Оқиға жері күзетімтінін тексеру
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 4
1 Қылмыстық iс жүргiзу құқығының сатылары және сипаттамасы
1.1 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түсінігі 7
1.2 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түрлері және олардың мақсаттары 7
1.3 Қылмыстық істі бастапқы тергеу
8
2 Қылмыстық іс қозғау және алдын-ала тергеу жүргізу сатысы 10
2.1 Қылмыстық іс қозғау және оның негіздері
2.2 Алдын-ала тергеу жүргізу тәртібі және оны жүргізу барысындағы
алдын-ала тергеу амалдары 24
2.3 Қылмыстық істегі бастапқы тергеуде сезіктіден, айыпталушыдан 24
жауап алу
28
3 Бірінші сатыдағы сотта, аппеляциялық, кассациялық және қадағалау
сатысындағы іс жүргізу 31
3.1 Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу тәртібі және сот тергеуі
3.2 Аппеляциялық және кассациялық сатыдағы іс жүргізу
3.3 Қадағалау сатысындағы іс жүргізу
46
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
61
66
68
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық өзгерістер
заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттігін туғызды. Ұлттық құқықты
қалыптастыру жағдайында социалистік түсініктегі категориялар мен
институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұнмен толығуының
арасындағы қарама-қайшылық анық көзге түсе бастады.
Қазақстан Республикасы өз егемдігін алып, егеменді, тәуелсіз мемлекет
болғанан кейін әлеуметтік - саяси және экономикалық заңдарды өзгерту
қажеттігі туындайды. 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы
Конституциясында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, әлеуметтік
зайырлы және құқықтық мемлекет құру жолына түскенін мәлімдеді.
Сондықтан бұрынғы Кеңестер Одағының қылмыстың іс жүргізу заңын толық
түрде қабылдау мүмкін емес еді, және бұл біздің мемлекет бағыт алған
құқықтық саясатқа да сай келмейтін еді. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу
заңында қажетті реформалар, яғни өзгертулер қабылдауы қажеттігі туындады.
Осы себептерге байланысты 1997 жылы 13 желтоксанда Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс-жүргізу кодексі қабылдап, ол 1998 жылғы 01
ңаңтардан бастап өз күшіне енгізілді.
Қылмыстық іс-жүргізу құқығын жаңа кезенге сай дамыту және қалыптастыру
біраз уақытты талап етеді және Қазаңстан Республикасы Конституциясында
көрсетілген Конституциялық құқықтарды сақтау белгілі бір талаптар жүйесін
қалыптастыруды қажет етеді: Мұндай талаптарға мына төмендегілер жатқызуға
болады:
1 Қылмыстық іс жүргізу заңдарын Конституцияға сәйкес пайымдау және
творчествовалық сипатта дамыту.
2 Қазақстан Республикасында адам құқығын барынша сақтауды жүзеге
асыру, қылмыстық іс - жүргізу заңдарына сәикес заңдылықты сақтай отырып, ол
құқыңтарды қорғалуын қамтамассыз ету.
3 Қылмыстық іс-жүргізудегі жеке, жеке жариялы, жариялы айыптау
институттарын дамыта отырып, олардың қаралу мерзімдерін бұзуға жол бермеу
және прокуратура органдарының қадағалау функциясын жүзеген асыруына ықпал
ету.
4 Қылмыстық іс жүргізу құқығы саласында, басқа құқық салаларымен
қатар демократизм, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың заң алдындағы
теңдігі және тағы да басқа принциптерді өз деңгейінде дамыту.
5 Жіберілген қателіктерді болашақта қайталамау және болдырмау
мақсатында оларға зерттеу жүргізіп, оларды қолдану тәжірибелерін кең
көлемінде іс насихаттап, жинақталған тәжірибелер арқылы қылмыстық іс
жүргізу заңдарын бұзуға жол бермеуді іске асыру.
Дипломдық жұмыста қарастырылып отырған Қылмыстық iс жүргiзу құқығының
сатылары және сипаттамасы тақырыбы қылмыстық іс жүргізу саласындағы өзекті
мәселелердін бірі болып табылады.
Құқықты реформалау қажеттігі кенеттен және КСРО-ның ыдырауына
байланысты пайда бола қалған жоқ. 80-ші жылдардың алдында теоретиктер де,
практиктер де 1959-1961 жылдарда қабылданған заңдар құқықтығы осы заманғы
тенденцияларды объективті түрде бейнелей алмады, ең жоғарғы байлық ретінде
адамның, қалыптасып келе жатқан қатынастар жүйесіндегі оның орнын,
мемлекеттің рөлін және адам мен мемлекеттің өзара қатынасының сипатын
белгілейтін, құқықтық мемлекеттегі басым бағыттарын белгілейтін әлемдік
үлгілерге жауап бермейді деген ойға келді.
Бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгізілген толып жатқан толықтырулар
мен өзгертулер қарама-қайшылық өткірлігін белгілі бір деңгейде жамап-
жасырғанымен социалистік түсініктегі құқықтың бағыты мен мазмұнының
негіздеріне оған ықпал еткен жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының сол күйі туралы айта келіп, профессор
В.М.Савицкий: Қылмыстық іс жүргізу кодексін жамап-жасқан одан әрі
жетілдіру енді тиімді бола алмады. Жаңа қылмыстық іс жүргізу заңын жасайтын
уақыт келді, онда КСРО-дағы мен одақтас республикалардың құқықтық
шығырмашылық пен құқық қолдану тәжірибесіндегі барлық бағалы құндылықтар
ескерілуі, заңдардың аралас салаларындағы жетістіктер пайдаланылуы, шетел
мемлекеттердің іс жүргізу институттары біздің болмысымызға орай түзертіліп
пайымдалуы және жүзеге асырылуы тиіс деп жазған.
КСРО-ның ыдырауы теоретиктердің қорытындыларын расқа шығарады, өйткені
ол бірқатар жанама түрдегі факторлармен қатар негізінен заңдылықтың
сақталуына нақты кепілдіктер жоқ ережелерге құрылған құқық саясатының
жарамсыздығын әйгілеп берді.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының жалғасып отырған қалыптасу
процессі объективті түрде себепші болатын мынадай құбылыстармен қатар жүріп
отырады:
• социалистік ұғымдағы құқықтан бас тарту;
• жалпы адамзаттың жетістік болып табылатын құқық институттарын сақтау;
• құқықтық мемлекет құрылысының міндеттеріне жауап беретін жаңа құқықтық
институттарды құру мен қабылдау.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру процесінің жалпы жүйесінде өтпелі
кезең ретінде түсіндірілетін қазіргі уақыт құқық қызметінің кез келген
саласында көрініс тауып отырған серпінмен сипатталады. Осы серпінді
процестердің бәрі де өзара байланыста бола отырып, нормаларды қалыптастыру
процесіне ықпал етеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша экономиканы қайта құрылымдау, басты
институттарын қайта құру (бұрын қолданылып жүрген құрылымдардағы
бағыныштылық сипатты өзгертудің өзі заңдарды жақсартуды талап ететін
қосымша жағдайлар туғызады); заңдардың тұрақтылығына ықпал ететін жаңа
құрылымдарды құру (мәселен, қаржы полициясын құру, анықтау органдарына
жататын субъектілер тізбегіндегі өзгерістерге объективтік түрде әкеліп
соқты).
Қылмыстық іс жүргізу бірнеше бір-бірімен байланысты сатылардан
құралған. Бұл сатылардың өз мақсаттары мен міндеттері бар. Біз жұмысымызда,
қылмыстық іс жүргізудің әр сатысына түсініктеме және мінездеме беруге,
қылмыстық іс жүргізудің әр сатысында өткізілетін шаралардың түрін, тәртібін
анықтауға арнаймыз.
1 Тарау. Қылмыстық iс жүргiзу құқығының сатылары және сипаттамасы
1.1 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түсінігі
Қылмыс болып, оның нәтижесінде қылмыстық іс қоғалса, тергелсе,
қылмыскер анықталып ұсталса, ол іс сотта қаралып – қылмыскерге жаза
тағайындалып, сот шешімі орындалса не болмаса шағымдалса, тағы бір жаңадан
ашылған мән жағдайларға байланысты іс қайта тергеу және осы айтылып өтілген
шаралардың заңдылыққа сай өтуін қадағалау сияқты шараларды қылмыстық іс
жүргізу сатыларына жатқызуға болады. Олай дегеніміз қылмыстық іс жүргізудің
әр сатысында әр түрлі мәселелер шешіледі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің ерекше
бөлімінде қылмыстық іс жүргізу сатылары толық көрсетілген.
Осы негіздерге сүйене отырып қылмыстық іс жүргізу саталарына
түсініктеме берейік.
Қылмыстық іс жүргізу сатылары деп қылмыс болып, ол туралы хабар түскен
уақыттан басталын, қылмыскер істеген қылмысы үшін жазасын алып оны өтегенше
созылатын уақыт және осы уақыт ішінде өткізілетін процессуалдық әрекеттер.
Процессуалдық әрекеттердің мақсаттарына қарай қылмыстық іс жүргізуде
сегіз сатыны ажыратуға болады, олардың алтауын негізгі, ал қалған екеуін
қосымша деп атауға да болады. Олай атау себебіміз, қылмыстық істердің
қөбісі алдыңғы алты сатының барлығын өтеді. Қалған екі саты: жаңадан
ашылған мән-жайлармен және кәмелетке толмағандардың қылмыстық істерімен
байланысты.
Қылмыстық іс жүргізу сатылары:
1. Қылмыстық іс қозғау;
2. Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу өткізу;
3. Қылмыстық іс бойынша басты сот талқылаудың өтуі;
4. Апелляциялық сатыда іс жүргізу;
5. Қадағалау сатысында іс жүргізу;
6. Соттың шешімін орындау сатысында іс жүргізу;
7. Жаңадан ашылған мән жайлар бойынша қылмыстық іс жүргізуді
жаңадан өндіру (жалғастыру);
8. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс жүргізу.
Бір қылмыстық іс жүргізу барысында барлық негізгі сатылар қайталанып
отырылуы міндетті шарт емес. Кейбір жағдайларда, бір іс бойынша қылмыстық
іс қозғалып, алдын ала тергеу өткізілу барысында іс басқа істермен
біріктірілуі (ҚІЖК, 48-бап), бөлектенуі (ҚІЖК, 49-бап), тоқтата тұрылуы
(ҚІЖК, 50-бап), қысқартылып кетуі мүмкін (ҚІЖК, 51-бап). Оның себептері мен
негіздері әр түрлі болады. Мысалы: алдын-ала тергеу барысында шардап шеккен
адаммен зардап түсірген адамның татуласып кетуі себебінен іс қысқартылып
кетуі мүмкін.
Бұл сатылар енді өзгеріске түспейді деп ойлау қате ой деп
санаймыз. Өйткені уақыт талаптарына сай жаңадан қылмыстық іс жүргізудің
құрылымы, немесе процеске қатысушылар өзгерсе, тағы басқа қылмыстық істі
құрайтын элементтердің өзгеруіне байланысты, кейбір сатылардың керегі жоқ
болуы немесе жаңадан тағы бір сатылардың пайда болуы мүмкін деп ойлаймыз.
1.2 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түрлері және олардың мақсаттары
Қылмыстық іс жүргізу сатыларын жоғарыда атап шықттық. Енді осы
сатыларға қысқаша мінездіме беріп олардың өз алдарына қойған мақсаттарымен
танысып шығайық.
Бірінші саты, қылмыстық іс қозғау (ҚІЖК, 23-тарау) – бұл сатыда
қылмыстың болғанын не болмағанын тексеріп, керек болса қылмыстық іс
қозғалмай жатып, оқиға болған жерді қарау және сараптама тағайындау тергеу
әрекетерін өткізіп солардың берген қорытындысына сүйене отырып қылмыстық
істің қозғауын не қозғамауы шешіледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодекісінде, қылмыстық іс қозғауға анықтама
берілмеудің салдарынан, құқықтардың нормаларын оларға берілетін
түсініктердің, олардың қолданылуын әркім әртүрлі түсінеді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-баптың, 27-бөлімінде істі өндіру
мағынасына бір қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау барысында, сотқа
дейіндгі дайындықта, сот талдауында және сот каулысын (шешімдерін) орындау
барысында өткізілетін процессуалдың әрекеттерінің және шешімдердің
қосындысы жатады.
Соныменен, қылмыстық іс қозғау барлық уақытта ең бірінші және міндетті
саты болып табылады. Қылмыстық іс қозғалмай алдын ала тергеу жүргізілмейді.
Бұл сатыда қылмыстық қудалау функциясын орындайтын мемлекеттік
органдар мен лауызымды тұлғалар қылмыс туралы хабар алып, оны тексеріп, іс
бойынша қылмыстық іс қоғауын шешеді.
Қылмыстық іс қозғау негіздері мен себептері ҚІЖК 177-бабында
көрсетілгендей:
1. Азаматтардың арызы;
2. Кінәсін мойындап келу;
3. Басқару функциясын орындап отырған мемлекеттік органдар және
лауазымды адамдардың хабарлары бойынша;
4. Информациялық құралдардың хабарлары бойынша;
5. Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдар мен лауазымды адамдардың
қылмыстық іздері табу.
Екінші саты, алдын ала тергеу жүргізу (ҚІЖҚ, 24-тарау) - бұл кезеңде,
қозғалған қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын мән жайлар анықталып,
керекті деректер, дәлелдемелер жиналып қылмыскердің кінәсі мойнына
тағылады.
Т.Е.Сарсенбаев пен А.Л. Хан атап көрсеткендей, ҚІЖК-нде көрсетілген
ортақ шарттар – олар барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін біріңғай
және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және
азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып
табылады[1].
Жалпы шарттар қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының
мынадай жақтарын реттуге жатады:
А) алдын-ала тергеу жүргізуге құқылы қылмыстық ізге түсу органдары:
Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі істер органдары, қаржы полициясы;
Б) барлық қылмыстық істер бойынша алдын-ала тергеу ісін жүргізудің
міндеттілігі;
В) ҚІЖК-нде белгіленген тергеу реттілігін сақтау;
Г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы;
Д) алдын ала тергеудің басталуы және аяқталуы;
Е) алдын ала тергеу жүргізілетін жер;
Ж) алды ала тергеу мерзімі;
З) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары;
И) алды ала тергеу жүргізудің барысында іс жүргізу және ведомстволық
бақылау жасау;
К) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі;
Л) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың
хаттамасы;
М) алдын-ала тергеу жүргізудің құпиясы.
Бұл сатының маңызын асыра бағалауға болмайды. Заңды негіздер
анықталғанда қылмыстық іс қылмыстық іс жүргізу сатылардың кез-келгеніне
сатысында тоқтатылуы мүмкін.
Заңда алдын ала тергеудің екі түрі бекітілген, ол алдын-ала тергеу
және анықтау. Осыған байланысты В.С. Чистяковтың Алдын ала тергеп-тексеру
алдын ала тергеу немесе анықтау органдарымен жузеге асырылады. Тергеуді –
тергеу органы, тергеуші, ал анықтауды – анықтау органы, анықтаушы
жүргізеді. Алдын ала тергеу сатысында осы органдардың өзара әрекет етуі
арқылы бірлесе жұмыс жүргізу жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін.[2] Тергеп
тексерудің сапасы осы органдардың әрекет ету жылдамдығына байланысты
болады.
Үшінші саты, істі басты сотта талқылау – бұл сатыда, сот қылмыстық
істі өз құзіретіне алып, онымен танысып, басты сот талқылауын өткізеді, осы
әрекеттердің нәтижесі бойынша сотталушының қылмыс жасауда кінәлі немесе
кінәлі еместіген анықтайды.
1.3 Қылмыстық істі бастапқы тергеу
Оқиға жерін қарастыру дегеніміз – оқиға жеріндегі жағдайды анықтау,
кабылдау, зерттеу және бекітуден, материалды объект қасиетінен және
белгілерінен тұратын тергеудің жедел әрекеттері. Оның мақсаты – болған
жағдайдың сипатын, қылмыскер тұлғасын, қылмыс себебін және қылмысты шешу
барысында қарастыруды қажет ететін басқа жағдайларды анықтау.
Оқиға жерін қарастыру, әдетте тергеудің басқа әрекеттерімен, сонымен
қатар жедел және ұйымдастырушылық шараларымен үйлеседі, онымен параллельді
немесе ол аяқталғаннан кейін тез арада жүзеге асырылады.
Ол әрекеттер мен шаралардың қатарына жатқызуға болады:
• полиция қызметкерлеріне тапсырма және нұсқау беруді;
• алкогольді улану жағдайын, денсаулық жағдайын анықтау үшін
азаматтарды медициналық мекемелерге жолдауды;
• қылмысты ашу және қылмыскерді тұтқындау үшін көпшілікті
араластыруды;
• ізін суытпай қылмыскерлерді іздеуді;
• криминалдық тіркеуді қолдану және жүргізу шегінде зерттеу
жүргізуді;
• мәйітті медициналық зерттеуге жіберуді;
• тергеу эксперименттерін жүргізуді;
• куәләндіруді;
• тінту және алу жүргізуді;
• куәларды, жәбірленушіні, күдіктілерді және айыптыларды сұрастыруды;
• Әділет Министрлігінің Сот сараптау орталығында әртүрлі
сараптауларды тағайындау мен жүргізуді;
Оқиға жерін қарастырудың негізгі принциптеріне жатады: заңдылығы, дер
кездегі, толықтығы, жоспарлығы, объективтілігі.
Заңдылығы, қарастырылатын әрекет қылмыстық процестік кодекстің
негізінде және соған сәйкес жүргізілуді талап етеді.
Дер кездігін, тергеуші және қараудың басқа қатысушылары оқиға болған
жерге кейінге қалдырмай шыққанда қарастырғанды жүзеге асырады. Тек осы
жағдайда ғана заттай дәлелдердің жойылуына жол бермей, іздердің және
заттардың максимальді санын айқындап, зерттеп және бекітуге болады.
Оқиға жерін толық қарастыру дегеніміз тергеу қылмысына қатысты, оқиға
болған жердегі барлық іздер мен заттардың айқындалуы, зерттелуі және қарау
протоколында және хаттамасында бекітілуі.
Қараудың жоспарлығы дегеніміз оқиға жеріндегі тергеушінің танымдық
әрекеттерінің ретін дұрыс анықтау.
Оқиға жерін қараудың объективтілігі дегеніміз тергеуші анықтаған
болжамға сай немесе сай болмауына байланыссыз іздер мен заттарды зерттеу.
Оқиға болған жерді қарастыруды ұйымдастыру.
Оқиға болған жерді қарастыру үшін шығуға дайындықты қамтамасыз ету.
Оқиға болған жерді қарастырудың іс шалалыған және оны жүргізудің
нәтижелігінін қамтамасыз ету үшін, кезекшілікке түсетін тергеушіге қажет:
1. аудандығы (қала, облыстаға) тергеушелердің, полицияның шұғыл
қызметкерлерінің эксперт-криминалистердің, сот-медицина
эксперттерінің кезекшілігін ұйымдастыру жүйесімен танысу;
2. Ішкі істер органдардың аудандық бөлімінде немесе қаланың
(облыс) сәйкес кезекші бөліміндегі шұғыл қызметкерлердің
қайсысымен оқиға болған жерді қарастыру үшін шығу керектігін,
осы әрекетті жүргізу үшін олардың дайындығын айқындау қажет;
3. Қарау кезінде қажет болатын әртүрлі мамандар тізімін
(кезекшілік жүргізіп жатқан жерде), олардың мекен-жайын және
телефон нөмірін, сонымен қатар аймақтың картысын (қала
жоспарын) тексеру қажет.
4. Алыс жерлерге шыққанда және түңгі уақытта қарау кезінде
айғақтаушы ретінде кімді шақыруға болатындығын алдын-ала
анықтау шұғыл қызметкерлерге тапсырылады;
5. Оқиға болған жерді қарастыру кезінде қолданылатын негізгі
ғылыми-техникалық заттардың жағдайын тексеру керек;
а) тергеу портфелінің (чемоданының) жинақталуын;
б) тергеу портфеліндегі химиялық реактивтердің және оған қосымша
арнайы жиынтықтын жағдайын (қол іздерін анықтау үшін арналған ұнтақтар мен
гипстің құрғақтығы, оқталған йод түтігі);
в) фото – видео – кинотехниканың бүтіндігін және кешенділігін;
г) жарықтандырғыштардың болуы және бүтіндігін;
д) табылған заттарды, іздерді, басқа да заттай дәлелдеулерді орап-буу
үшін арналған заттардың болуын (полиэтиленті қаптар және сүлгілер, тығыз
қағаз, шпагат, қақпағы бар шыны банкалар, арнайы заттар).
6. Лас жағдайларда жұмыс жүргізу үшін арнайы киімнің (кезекшілік
жүргізіліп жатқан жерде) болуы (комбинезон; плащ, жеңге
киетін, резеңке етік, клеенкалы алжапқыш, резеңке қолғаптар).
Оқиға болған жерге шығу үшін арналған көліктің болуы және оның
дайындығын тексеру, арнайы жылжымалы криминалистикалық лабораторияны шақыру
мүмкіндігін анықтау.
Шығуды қажет ететін оқиға туралы ақпаратты қабылдағаннан кейін,
тергеушінің міндеті:
1. Хабарлаған адамнан білу керек: не болғанын, оқиға болған жерде
полиция қызметкерінің қайсысы бар екенін,орналасқан жерін,
тергеушінің тез арада келуі қажет па екенін;
2. Оқиға болған жерді қорғау бойынша шаралар қолданды ма екенін
анықтау, болмаса оқиға болған жердегі немесе аудандағы
міндетті тұлғаларға қорғауды ұйымдастыру бойынша нұсқау беру;
3. Қарауға қатысу үшін қажетті шұғыл қызметкерлерді, сонымен
қатар басқа мамандарды (сот медицинасы жағынан маман, ІІМ
шұғыл-криминалистика бөлімшесінің қызметкерлері) шақыру.
4. Егер оқиға жері тұрғыны аз ауылда орналасса немесе шығу
қажеттілігі түнгі уақытта болса (соған байланысты
айқындаушыларды табу қиын) айқындауышыларға қойылатын
талаптарға сәйкес айқындаушыны тергеушінің кезекшілік орнына
жақын тұратын жерден табу керек.
5. Тергеу бөлімінің бастығына оқиға болған жерді қарастыратыны
туралы хабарлап, қылмыстық іс қозған жағдайда оны кім
қабылдайтыны туралы мүмкіндігінше анықтау қажет.
6. Оқиға болған жерге шығу барысында міндетті түрде тергеу
портфелін (чемодан) және фотокомплект алу керек.
Тергеуші оқиға болған жерге келгендегі әрекеті:
1. Оқиға жеріне келген уақыты тіркеу;
2. Жәбірленушіге көмек көрсету үшін шаралар қолдану
3. Соңғы оқиғаларды жою бойынша жедел шараларды қабылдауға қатысу (өрт
сөндіру, құнды мүлікті сақтау);
4. Оқиға жері күзетімтінін тексеру. Қажет болса күзетті ұйымдастыру,
оның жүзеге асырылуы бойынша қосымша нұсқауларды күту;
5. Оқиға жерінен барлық бөтен адамдарды шектеу;
6. Тергеушімен бірге келмеген болса айғақтаушыны шақырту, оның
анықтаушыға койылатын талаптарға сай екендігін тексеру;
7. Қажет жағдайда оқиға жеріне қарастыру барысында алынған
мәліметтерді таратуға болмайтыныдығы туралы айғақтаушыға ескерту
керек;
8. Оқиға жеріндегі полиция қызметкерлерінің мәліметіне және анық
көргендердің (жеке-жеке) айтуына негіздеге отырып оқиға туралы және
оған қатысқан тұлғалар туралы қысқаша мәлімет алу керек;
Анық көргендерді жеке-жеке сұрастырғанда диктофон қолдануға болады.
Оқиға жерін қарастырудың алдында айғақтаушылардың қатысуын қамтамасыз
ету керек.
Айғақтаушы ретінде шақыртуға болмайды:
1. Кәмелет жасына толмағандарды;
2. Заң қорғаушы ұйымдарының қызметкерлерін және тергеушінің қоғамдық
көмекшілерін;
3. Табиғи кемшілігі бар адамдарды, яғни айғақтаушы міндетін атқаруға
кедергі болса (көруі, естуі нашар);
4. Психикалық сапасы бойынша жарамсыздарда (эмоциональді турақсыз);
5. Сауаты аз адамдарды;
6. Айыбын өтеушілерді (мысалы, бұзақылық, алып-сатарлық);
7. Берілген аймақта турақты турмайтындарды (қажет болған жағдайда
сотқа шақыру қиындайды).
Қарау кезінде айғақтаушылар әркезде тергеушінің қасында болу керек
және тергеу әрекеті кезінде анықталғашының барлығын зерттеу керек.
Қажет болса, айғақтаушылар оқиға жерін қарау барысында анықталған
мәліметтерді таратпауына міндетті ететін қолхатпен алдын ала танысып қол
қояды. Осы кезде мәліметтерді таратқаны үшін 355 УК РК бойынша қылмыстық
жауапкершілік туралы ескертіледі.
Қарау барысында маман:
1. Өз білімін және тәжірибесін қолдана отырып дәлелдерді табу,
тіркеу және айғақтау үшін тергеушіге көмектеседі.
2. Дәлелдерді анықтаумен, табумен және тіркеумен байланысты
жағдайларға тергеушінің нащарын әрекетін түсіндіреді.
Жоғарыда аталған дайындық шараларын жүзеге асырғаннан кейін тергеуші
оқиға жерін жалпы қарайды, оның мақсаты:
1. Қаралатын территорияның шекараларын анықтау;
2. Қараудың басты нүктесі туралы сұрақты шешу;
3. Оқиға жағдайын зерттеудің ретті әдісін анықтау;
4. Оқиға жерін қарауға қатысатын шұғыл қызметкерлердің санын өсіру
қажеттілігін анықтау (олардын келуі үшін шаралар қолдану);
5. Үлкен территорияны зерттеу туралы сұрақты шешу және қажет болса
қоғам өкілдерін шақыру (жоғары оқу орны және техникумда
оқығандарды, жоғарғы сынып оқушыларын).
Оқиға жерін қарау барысында бағдарлаушы және шолушы съемка жасайды.
Жалпы шолу процесі кезінде алынған мәліметтерге байланысты тағайындалады:
1. Өндірістер мен ұйымдардың бөлмелерін және территорияларын
қарайтын жағдайда өкілдерді шақырту;
2. Кеңесі және техникалық көмегі қажет болатын жағдайда, егер
тергеушімен бірге келмесе арнайы мамандарды шақыру үшін
шаралар қолдану.
Заңға сәйкес, оқиға жеріндегі мәйіттің сыртқы қараулына сот медицинасы
аймағындағы арнайы дәрігер маман қатысады, ал оның қатысуы мүмкін емес
болса – міндетті түрде басқа дәрігер қатысуы қажет. Одан басқа әрдайым мына
саладағы мамандар шақырылады:
а) Көлік, темір жол және әуе жол оқиғалары бойынша қарайтын маман;
б) Техника қауіпсіздігі ережелерін бұзу қылмысын қарау бойынша маман;
в) Көлік заттары, сындыру қаруы, аяқ іздерінің (аяқ киім) саны көп
болған оқиға жерін қарау маманы;
г) Киноға түсіру және видеозапись жасау, іздеу заттарын қолдану,
заттай дәлелдерге алдын-ала зерттеу жүргізу.
3. Егер қарау барысында күрделі тактикалық және техникалық
сұрақтарды шешу қажет болса, кеңес және техникалық көмек
көрсету үшін криминалистті шақыру;
4. Автокөлік шақыру үшін және арнайы техникалық заттарды
жеткізу үшін шаралар қолдану;
5. Тергеушінің жұмыс орны тиімді жабдықталуы үшін шаралар
қабылдау (қол хатты қайда және неде жазатыны, қарауға
қатысатындардын жеке заттарын және анықталған объекттерді
қайда орналастыратына, жеткілікті жарықтанумен қамтамасыз
ету, қол жуу үшін арналған су және т.б.). Оқиға жерінде
темекі тартуға жол бермеу. Темекі тартуға, қоқыстарға
(қажет емес парақтар, қалдықтар) арналған орынды белгілеу.
6. Егер оқиға жеріне кинологпен қызметтік іздестіру ит болса,
оны қолдану мүмкіндігін анықтау (бұл сұрақ қарау алдында
шешіледі);
7. Шұғыл оперативті шараларды жүргізу туралы полиция
қызметкерлеріне тапсырма беру.
Тергеушінің нұсқауы бойынша полиция қызметкерлері орындауға міндетті
тапсырмалар
Тергеушінің тапсыруымен полиция қызметкерлері келесі әрекеттерді
орындайды:
а) оқиға жерін күзету, бөтен адамдарды қатыстырмау;
б) жәбірленушіге көмек көрсету және оқиға салдарын жою;
в) ізін суытпай қылмыскерлерді аңду және тұтқындау, шектеу шараларын
жүргізу;
г) қызметтік іздестіру итін қолдану;
д) азаматтармен әнгімелесу, көргендерді және басқа қуәларді оқиға
туралы сұрастыру жолымен алғашқы ақпаратты алу;
е) тергеушіге қажетті мәліметтерді алу үшін қылмсыстық тіркеу
берілгендерін қолдану;
ж) жасалған қылмыс және қылмыскерлердін белгілері туралы полицияның
басқа бөлімшелеріне, қажет жағдайда Ұлттық қауіпсіздік комитетіне кеден
бекеттеріне ақпарат беру;
з) жасырылған қылмыскерлерді іздестіру;
и) танымаған мәйіттін танылуы үшін шаралар қолдану;
к) оқиға жерін қарау кезінде тергеушіге басқұа көмек көрсету;
Оқиға жерін қарастыру барысында куәларды анықтау
Оқиға жеріндегі полицияның оперативті қызметкеріне тапсырылатын
бастапқы маңызды әрекеттердің бірі – куәларды табу;
а) оқиға жеріндегі;
б) оқиға жерінен кеткен;
в) оқиға берілгендеріне байланысты куз бола алатын тулғалар;
Оқиға жерінің қаралатың шаралары
Оқиға жерінің қаралатын шекаралары алғашқы кезде шолу барысында
анықталады, кейінен оларды бекітеді және кеңейтеді. Шекараларын бекітіп,
тергеуші жоспарға сай, маңызды заттарды және іздерді анықтау мақсатында
барлық жерлерді және бөлмелерді зерттейді.
Оқиға жерінің қаралатын шекараларына жатады:
1. Зерттелініп жатқан жағдай болған немесе заттай дәлел сипатты бар
іздер мен заттарды анықтаумен байланысты жер.
2. Қылмыс жасаудың алдында қылмыскер болған аймақ немесе бөлме
(мысалы, құрбанын күткенде);
3. Қылмыскердің оқиға жеріне келу және кету жолдары;
4. Зерттелініп жатқан қылмысқа қатысы бар іздермен заттар бола алатын
басқа бөлмелер мен аймақтар. (Мысалы, нәтижесінде жұмысшы қайтыс
болған электрді қасқан басқару пульті)
Қаралған кезде тергеу жұмысы үшін мәні бар бірде-бір мекенді немесе
бөлмені, бірде-бір затты немесе ізді көру алаңынан қалдырмау керек.
Оқиға жеріндегі объекттерді қарау кезеңі.
Қарауды орталықтан бастайды, яғни тергеу жұмысы үшін мәні бар заттар
мен іздердің ең көп саны жинақталған жер (мәйіт, бұзу жері және т.б.)
Қарауды шеттен бастайды егерде:
1. Оқиғаның орталық жері анықтамаса (мысалы, дене жарақаты немесе
өлтіру әрекеті кезінде жәбірленушіні ауруғанаға жібергенде,
оқиға жерінің әртүрлі орнында күрес, қан іздері, сынған мүлік
және т.б. анықталады)
2. Орталықта орналасқан іздердің жойылу қаупі болмай, шеткері
орналасқан іздердің жойылу мүлкіндігі болса. (мысалы, дүкенді
тонау кезінде орталық ретінде бүтіндікті бұзу орны,
күзетшілердің іздері, орталықта орналасқан заттар сақталып,
шеткеріде – дүкен айналасында орналасқан – аяқ іздері,
көліктер, киімдер және т.б. заттай дәлелдер кез-келген уакытта
жоғалуы мүмкін).
3. Оқиға жерінің орталығына жақындаған сайын шеткеріде орналасқан
іздер жойылуы мүмкін болса (мысалы, мәйіт тар коридордын
соңында жатса, ал коридор басының еденіндеәртүрлі іздер мен
заттар болса).
Қарау кезінде тергеуші оқиға жеріне келгенге дейін өзгертілген
жағдайларды ескеруі қажет.
Бұл өзгерістер мыналардың нәтижесінде пайда болуы мүмкін:
а) қылмыскер және басқа да қызығушылық танытқандар;
б) оқиға жерінде бола қалған тасқа тұлғалар;
в) оқиға жеріне тергеушіден бұрын келген оперативті қызметкерлер
(мысалы, полиция қызметкерлері, өрт сөндірушілер)
Өзгерістер сонымен қатар табиғи күштердің (жаңбыр, жел) немесе жануар,
кептер, шіркейлердің әсерінен болуы мүмкін.
Оