырьдің қамқорлығына алына
бермейтін. Аталмыш Алексей Михайлович патшаның тұсында 1658 жылдың 14
ақпанында Ресейдің барлық әскер басшыларына патша жарлығы жеткізіліп, онда
былай делінген болатын: "... Зұлым адамдарды және қүдайдың дүшпандарын
бұдан былай олардың зұлым істері ешкімнің есіне түспейтіндей еш аямастан
шегенге салып өртеу керек, ал олардың үйлері жермен жексен етілсін"[8, 29
б].
1761 жылы III Петр мынадай бұйрық шығарды: "Есалаңдар монастырьға
орналастырылмасын, оларға шетелдік мемлекеттердегі доллгауз сияқты арнайы
үйлер салынсын".
Ал 1762 жылдың 3 шілдесінде II Екатерина жарлыққа қол қойып, сол арқылы
III Петрдің шешімін бекітті, бірақ ол оны былайша нақтылай түседі: әзірше
Ресейде "арнайы үйлер" жоқ болғандықтан, "есалаңдарды" асырап ұстауға
"ыңғайлы монастырь" белгілеген [9, 17 б].
1762 жылдың 1 қарашасында Сенат "Есалаңдарды орналастыру туралы"
жарлық шығарды.
Бұл құжатта "Арнайы үй салынғанға дейін оларға Новгородтағы Зеленецкий
монастырі мен Мәскеу маңындағы Поленицада орналасқан Андреевский
монастырінен бос орын белгіленсін" деп көрсетілген еді.
Аталмыш монастырлардың Қүпия бүйрығынан "есалаңдарды" қабылдап алып,
асырау жағынан тәжірибесі бар болатын.
1766 жылы II Екатерина "ақыл-есін жөнге келтіру үшін" "есалаңдарды"
Қүпия кеңседен Суздальдағы Спасс-Евфимий монастырьіне жіберу туралы жарлық
шығарды.
Осы орайда мынадай өкім назар аударарлық: "Монастырьға айдап жіберілген
есалаңдарға кісен салынбасын, қарауылдар қатал болмасын, олар ақыл-есіне
зақым келген адамдар болғандықтан, мүмкін болғанша сабыр болу керек"[10, 19
б].
Дегенмен, сол кезеңде шіркеуге барып келген саяхатшылар "ұзындығы
шамамен екі аршын және салмағы екі пұт шынжырда" отырған "есалаңдарды"
көргендерін суреттеген. Шынжырдың бір ұшындағы сына (клин) қабырғаға
қағылған болса, екінші ұшында - темір қарғы (ошейник).
Тым көбейіп кеткен "жындыларды" ұстау монастырьлар үшін экономикалық
жағынан ауыр болған сияқты, сондықтан XVII ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
Қасиетті Синод есалаңдарды ұстап-асыраудан бас тартпақ болады.
Бірақ бұл амалдар сәтсіз аяқталады. 60-шы жылдардың ортасында Синод осы
міндеттен бас тартудың басқа себебін іздестіріп табады. "Ақыл-есі
бұзылғандар" - ауру адамдар, сондықтан оларды емдеу дәрігерлерге тапсырылуы
тиіс деген уәж айтылады. Сол кезден бастап "есалаңдарды" монастырьге жіберу
жағдайлары азаяды.
1766 жылы II Екатерина ақыл-есі кем құқық бүзушыларға арнап доллгауз
салуды бұйырды. Доллгауз ешқандай жабдығы жоқ емхана болатын, онда "тор
терезеден басқа емдеу үшін ешқандай құрал-жабдық болмайтын"[11, 97 б].
Осындай мекемелердің "тұрғындарына" отставкадағы төменгі шендер немесе
есі дұрыс сотталғандар қадағалау жасайтын[12, 19 б].
"Ессіз және есалаң күйде қылмыс жасағандар" жөнінде 1832 жылы
қабылданған Қылмыстық заңдар жинағында айтылған. "Жынданып кеткендер" деп
"кездейсоқ себептен ессіз күйге түсетін, ақыл-есі бұзылған және қоғамға әрі
өзіне зиян келтіруі мүмкін" адамдарды ұғынатын.
Ал, "ессіздер" деп "тумысынан ақыл-есі кем" адамдарды айтатын.
XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың басында қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған "ессіз және жынданған (безумные и сумашедшие)" адамдардың
көпшілігін әдеттегі түрмелерге де жабатын болды. Емдеудің орнына оларды
"шынжырлау", басқадай азаптау амалдары кең тараған еді.
Белгіленген мерзім өткеннен кейін Ішкі істер министрлігінің "дәрігерлік
есеп орнының" рұқсатымен мұндай адам өз туыстарының немесе "сенімді
түлғалардың" жауапкершілігіне бостандыққа шыға алатын.
Алайда, қамау мерзімі шектелмейтін, сондықтан "егер туыстарьшың оларға
қамқорлық жасауға жағдайы келмейтін болса", олар доллгаузда өмір бақи
отыратын. Бірақ кейбір адамдар бұрынғысынша монастырьларға орналастырылатын
[13, 323 б].
1835 жылы Ішкі істер жанындағы "дәрігерлік есеп орны" "есінен
айрылғандықты және одан жазылғандықты анықтау ережелерін" әзірледі. Онда
сол кезде дәрігерлерге белгілі болған психика бұзылуының сипаттамасы
берілген[14, 507 б].
1845 жылғы Жаза туралы заңдар жинағының 95-бабында "ессіздер не
жынданғандар" кісі өлтірген, кісі өлтіру жөнінде қастандық жасаған не өзіне-
өзі қол салмақ болған, өрт қоймақ болған жағдайда оларды сол кезде пайда
бола бастаған "есінен айрылғандар үйлеріне" қамайтын [15, 130 б].
Жақын туысқандары оларды қолына алып, қадағалауға міндеттенсе де, бұл
шешім өзгермейтін.
Егер сот ұйғарым шығарғанға дейін осындай адам жазылып кететін болса,
оны 95-бапта көзделген шараларға душар етуге жол берілмейтін. 95-баптың
қосымшасында аталмыш адамдарды "есінен айрылғандар үйіне" қамаудың тәртібі
мен мерзімі, босату негіздері көрсетілген. 96-бапта "есінен айрыла
ашуланған немесе ессіз" күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамдар
жақын туысқандарының не қамқоршыларының колына берілетін. Олардың міндеті
"науқас болған және емделіп жатқан оларға үздіксіз мүқият қадағалау жасау,
өзгелерге немесе оның өзіне қауіпті есінен айрыла ашу ұстауы салдарының
алдын алу; ал егер бұл адамдар онша сенімді болмаса, осындай ұстамадан
зардап шегетін науқастар толық емделіп жазылып шыққанға дейін ауруханаға
жатқызылатын".
Құжаттың 97-бабында "дәрменсіздер мен лунатиктер" қоғамдық қайырымдылық
мекемелеріне (әлеуметтік қорғау женіндегі психоневрологиялық
стационарлардың бұрынғы бейнесі) қорғаншылыққа берілетін не емделуге
жатқызылатын.
Бірақ заңда осындай шаралардың қолданылуына әкелуі мүмкін іс-әрекеттер
тізбесі көрсетілмегенін атап өткеніміз жөн. Мұндай шаралар кісі өлтіру,
кісі өлтіруге не өзіне-өзі қол салуға, өрт салуға әрекеттену болған
жағдайларда қолданылғанға ұқсайды[14, 178 б].
Сөйтіп, ғалымдардың пікірінше, православие шіркеуінің кағидалары
қылмыстық жауаптылыққа әкелетін іс-әрекет жасаған "диуаналарға" қатысты
жүргізілген қылмыстық саясаттың ізгі сипат алуына зор әсер етті.
Осы мәселенің аса терең зерттелмеуі көптеген ғалымдардың назарын
аударды. Н.С. Таганцев өз еңбегінде былай деп жазатын: "Ессіз күйде
қылмыстық іс-әрекет жасаған адамдарға мемлекет тарапынан қолданылуы мүмкін
және қолданылуы тиіс шаралар мәселесі күрделі болып отыр.
Себебі мемлекет оларды жазадан босата отырып, бостандықта жүрген олардың
айналасындағы адамдарға қауіп төндіруіне жол бере алмайды.
Психикасы ауру қылмыскерлердің саны артқан сайын, бұл мәселенің маңызы
арта түседі: субъектіні ізгілігі шайқалған, оңбаған, психопат деп танып,
оған ұрлық, әйел зорлау, кісі өлтуріге патент беруге болмайды. Есінің дұрыс
болмау себептерін емдеуге болатын жағдайларда, әрине, есалаңдарға арналған
ауруханаға орналастыру шарасы қолданылуы керек; ал мүндай жай-күй
организмнің кемшіліктері болып табылатын жағдайларда науқастар қоғамнан
оқшауланатын жерлерге орналастырылуы немесе жеке адамдардың сенімді
күзетіне берілуі тиіс"[16, 177 б].
1903 жылғы Қылмыстық заңдар жинағының 39-бабында есі дұрыс емес күйде
кісі өлтірген, денсаулыққа ауыр зиян келтірген, әйел зорлаған, өрт қойған
немесе осындай әрекет жасамақ болған адам міндетті түрде психиатриялық
диспансерге орналастырылуы тиіс деп белгіленген болатын. Басқа жағдайларда
егер осындай адамның бақылаусыз жүруі соттың ұйғаруымен қоғам үшін
қауіпті деп танылған ретте бұл адам ата-анасының не өзге
адамдардың кепілдігіне берілетін[17, 416 б].
Ал, 1919 жылы қабылданған РСФСР қылмыстық құқығының негіздері бойынша
есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамдарға "емдеу
шараларын және сақтық шараларын" қолдану ұсынылған[18, 590 б].
Кеңес заманында қабылданған қылмыстық заңнамада мәжбүрлеп емдеу
негіздері нақтылана түседі.
Мысалы, 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 46-бабында "ақыл - ес
дамуы кенжелеп қалған немесе моральдық кемістігі бар адамдарға арналған
мекемелерге жатқызу соттың үкімімен тағайындалатын жазаның орнына
қолданылатын әлеуметтік қорғау шараларына" жатқызылатын[19, 64 б].
1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінің 24-бабы бойынша "мәжбүрлеп емдеу,
оқшаулаумен ұштасқан емдеу мекемесіне жатқызу" да "медициналық сипаттағы
әлеуметтік қорғау шаралары" деп саналатын. Осы құжаттың 25-бабында "егер
соттың ұйғаруымен сот-түзеу сипатьшдағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану
жағдайға сәйкес келмейді деп танылса, сол сияқты егер іс сотта қаралғанға
дейін тиісті органдар медициналық-педагогикалық және медициналық сипаттағы
шараларды қолданбаған болса, медициналық-педагогикалық және медициналық
сипаттағы шаралар бұларға қосымша түрде қолданылуы мүмкін" деп көрсетілген.
Құқықтың - тарихи құбылысын анықтауда 1988 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінің Жалпы бөлімі мынадай мазмұндағы V бөлімнен көрсетілген:
Медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы
49-1 –бабында. Есі ауысқан адамдарға медициналық сипаттағы еріксіз
шараларды қолдану Есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекеттер жасаған
немесе мұндай іс - әрекеттерді дұрыс күйде жасаған, бірақ үкім шыққанға
дейін немесе жазасын өтеген кезде өз әрекеті жөнінде өзіне есеп беру немесе
өз әрекетін басқару мүмкіндігінен айыратын есі ауысқан аурумен ауырған
адамдарға сот денсаулық сақтау органдарының емдеу мекемелері жүзеге
асыратын мынадай медициналық сипаттағы еріксіз шаралардың қолданылуы
мүмкін:
1) әдеттегі бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру;
2) күшейтілген бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру;
3) қатаң бақылаудағы психиатриялық ауруханаға орналастыру.
Ал қазіргі кезеңде психикасының бүзылуынан зардап шегетіндерге қатысты
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану Қазақстан Республикасының
"Психиатриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына
берілетін кепілдіктер" туралы 1997 жылы 16 сәуірде қабылданған заңының 13 -
бабына сәйкес реттеліп отырды[20, 14 б].
Біздің ойымызша, бұл ереженің оң нәтижесі және сонымен қатар кері
жақтары да болды.
Бір жағынан, диагноз тұжырымдаудағы бірізділіктің қалыптасуы, диагноз
қою және емдеу тактикасы жағынан мирасқорлық болуының арқасында медициналық
көмектің сапасы жоғарылады.
Сонымен катар, Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты психиатриялық
стационарлардың көп бөлігі клиника, яғни медициналық жоғары оқу орындарының
психиатрия кафедраларының базалары болып табылады,
Мұның өзі науқастарға медициналық көмек көрсетудің сапасын түбегейлі
жоғарылатады.
Екінші жағынан, мәселеге монопсихиатриялық көзқарастың, басқаша айтқанда
қүқықтық менталитетті клиникалық - криминологиялық тұрғыда түзеуден, жалпы
және құқықтық мәдениетті оңтайландырудан бас тартып, науқасты психиканың
бұзылуынан, яғни түйсіну және пайымдау, Эмоция мен есте сақтау
функцияларының бұзылуынан емдеудің кері әсері бар.
Мүның себебі, бұл міндетті психиатриялық стационар дәрігерлері мен
медицина саласының емес, Әділет министрлігі қызметкерлерінің алдына қоюға
болады, өйткені біріншілері құқықтың жалпы теориясынан, қылмыстык және
қылмыстық-атқару ғылымдарынан, криминологиядан хабарсыз.
Аталмыш үлгілік заңда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданудың негіздері нақтылана түсті. Оларға адамның қылмыстық заңда
көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет жасауының фактісі; бұл адамның
психикасының бұзылуы; психикалық ауытқудьщ салдарынан бұл адамның өзіне-өзі
немесе айналадағы адамдарға зиян келтіруі мүмкін болғандықтан оны емдеудің
қажет болуы жатқызылды.
Заң авторлары алғаш рет медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданудың мақсаттарын заң жүзінде бекітуді ұсынды.
Осындай мақсаттарға адам психикасының күйін ол қоғамға қауіп
келтірмейтіндей етіп емдеу немесе өзгерту; қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
жаңадан жасалуыньщ алдын алу; психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамдардың қүқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жатқызылды.
Демек, есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан
зардап шегетін адамдарды бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеумен
ұштасатын емдеуді қосқанда немесе бас бостандығынан айырумен байланысты
емес жаза тағайындап тұрғылықты жері бойынша психиатрда мәжбүрлеп емдеуді
қосқанда, оларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігі алғаш рет ұсынылды.
1991 жылы СССР және Одақтық Республикалардың Қылмыстық заңнамасы
негіздерінің VII бөлімін тұжырымдау кезінде аталмыш үлгілік қылмыстық
заңның ережелері пайдаланылды.
Оның 55-бабында былай деп көрсетілген: "Қоғамға қауіпті іс-әрекет
жасаған және психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдардың коғамға
қауіпті іс-әрекет жасауының алдын алу, олардың жеке басын күзету және емдеу
мақсатында оларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы
мүмкін".
1991 жылы Кеңестер Одағының ыдырауына байланысты СССР мен Одақтық
Республикалардың Қылмыстық заңнамасы негіздері күшіне енбей қалды.
Жоғарыда көрсетілгендей, қылмыстық заңнама тарихында "әлеуметтік қорғау
шаралары" ұғымы кең қолданылатын. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнама
мен қылмыстық құқық ғылымы бұл ұғымды пайдаланудан бас тартып отыр.
Біздің ойымызша, "қауіпсіздік шаралары" нысанында оған қайтып оралған
дұрыс болмайды,
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылуына
байланысты 1991 жылдан бастап Республикамызда әлеуметтік - әкономикалық,
саяси ұйымдастырушылық та зор өзгерістер болды. Жаңа мемлекет, жаңа
қоғамдық құбылысқа бұрынғы заңдар, оның ішінде қылмыстық заңдар да сәйкес
келмеді.
Қолданылып жүрген қылмыстық кодекске 1997 жылға дейін 160-тан астам
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Осыған орай елімізде жаңа Қылмыстық
кодекс қабылдану қажеттілігі туындады.
1994 жылы Қылмыстық кодекстің жобасын әзірлеу қолға алынды.
1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
қабылданып, ол 1997 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енді. Жаңа Қылмыстық
кодекстің VII бөлімінде "Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары" жеке
институт ретінде қарастырылды.
1997 жылы қабылданған жаңа Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
VII бөлімінде "медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының" анықтамасы
берілмеген. Заң әдебиетінде осы институттың мән-мағынасын ашып көрсететін
тұтас әрі жалпы қабылданган анықтама жоқ.
Бұған дейін қабылданған барлық қылмыстық заңдарда да медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының анықтамасы берілмеген.
Бірқатар авторлар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қылмыстық
жауаптылықты іс жүзіне асырудың бір нысаны ретінде қарастырады[21, 269 б].
Мұндай көзқарас қылмыстық кодекстегі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану мақсаттары мазмүнынан туындап отыр.
Ол бойынша медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының есінің
дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамдарға жаза қолданумен ұштасатын мақсаты - олардың қайтадан қылмыстық іс-
әрекет жасауының алдын алу болып табылады, демек адамды түзеу мақсаты
көзделіп отыр.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, қылмыс жасалған жағдайда алдын ала
тергеу амалдарын жүргізіп, істі мән-жай бойынша сотта қарағаннан кейін ғана
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын колдануға болады. Жазалаумен
ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қылмыстық сот өндірісі
тәртібімен сот тағайықдайды. Қылмыстың жасалғаны және оны есінің дұрыстығы
жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін
адамның жасағаны танылған жағдайда ғана сот медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдана алады.
Сондықтан жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
кейде "қылмыстық жауаптылықты іске асырудың бір нысаны" деп те
қарастырылады. "Қылмыс жасаған кінәлі адам үшін туындайтын қолайсыз
қүқықтық салдар ретіндегі" қылмыстық жауаптылықтың мәні "қылмыс жасаған
адамның өзінің іс-әрекеті үшін мемлекет алдында есеп беру, айыпталу,
жазалану және қылмыстық заңда көзделген өзге де қолайсыз кұқықтық салдарға
душар болу міндеті түрінде көрініс табатыны" да мәселені осылайша қоюдың
пікірталас туғызатынын көрсетеді.
Нақтыласақ, жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын тағайындау соттың міндеті емес, оның құқығы. Оларды тағайындауға
болады, бірақ бұл міндетті емес. Қылмыстық жаза сияқты, жазалаумен
ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын да сот тағайындайды, ал
олардың орындалуы мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі.
Бірақ жазалаумен ұштасатын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
қылмыстық жазамен байланысты болса да, оған жатпайды. Бұл шаралар негіздері
мен мақсаттары, мазмұны мен заңдық салдары жағынан жазадан ерекшеленеді.
Оларда қылмыс жасаған адамды ресми түрде, мемлекеттің атынан айыптау
жоқ, ал мазмұнында жазалау әлементтері жоқ, тіпті ол соттылыққа әкелмейді
де [22, 474 б].
Құқықтанушылар медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына әртүрлі
докториналды анықтамаларды ұсынды.
Б.А. Протченконың берген анықтамасы бойынша: "Медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары - бұл психикалық күйі мен жасаған іс-әрекеті қауіп
төндіретін есі бұзылған адамдарға, сондай-ақ қылмыс жасағаннан кейін
психикасьшың созылмалы немесе уақытша бұзылуына ұшыраған есі дұрыс
адамдарға сотта тағайындалатын, заңда белгіленген медициналық-сот шаралары.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары жаза болып табылмайды, олар
аталған адамдардың психикалық денсаулығын қалпына келтіру және олардың
психикалық қызметінің бұзылуына байланысты қоғамға қауіпті жаңа іс-әрекет
жасауының алдын алу мақсатын көздейді, ал қылмыс жасаған есі дұрыс
адамдарға қатысты алғанда - жаңа қылмыстық іс-әрекет жасауыньщ алдын
алу"[23, 15 б].
Атап өтетіні, мүндай анықтама мысалы, есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдарға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау жағынан алғанда, қолданыстағы
қылмыстық заңнамаға қайшы келеді.
Бүдан басқа, А.П. Овчинниковтің пікірінше, медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары - қылмыстық заңға негізделген ерекше түрдегі мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы қоғамға қауіпті іс - әрекетті есі дұрыс емес
жағдайда немесе қылмыс жасағаннан кеиіи психикалық ауруға шалдығуынан
өзінІң іс - әрекетінің қоғамға қауіптІгіне есеп бере алмайтын немесе
басқара алмайтын психиатриялық емдеудің жалпы немесе арнайы түрінде
орналасқан қоғамға қауіпті іс-әрекетті қайталамау мақсатында қоғамнан
оқшаулау арқылы, аурудың жеке басының қауіпсіздігін өз іс - әрекетінен
қорғау, оның психикалық ауруынан емдеу және қоғамдық өмірге араластыру
есебімен, соттың белгілі қылмыстық іс жүргізу тәртібімен қолданды[24, 14
б].
В.И. Горобцовтың берген анықтамасы өзгеше: "Медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары деп есі дұрыс емес күйде немесе шектелген есі дұрыстық
күйінде қылмыстық-құқықтық тыйым салынған әрекет жасаған немесе есі дұрыс
күйінде қылмыс жасаған, бірақ оны жасағаннан кейін оған жаза тағайындауды
немесе орындауды мүмкін етпейтін психиканың бұзылуына шалдыққан адамдарға,
сондай-ақ қылмыс жасаған және алкоголизм мен нашақорлықтан емдеуге мұқтаж
адамдарға сот тағайындайтын, қылмыстық заңнамада көзделген қылмыстық-
құқықтық мәжбүрлеудің бір түрін ұғынады.
Ол осы адамдардың психикалық ахуалын емдеу немесе жақсарту мақсатында,
олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қайта жасауының алдын алу, қоғамның
және сол сияқты науқастың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, әлеуметтік оңалту
шараларын жүргізу мақсатымен оларға медициналық (емдік) әсер ету және
арнайы алдын алу шараларын мәжбүрлі түрде қолдану болып келеді" [25, 59 б].
В.И. Горобцовтың қарастырып отырған шаралары қылмыстық-құқықтық
мәжбүрлеу шаралары болып табылады деген пікірімен келісуіміз керек.
А.И. Чучаев өз еңбегінде, қылмыстық кодекстің 9 - бабы, 2 бөліміндегі
белгілерді елеулі маңызды іс-әрекеттерді жасағандарға медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолданбауды әділ түрде көрсетеді. Оның көзқарасы
бойынша, "елеулі маңызды" іс-әрекетті жасағаны үшін медициналық сипаттағы
еріксіз шараларды қолданудың негізі болып табылады[26, 9 б].
Осыған ұқсас пікірді П.А. Колмаков медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын мемлекеттік мәжбүрлеудің қылмыстық заңнамада көзделген ерекше
түрі деп анықтайды.
Ол есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған немесе есінің
дұрыстығын жоққа шығармайтын немесе жаза тағайындауды не орындауды мүмкін
қылмайтын психикасының бүзылуынан зардал шегетін адамдарға, сондай-ақ
маскүнемдіктен не нашақорлықтан емдеуге мүқтаж әрі денсаулық жағдайына және
жасалған іс-әрекеттің сипатына байланысты қоғамға қауіп келтіретін
адамдарға олардың психикалық жағдайын жақсарту, олардың қоғамға қауіпті іс-
әрекетті қайтадан жасауынан қоғамды қорғау, науқас адамның қауіпсіздігін
оның өз әрекеттерінен сақтау және әлеуметтік оңалту шараларын жүргізу
мақсатымен қылмыстық іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіпте сот
тарапынан қолданылады[27, 11 б].
Біздің пікірімізше, Б.А. Протченко, В.И. Горобцов, П.А. Колмаков берген
анықтамалар тым кеңейтілген, мүның өзі авторлардың медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларының барлық белгілерін қамтуға ұмтылатынын көрсетеді.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының анықтамасына олардың
мақсаттарын қосу қате, өйткені бұл мақсаттар заңнама деңгейінде, яғни
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 89-бабында тұжырымдалған және
қандай да бір толықтыруды қажет етпейді деген пікірмен келісу қиын. Қайта
керісінше, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының заңда белгіленген
мақсаттары нақты әрі толық көрсетілмеген[28, 189 б].
Сондықтан осы мақсаттарды нақтылай отырып анықтамаға енгізген дұрыс
болады.
Есі дұрыс емес күйде қылмыс жасаған адамдарға қатысты алғанда,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын мәжбүрлеу шаралары емес, зорлық
шара деп атаған жөн, - деп жазады И.С. Ной[29, 136 б].
XX ғасырдың 20-жылдарында И.Н. Введенский де осыған ұқсас пікір
ұстанған. Оньщ ойынша, мәжбүрлеу шаралары ұғымын осы шаралардың мағынасын
түсінетін адамдарға ғана қолдануға болады[30, 7-22 б].
Біздің пікірімізше, мұндай көзқарас дұрыс деуге болмайды. Емдеудің
мәжбүрлі болуының себебі, ол адамның қалауына, осындай емнің қахеттілігі
мен мазмұнын ұғынуынан тәуелсіз түрде қолданылады.
Бұдан басқа, есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адам
бұл шаралардың мағынасын түсінбейді деген түсінік дұрыс емес.
Мұндай адамдардың көпшілігінде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
тағайындау туралы шешім шығарылатын сот мәжілісі өтетін уақытқа дейін өзі
еркіне бағынатын, ұғынатын мінез-құлық ұстануға қабілеті қалпына келеді.
Әдетте, мүндай адамдар емдеу кезінде медицина қызметкерлері қоятын
талаптарды орындау қабілетін сақтайды. Осындай шаралар тоқтатылатын кезде
адам әрқашанда ерікті түрде үғынып жүріп-тұру, қолданылып жатқан шаралардың
мағынасын түсіну қабілетін қалпына келтіреді. "Зорлық шара" деген термин
оның қолданылу мақсатына сай келмейді.
Біздің білуімізше, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мазмұны
сот тағайындаған және қылмыстық заңда көрсетілген адамдардың психикалық
денсаулығын қалпына келтіруге, нығайтуға бағытталған құқықтық және
медициналық сипаттағы шаралар жиынтығы болып табылады.
Медициналық сипаттағы шараларға Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде және өзге де заңдарында белгіленген тәртіпте азаматтардың
психикалық денсаулығын тексеру, олардың психикасының бұзылуына диагноз қою,
емдеу, күтім жасау және медициналық-психологиялық оңалту кіреді, бірақ
бұған "зорлықтың" қатысы жоқ.
Сонымен, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары дегеніміз
-мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары, оларды есі дұрыс емес жағдайда Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған адамдарға, сондай-ақ қылмыс жасағаннан кейін
психикасы бұзылған және осының салдарынан оларға жаза тағайьындау және
орындау мүмкін болмайтын адамдарға соттың шешімі бойынша мәжбурлеп емдеуді
ұзартуға, өзгертуге және тоқтатуға, тағайындауға немесе қылмыс
жасаған және қылмыс жасау кезінде іс-әрекет ұғынып, ерікті түрде таңдау
жасауына әсер еткен есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының
бұзылуынан зардап шегетін адамдарға соттың үкімі бойынша тағайындалатын
және аталған адамдардың психикалық саулығын (психическое здоровье) қалпына
келтіруге, жақсартуға, олардың қоғамға қауіпті жаңа әрекеттер жасауына,
өзіне-өзі және өзге адамдарға зиян келтіру қаупін, басқадай елеулі зиян
келтіру мүмкіндігін болғызбауға, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтауға бағытталған психиатриялық емдеу болып табылады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларьшың сипатын нақтылау мәселесінің
өзектілігін Р.И. Михеев, Б.А. Протченко[30, 85 б]. А.И. Чучаев және тағы
басқа зерттеушілер атап көрсетті.
О.Г. Петрованың пайымдауынша, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына
арналған нормалар қылмыстық кодекске енгенімен, олар қылмыстық-кұқықтық
қатынастарды реттемейді.
Бұл жағдай қылмыстық заңның мақсаты қылмыстық қол сүғушылықтан қорғау
болып табылатындығымен түсіндіріледі. Өзінің іс-әрекетІнің іс жүзіндегі
сипаты мен қоғамдық қаупін үғына алмайтын адамның қоғамға қауіпті іс-
әрекетін қылмыстық қол сұғушылыққа жатқызуға болмайды, себебі мұндай
әрекеттерде қылмыс кұрамы жоқ[34, 18 б]. Біздің ойымызша, қылмыс жасаған
және психикасы есінің дұрыстығын жоққа шығармайтындай бұзылған адамдарға
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын соттың үкімімен тағайындалатын
бұл ережені "басынан аяғына қояды".
Осы орайда Р.И. Михеев пен Б.А. Протченконың пікірлерінде нақтылық
жетіспейді. Олардың айтуынша, есалаң адам жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекет - бұл құқық қатьшасын туғызатын заңдық факт.
Мұны анықтағаннан кейін сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдануға құқылы.
Осындай құқыққатынасының субъектілері бір жағынан - мемлекет, ал екінші
жағынан - қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау кезінде өз әрекетінің іс
жүзіндеғі сипаты мен қоғамдық қаупін ұғына алмаған болған адам.
Есі дұрыс емес адамдарға қатысты Жалпы бөлімнің іс-әрекеттің онша елеулі
еместігі, қылмыстық заңның қолданылу шектері, қылмыстық жауаптылық
басталатын жас мөлшері, ескіру мерзІмі және басқа нормалары қолданылады[34,
85 б].
Қылмыстық кодекс бойынша, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
есі дұрыс еместерге, сол сияқты есінің дұрыстығы шектелген күйде қылмыс
жасаған адамдарға да, сондай-ақ алкоголизм мен нашақорлықтан зардап шегетін
қылмыскерлерге қолданылатыны көзделген.
Соңғыларына қатысты мәжбүрлеп емдеуге байланысты туындайтын
қатынастардың қылмыстық-құқықтық сипатта болатынын толық сеніммен айтуға
болады. Есі дұрыс емес адамның қоғамға қауіпті іс-әрекеттерінен туындайтын
құқықтық қатынастардың сипаты туралы мәселені қарастырғанда мынадай
қиындыққа тап боламыз.
Есі дұрыс емес адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген.
Демек, осындай шараларды тағайындауға, өзгертуге және жоюға байланысты
қатынастарды қылмыстық-құқықтық нормалар реттейді.
Аталмыш құқықтық қатынастардың пайда болуына әкелетін заңдық ақиқат
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген
қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің жасалуы болып табылады. Осындай құқықтық
қатынастың субъектілері, бір жағынан, есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті
іс-әрекет жасаған адам және екінші жағынан - арнайы өкілетті органдар
тұлғасындағы мемлекет.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға орай пайда болатын
құқыққатынастарының мазмүны олардың субъектілерінің қүқықтары мен
міндеттері болады.
Мемлекет адамға мәжбүрлеп емдеуді тағайындауға қүқылы болса, қоғамға
қауіпті әрекет жасаған адам осылайша емделуге міндетті. Бұл адам өзінің
психикалық жағдайына және жасаған іс-әрекетінің қауіптілігіне сай келетін
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларыньщ түріне құқылы.
Демек, мәжбүрлі емдеуді тағайындау кезінде мемлекет осы мән-жайларды
ескеруге тиіс. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолданылуына
байланысты құқықтық қатынастар туындайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің VIII бөлімінде көзделғен
шараларды Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында
көрсетілген қылмыстық-құқықтық ықпал ету сипатындағы өзге де шараларға
жатқызуға болады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануға байланысты
туындайтын қүқықтық қатынастар - қылмыс болып табылмайтын, бірақ қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаудың, сол сияқты қылмыс жасаудың нәтижесінде туындауы
мүмкін қылмыстық-құқықтық қатынастардың белгілі бір түрі.
Осы орайда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары жасалған іс-
әрекеттің қауіптілігіне сай болуы керек деген пікірмен келісе алмаймыз.
Біздің ойымызша, құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері
төмендегідей:
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген
қоғамға қауіпті қылмысты есі дұрыс емес күйдегі адам тарапынан жасалуының
заңдық фактісі, оны жасау кезінде оның есі дұрыс емес куйде болғаны, яғни
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға
қауіптілігін ұғына алмағаны, немесе психикасының созылмалы бұзылғаны,
психикасының уақыша бұзылғаны, кемақылдылығының немесе психикасының басқа
да дертті күйінің салдарынан оларды басқара алмағаны көрсетілген. Қоғамға
қауіпті іс-әрекет жасаған адам, бір жағынан және арнайы өкілетті органдар
тұлғасындағы мемлекет, екінші жағынан құқықтық қатынастардың субъектілеріне
айналады.
Ал осы субъектілердің құқықтары мен міндеттері құқықтық қатынастардың
мазмұны болады. Мемлекет адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын тағайындауға қүқьілы болса, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
адам осындай шараларға душар болуға міндетті. Бұл адам өзінің психикалық
жағдайына және өз-өзіне және айналадағыларға зиян келтіру қаупіне, басқа да
елеулі зиянның болу мүмкіндігіне сай келетін медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары түрінің тағайындалуына қүқылы.
Қылмыс жасаған кезде есі дұрыс болған, яғни ұғына отырып ерікті мінез-
құлық танытуға қабілетті күйде болған, бірақ өзінің іс-
әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық
дәрежеде
ұғына алмаған немесе психикасының бұзылуы, кемақылдылық немесе
психиканың басқадай бұзылуы (соның ішінде маскүйінде, қатты жан күйзелісі)
салдарынан оларды басқара алмаған субъектінің қылмыс жасауының заңдық
фактісі.
Бұл ретте құқықтық қатынас қылмыстық-құқықтық сипатта болады, ал
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын орындау тәртібі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 88-бабының 3-бөліміне сәйкес
белгіленеді.
Осындай құқықтық қатынастардың субъектілері қоғамға қауіпті іс-әрекет
жасаған адам және арнайы өкілетті органдар тұлғасындағы мемлекет болады.
Құқықтық қатынастың мазмұны неғұрлым кең, ол қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауапқа тартылып және жазалануымен байланысты.
Осы орайда егер қылмыс жасау кезінде субъектінің мінез-құлқына оның
психикасының бұзылуы әсер еткен болса, мемлекет оған жаза орындаумен
байланысты медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауға құқылы,
ал қылмыс жасаған адам жазасын алуға және онымен ұштасатын медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларына душар болуға міндетті.
Қылмыс жасау кезінде есі дұрыс, яғни ұғынатын ерікті мінез-құлық
ұстануға қабілетті күйде болған, өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс
жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін толық дәрежеде ұғынуға және
оларды басқаруға қабілетті болған, бірақ қылмыс жасағаннан кейін психикасы
бүзылып, кемақылдылыққа ұшырап, сөйтіп жаза тағайындау немесе орындау
мүмкін болмай қалған субъектінің қылмыс жасауының заңдық фактісі.
Бұл адам ұғынатын ерікті мінез-қүлық үстану қабілетін қалпына
келтіргенге дейін қүқықтық қатынастар бір жақты, күзету сипатында болады.
Ал осы адам үғынатын ерікті мінез-құлық ұстану қабілетін қалпына келтірген
соң құқықтық қатынас әдеттегі қылмыстық-құқықтық сипатқа ие болады да, адам
қылмыстық жауапқа тартылуы және жазалануы тиіс.
ПІкірімізді дәлелдеу үшін С.В. Бородиннің мына сөзіне назар аударайық:
"Мәжбүрлеу шараларыньщ заңдық деп аталуының себебі, осы шараларды
қолданудың негіздері, сол сияқты мақсаттары мен түрлері, қолдану мен
тоқтатудың тәртібі де қылмыстық заңмен анықталады; оларды тағайындау
процедурасы қылмыстық іс жүргізу заңымен регламенттелген; қоғамға қауіпті
іс-әрекет, сондай-ақ қылмыс жасаған нақты адамдарға қатысты мәжбүрлеу
шараларын сот тағайындайды; сот мәжбүрлеу шараларын қолдануды ұзарту,
өзгерту және тоқтату жөніндегі кейінгі шешімдерді де қарайды...
Мәжбүрлеу шараларының медициналық деп аталуьшың себебі, осы шараларды
тағайындаудың, өзгертудің және тоқтатудың негіздері, дәл солай мақсаттары,
түрлері, жағдайлары өзінің мазмүны жағынан қолданылатын адамның психикалық
жай-күйіне байланысты"35, 240 б.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің VII бөлімінде көзделген
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын Қылмыстық кодексінің 2-бабы 2-
бөлігінде көрсетілген "...өзге де қылмыстық - құқықтық ықпал ету
шараларына" жатқызуға болады.
Қылмыстық-құқықтық сипаттағы осы шаралардың қолданылуына орай құқықтық
қатынастар туындайды.
Сот-психиатриялық сараптама комиссиясының ұсыныстарын ескере отырып, сот
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындайды, өзгертеді, күшін
жояды.
Дегенмен сараптама қорытындысы сот үшІн міндетті емес. Ол өзінің
қабылдаған шешімін себеп етіп онымен келіспеуге қүқылы.
Мәжбүрлеп емдеудің белгілі бір түрін тағайындау кезінде сот осы
шаралардың қахеттігі мен жеткілікті болуын, шамадан тыс ем тағайындауға жол
бермеуге негізделген ізгілік пен әділдік қағидаларын басшылыққа алуы тиіс.
Қандай әрекеттің: қоғамға қауіпті іс-әрекеттің не қылмыстың орын алуына
орай медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың процессуалдық
нысандары ажыратылады.
Егер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде
көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет жасалған болса, және оны жасаған адам
сол сәтте есі дұрыс емес күйде болған, яғни өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздіғінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға қауіптілігін ұғына
алмаған немесе психикасының созылмалы бүзылуы, уақытша бүзылуы,
кемақылдылығы немесе психикасының басқа дертті күйде болуы салдарынан
оларды басқара алмаған болса, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
соттың ұйғаруымен тағайындалады.
Егер қылмыс жасалып, оны жасаған адам сол сәтте есі дұрыс болған, яғни
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамға
қауіптілігін толық дәрежеде үғына алған немесе психикасының созылмалы
бүзылуы, уақытша бұзылуы, кемақылдылығы немесе психикасының басқа дертті
күйде болуы салдарынан (соның ішінде маскүйінде, жан күйзелісі салдарынан)
оларды басқара алмаған болса, онда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
жазамен қатар, соттың үкімі бойынша тағайындалады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың негіздері олардың
заңнан және медицинадан бастау алып, үйлесетініне байланысты.
Осындай үйлесімділік олардың заңды түрде әрі негізделіп қолданылуын
қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану негіздерінің
тұжырымдалуында нақтылық жетіспейді.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 88-бабы 1-бөлігінің негізінде сот медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын:
а) есі дұрыс емес жағдайда Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміндегі
баптарда көзделген әрекеттерді жасаған;
б) қылмыс жасағаннан кейін психикасы жазаны тағайындау немесе
орындау
мүмкІн емес болып бүзылған;
в) қылмыс жасаған және есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын
психикасының бұзылуынан зардап шегетін;
г) қылмыс жасаған және алкоголизмнен немесе нашақорлықтан
не
уытқүмарлықтан емдеуге мұқтаж деп танылған адамдарға тағайындауы мүмкін.
Осындай адамдарға тән ортақ сипаттар төмендегідей:
а) қылмыстық түрғыда маңызы бар жағдайда адамның таңдау жасауына
әсер еткен психикалық бүзылудың бар болуы;
б) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөлімінде
көзделген іс-әрекеттің жасалуы;
в) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz