Қылмыстық заң бойынша қылмыс құрамдарының белгілері
М а з м ұ н ы
К і р і с п
е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1-тарау. Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның
қылмыс құрамдарын анықтаудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қылмыс құрамы және қылмыстық
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Қылмыс және қылмыс құрамы ұғымдарының ара
қатынасы ... ... ... ...19
2-тарау. Қылмыс құрамдарының белгілері және түрлері
2.1 Қылмыстық заң бойынша қылмыс құрамдарының
белгілері ... ... ...26
а) қылмыс құрамдарының гинесологиялық және қоғамға
қауіптілік дәрежесін сипаттайтын
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...26
ә) анықталған және бағаланатын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
б) позитивтік және негативтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
в) тұрақты және айнымалы
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3-тарау. Қылмыстық құрамның мазмұны және қылмыстың объектісі мен
субъектісі
3.1 Қылмыстық құрам мазмұнының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Қылмыс объектісінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.3 Қылмыс субъектісінің түсінігі және оның міндетті
белгілері ... ...51
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 66
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодексінің 3-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықтың жалғыз ғана негізі:
Қылмыс жасау, яғни қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып
табылатындығы - туралы аталып өтілген [3.3 б.].
Нақты қылмыс ұғымы Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 9-бабы
бойынша төмендегідей етіп көрсетілген: Қылмыстық кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Бұдан байқайтынымыз, аталған қоғамдық
қауіпті әрекет Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінде
көрсетілген белгілі-бір қылмыс құрамын құрайды.
Қылмыс құрамы, оны зерттеу мәселелері ертеден келе жатқан маңызды,
өзекті жәйттердің бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықта аталған қылмыс құрамын құрайтын негізгі төрт
элементтер мен факультативті белгілер нақты көрсетілген. Олар:
1. Қылмыс объектісі;
2. Қылмыс субъектісі;
3. Қылмыстың объективтік жағы;
4. Қылмыстың субъективтік жағы.
Аталған әрбір элементтің қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс деп атап өту
үшін әрбірінің алатын орны бар.
Қылмыс объектісі – қоғамдық қауіпті әрекетпен, яғни қылмыс бағытталатын
материалдық дүние, зат, адам және тағы да басқа қоршаған ортадағы
жетістіктер [2.59 б.].
Қылмыс құрамының объективтік жағы – қоғамдық қауіпті әрекеттің сипатын
көрсететін, қол сұғушылықтың мәнін ашатын әрекет немесе әрекетсіздік [2.67
б.].
Қылмыс құрамының субъективтік жағы – жоғарыда аталған мәселелерге
қатысты ең басты қылмыс істеуші адамның ішкі психологиялық қатынасы [2.91
б.].
Мұның барлығын қарастыра келе сол объектіге қол сұғушы, сол әрекетті
немесе әрекетсіздікті жүзеге асырушы, оның психологиялық қатынасы сайып
келгенде қылмыстық әрекетті істеуші тұлғаға келіп тіреледі.
Қылмыстық кодекстің 14-бабында есі дұрыс, кодексте белгіленген жасқа
толған жеке адам ғана қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс деп тура
аталған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана тұлға – адам
танылады [2.80 б.].
Қылмыстық заң қылмыстық жауапкершілікке өзінің істеген іс-әрекетіне
есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі
дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде
өзінің істеген іс-әрекетіне есеп бере алмаса, яғни қылмысты есі дұрыс емес
күйде істеген болса, ол адамның істеген іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны:
қасақаналылық пен абайсыздылық жоқ деп саналады. Қоғамға қауіпті іс-
әрекетін ұғынып, оның мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі
дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлі деп танылады. Адамды кінәлі деп танып,
оны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін адамды қылмыс субъектісі ретінде
сипаттайтын заңдық белгілердің болуы қажет. Мұндай белгілер ретінде жас-
шама мен есі дұрыстық танылады. Есі дұрыстық түсінігімен қылмыстық құқық
пен соттық психология көп мән беретін есі дұрыс еместік түсінігі тығыз
байланысты.
Әрбір есі дұрыс адам белгілі-бір жасқа толған сәтте ғана өмірдің шын
мәнін, жақсы мен жаманды бөліп, дүниетанымдық қасиеті қалыптасып, өмірлік
тәжірибеге ие болады. Осыған орай қылмыс субъектісінің жас-шамасын дұрыс
анықтау да қылмыстық құқық ғылымында да өзіндік рөльге ие.
Қылмыс субъектісі қылмыстық құқықтың маңызды және даулы мәселесі болып
қала бермек.
Қылмыстық құқықтың зерттеу объектісі қылмыс және жаза мәселесі болып
табылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстардың түрлерін, олардың
жауаптылықты ауырлататын түрлерін анықтаумен айналысады. Бұл міндетті
жүзеге асыру үшін жекелеген қылмыстардың қылмыстылығын білдіретін
белгілерді анықтау қажет болады, соған байланысты қылмыстық құқық құрам
элементтері деген ұғымды қолданып, олардың қатарына қылмыстың объектісі,
объективтік жағы, субъективтік жағы, сонымен қатар субъектісі деген
қылмыстың мағынасын, түсінігін ашатын құралдарды жатқызады. Құрам
элементтері деген ұғымның өзі де жалпы және кең ұғым ретінде бағаланады,
себебі бұл элементтер оларды сипаттай алатын белгілердің жиынтығынан
құралады. Осы белгілерді қолдана отырып, нақты қоғамға қауіпті әрекеттерді
талдай отырып, қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын және оның
құрылымын ашуға болады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – қылмыстың құрамы және оның элементтері.
Дипломдық жұмыс тақырыбының пәні – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық-құқықтық заң нормалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы
бойынша қылмыс құрамы мен элементтерін ұғыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, үш негізгі тарау 9 бөлімімен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 67
бетті құрайды.
1-тарау. Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
Қылмыс – жай әлеуметтік құбылыстың бір түрі ретінде ғана
емес, ол сонымен бірге қылмысты сипаттай алатын және оның
қауіптілігін көрсете алатын әлеуметтік саяси тұрғыдан қауіпті
белгілермен элементтердің жиынтығы ретінде бағаланады. Қылмысты
квалификациялау үшін қылмыстық заңдағы жекелеген қылмыс түрлерінің
қылмыстық құқықта белгіленген ерекшеліктерін немесе оларды өзге
қылмыстардан ажырататын белгілер тобымен жақсы таныс болуы
керек.
Әрбір қылмысты білдіретін белгілер тобының жиынтығы арқылы
ғана жеке қылмыс құрамдары өзге құрамдардан ажыратылады және
нақтыланады. Әрине, әр қылмыс құрамының элементтерін сипаттайтын
белгілер өзгелеріне ұқсамайтын тек осы құрамға ғана тән
сипатта болады деп түсінуге болмайды. Қоғамдық құбылыстардың,
процестердің кейде бір-біріне кейбір белгілері ұқсас болып
келетіндігі тәрізді қылмыс құрамдары да кейбір құрам
элементтерінің белгілері бойынша бір-бірімен жақын, ұқсас болып
келеді.
Қылмыстық заңның ерекше бөліміндегі қылмыстардың көпшілігі
обьектісі, субъективтік жағы және субъектісі бойынша бірін-бірі
қайталайтындай дәрежеде. Мұның себебі қылмыстық құқықтық
ережелерге байланысты. Мысалы қылмыстық құқық қылмыстық
жауаптылықты әдетте 16 жастан белгілейді және тек есі дұрыс
адамдарға кінә артып, жауаптылық жүргізеді. Немесе қылмыстық
Кодекс Ерекше бөлімінің тараулары қылмыс объектілері бойынша
топтастырылған, сондай-ақ қылмыстық субъективтік жағы бойынша
қылмыстық құқықта қасақаналық және абайсыздықтағы кінә нысандары
белгіленген.
Міне осындай ережелер қылмыс құрамдары белгілерінің көпшілік
жағдайдағы ұқсастықты білдіруінің басты себебі болып
табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстық объективтік жағының
белгілері бойынша да бірін-бірі қайталайтын құрамдар кездеседі.
Мысалы, қорлау (130-бап), Өкімет өкілін қорлау (320-бап), Сотты
құрметтемеу (342-бап), Әскери қызметшіге тіл тигізу (371-бап).
Осындай ұқсастықтардың кездесуіне қарай сот – тергеу практикасында
қылмысты квалификациялауға байланысты қиындықтар туындайды.
Қылмысты квалификациялауды дұрыс жүргізудің осындай ұқсас қылмыс
құралдарының өзара атқарылатын құрам элементтерін анық білуі
қажет [3.138 б.].
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің қолданылуының
әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден, белгілерден құралып
бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек бұл “қылмыс құрамы”
деген атауда бірнеше құрамдас бөліктердің өмір сүретінін, ал
қылмыстық жауаптылықты белгілеу немесе жасалған қылмыс уақиғасы
бойынша айыпты деп тану үшін сол қылмыс оқиғасының
белгілі болуы ғана емес, адамның негізді жауаптылығын ашып
бере алатын белгілердің анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз рөлі бар.
Қылмыстың объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша қорғауға
алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың
және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну керек. Кейбір
әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық қатынастар”
деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер, құқықтар мен
құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар” деген ұғымға
жатқызылады.
Қылмыстың объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда қылмыстық
факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын белгілер тобына
сипаттама беріледі. Объективтік жақты қылмыстың жасалу
уақиғасын білдіретін элемент ретінде түсінуді ұсыну, ол
объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттайды” деген
ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам элементінде қылмыстың
қоғамға қауіптілігін көзге көрсете алатын сыртқы белгілер
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, елеулі зардап, себепті
байланыс, қауіпті құрал, тәсіл, жағдай тәрізді т.б. белгілер
түгелденеді немесе осы бағыттағы материалдарды квалификация
жүргізуші субъект іздестіреді.
Қылмыстық субъективтік жағы ретінде қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін білдіретін ішкі
жағы белгілері алынады. Демек бұл құрам іс-әрекетіне,
зардапқа, қылмыс тәсіліне, жағдайына деген психикалық қатынасы
сонымен бірге қылмыстың жасалуына түрткі болған ішкі
сезімдер ашылады. Яғни қылмыскер адамның қылмыстың объектісі
мен объективтік жағының белгілеріне деген ми жұмысының
шешімдері анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісі ретінде қылмыстық жауаптылық жасына
жеткен, есі дұрыс, кінәлі адам алынады. Қылмыстың құрамын
негізінен субъективтік және объективтік бағыттардағы
белгілерден құралатынын ескеріп, оның ұғымын осы екі
бағыттағы белгілердің жиынтығы түрінде алу қисынды және өзге
әдебиеттерде де осындай сипатта беріледі. Сонымен, қылмыс
құрамы дегеніміз, қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын объективтік және
субъективтік белгілердің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс құрамының элементтері өзара бір-бірімен байланысты
ұғымдар. Мысалы қылмыстың объективтік жағы мен субъективтік
жағының ұғымы және оларды құрайтын белгілер бірін-бірі
дәлелдеуші, анықтаушы рөл атқара алады. Яғни қылмыстың
объективтік жағы сыртқы бейнесін сипаттаса, ал субъективтік
жақ ішкі бейнесін негіздейді. Бұл ұғымдар қылмыстық құқықта
бір медальдің екі жағы іспеттес ұғымдар болып табылады.
Яғни қылмыстың сыртқы жағы болмаса, оның ішкі жағы да
болмайды.
Қылмыстың объектісі өзге құрам элементтерінің ішінен
қылмыстың объективтік жағымен тығыз байланысты, өйткені кінәлі
адамның жасаған қауіпті іс-әрекеті оның зардабы заңмен
қорғалатын объектіге бағытталады. Ал қауіпті әрекеттің жасалуы
заңмен қорғауға алынған объектінің бұзылғанын білдіреді [2.59
б.].
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыс объектісімен де
байланысы бар. Бірақ бұл байланыста, яғни субъективтік жақ
қылмыстың объективтік жағының белгілері арқылы қылмыс
субъектісімен байланысатын тәрізді болып көрінеді. Өйткені
қылмыскердің қауіпті іс-әрекетіне немесе зардапқа деген
психикалық қатынастары іске асырылғанда объективтік жақтың
белгілері көрініс алып, заңмен қорғалатын объектіге нұқсан
келеді.
Қылмыстың субъектісі қылмыстың субъективтік жағымен тікелей
байланысты. Себебі объективтік жақтың белгілеріне деген
әртүрлі психикалық қатынастар және қылмысты әрекеттің
орындалуына түрткі болған ішкі сезімдер, сонымен қатар
әрекеттің мақсаты барлық кезде адам ойынан шығып жатады.
Сондықтан қылмыскер адам болмаса қылмыстың субъективтік
жағына, объективтік жағына қатысты белгілер орын алмайды
[2.80 б.].
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың объектісіне
зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар болғанмен,
бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі кінәнің
белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ деп
танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан жасалған іс-
әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық жауаптылықтың
негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты квалификациялаудың
құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып отырған ереже
практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді. Мысалы қылмыстық
іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе қылмыс уақиғасы (мұндай
жағдайда фактіні немесе уақиғаны қылмыс емес, қылмысқа ұқсас
уақиға, факт деп бағалаған дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ
қылмыс құрамының бұл уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы
мүмкін. Тергеу практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам
және адам меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның
қайтыс болуы бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде
қылмыстық құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін
адамға сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы
шығарылғанда қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі.
Жоғарыда айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық
іс қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау, ол
мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды әрбір
фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір айта
кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы бар
екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты квалификациялау
жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол қылмыстық іс
қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық Кодексте белгілі бір
баптары бойынша қозғалады.
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс
құрамдарын анықтаудағы рөлі
Қылмыс құрамы элементтерінің қылмыстық іс-әрекеттерге
құқықтық талдау жасау кезінде кезектілікпен аталу тәртібі, ол
таза құқықтық емес, әлеуметтік сипатына байланысты болып
табылады. Әдетте қылмыс құрамының элементтері қылмыс объектісі,
объективтік жағы, субъективтік жағы және субъектісі деген
реттілікпен келтіріледі. Бірақ әдебиеттерде қылмыстық
субъективтік жағы мен субъектісінің орнын ауыстырып, субъективтік
жақты соңғы кезекте атайтын да бағыттар кездеседі.
Құрам элементтерінің кезектілік тәртібін белгілеу мәселесі
қылмыстық құқық қарастыратын зерттеу объектілерін әлеуметтік
тұрғыдан талдауға алғанда ашылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы белгісі
қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас қылмыстық
объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық қатынастың
түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың мазмұнын алуға да
әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта болады
деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде қоғамдық
қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс. Қоғамдық
қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс. Жаңа адам
тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз
өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып, ұжымдық өмірге
бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ айтқанда қоғам
мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз беретін қоғамның
құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол бір уақытта отбасы
мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б. бола алады. Және бұл
белгілер бір адамның бойында бір-біріне қарсы бағытта болмай,
олар өзара үндесіп жатуы керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы бүтін
қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және саяси
формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын білдіре
алады.
Сондықтан қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамды білдіретін
күш дейміз. Сонымен, адамның қоғам мүшесі ретінде қоғамдық
қатынастардың қатысушысы болып табылатын жағдайы мынандай
қорытынды жасауға әкеледі. Егер қоғамдық қатынастарды жеке
адамдарда бар биологиялық құрамдарын да кеңірек алсақ, онда
бұл әлеуметтік сапалар арасындағы қатынастар болып табылады.
Бұл қоғамдық қатынастың құрамын, оның қоғамды қозғаудағы,
қалыптастырудағы ролін ашудың ең қарапайым түрі. Өйткені
қоғамдық қатынастардың қатысушылары ретінде адам ғана емес,
мекеме, ұйымдар мемлекеттер де бола алады [2.18 б.].
Қылмыстық заңмен қорғауға алынған қылмыс объектісі ретінде
аталатын қоғамдық қатынастардың қоғам, жеке адам өміріндегі
ролі осындай маңызды болуына байланысты қылмыс құрамының
элементі ретінде бірінші кезекте аталады. Сонымен қатар
адамда қылмыстық ниеттің пайда болуының алғашқы кезеңінде-ақ
және оның жасаған қауіпті іс-әрекеттері қоғам, адамзат үшін
аса қажетті қылмыс объектісіне бағытталады. Бұл кездейсоқ емес.
Әлеуметтік-экономикалық дамуда жай еңбек бөлінісі ғана пайда
болып қоймайды. Сондай-ақ қоғам мүшелерінде әлеуметтік мүліктік
т.б. айырмашылықтар пайда болып, олар әртүрлі деңгейлерде
бола алады. Әрбір адам өз заманының адамы болғандықтан,
осындай айырмашылықтар қоғам мүшелерінің арасында мүліктік,
саяси, т.б. артықшылықтарға ұмтылуға себепші болады. Оның бір
тәсілі қылмысты әрекеттер жасау арқылы қоғамдық қатынастарға
зиян келтіре отырып өз мұқтаждығын қанағаттандыру болып
табылады дейміз.
Осы еңбектен де қылмыс – объективтік құрамы бойынша жеке
адамның немесе қылмыс субъектісінің адам мен адам немесе
жеке адаммен заңды ұйым, ұжым арасында қалыптасқан қатынасқа
зиян келтіру болып табылады. Бұл қылмысты қоғамдық маңызды
құбылыс ретінде бағалатады. Тіпті қылмыскер жеке адамға зиян
келтіргенде де қоғамға зиян келтірген болып есептеледі,
өйткені жәбірленуші адамда қоғам мүшесі. Осы айтылғандар қылмыс
объектісінің қайдан шығатынын, оның неліктен бірінші кезекте
аталатынын ғана емес, сонымен бірге қылмыстың қоғамға
қауіптілігін де білдіреді.
Әлеуметтану теориясынан келгенде адам әрекетін бағалаудың
критерийі қоғамдағы объективтік заңдылыққа іс-әрекеттің
сәйкестік шамасы болып табылады.
Әлеуметтік ортадағы әрекеттердің бағыты, қауіптілік дәрежесі
әртүрлі. Жалпы әлеуметтік әрекеттердің кейбіреуі қоғамдық
жүйенің даму заңдылықтарына сәйкес келеді, ал кейбір түрлері
қоғам талабына тұрады. Сондай-ақ осы уақытта емес болашақта
қарсы қолданылатын әрекеттерде кездесе алады. Мұндай
әрекеттердің ішінен қоғам талабына қарсы тұратын әрекеттер
зиянды, қоғамға қауіпті деп бағаланады, олардың қоғамға
қауіптілігі барынша жоғарылары қылмыс ретінде белгіленеді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің қауіптілік қарқындарының
шамасына (мера интенсивность и действия) дәрежесіне қарай
зиянның мөлшері белгіленеді және осы критерийде қылмыс теріс
қылықтан ажыратылады. Қылмыстық құрамның объективтік жағын
сипаттауда (мысалы бұзақылық, билікті не қызметтік өкілеттікті
асыра пайдалану қылмыстарында) көрінеу, кәнігі, аса кәсіби
түрде деп келтірілетін ұғымдар да осы қылмысты әрекеттердің
қарқындылық шамасына қарай анықталады. Мұндай қарқындарды кейбір
қылмыс түрлерінде дәл анықтау қиын, ол көбінесе бағаланушы
ұғым ретінде заң нормасында белгіленіп, іс жүзінде анықтауды
квалификация жүргізуші қызметкердің еркіне беріледі.
Қылмысты іс-әрекеттер заң шығару жұмысында практикадан, яғни
қоғам өмірінен алынады, себебі қылмыстар қоғамға таралған
әрекеттер болып табылады. Содан алынады. Қылмысты іс-әрекеттер
қатарында практикада әлі кездеспесе де алдағы уақыттарда болуы
мүмкін деп заң шығарушының қылмысты деп таныған әрекеттері
болуы мүмкін. Бұл өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық заңының 96 -бап 2-бөлімінің М пунктінде
қарастырылған “жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану
мақсатымен жасалған” кісі өлтіру Қылмыстық Кодекс 1997 жылы
бекітілгенге дейін сот-тергеу практикасында кездескен жоқ.
Бірақ заң шығарушы мұндай кісі өлтіру түрі шетелдердің
практикасында бар, алдағы уақыттарда бізде де кездесуі мүмкін
деген болжаммен заңға енгізді.
Қылмысты іс-әрекеттер мен зардаптың қарқындылық шамасын
қылмыстық құқықтық тұрғыдан талдағанда осындай түсіндірмемен
шектелуге тура келеді. Ал бұл қарқындылық шаманы әлеуметтік
тұрғыдан талдасақ, онда қылмыстық құқықтық ережеден аса
бастаймыз. Себебі қасақана немесе абайсызда қылмыстар жасау,
аяқталған қылмыстармен қылмысқа даярлану немесе оқталу, сондай-
ақ қылмысқа қатысушылар мен оған жанасушылардың әрекеттерінің
қарқындылық дәрежесі бірдей емес.
Келесі айта кететін жәйт, ол қандай іс-әрекеттер қоғамға
қауіпті деп танымды деген сұраққа жауап табу. Жауапты анық,
әрі қысқаша былай беруге болады. Қылмысты әрекеттер зардап
келтіретін әрекеттер деген сөзбен тоқталуға болмайды. Ол іс-
әрекеттер қалыптасқан жағдайға зардап келтірудегі ерекше
тәсілді білдіреді және олар тек қоғамдағы қатынастарды
бұзатын немес бұза алатын әрекеттерді қамтиды. Осындай
себептерден қылмыс құрамында объективтік жақ белгілері қылмыс
объектісінен кейін екінші кезекте қарастырылады.
Қылмыстық құрамдарда субъективтік жақ белгілерінің үшінші
кезекте қарастырылуына бірнеше себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден жоғарыда айтқанымыздай объективтік жақтың белгілері
қылмыстың сыртқы бейнесін, сипатын көрсетсе, субъективтік жақтың
белгілері қылмыскер адамның сол сыртқы белгілерге деген ішкі
ойын, оның бағытын ашып береді. Қылмыстық құрамдарға талдау
жасағанда, әрине сыртқы бейнесін ашқаннан кейін, оның ішкі
жақ, яғни қылмыскердің ми жұмысындағы әрекетіне және зардапқа,
қылмыстық объективтік жағының қосымша белгілеріне деген ой
қатынасын қарастыруға өткен тиімді, әрі мәселені кезектілікпен
талдауды білдіреді [2.91 б.].
Бұл мәселеге анығырақ үңілсек, шындығында қылмыстың
объективтік жағының белгілерінен бұрын субъективтік жақты
құрайтын белгілері алдымен пайда болады. Бұлар кінәнің
нысандарын құрайтын белгілерде, ниетпен мақсатта да әрекетпен,
зардаптан бұрын пайда болады. Анығырақ айтқанда кінәліде
қылмысты іс-әрекет жасаудан бұрын қауіпті әрекет жасауға
итермелейтін ниет пайда болады. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық
қылмыстарын құрайтын әрекеттер орын алу үшін алдымен
пайдақорлық ниет пайда болады. Сол сияқты қылмысты әрекет
жасардың алдында немесе сол кезде, өзінің әрекетінің қауіпті
екенін сезеді, ол әрекеттің белгілі бір зардаптар тудыратынын
көре біледі және сондай зардаптардың туындауын тілеуі немесе
оған саналы түрде жол беруі мүмкін. Бірақ осындай
себептерге қарамай қылмыстық субъективтік жағының объективтік
жақтан кейін қаралу себебі, ол қылмысты кінә, ниет, мақсатқа
жетуге жағдай жасайтын әрекеттер жасалмай, зардап туындамай
тұрып, қылмысты уақиғаның бар екендігін көру қиындығына
байланысты болып табылады. Яғни адамның іште жатқан қылмысты
белгілері сыртқа шыққанда ғана және заңмен қорғалатын
объектілерге нақты қауіп туындағанда немесе олар бұзылғанда
қылмыс уақиғасы туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен, оның
іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті (мысалы
кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-әрекеттер
толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер қылмыстың
жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру бағытындағы
әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса, онда қылмыстың
ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды. Демек бұл
белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы қылмыс
процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен кейін
анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да мүмкін.
Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз анықтай
келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді, өйткені бұл
уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі мүмкін. Мысалы
түн уақытында адамның үй есігін бұзып жатуы сырттай
қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті білдіре алады.
Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы үйдің иесі болып
шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б. себептерге байланысты
осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл жағдайда қылмысты кінә
немесе ниет болмауына байланысты қылмыстық объективтік жағының
да белгілері жоқ деп танылады. Яғни қоғамға қауіпті іс-
әрекет жоқ.
Міне осындай реттілікпен қылмыстық құрам элементтерін
келтіргенде, соңғы кезекте қылмыс субъектісі анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісіне қойылатын талаптарда көп емес. Қоғамға
қауіпті іс-әрекетті жасаған адамда екі белгінің болуы шартты.
Олар адамның есі дұрыстығы, яғни жасаған іс-әрекетінің
мағынасын түсіне алуы және өз әрекеттеріне жетекшілік жасай
білуі және екіншіден қылмыстық жауаптылық жасына жеткен
болуы.
Қылмысты квалификациялауда және қылмыстық құрам элементтерінде
қылмыс субъектісінің соңғы кезекте белгіленуін тергеу
практикасының мынандай қызметімен де негіздеуге болады.
Жоғарыда айтқанымыздай кейбір жағдайларда қылмыс жасаған адам
әлі белгілі болмаса да қылмыс болып шығуы мүмкін деген
болжаммен уақиға, факт бойынша қылмыстық іс қозғалып жатады.
Мұндай жағдайларда тергеушіге қылмыстың субъектісі ғана емес,
субъективтік жақтың белгілері де белгісіз болады. Яғни
қылмыстық іс зардап туындау фактісі бойынша қозғалып, оған
Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің тиісті бабы бойынша
квалификация беріледі. Нәтижесінде кінә және қылмыс
субъектісі анықталғанда айып тағылып, ал зардап туындау
фактісінде адамның кінәсі немесе субъектіні құрайтын белгілер
болмаса, онда іс қысқартылады.
1.3 Қылмыс құрамы және қылмыстық заң
Қылмыс құрамы – бұл нормативтік ережеге сәйкес анықталатын
және соған сәйкес қолданылатын ұғым. Қылмыс құрамын анықтаудың
заңды моделі, ол қылмыстық заң [2.18 б.].
Қылмыстық заңның құрылымына қылмыс құрамына қатысты және
оған қатысты болып есептелмейтін басқа да ұғымдарды қамтиды.
Қылмыстық заң нормалары арқылы қылмыстық құралдардың мағынасы
ашылып ғана қоймай, сонымен қатар әр қылмысқа белгіленген
жаза түрлері де қарастырылады. Демек нормалар санкциясы
қылмыстық құрам ұғымынан тысқары жатыр.
Қылмыстық заң бойынша қарастырылатын қылмыс құрамы,
қылмыстық-құқықтық норма және қылмыс деген ұғымдардың ара
қатынасын ашу қажеттілігі туындайды, себебі квалификация
жүргізуде бұл ұғымдардың қолданылу деңгейін білу міндетті
болып табылады.
Қылмыстық құрамның түсінігі және оның элементтері мен
белгілері, сондай-ақ квалификация жүргізуде қолданылатын Жалпы
және Ерекше бөлімнің баптары бұдан бұрынғы бөлімдерде айтылды.
Қылмысты квалификациялау негізінен Қылмыстық Кодекстің Ерекше
бөлімінің нормалары бойынша жүргізілетіндіктен онда әр бабының
диспозициясы сол құрамға сипаттама беру міндетін атқаруы тиіс.
Құрам және оның белгілері Ерекше бөлімнің баптарында
келтіріледі деп айтуға негіз бар тәрізді. Себебі ол баптар
өзіне сәйкес келетін барлық қылмысты әрекеттерді қамти білу
үшін, толық, анық, әрі сенімді болуы және тұрақты қолданылу
сапасына ие болуы керек. Бұл заң баптарына, оның
диспозицияларына қойылатын қағидалар. Бірақ қылмыстық Кодекстің
Ерекше бөлімінің ешбір бабы қылмыстық құрамы элементтерінің
белгілерін толық тізіп сипаттамайды. Олардың көпшілігі
объективтік жақтың белгілерін келтірумен шектелсе, ал
кейбіреулері объективтік жақтың және субъективтік жаққа қатысты
белгілерді ғана келтіреді. Мысалы 134- бап, баланы қасақана
ауыстыру. Қылмыстық субъектісі де осы тәріздес кейбір баптарда
аталса (мысалы 224-бап, Заңсыз сыйақы алу. Диспозициясы
“Мемлекеттік органның немесе мемлекеттік ұйымның мемлекеттік
қызметтерді атқаруға уәкілетті адамы болып табылмайтын
қызметтерінің немесе оған теңестірілген адамның, сол сияқты
мемлекеттік емес ұйымның басқару қызметтерін атқармайтын
қызметкерінің ... ), ал кейбіреуінде айтылмайды. Ал қылмыстық
объектісін дәл болмаса да, нұсқап көрсететін диспозициялар
кездеседі. Мысалы 96-бап кісі өлтіру, яғни басқа адамға
құқыққа қарсы қаза келтіру. Осындай жағдайларға қарай отырып,
баптау диспозициялары қылмыстық құрамын бейнелейді немесе
оның маңызын ашады деп айтуға болмайды. Демек қылмыс құрамы
мен норма диспозицияларының айырмашылықтары ғана емес
міндеттері де бөлек деп түсіну керек. Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары нақты қылмыс құрамының ерекшелігін
білдіретін белгілерді көрсетуді міндет тұтады. Ал оның басқа
және ұқсас құрамдардан айырмашылығы, яғни құрам элементтерінің
ерекшеліктері түсіндірме беру кезінде немесе оқулық
әдебиеттерде ашылады. Сондықтан қылмыстық құрамдарды оқу,
меңгеру, онымен практикада жұмыс істеу үшін, тек қылмыстық
заңды оқып шығумен шектелуге болмайды. Заңды оқу арқылы
халық қандай әрекеттер қылмысты болып табылатыны және қандай
жаза түрлері, оның көлемі белгіленгені туралы хабардар болып,
үстірт, алғашқы қажетті түсінік ала алады.
Ал қылмыстық заңмен үнемі жұмыс істеу үшін құқық
қолданушы қызметкер толық білімді болуы керек және ондай
білімді оқулықтардан, зерттеу әдебиеттерден алады. Бұл
біріншіден, екіншіден Ерекше бөлімнің нормаларының диспозициялары
қылмыс құрамы элементтерінің белгілерін толық келтіретін
болса, онда қылмыстық кодекс қазіргі қолданып отырған көлемнен
анағұрлым қалыңдап және құрамдардың ортақ белгілерін үнемі
әр бапта қайталап отырар еді. Мысалы қылмыстың жалпы
субъектісі, әдетте 16 жасқа толған, есі дұрыс адам. Бұл
көптеген құрамдарға ортақ белгі. Мұны сол баптардың көпшілігінде
көрсете білуге айтарлықтай қажеттілік болмас та еді. Біз
осылай дей отырып, заңның дұрыстығы, анықтығы туралы екі
жағдайды ескеруіміз керек.
Норма диспозициясында құрам элементтерінің кейбір белгілерін
тікелей көрсетпегенде, біз теория мен практиканың кейбір
мүмкіншіліктерін жіктейміз. Мысалы әйел зорлау қылмысының құрамын
диспозицияда толық келтірумен айналыса отырып, бұл қылмыстың
субъектісін “14 жасқа толған, есі дұрыс ер адам” десек, онда
біз практиканың мүмкіндігін шектеген болуымыз мүмкін. Себебі
әйел зорлау қылмысында 14 жасқа толмаған ер жынысты адамды 14
жастан асқан әйел адам біреу арқылы қылмысты орындаған болып
шығады. Демек әйел зорлау қылмысының субъектісі арнайы емес,
жалпы болуы да мүмкін.
Норма диспозицияларын толық, анық бейнелей отырып практика
қызметін бір ізділікке келтіруге болады. қылмыстық құқықта кейбір
құралдар элементтерінің белгілері даулы болып кездеседі.
Мәселенің теория жүзінде даулылығы практика қызметін шатастырып
қана қоймайды, ол сонымен бірге әркелкілікке, яғни екі тергеу
мекемесінде екі түрлі квалификациялауға соқтыруы мүмкін. Бірдей
уақиғаны бір тергеуші “қылмыс құрамы бар” деп, екіншісі “қылмыс
құрамы жоқ” деп бағалауы мүмкін. Мысалы өзін-өзі өлтіруге дейін
жеткізу (102-бап) қылмысының кінә нысаны қылмыстық құқықта
даулы болып саналады. Бұл бапта кінәлінің зардапқа деген
психикалық қатынасы тікелей айтылмағандықтан оқулықтар бірі
жанама қасақаналық, екіншілері абайсыздық деп әркелкі
түсіндіреді. Мұндай жағдайлар, яғни норма диспозициясының толық
мағлұмат бере алмауы қылмысқа квалификация беру барысындағы
сот-тергеу қызметін шатастырады.
Келтіріліп отырған мысалдар Ерекше бөлім баптарының
диспозицияларына қарағанда қылмыстың құрамы деген кең және терең
ұғым екендігін дәлелдейді.
Ерекше бөлімнің нормалары Жалпы бөлімнің нормаларымен өзара
үндестікте, байланыста қолданылады және қылмыстық құрамдарды
оқып, меңгеру барысында қажет болып табылады. Жалпы бөлімде
Ерекше бөлімде қарастырылатын құрамдарға қатысты ортақ ережелер
қарастырылады. Оларды үш топқа бөлуге болады.
1. Қылмыстық заңға қатысты
2. Қылмыс құрамына қатысты
3. Жазаға қатысты
Бірінші топтағы қылмыстық заңға қатысты нормалар қылмысты
квалификациялауда қолданылатын заңдарды, заңның міндеттері, заңның
кері күшімен уақытындағы күші тәрізді ережелерді құрайды.
Екінші топтағы қылмысқа қатысты нормалар Жалпы бөлімнің екінші
бөлімінде келтірілген. Мұнда қылмыстың жалпы түсінігі, оның
санаттары, қылмыс жиынтығы, қайталануы, бірнеше рет жасалуы,
жауаптылық белгіленетін жас, кінәға қатысты түсініктер
қарастырылған. Сонымен бірге бұл топтағы нормаларға көпшілік
немесе кейбір қасақаналықпен сипатталатын қылмыстарда кездесе
алатын қылмысқа қатысу, қажетті қорғану, аса қажеттілік, бұйрықты
немесе өкімді орындау тәрізді т.б. осы тәріздес жалпы
ережелер келтірілген. Ал жазаға қатысты ережелер ІІІ-ҮІІ
бөлімдерде келтіріледі.
Қылмыстық заңды Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлу заң
тарихында кейінірек, ХҮІІІ ғасырдың орта кездерінен басталған.
Заңды екі бөлімге бөліп оқу және жұмыс істеу, ол заңды
оқып, үйренудің жеңіл болуы және заң қолдану жұмысын тиімді,
оңтайлы жүргізу үшін пайда болған. Яғни барлық қылмыстарға
қатысты, ортақ болып табылатын кінә, қылмыс субъектісі, есі
дұрыстық, қылмыс ұғымы тәрізді ұғымдар және көпшілік
қылмыстарда кездесе алатын қылмысқа даярлану немесе оқталу,
қылмысқа қатысу, қажетті қорғану тәрізді ережелер Жалпы
бөлімге шығарылған. Сондықтан Жалпы бөлім нормаларының Ерекше
бөлім нормаларына қарағанда түсінік беру немесе белгілерді атау
қызметі басым, толық көрінеді. Себебі Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары мұндай Жалпы бөлімде қаралған ортақ
ұғымдарды, белгілерді қайталамауы керек. Қылмыстық заңның Жалпы
және Ерекше бөлім нормаларының өзара жақындығы, байланысы, бір-
біріне атқаратын қызметі міне осында. Демек, Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары өзінің басты міндеті болып
табылатын, қылмыс құрамының басқа құрамдардан айырмашылығын
білдіретін осы қылмыс түріне тән белгілерді, ұғымдарды
келтірумен айналысуы тиіс дейміз.
Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициялары келтіріп отырған
кейбір ұғымдардың, терминдердің түсінігін жалпы бөлім еншісіне
қалдырады. Мысалы 214-баптың 2-бөлімнің “а” пункті “бірнеше
рет”. Мұнда Кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару
қылмысындағы бернеше рет деген ұғымды түсіну үшін Жалпы
бөлімдегі 11-бапқа сүйену керек. Егер диспозицияда қолданылып
отырған ұғым тек осы қылмыс түріне немесе осы тектес ұқсас
қылмыстарға тән болса заң нормасын талқылау, түсіндіру кезінде
ашылады. Мысалы 112-бап Қорқыту, 181-бап қорқытып алушылық, 248-
бап радиоактивті заттарды ұрлау немесе қорқытып алу, 255-бап
қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құралғыларын ұрлау
не қорқытып алу.
Осындай себептерге байланысты қылмыс құрамына арналған
баптардың диспозициялары қылмыстық заңда жұтаңдық көрсетуі
мүмкін.
1.4 Қылмыс және қылмыс құрамы ұғымдарының ара қатынасы
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі әлеуметтік-қоғамдық өмірде
кездесетін қылмыстардың түрін анықтауға және оларға жауаптылық
белгілеуге арналған. Қылмыс құрамы ұғымының да басты міндеті
осы тәріздес, яғни жауаптылық белгілеу, адамгершілік және
құқықтық тұрғыдан әділетті, негізді болуы үшін іс-әрекеттің
қылмыстылығын анықтайтын құрам элементтерінің белгілерін ашуға
ұмтылады. Мұндай кезде “қылмыс” және “қылмыс құрамдары”
ұғымдарының ара қатынасын анықтау туралы қажеттілік туындайды
[2.50 б.].
Бұл екі ұғымдардың байланысының ұқсастығын былай түсіну
керек. Біріншіден кеңірек ұғым ретінде қолданылатын “қылмыс”,
тар немесе нақты мағынада қолданылатын “қылмыс құрамы” ұғымдары
елеулі де қылмыстық жауаптылықтың негізін білдіре алады. Тек
“қылмыс” ұғымы әлеуметтік-саяси мағынада, ал “қылмыс құрамы”
деген термин құқықтық сипаттағы жауаптылықтың негізін білдіру
мақсатында қолдануға оңтайлы.
Екіншіден бұлар бірін-бірі тудырушы ұғымдар болып табылады.
Егер қылмыс болмаса қылмыс құрамы деген ұғымда өмір сүрмес
еді. Сонымен қатар қылмыс деген қылмыс туралы деген ұғымсыз
да өмір сүре алар еді. Қылмыстар түрлері қоғамдық ортада
өмір сүре отырып, оның нақты түрлерінің түсінігін дұрыс
қалыптастыру, сол әлеуметтік-қоғамдық ортада толық мүмкін емес.
Мұндай ортада қылмыстар түрлері туралы толық және жан-жақты
зерттелмеген түсінік өмір сүреді. Бірақ Л.И.Спиридонов
айтқандай “Қылмыстың әлеуметтік ұғымы, оның заң жүзіндегі
ұғымына жағдай жасайды” Қылмыстық заңдағы түсінігі, оның
әлеуметтік түсінігінен үндесіп, сабақтасып жатпаса немесе
әлеуметтік түсінігіне қайшы келсе, онда мұндай заңды қоғам
мойындамас еді. Дәлірек айтқанда қылмыс қоғамда өмір сүреді,
ол қылмыстың сипатына, қауіптілігіне байланысты адамдарда үстірт
түсінік қалыптасады, ал қылмыстық құқық сол қылмыс
құбылысын және халықтың түсінікті зерттеуге алып, оның шын
қылмысты әрекет екенін құрам элементтері арқылы дәлелдейді.
В.Н.Кудрявцев “Шын мәнінде құрам белгілері іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін ғана емес, сонымен бірге адамның кінәсін де
сипаттайды. Олар бір қылмысты басқаларынан ажыратады”, - деп
сенімді айтады.2
“Қылмыс” және “қылмыс құрамдары” ұғымдарының өзара
айырмашылықтары мынада.
Сырттай қарағанда біріншіден, “қылмыс” әлеуметтік қоғамдық
ортада қалыптасқан, сол ортада өмір сүретін ұғым, ал “қылмыс
құрамы” қылмыстың құқықтық немесе ғылыми ұғым болып
табылады. Қоғамда немесе халықтың арасында қылмыс құрамы деген
сөз айтылмайды. Себебі “құрам” деген сөздің өзі, онда
элементтердің, белгілердің немесе құрамдас бөліктердің бар
екендігін білдіреді. Мұндай құрамдас бөліктерді білдіретін
элементтерді анықтауды халық міндет санамайды.
Күлтелеев Т.М. қазақ әдет-ғұрып құқығында “қылмыс” деген
ұғым болмаған. Оның орнына “жаман қылық” деген ұғым
қолданылған. Бұл жаман қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен
алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ әдет-ғұрып заңдарында
қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлуге болған
тәрізді. Себебі “өте жаман қылық” деген ұғым қолданылып, ол
жеке адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына,
оның ішінде ар-намысқа, сонымен қатар отбасы иесі болып
табылатын адамға қарсы әрекеттерді білдірген.
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі “қылмыс” термині “қылық,
жаман қылық” деген сөзден шыққан тәрізді дейді.
Қылмыс ұғымы көлемі бойынша құбылыстың немесе қылмыс
түрінің атын ғана білдіретін түсінік болып табылады. Ал
қылмыс құрамы сөзі көлемі бойынша жоғарыда айтқанымыздай
қылмыстың бар екендігін дәлелдеу мақсатында оның белгілерін
оған тән ерекшеліктерді ашатын және объективтік және
субъективтік белгілерін қамти алатын кең ұғым ретінде
қолданылады. Әдебиеттерде “қылмыстық құрамға қылмыстық-құқықтық
норманың элементі ретінде заң шығарушылармен нақты осы қалмыс
ретінде заң шығарушылармен нақты осы қылмыс түрінің
мағынасын, барысын, сипатын, оның қоғамға қауіптілік дәрежесін
білдіретін белгілер жатқызылады” деген түсіндірме кездеседі.
Үшіншіден, қылмыстық-құқықтық мағынада қылмыс ұғымы тек
атаулы түрде ғана қолданылады. Мысалы кісі өлтіру қылмысы.
Қылмыс құрамы деген ұғым қылмыстық құқықта сипаттаушы
мағынада қолданыла отырып, бір қылмыстың өзінде бірнеше
қылмыстық құрамдарын келтіре алады. Мысалы Қылмыстық Кодекстің
96-бабында кісі өлтіру қылмысы қарастырылады дегенмен, ол
бапта кісі өлтіруді білдіретін бір ғана қылмыстық құрам
қарастырылады деп айта алмаймыз.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптары бірнеше
құрамдарды сипаттау және оларға жауаптылық белгілеу
мүмкіншілігіне ие, яғни бір қылмыс бірнеше қылмыстық құралдар
түрінде кездесе алады. В.Н.Кудрявцевтің “Белгілі бір қылмыс
түрінде бірнеше балама белгілер келтірілгенде, ол балама
белгілердің кем дегенде біреуі осы қылмыстың құрамын білдіріп
тұратын белгі болуы керек. Кейбір баптарда бірнеше белгілер
келтірілгенде бірнеше қылмыс құрамдары емес, бір құрам
келтіріліп тұрған тәрізді.
Мысалы көруден, естуден айырылу және басқа да денсаулыққа
ауыр зардаптар келтіруді білдіретін әртүрлі көріністер бір
құрамды құрайды. Ал кейбір баптарда бұл мәселе осындай оңай
болып көрінбейді. Мысалы 256-бапта бір құрам бар ма әлде
бірнешеу ме? Басқаша айтқанда “Балықты, теңіз аңдарын және
өзге де су жануарларын немесе өсімдіктерін заңсыз алу”
деген формулировка бір құрамның балама белгілерін білдіре
ме, әлде мұнда төрт құрам ба? Ал Қылмыстық Кодекстің 263-
бабында ше “жол қозғалысы” және “көлік құралдарын” пайдалану
ережелерін бұзу (оның үстіне әртүрлі құрамдар деп есептесек,
онда ұрлық қылмысын қарастыратын 158- бапта бір емес,
сегіз құрам бар болып шығады. Жай ұрлық, алдын ала
келісіммен топ адамдардың жасаған ұрлығы, ірі мөлшердегі
ұрлық т.б.) дей отырып, бұл мәселеде “құрам ретінде кеңірек
жиынтықты атасақ, онда мысалы кісі өлтірудің бір ғана
құрамы бар, ал 105-108-баптар балама көріністерін қарастырады
деп атау керек”, - дейді.
Мұндай бағытпен келісуге болмайтын тәрізді. В.Н.Кудрявцев
денсаулыққа қасақана ауыр зардап келтірудің түрлерімен
балық, теңіз аңдарын заңсыз алудың, көлік құралдарын заңсыз
пайдалану мен жол жүру ережелерін бұзудың арасынан бірі
барлық белгілері бір құрамды білдіретін ал қалғандарында бір
диспозицияның әр белгісі әртүрлі құрамды білдіретін қандай
айырмашылық көріп отырғаны белгісіз. Бұл қылмыстардың белгілері
анығырақ айтқанда түрлері бір баптың бір диспозициясында
келтірілген. Бұл жерде қандай айырмашылық болуы мүмкін.
Аталған қылмыстардың айырмашылығы, ол бірінде адамның
денсаулығына келетін зардап түрлерінде болса, екіншісінде
қылмыс затында, ал үшіншісінде әрекет түрінде ғана, онда не
тұр.
Бұл мәселені шешуде баптың бір диспозициясында
келтірілген белгілер немесе әрекеттер мен бір баптың әр
бөлімдерінде қарастырылған әрекеттерді бірдей көрмеген дұрыс
тәрізді. Бұл заңның жүйеге бөліну қағидасынан туындаған
нәтиже. Заң Жалпы және Ерекше бөлімдерге, бөлімдер топтық
объектілеріне қарай тарауларға, тараулар баптарға, қылмыс
түрлеріне бөлінеді. Қылмыс түрлері осы қылмысты білдіретін
құрамдарға бөліне алады. Бір қылмысты білдіретін түрлі
құрамдар бір баптың жекелеген бөлімдерінде ғана қарастырылады
деген дұрыс. Баптың бір бөлігі қанша белгіні, қылмысты
әрекеттерді тізсе де, олар бір қылмыстық құрамды білдіреді.
Мұның себебі заң қоғамдық өмірде кездескен қауіпті
әрекеттерді, белгілерді келтіреді және заң осылай ете отырып
сол қоғамдық өмірге модель ретінде жасалады. Анығырақ
айтқанда бір қылмысты, бір қылмыстық құрамды білдіретін
әрекеттер, оның әртүрлі көріністері өмірде көптеп кездеседі.
Заң олардың бір-бірінен айырмашылықтары болғанмен, объектісі,
әрекеттері ұқсас болғанда диспозиция бабында тізіп келтіре
отырып, бір қылмыстық құрам ретінде ұсынады. Сондықтан
денсаулыққа қасақана ауыр зардап келтіруді қарастыратын 103-
баптың 1-бөлімінде немесе көлік құралдарын пайдалану және жол
жүру ережелерін бұзу үшін жауаптылық көздейтін 296-баптың
1-бөлімінде де бір құрам келтірілген.
Заң құрылысында көңіл аудара отырып, бір бапта
қарастырылған бір қылмыс бірнеше құрамдарға бөлінеді деуге
болады. В.Н.Кудрявцевтің “ұрлық қылмысы сегіз қылмыстық құрамға
бөлінеді” дегені бұл жерде дұрыс.
Қылмыстың жасалу ерекшеліктерінде және жауаптылық белгілеу
мәселесінде баптың бір бөліміне сиғыза алмайтын сол қылмысты
білдіретін әрекеттердің себептері бірнешеу болады.
1. Кінәні, жауаптылықты ауырлататын немесе аса ауырлататын
әрекеттермен қылмыс жасалғанда, жазаны негізгі құрам бойынша
белгілей алмаймыз, заң баптарын бөлімге немесе әрі қарай
ауырлататын құрамдарға бөлмеу кінәліге жеткілікті жаза
тағайындауғ заң жүзінде мүмкіндік бермес еді. Мысалы жай
ұрлықпен ірі мөлшерде жасалған ұрлықты бірдей бағалауға
болмайды. Бұл екеуі де бір қылмыс, ұрлықты білдіреді, бірақ
ұрлықтың жеке құралдарын білдіреді. Сол сияқты кісі өлтіру
қылмысын білдіретін 96-баптың бөлімдері (және екінші бөлімнің
он үш пункті) де жеке құрамдарды білдіреді. Олардың
әрқайсысында кісі өлтірудің жеке жағдайлары қарастырылады.
2. Ауырлық дәрежелері бірдей немесе шамалас және бағыты
бойынша ұқсас болып табылатын жекелеген әрекеттер де бір
қылмыстың жекелеген құрамдарын білдіреді. Мысалы Қылмыстық
Кодекстің 194-бап, несиені заңсыз алу және мақсатсыз жұмсау.
Бұл баптың бірінші бөлімі мемлекеттік несиені заңсыз
алғандығы үшін жауаптылықты қарастырса, екінші бөлімі сондай
несиені мақсатсыз бағытта жұмсағандықты келтіреді. Мұнда да
қылмыстың заты және объектісі, субъективтік жағы мен
субъектісі ұқсас әрекеттер келтіріліп, олар жеке қылмыстық
құрамдар ретінде қарастырылған. Сырттай қарағанда несиені
заңсыз алу және мақсатсыз жұмсау әрекеттері жеке қылмыс
түрлерін білдіретін тәрізді. Өйткені мемлекеттік несиені
мақсатсыз жұмсау және заңсыз алу құрамдарының арасында
тікелей байланыс жоқ. Бірінші несиені заңсыз алғаны үшін
жауаптылықты белгілесе, екіншісі несиені заңды түрде алып,
бірақ кейін алу кезінде берген уәдесі бойынша емес, басқа
бағытта жұмсағаны үшін жауаптылық көздейді. Сондай-ақ, 194-
бапта бұл екі құрамның бірі болмаса да, екіншісінің осы
баптың өмір сүруіне мүмкіндік бере алады. Ондай кезде тек
бап немесе қылмыстың атауы ғана қысқартылады. Несиені заңсыз
алу және мақсатсыз жұмсау әрекеттерінің негізгі белгілері
және бағыты осындай ұқсас болуына байланысты, бұл әрекеттер
бір қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К і р і с п
е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6
1-тарау. Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның
қылмыс құрамдарын анықтаудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қылмыс құрамы және қылмыстық
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Қылмыс және қылмыс құрамы ұғымдарының ара
қатынасы ... ... ... ...19
2-тарау. Қылмыс құрамдарының белгілері және түрлері
2.1 Қылмыстық заң бойынша қылмыс құрамдарының
белгілері ... ... ...26
а) қылмыс құрамдарының гинесологиялық және қоғамға
қауіптілік дәрежесін сипаттайтын
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...26
ә) анықталған және бағаланатын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
б) позитивтік және негативтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
в) тұрақты және айнымалы
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қылмыс құрамының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3-тарау. Қылмыстық құрамның мазмұны және қылмыстың объектісі мен
субъектісі
3.1 Қылмыстық құрам мазмұнының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Қылмыс объектісінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.3 Қылмыс субъектісінің түсінігі және оның міндетті
белгілері ... ...51
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 66
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодексінің 3-бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықтың жалғыз ғана негізі:
Қылмыс жасау, яғни қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып
табылатындығы - туралы аталып өтілген [3.3 б.].
Нақты қылмыс ұғымы Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 9-бабы
бойынша төмендегідей етіп көрсетілген: Қылмыстық кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады. Бұдан байқайтынымыз, аталған қоғамдық
қауіпті әрекет Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінде
көрсетілген белгілі-бір қылмыс құрамын құрайды.
Қылмыс құрамы, оны зерттеу мәселелері ертеден келе жатқан маңызды,
өзекті жәйттердің бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықта аталған қылмыс құрамын құрайтын негізгі төрт
элементтер мен факультативті белгілер нақты көрсетілген. Олар:
1. Қылмыс объектісі;
2. Қылмыс субъектісі;
3. Қылмыстың объективтік жағы;
4. Қылмыстың субъективтік жағы.
Аталған әрбір элементтің қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс деп атап өту
үшін әрбірінің алатын орны бар.
Қылмыс объектісі – қоғамдық қауіпті әрекетпен, яғни қылмыс бағытталатын
материалдық дүние, зат, адам және тағы да басқа қоршаған ортадағы
жетістіктер [2.59 б.].
Қылмыс құрамының объективтік жағы – қоғамдық қауіпті әрекеттің сипатын
көрсететін, қол сұғушылықтың мәнін ашатын әрекет немесе әрекетсіздік [2.67
б.].
Қылмыс құрамының субъективтік жағы – жоғарыда аталған мәселелерге
қатысты ең басты қылмыс істеуші адамның ішкі психологиялық қатынасы [2.91
б.].
Мұның барлығын қарастыра келе сол объектіге қол сұғушы, сол әрекетті
немесе әрекетсіздікті жүзеге асырушы, оның психологиялық қатынасы сайып
келгенде қылмыстық әрекетті істеуші тұлғаға келіп тіреледі.
Қылмыстық кодекстің 14-бабында есі дұрыс, кодексте белгіленген жасқа
толған жеке адам ғана қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс деп тура
аталған. Осыған орай, яғни қылмыс субъектісі болып тек қана тұлға – адам
танылады [2.80 б.].
Қылмыстық заң қылмыстық жауапкершілікке өзінің істеген іс-әрекетіне
есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі
дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген кезде
өзінің істеген іс-әрекетіне есеп бере алмаса, яғни қылмысты есі дұрыс емес
күйде істеген болса, ол адамның істеген іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны:
қасақаналылық пен абайсыздылық жоқ деп саналады. Қоғамға қауіпті іс-
әрекетін ұғынып, оның мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі
дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлі деп танылады. Адамды кінәлі деп танып,
оны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін адамды қылмыс субъектісі ретінде
сипаттайтын заңдық белгілердің болуы қажет. Мұндай белгілер ретінде жас-
шама мен есі дұрыстық танылады. Есі дұрыстық түсінігімен қылмыстық құқық
пен соттық психология көп мән беретін есі дұрыс еместік түсінігі тығыз
байланысты.
Әрбір есі дұрыс адам белгілі-бір жасқа толған сәтте ғана өмірдің шын
мәнін, жақсы мен жаманды бөліп, дүниетанымдық қасиеті қалыптасып, өмірлік
тәжірибеге ие болады. Осыған орай қылмыс субъектісінің жас-шамасын дұрыс
анықтау да қылмыстық құқық ғылымында да өзіндік рөльге ие.
Қылмыс субъектісі қылмыстық құқықтың маңызды және даулы мәселесі болып
қала бермек.
Қылмыстық құқықтың зерттеу объектісі қылмыс және жаза мәселесі болып
табылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстардың түрлерін, олардың
жауаптылықты ауырлататын түрлерін анықтаумен айналысады. Бұл міндетті
жүзеге асыру үшін жекелеген қылмыстардың қылмыстылығын білдіретін
белгілерді анықтау қажет болады, соған байланысты қылмыстық құқық құрам
элементтері деген ұғымды қолданып, олардың қатарына қылмыстың объектісі,
объективтік жағы, субъективтік жағы, сонымен қатар субъектісі деген
қылмыстың мағынасын, түсінігін ашатын құралдарды жатқызады. Құрам
элементтері деген ұғымның өзі де жалпы және кең ұғым ретінде бағаланады,
себебі бұл элементтер оларды сипаттай алатын белгілердің жиынтығынан
құралады. Осы белгілерді қолдана отырып, нақты қоғамға қауіпті әрекеттерді
талдай отырып, қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын және оның
құрылымын ашуға болады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – қылмыстың құрамы және оның элементтері.
Дипломдық жұмыс тақырыбының пәні – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, қылмыстық-құқықтық заң нормалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы
бойынша қылмыс құрамы мен элементтерін ұғыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – кіріспе, үш негізгі тарау 9 бөлімімен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 67
бетті құрайды.
1-тарау. Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
Қылмыс – жай әлеуметтік құбылыстың бір түрі ретінде ғана
емес, ол сонымен бірге қылмысты сипаттай алатын және оның
қауіптілігін көрсете алатын әлеуметтік саяси тұрғыдан қауіпті
белгілермен элементтердің жиынтығы ретінде бағаланады. Қылмысты
квалификациялау үшін қылмыстық заңдағы жекелеген қылмыс түрлерінің
қылмыстық құқықта белгіленген ерекшеліктерін немесе оларды өзге
қылмыстардан ажырататын белгілер тобымен жақсы таныс болуы
керек.
Әрбір қылмысты білдіретін белгілер тобының жиынтығы арқылы
ғана жеке қылмыс құрамдары өзге құрамдардан ажыратылады және
нақтыланады. Әрине, әр қылмыс құрамының элементтерін сипаттайтын
белгілер өзгелеріне ұқсамайтын тек осы құрамға ғана тән
сипатта болады деп түсінуге болмайды. Қоғамдық құбылыстардың,
процестердің кейде бір-біріне кейбір белгілері ұқсас болып
келетіндігі тәрізді қылмыс құрамдары да кейбір құрам
элементтерінің белгілері бойынша бір-бірімен жақын, ұқсас болып
келеді.
Қылмыстық заңның ерекше бөліміндегі қылмыстардың көпшілігі
обьектісі, субъективтік жағы және субъектісі бойынша бірін-бірі
қайталайтындай дәрежеде. Мұның себебі қылмыстық құқықтық
ережелерге байланысты. Мысалы қылмыстық құқық қылмыстық
жауаптылықты әдетте 16 жастан белгілейді және тек есі дұрыс
адамдарға кінә артып, жауаптылық жүргізеді. Немесе қылмыстық
Кодекс Ерекше бөлімінің тараулары қылмыс объектілері бойынша
топтастырылған, сондай-ақ қылмыстық субъективтік жағы бойынша
қылмыстық құқықта қасақаналық және абайсыздықтағы кінә нысандары
белгіленген.
Міне осындай ережелер қылмыс құрамдары белгілерінің көпшілік
жағдайдағы ұқсастықты білдіруінің басты себебі болып
табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстық объективтік жағының
белгілері бойынша да бірін-бірі қайталайтын құрамдар кездеседі.
Мысалы, қорлау (130-бап), Өкімет өкілін қорлау (320-бап), Сотты
құрметтемеу (342-бап), Әскери қызметшіге тіл тигізу (371-бап).
Осындай ұқсастықтардың кездесуіне қарай сот – тергеу практикасында
қылмысты квалификациялауға байланысты қиындықтар туындайды.
Қылмысты квалификациялауды дұрыс жүргізудің осындай ұқсас қылмыс
құралдарының өзара атқарылатын құрам элементтерін анық білуі
қажет [3.138 б.].
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің қолданылуының
әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден, белгілерден құралып
бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек бұл “қылмыс құрамы”
деген атауда бірнеше құрамдас бөліктердің өмір сүретінін, ал
қылмыстық жауаптылықты белгілеу немесе жасалған қылмыс уақиғасы
бойынша айыпты деп тану үшін сол қылмыс оқиғасының
белгілі болуы ғана емес, адамның негізді жауаптылығын ашып
бере алатын белгілердің анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз рөлі бар.
Қылмыстың объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша қорғауға
алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың
және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну керек. Кейбір
әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық қатынастар”
деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер, құқықтар мен
құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар” деген ұғымға
жатқызылады.
Қылмыстың объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда қылмыстық
факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын белгілер тобына
сипаттама беріледі. Объективтік жақты қылмыстың жасалу
уақиғасын білдіретін элемент ретінде түсінуді ұсыну, ол
объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттайды” деген
ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам элементінде қылмыстың
қоғамға қауіптілігін көзге көрсете алатын сыртқы белгілер
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, елеулі зардап, себепті
байланыс, қауіпті құрал, тәсіл, жағдай тәрізді т.б. белгілер
түгелденеді немесе осы бағыттағы материалдарды квалификация
жүргізуші субъект іздестіреді.
Қылмыстық субъективтік жағы ретінде қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін білдіретін ішкі
жағы белгілері алынады. Демек бұл құрам іс-әрекетіне,
зардапқа, қылмыс тәсіліне, жағдайына деген психикалық қатынасы
сонымен бірге қылмыстың жасалуына түрткі болған ішкі
сезімдер ашылады. Яғни қылмыскер адамның қылмыстың объектісі
мен объективтік жағының белгілеріне деген ми жұмысының
шешімдері анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісі ретінде қылмыстық жауаптылық жасына
жеткен, есі дұрыс, кінәлі адам алынады. Қылмыстың құрамын
негізінен субъективтік және объективтік бағыттардағы
белгілерден құралатынын ескеріп, оның ұғымын осы екі
бағыттағы белгілердің жиынтығы түрінде алу қисынды және өзге
әдебиеттерде де осындай сипатта беріледі. Сонымен, қылмыс
құрамы дегеніміз, қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын объективтік және
субъективтік белгілердің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс құрамының элементтері өзара бір-бірімен байланысты
ұғымдар. Мысалы қылмыстың объективтік жағы мен субъективтік
жағының ұғымы және оларды құрайтын белгілер бірін-бірі
дәлелдеуші, анықтаушы рөл атқара алады. Яғни қылмыстың
объективтік жағы сыртқы бейнесін сипаттаса, ал субъективтік
жақ ішкі бейнесін негіздейді. Бұл ұғымдар қылмыстық құқықта
бір медальдің екі жағы іспеттес ұғымдар болып табылады.
Яғни қылмыстың сыртқы жағы болмаса, оның ішкі жағы да
болмайды.
Қылмыстың объектісі өзге құрам элементтерінің ішінен
қылмыстың объективтік жағымен тығыз байланысты, өйткені кінәлі
адамның жасаған қауіпті іс-әрекеті оның зардабы заңмен
қорғалатын объектіге бағытталады. Ал қауіпті әрекеттің жасалуы
заңмен қорғауға алынған объектінің бұзылғанын білдіреді [2.59
б.].
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыс объектісімен де
байланысы бар. Бірақ бұл байланыста, яғни субъективтік жақ
қылмыстың объективтік жағының белгілері арқылы қылмыс
субъектісімен байланысатын тәрізді болып көрінеді. Өйткені
қылмыскердің қауіпті іс-әрекетіне немесе зардапқа деген
психикалық қатынастары іске асырылғанда объективтік жақтың
белгілері көрініс алып, заңмен қорғалатын объектіге нұқсан
келеді.
Қылмыстың субъектісі қылмыстың субъективтік жағымен тікелей
байланысты. Себебі объективтік жақтың белгілеріне деген
әртүрлі психикалық қатынастар және қылмысты әрекеттің
орындалуына түрткі болған ішкі сезімдер, сонымен қатар
әрекеттің мақсаты барлық кезде адам ойынан шығып жатады.
Сондықтан қылмыскер адам болмаса қылмыстың субъективтік
жағына, объективтік жағына қатысты белгілер орын алмайды
[2.80 б.].
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың объектісіне
зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар болғанмен,
бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі кінәнің
белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ деп
танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан жасалған іс-
әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық жауаптылықтың
негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты квалификациялаудың
құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып отырған ереже
практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді. Мысалы қылмыстық
іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе қылмыс уақиғасы (мұндай
жағдайда фактіні немесе уақиғаны қылмыс емес, қылмысқа ұқсас
уақиға, факт деп бағалаған дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ
қылмыс құрамының бұл уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы
мүмкін. Тергеу практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам
және адам меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның
қайтыс болуы бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде
қылмыстық құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін
адамға сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы
шығарылғанда қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі.
Жоғарыда айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық
іс қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау, ол
мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды әрбір
фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір айта
кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы бар
екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты квалификациялау
жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол қылмыстық іс
қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық Кодексте белгілі бір
баптары бойынша қозғалады.
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс
құрамдарын анықтаудағы рөлі
Қылмыс құрамы элементтерінің қылмыстық іс-әрекеттерге
құқықтық талдау жасау кезінде кезектілікпен аталу тәртібі, ол
таза құқықтық емес, әлеуметтік сипатына байланысты болып
табылады. Әдетте қылмыс құрамының элементтері қылмыс объектісі,
объективтік жағы, субъективтік жағы және субъектісі деген
реттілікпен келтіріледі. Бірақ әдебиеттерде қылмыстық
субъективтік жағы мен субъектісінің орнын ауыстырып, субъективтік
жақты соңғы кезекте атайтын да бағыттар кездеседі.
Құрам элементтерінің кезектілік тәртібін белгілеу мәселесі
қылмыстық құқық қарастыратын зерттеу объектілерін әлеуметтік
тұрғыдан талдауға алғанда ашылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы белгісі
қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас қылмыстық
объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық қатынастың
түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың мазмұнын алуға да
әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта болады
деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде қоғамдық
қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс. Қоғамдық
қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс. Жаңа адам
тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз
өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып, ұжымдық өмірге
бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ айтқанда қоғам
мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз беретін қоғамның
құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол бір уақытта отбасы
мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б. бола алады. Және бұл
белгілер бір адамның бойында бір-біріне қарсы бағытта болмай,
олар өзара үндесіп жатуы керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы бүтін
қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және саяси
формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын білдіре
алады.
Сондықтан қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамды білдіретін
күш дейміз. Сонымен, адамның қоғам мүшесі ретінде қоғамдық
қатынастардың қатысушысы болып табылатын жағдайы мынандай
қорытынды жасауға әкеледі. Егер қоғамдық қатынастарды жеке
адамдарда бар биологиялық құрамдарын да кеңірек алсақ, онда
бұл әлеуметтік сапалар арасындағы қатынастар болып табылады.
Бұл қоғамдық қатынастың құрамын, оның қоғамды қозғаудағы,
қалыптастырудағы ролін ашудың ең қарапайым түрі. Өйткені
қоғамдық қатынастардың қатысушылары ретінде адам ғана емес,
мекеме, ұйымдар мемлекеттер де бола алады [2.18 б.].
Қылмыстық заңмен қорғауға алынған қылмыс объектісі ретінде
аталатын қоғамдық қатынастардың қоғам, жеке адам өміріндегі
ролі осындай маңызды болуына байланысты қылмыс құрамының
элементі ретінде бірінші кезекте аталады. Сонымен қатар
адамда қылмыстық ниеттің пайда болуының алғашқы кезеңінде-ақ
және оның жасаған қауіпті іс-әрекеттері қоғам, адамзат үшін
аса қажетті қылмыс объектісіне бағытталады. Бұл кездейсоқ емес.
Әлеуметтік-экономикалық дамуда жай еңбек бөлінісі ғана пайда
болып қоймайды. Сондай-ақ қоғам мүшелерінде әлеуметтік мүліктік
т.б. айырмашылықтар пайда болып, олар әртүрлі деңгейлерде
бола алады. Әрбір адам өз заманының адамы болғандықтан,
осындай айырмашылықтар қоғам мүшелерінің арасында мүліктік,
саяси, т.б. артықшылықтарға ұмтылуға себепші болады. Оның бір
тәсілі қылмысты әрекеттер жасау арқылы қоғамдық қатынастарға
зиян келтіре отырып өз мұқтаждығын қанағаттандыру болып
табылады дейміз.
Осы еңбектен де қылмыс – объективтік құрамы бойынша жеке
адамның немесе қылмыс субъектісінің адам мен адам немесе
жеке адаммен заңды ұйым, ұжым арасында қалыптасқан қатынасқа
зиян келтіру болып табылады. Бұл қылмысты қоғамдық маңызды
құбылыс ретінде бағалатады. Тіпті қылмыскер жеке адамға зиян
келтіргенде де қоғамға зиян келтірген болып есептеледі,
өйткені жәбірленуші адамда қоғам мүшесі. Осы айтылғандар қылмыс
объектісінің қайдан шығатынын, оның неліктен бірінші кезекте
аталатынын ғана емес, сонымен бірге қылмыстың қоғамға
қауіптілігін де білдіреді.
Әлеуметтану теориясынан келгенде адам әрекетін бағалаудың
критерийі қоғамдағы объективтік заңдылыққа іс-әрекеттің
сәйкестік шамасы болып табылады.
Әлеуметтік ортадағы әрекеттердің бағыты, қауіптілік дәрежесі
әртүрлі. Жалпы әлеуметтік әрекеттердің кейбіреуі қоғамдық
жүйенің даму заңдылықтарына сәйкес келеді, ал кейбір түрлері
қоғам талабына тұрады. Сондай-ақ осы уақытта емес болашақта
қарсы қолданылатын әрекеттерде кездесе алады. Мұндай
әрекеттердің ішінен қоғам талабына қарсы тұратын әрекеттер
зиянды, қоғамға қауіпті деп бағаланады, олардың қоғамға
қауіптілігі барынша жоғарылары қылмыс ретінде белгіленеді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің қауіптілік қарқындарының
шамасына (мера интенсивность и действия) дәрежесіне қарай
зиянның мөлшері белгіленеді және осы критерийде қылмыс теріс
қылықтан ажыратылады. Қылмыстық құрамның объективтік жағын
сипаттауда (мысалы бұзақылық, билікті не қызметтік өкілеттікті
асыра пайдалану қылмыстарында) көрінеу, кәнігі, аса кәсіби
түрде деп келтірілетін ұғымдар да осы қылмысты әрекеттердің
қарқындылық шамасына қарай анықталады. Мұндай қарқындарды кейбір
қылмыс түрлерінде дәл анықтау қиын, ол көбінесе бағаланушы
ұғым ретінде заң нормасында белгіленіп, іс жүзінде анықтауды
квалификация жүргізуші қызметкердің еркіне беріледі.
Қылмысты іс-әрекеттер заң шығару жұмысында практикадан, яғни
қоғам өмірінен алынады, себебі қылмыстар қоғамға таралған
әрекеттер болып табылады. Содан алынады. Қылмысты іс-әрекеттер
қатарында практикада әлі кездеспесе де алдағы уақыттарда болуы
мүмкін деп заң шығарушының қылмысты деп таныған әрекеттері
болуы мүмкін. Бұл өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық заңының 96 -бап 2-бөлімінің М пунктінде
қарастырылған “жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану
мақсатымен жасалған” кісі өлтіру Қылмыстық Кодекс 1997 жылы
бекітілгенге дейін сот-тергеу практикасында кездескен жоқ.
Бірақ заң шығарушы мұндай кісі өлтіру түрі шетелдердің
практикасында бар, алдағы уақыттарда бізде де кездесуі мүмкін
деген болжаммен заңға енгізді.
Қылмысты іс-әрекеттер мен зардаптың қарқындылық шамасын
қылмыстық құқықтық тұрғыдан талдағанда осындай түсіндірмемен
шектелуге тура келеді. Ал бұл қарқындылық шаманы әлеуметтік
тұрғыдан талдасақ, онда қылмыстық құқықтық ережеден аса
бастаймыз. Себебі қасақана немесе абайсызда қылмыстар жасау,
аяқталған қылмыстармен қылмысқа даярлану немесе оқталу, сондай-
ақ қылмысқа қатысушылар мен оған жанасушылардың әрекеттерінің
қарқындылық дәрежесі бірдей емес.
Келесі айта кететін жәйт, ол қандай іс-әрекеттер қоғамға
қауіпті деп танымды деген сұраққа жауап табу. Жауапты анық,
әрі қысқаша былай беруге болады. Қылмысты әрекеттер зардап
келтіретін әрекеттер деген сөзбен тоқталуға болмайды. Ол іс-
әрекеттер қалыптасқан жағдайға зардап келтірудегі ерекше
тәсілді білдіреді және олар тек қоғамдағы қатынастарды
бұзатын немес бұза алатын әрекеттерді қамтиды. Осындай
себептерден қылмыс құрамында объективтік жақ белгілері қылмыс
объектісінен кейін екінші кезекте қарастырылады.
Қылмыстық құрамдарда субъективтік жақ белгілерінің үшінші
кезекте қарастырылуына бірнеше себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден жоғарыда айтқанымыздай объективтік жақтың белгілері
қылмыстың сыртқы бейнесін, сипатын көрсетсе, субъективтік жақтың
белгілері қылмыскер адамның сол сыртқы белгілерге деген ішкі
ойын, оның бағытын ашып береді. Қылмыстық құрамдарға талдау
жасағанда, әрине сыртқы бейнесін ашқаннан кейін, оның ішкі
жақ, яғни қылмыскердің ми жұмысындағы әрекетіне және зардапқа,
қылмыстық объективтік жағының қосымша белгілеріне деген ой
қатынасын қарастыруға өткен тиімді, әрі мәселені кезектілікпен
талдауды білдіреді [2.91 б.].
Бұл мәселеге анығырақ үңілсек, шындығында қылмыстың
объективтік жағының белгілерінен бұрын субъективтік жақты
құрайтын белгілері алдымен пайда болады. Бұлар кінәнің
нысандарын құрайтын белгілерде, ниетпен мақсатта да әрекетпен,
зардаптан бұрын пайда болады. Анығырақ айтқанда кінәліде
қылмысты іс-әрекет жасаудан бұрын қауіпті әрекет жасауға
итермелейтін ниет пайда болады. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық
қылмыстарын құрайтын әрекеттер орын алу үшін алдымен
пайдақорлық ниет пайда болады. Сол сияқты қылмысты әрекет
жасардың алдында немесе сол кезде, өзінің әрекетінің қауіпті
екенін сезеді, ол әрекеттің белгілі бір зардаптар тудыратынын
көре біледі және сондай зардаптардың туындауын тілеуі немесе
оған саналы түрде жол беруі мүмкін. Бірақ осындай
себептерге қарамай қылмыстық субъективтік жағының объективтік
жақтан кейін қаралу себебі, ол қылмысты кінә, ниет, мақсатқа
жетуге жағдай жасайтын әрекеттер жасалмай, зардап туындамай
тұрып, қылмысты уақиғаның бар екендігін көру қиындығына
байланысты болып табылады. Яғни адамның іште жатқан қылмысты
белгілері сыртқа шыққанда ғана және заңмен қорғалатын
объектілерге нақты қауіп туындағанда немесе олар бұзылғанда
қылмыс уақиғасы туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен, оның
іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті (мысалы
кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-әрекеттер
толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер қылмыстың
жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру бағытындағы
әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса, онда қылмыстың
ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды. Демек бұл
белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы қылмыс
процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен кейін
анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да мүмкін.
Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз анықтай
келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді, өйткені бұл
уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі мүмкін. Мысалы
түн уақытында адамның үй есігін бұзып жатуы сырттай
қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті білдіре алады.
Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы үйдің иесі болып
шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б. себептерге байланысты
осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл жағдайда қылмысты кінә
немесе ниет болмауына байланысты қылмыстық объективтік жағының
да белгілері жоқ деп танылады. Яғни қоғамға қауіпті іс-
әрекет жоқ.
Міне осындай реттілікпен қылмыстық құрам элементтерін
келтіргенде, соңғы кезекте қылмыс субъектісі анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісіне қойылатын талаптарда көп емес. Қоғамға
қауіпті іс-әрекетті жасаған адамда екі белгінің болуы шартты.
Олар адамның есі дұрыстығы, яғни жасаған іс-әрекетінің
мағынасын түсіне алуы және өз әрекеттеріне жетекшілік жасай
білуі және екіншіден қылмыстық жауаптылық жасына жеткен
болуы.
Қылмысты квалификациялауда және қылмыстық құрам элементтерінде
қылмыс субъектісінің соңғы кезекте белгіленуін тергеу
практикасының мынандай қызметімен де негіздеуге болады.
Жоғарыда айтқанымыздай кейбір жағдайларда қылмыс жасаған адам
әлі белгілі болмаса да қылмыс болып шығуы мүмкін деген
болжаммен уақиға, факт бойынша қылмыстық іс қозғалып жатады.
Мұндай жағдайларда тергеушіге қылмыстың субъектісі ғана емес,
субъективтік жақтың белгілері де белгісіз болады. Яғни
қылмыстық іс зардап туындау фактісі бойынша қозғалып, оған
Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің тиісті бабы бойынша
квалификация беріледі. Нәтижесінде кінә және қылмыс
субъектісі анықталғанда айып тағылып, ал зардап туындау
фактісінде адамның кінәсі немесе субъектіні құрайтын белгілер
болмаса, онда іс қысқартылады.
1.3 Қылмыс құрамы және қылмыстық заң
Қылмыс құрамы – бұл нормативтік ережеге сәйкес анықталатын
және соған сәйкес қолданылатын ұғым. Қылмыс құрамын анықтаудың
заңды моделі, ол қылмыстық заң [2.18 б.].
Қылмыстық заңның құрылымына қылмыс құрамына қатысты және
оған қатысты болып есептелмейтін басқа да ұғымдарды қамтиды.
Қылмыстық заң нормалары арқылы қылмыстық құралдардың мағынасы
ашылып ғана қоймай, сонымен қатар әр қылмысқа белгіленген
жаза түрлері де қарастырылады. Демек нормалар санкциясы
қылмыстық құрам ұғымынан тысқары жатыр.
Қылмыстық заң бойынша қарастырылатын қылмыс құрамы,
қылмыстық-құқықтық норма және қылмыс деген ұғымдардың ара
қатынасын ашу қажеттілігі туындайды, себебі квалификация
жүргізуде бұл ұғымдардың қолданылу деңгейін білу міндетті
болып табылады.
Қылмыстық құрамның түсінігі және оның элементтері мен
белгілері, сондай-ақ квалификация жүргізуде қолданылатын Жалпы
және Ерекше бөлімнің баптары бұдан бұрынғы бөлімдерде айтылды.
Қылмысты квалификациялау негізінен Қылмыстық Кодекстің Ерекше
бөлімінің нормалары бойынша жүргізілетіндіктен онда әр бабының
диспозициясы сол құрамға сипаттама беру міндетін атқаруы тиіс.
Құрам және оның белгілері Ерекше бөлімнің баптарында
келтіріледі деп айтуға негіз бар тәрізді. Себебі ол баптар
өзіне сәйкес келетін барлық қылмысты әрекеттерді қамти білу
үшін, толық, анық, әрі сенімді болуы және тұрақты қолданылу
сапасына ие болуы керек. Бұл заң баптарына, оның
диспозицияларына қойылатын қағидалар. Бірақ қылмыстық Кодекстің
Ерекше бөлімінің ешбір бабы қылмыстық құрамы элементтерінің
белгілерін толық тізіп сипаттамайды. Олардың көпшілігі
объективтік жақтың белгілерін келтірумен шектелсе, ал
кейбіреулері объективтік жақтың және субъективтік жаққа қатысты
белгілерді ғана келтіреді. Мысалы 134- бап, баланы қасақана
ауыстыру. Қылмыстық субъектісі де осы тәріздес кейбір баптарда
аталса (мысалы 224-бап, Заңсыз сыйақы алу. Диспозициясы
“Мемлекеттік органның немесе мемлекеттік ұйымның мемлекеттік
қызметтерді атқаруға уәкілетті адамы болып табылмайтын
қызметтерінің немесе оған теңестірілген адамның, сол сияқты
мемлекеттік емес ұйымның басқару қызметтерін атқармайтын
қызметкерінің ... ), ал кейбіреуінде айтылмайды. Ал қылмыстық
объектісін дәл болмаса да, нұсқап көрсететін диспозициялар
кездеседі. Мысалы 96-бап кісі өлтіру, яғни басқа адамға
құқыққа қарсы қаза келтіру. Осындай жағдайларға қарай отырып,
баптау диспозициялары қылмыстық құрамын бейнелейді немесе
оның маңызын ашады деп айтуға болмайды. Демек қылмыс құрамы
мен норма диспозицияларының айырмашылықтары ғана емес
міндеттері де бөлек деп түсіну керек. Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары нақты қылмыс құрамының ерекшелігін
білдіретін белгілерді көрсетуді міндет тұтады. Ал оның басқа
және ұқсас құрамдардан айырмашылығы, яғни құрам элементтерінің
ерекшеліктері түсіндірме беру кезінде немесе оқулық
әдебиеттерде ашылады. Сондықтан қылмыстық құрамдарды оқу,
меңгеру, онымен практикада жұмыс істеу үшін, тек қылмыстық
заңды оқып шығумен шектелуге болмайды. Заңды оқу арқылы
халық қандай әрекеттер қылмысты болып табылатыны және қандай
жаза түрлері, оның көлемі белгіленгені туралы хабардар болып,
үстірт, алғашқы қажетті түсінік ала алады.
Ал қылмыстық заңмен үнемі жұмыс істеу үшін құқық
қолданушы қызметкер толық білімді болуы керек және ондай
білімді оқулықтардан, зерттеу әдебиеттерден алады. Бұл
біріншіден, екіншіден Ерекше бөлімнің нормаларының диспозициялары
қылмыс құрамы элементтерінің белгілерін толық келтіретін
болса, онда қылмыстық кодекс қазіргі қолданып отырған көлемнен
анағұрлым қалыңдап және құрамдардың ортақ белгілерін үнемі
әр бапта қайталап отырар еді. Мысалы қылмыстың жалпы
субъектісі, әдетте 16 жасқа толған, есі дұрыс адам. Бұл
көптеген құрамдарға ортақ белгі. Мұны сол баптардың көпшілігінде
көрсете білуге айтарлықтай қажеттілік болмас та еді. Біз
осылай дей отырып, заңның дұрыстығы, анықтығы туралы екі
жағдайды ескеруіміз керек.
Норма диспозициясында құрам элементтерінің кейбір белгілерін
тікелей көрсетпегенде, біз теория мен практиканың кейбір
мүмкіншіліктерін жіктейміз. Мысалы әйел зорлау қылмысының құрамын
диспозицияда толық келтірумен айналыса отырып, бұл қылмыстың
субъектісін “14 жасқа толған, есі дұрыс ер адам” десек, онда
біз практиканың мүмкіндігін шектеген болуымыз мүмкін. Себебі
әйел зорлау қылмысында 14 жасқа толмаған ер жынысты адамды 14
жастан асқан әйел адам біреу арқылы қылмысты орындаған болып
шығады. Демек әйел зорлау қылмысының субъектісі арнайы емес,
жалпы болуы да мүмкін.
Норма диспозицияларын толық, анық бейнелей отырып практика
қызметін бір ізділікке келтіруге болады. қылмыстық құқықта кейбір
құралдар элементтерінің белгілері даулы болып кездеседі.
Мәселенің теория жүзінде даулылығы практика қызметін шатастырып
қана қоймайды, ол сонымен бірге әркелкілікке, яғни екі тергеу
мекемесінде екі түрлі квалификациялауға соқтыруы мүмкін. Бірдей
уақиғаны бір тергеуші “қылмыс құрамы бар” деп, екіншісі “қылмыс
құрамы жоқ” деп бағалауы мүмкін. Мысалы өзін-өзі өлтіруге дейін
жеткізу (102-бап) қылмысының кінә нысаны қылмыстық құқықта
даулы болып саналады. Бұл бапта кінәлінің зардапқа деген
психикалық қатынасы тікелей айтылмағандықтан оқулықтар бірі
жанама қасақаналық, екіншілері абайсыздық деп әркелкі
түсіндіреді. Мұндай жағдайлар, яғни норма диспозициясының толық
мағлұмат бере алмауы қылмысқа квалификация беру барысындағы
сот-тергеу қызметін шатастырады.
Келтіріліп отырған мысалдар Ерекше бөлім баптарының
диспозицияларына қарағанда қылмыстың құрамы деген кең және терең
ұғым екендігін дәлелдейді.
Ерекше бөлімнің нормалары Жалпы бөлімнің нормаларымен өзара
үндестікте, байланыста қолданылады және қылмыстық құрамдарды
оқып, меңгеру барысында қажет болып табылады. Жалпы бөлімде
Ерекше бөлімде қарастырылатын құрамдарға қатысты ортақ ережелер
қарастырылады. Оларды үш топқа бөлуге болады.
1. Қылмыстық заңға қатысты
2. Қылмыс құрамына қатысты
3. Жазаға қатысты
Бірінші топтағы қылмыстық заңға қатысты нормалар қылмысты
квалификациялауда қолданылатын заңдарды, заңның міндеттері, заңның
кері күшімен уақытындағы күші тәрізді ережелерді құрайды.
Екінші топтағы қылмысқа қатысты нормалар Жалпы бөлімнің екінші
бөлімінде келтірілген. Мұнда қылмыстың жалпы түсінігі, оның
санаттары, қылмыс жиынтығы, қайталануы, бірнеше рет жасалуы,
жауаптылық белгіленетін жас, кінәға қатысты түсініктер
қарастырылған. Сонымен бірге бұл топтағы нормаларға көпшілік
немесе кейбір қасақаналықпен сипатталатын қылмыстарда кездесе
алатын қылмысқа қатысу, қажетті қорғану, аса қажеттілік, бұйрықты
немесе өкімді орындау тәрізді т.б. осы тәріздес жалпы
ережелер келтірілген. Ал жазаға қатысты ережелер ІІІ-ҮІІ
бөлімдерде келтіріледі.
Қылмыстық заңды Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлу заң
тарихында кейінірек, ХҮІІІ ғасырдың орта кездерінен басталған.
Заңды екі бөлімге бөліп оқу және жұмыс істеу, ол заңды
оқып, үйренудің жеңіл болуы және заң қолдану жұмысын тиімді,
оңтайлы жүргізу үшін пайда болған. Яғни барлық қылмыстарға
қатысты, ортақ болып табылатын кінә, қылмыс субъектісі, есі
дұрыстық, қылмыс ұғымы тәрізді ұғымдар және көпшілік
қылмыстарда кездесе алатын қылмысқа даярлану немесе оқталу,
қылмысқа қатысу, қажетті қорғану тәрізді ережелер Жалпы
бөлімге шығарылған. Сондықтан Жалпы бөлім нормаларының Ерекше
бөлім нормаларына қарағанда түсінік беру немесе белгілерді атау
қызметі басым, толық көрінеді. Себебі Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары мұндай Жалпы бөлімде қаралған ортақ
ұғымдарды, белгілерді қайталамауы керек. Қылмыстық заңның Жалпы
және Ерекше бөлім нормаларының өзара жақындығы, байланысы, бір-
біріне атқаратын қызметі міне осында. Демек, Ерекше бөлім
нормаларының диспозициялары өзінің басты міндеті болып
табылатын, қылмыс құрамының басқа құрамдардан айырмашылығын
білдіретін осы қылмыс түріне тән белгілерді, ұғымдарды
келтірумен айналысуы тиіс дейміз.
Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициялары келтіріп отырған
кейбір ұғымдардың, терминдердің түсінігін жалпы бөлім еншісіне
қалдырады. Мысалы 214-баптың 2-бөлімнің “а” пункті “бірнеше
рет”. Мұнда Кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару
қылмысындағы бернеше рет деген ұғымды түсіну үшін Жалпы
бөлімдегі 11-бапқа сүйену керек. Егер диспозицияда қолданылып
отырған ұғым тек осы қылмыс түріне немесе осы тектес ұқсас
қылмыстарға тән болса заң нормасын талқылау, түсіндіру кезінде
ашылады. Мысалы 112-бап Қорқыту, 181-бап қорқытып алушылық, 248-
бап радиоактивті заттарды ұрлау немесе қорқытып алу, 255-бап
қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құралғыларын ұрлау
не қорқытып алу.
Осындай себептерге байланысты қылмыс құрамына арналған
баптардың диспозициялары қылмыстық заңда жұтаңдық көрсетуі
мүмкін.
1.4 Қылмыс және қылмыс құрамы ұғымдарының ара қатынасы
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі әлеуметтік-қоғамдық өмірде
кездесетін қылмыстардың түрін анықтауға және оларға жауаптылық
белгілеуге арналған. Қылмыс құрамы ұғымының да басты міндеті
осы тәріздес, яғни жауаптылық белгілеу, адамгершілік және
құқықтық тұрғыдан әділетті, негізді болуы үшін іс-әрекеттің
қылмыстылығын анықтайтын құрам элементтерінің белгілерін ашуға
ұмтылады. Мұндай кезде “қылмыс” және “қылмыс құрамдары”
ұғымдарының ара қатынасын анықтау туралы қажеттілік туындайды
[2.50 б.].
Бұл екі ұғымдардың байланысының ұқсастығын былай түсіну
керек. Біріншіден кеңірек ұғым ретінде қолданылатын “қылмыс”,
тар немесе нақты мағынада қолданылатын “қылмыс құрамы” ұғымдары
елеулі де қылмыстық жауаптылықтың негізін білдіре алады. Тек
“қылмыс” ұғымы әлеуметтік-саяси мағынада, ал “қылмыс құрамы”
деген термин құқықтық сипаттағы жауаптылықтың негізін білдіру
мақсатында қолдануға оңтайлы.
Екіншіден бұлар бірін-бірі тудырушы ұғымдар болып табылады.
Егер қылмыс болмаса қылмыс құрамы деген ұғымда өмір сүрмес
еді. Сонымен қатар қылмыс деген қылмыс туралы деген ұғымсыз
да өмір сүре алар еді. Қылмыстар түрлері қоғамдық ортада
өмір сүре отырып, оның нақты түрлерінің түсінігін дұрыс
қалыптастыру, сол әлеуметтік-қоғамдық ортада толық мүмкін емес.
Мұндай ортада қылмыстар түрлері туралы толық және жан-жақты
зерттелмеген түсінік өмір сүреді. Бірақ Л.И.Спиридонов
айтқандай “Қылмыстың әлеуметтік ұғымы, оның заң жүзіндегі
ұғымына жағдай жасайды” Қылмыстық заңдағы түсінігі, оның
әлеуметтік түсінігінен үндесіп, сабақтасып жатпаса немесе
әлеуметтік түсінігіне қайшы келсе, онда мұндай заңды қоғам
мойындамас еді. Дәлірек айтқанда қылмыс қоғамда өмір сүреді,
ол қылмыстың сипатына, қауіптілігіне байланысты адамдарда үстірт
түсінік қалыптасады, ал қылмыстық құқық сол қылмыс
құбылысын және халықтың түсінікті зерттеуге алып, оның шын
қылмысты әрекет екенін құрам элементтері арқылы дәлелдейді.
В.Н.Кудрявцев “Шын мәнінде құрам белгілері іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін ғана емес, сонымен бірге адамның кінәсін де
сипаттайды. Олар бір қылмысты басқаларынан ажыратады”, - деп
сенімді айтады.2
“Қылмыс” және “қылмыс құрамдары” ұғымдарының өзара
айырмашылықтары мынада.
Сырттай қарағанда біріншіден, “қылмыс” әлеуметтік қоғамдық
ортада қалыптасқан, сол ортада өмір сүретін ұғым, ал “қылмыс
құрамы” қылмыстың құқықтық немесе ғылыми ұғым болып
табылады. Қоғамда немесе халықтың арасында қылмыс құрамы деген
сөз айтылмайды. Себебі “құрам” деген сөздің өзі, онда
элементтердің, белгілердің немесе құрамдас бөліктердің бар
екендігін білдіреді. Мұндай құрамдас бөліктерді білдіретін
элементтерді анықтауды халық міндет санамайды.
Күлтелеев Т.М. қазақ әдет-ғұрып құқығында “қылмыс” деген
ұғым болмаған. Оның орнына “жаман қылық” деген ұғым
қолданылған. Бұл жаман қылықтардың түрлері қазіргіше ұғыммен
алғанда қылмыстарды білдірген. Қазақ әдет-ғұрып заңдарында
қылмысты, яғни жаман қылықты бірнеше санатқа бөлуге болған
тәрізді. Себебі “өте жаман қылық” деген ұғым қолданылып, ол
жеке адамға, хан, сұлтан, би, ру басылардың жеке басына,
оның ішінде ар-намысқа, сонымен қатар отбасы иесі болып
табылатын адамға қарсы әрекеттерді білдірген.
Т.М.Күлтелеев қазақтардағы қазіргі “қылмыс” термині “қылық,
жаман қылық” деген сөзден шыққан тәрізді дейді.
Қылмыс ұғымы көлемі бойынша құбылыстың немесе қылмыс
түрінің атын ғана білдіретін түсінік болып табылады. Ал
қылмыс құрамы сөзі көлемі бойынша жоғарыда айтқанымыздай
қылмыстың бар екендігін дәлелдеу мақсатында оның белгілерін
оған тән ерекшеліктерді ашатын және объективтік және
субъективтік белгілерін қамти алатын кең ұғым ретінде
қолданылады. Әдебиеттерде “қылмыстық құрамға қылмыстық-құқықтық
норманың элементі ретінде заң шығарушылармен нақты осы қалмыс
ретінде заң шығарушылармен нақты осы қылмыс түрінің
мағынасын, барысын, сипатын, оның қоғамға қауіптілік дәрежесін
білдіретін белгілер жатқызылады” деген түсіндірме кездеседі.
Үшіншіден, қылмыстық-құқықтық мағынада қылмыс ұғымы тек
атаулы түрде ғана қолданылады. Мысалы кісі өлтіру қылмысы.
Қылмыс құрамы деген ұғым қылмыстық құқықта сипаттаушы
мағынада қолданыла отырып, бір қылмыстың өзінде бірнеше
қылмыстық құрамдарын келтіре алады. Мысалы Қылмыстық Кодекстің
96-бабында кісі өлтіру қылмысы қарастырылады дегенмен, ол
бапта кісі өлтіруді білдіретін бір ғана қылмыстық құрам
қарастырылады деп айта алмаймыз.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптары бірнеше
құрамдарды сипаттау және оларға жауаптылық белгілеу
мүмкіншілігіне ие, яғни бір қылмыс бірнеше қылмыстық құралдар
түрінде кездесе алады. В.Н.Кудрявцевтің “Белгілі бір қылмыс
түрінде бірнеше балама белгілер келтірілгенде, ол балама
белгілердің кем дегенде біреуі осы қылмыстың құрамын білдіріп
тұратын белгі болуы керек. Кейбір баптарда бірнеше белгілер
келтірілгенде бірнеше қылмыс құрамдары емес, бір құрам
келтіріліп тұрған тәрізді.
Мысалы көруден, естуден айырылу және басқа да денсаулыққа
ауыр зардаптар келтіруді білдіретін әртүрлі көріністер бір
құрамды құрайды. Ал кейбір баптарда бұл мәселе осындай оңай
болып көрінбейді. Мысалы 256-бапта бір құрам бар ма әлде
бірнешеу ме? Басқаша айтқанда “Балықты, теңіз аңдарын және
өзге де су жануарларын немесе өсімдіктерін заңсыз алу”
деген формулировка бір құрамның балама белгілерін білдіре
ме, әлде мұнда төрт құрам ба? Ал Қылмыстық Кодекстің 263-
бабында ше “жол қозғалысы” және “көлік құралдарын” пайдалану
ережелерін бұзу (оның үстіне әртүрлі құрамдар деп есептесек,
онда ұрлық қылмысын қарастыратын 158- бапта бір емес,
сегіз құрам бар болып шығады. Жай ұрлық, алдын ала
келісіммен топ адамдардың жасаған ұрлығы, ірі мөлшердегі
ұрлық т.б.) дей отырып, бұл мәселеде “құрам ретінде кеңірек
жиынтықты атасақ, онда мысалы кісі өлтірудің бір ғана
құрамы бар, ал 105-108-баптар балама көріністерін қарастырады
деп атау керек”, - дейді.
Мұндай бағытпен келісуге болмайтын тәрізді. В.Н.Кудрявцев
денсаулыққа қасақана ауыр зардап келтірудің түрлерімен
балық, теңіз аңдарын заңсыз алудың, көлік құралдарын заңсыз
пайдалану мен жол жүру ережелерін бұзудың арасынан бірі
барлық белгілері бір құрамды білдіретін ал қалғандарында бір
диспозицияның әр белгісі әртүрлі құрамды білдіретін қандай
айырмашылық көріп отырғаны белгісіз. Бұл қылмыстардың белгілері
анығырақ айтқанда түрлері бір баптың бір диспозициясында
келтірілген. Бұл жерде қандай айырмашылық болуы мүмкін.
Аталған қылмыстардың айырмашылығы, ол бірінде адамның
денсаулығына келетін зардап түрлерінде болса, екіншісінде
қылмыс затында, ал үшіншісінде әрекет түрінде ғана, онда не
тұр.
Бұл мәселені шешуде баптың бір диспозициясында
келтірілген белгілер немесе әрекеттер мен бір баптың әр
бөлімдерінде қарастырылған әрекеттерді бірдей көрмеген дұрыс
тәрізді. Бұл заңның жүйеге бөліну қағидасынан туындаған
нәтиже. Заң Жалпы және Ерекше бөлімдерге, бөлімдер топтық
объектілеріне қарай тарауларға, тараулар баптарға, қылмыс
түрлеріне бөлінеді. Қылмыс түрлері осы қылмысты білдіретін
құрамдарға бөліне алады. Бір қылмысты білдіретін түрлі
құрамдар бір баптың жекелеген бөлімдерінде ғана қарастырылады
деген дұрыс. Баптың бір бөлігі қанша белгіні, қылмысты
әрекеттерді тізсе де, олар бір қылмыстық құрамды білдіреді.
Мұның себебі заң қоғамдық өмірде кездескен қауіпті
әрекеттерді, белгілерді келтіреді және заң осылай ете отырып
сол қоғамдық өмірге модель ретінде жасалады. Анығырақ
айтқанда бір қылмысты, бір қылмыстық құрамды білдіретін
әрекеттер, оның әртүрлі көріністері өмірде көптеп кездеседі.
Заң олардың бір-бірінен айырмашылықтары болғанмен, объектісі,
әрекеттері ұқсас болғанда диспозиция бабында тізіп келтіре
отырып, бір қылмыстық құрам ретінде ұсынады. Сондықтан
денсаулыққа қасақана ауыр зардап келтіруді қарастыратын 103-
баптың 1-бөлімінде немесе көлік құралдарын пайдалану және жол
жүру ережелерін бұзу үшін жауаптылық көздейтін 296-баптың
1-бөлімінде де бір құрам келтірілген.
Заң құрылысында көңіл аудара отырып, бір бапта
қарастырылған бір қылмыс бірнеше құрамдарға бөлінеді деуге
болады. В.Н.Кудрявцевтің “ұрлық қылмысы сегіз қылмыстық құрамға
бөлінеді” дегені бұл жерде дұрыс.
Қылмыстың жасалу ерекшеліктерінде және жауаптылық белгілеу
мәселесінде баптың бір бөліміне сиғыза алмайтын сол қылмысты
білдіретін әрекеттердің себептері бірнешеу болады.
1. Кінәні, жауаптылықты ауырлататын немесе аса ауырлататын
әрекеттермен қылмыс жасалғанда, жазаны негізгі құрам бойынша
белгілей алмаймыз, заң баптарын бөлімге немесе әрі қарай
ауырлататын құрамдарға бөлмеу кінәліге жеткілікті жаза
тағайындауғ заң жүзінде мүмкіндік бермес еді. Мысалы жай
ұрлықпен ірі мөлшерде жасалған ұрлықты бірдей бағалауға
болмайды. Бұл екеуі де бір қылмыс, ұрлықты білдіреді, бірақ
ұрлықтың жеке құралдарын білдіреді. Сол сияқты кісі өлтіру
қылмысын білдіретін 96-баптың бөлімдері (және екінші бөлімнің
он үш пункті) де жеке құрамдарды білдіреді. Олардың
әрқайсысында кісі өлтірудің жеке жағдайлары қарастырылады.
2. Ауырлық дәрежелері бірдей немесе шамалас және бағыты
бойынша ұқсас болып табылатын жекелеген әрекеттер де бір
қылмыстың жекелеген құрамдарын білдіреді. Мысалы Қылмыстық
Кодекстің 194-бап, несиені заңсыз алу және мақсатсыз жұмсау.
Бұл баптың бірінші бөлімі мемлекеттік несиені заңсыз
алғандығы үшін жауаптылықты қарастырса, екінші бөлімі сондай
несиені мақсатсыз бағытта жұмсағандықты келтіреді. Мұнда да
қылмыстың заты және объектісі, субъективтік жағы мен
субъектісі ұқсас әрекеттер келтіріліп, олар жеке қылмыстық
құрамдар ретінде қарастырылған. Сырттай қарағанда несиені
заңсыз алу және мақсатсыз жұмсау әрекеттері жеке қылмыс
түрлерін білдіретін тәрізді. Өйткені мемлекеттік несиені
мақсатсыз жұмсау және заңсыз алу құрамдарының арасында
тікелей байланыс жоқ. Бірінші несиені заңсыз алғаны үшін
жауаптылықты белгілесе, екіншісі несиені заңды түрде алып,
бірақ кейін алу кезінде берген уәдесі бойынша емес, басқа
бағытта жұмсағаны үшін жауаптылық көздейді. Сондай-ақ, 194-
бапта бұл екі құрамның бірі болмаса да, екіншісінің осы
баптың өмір сүруіне мүмкіндік бере алады. Ондай кезде тек
бап немесе қылмыстың атауы ғана қысқартылады. Несиені заңсыз
алу және мақсатсыз жұмсау әрекеттерінің негізгі белгілері
және бағыты осындай ұқсас болуына байланысты, бұл әрекеттер
бір қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz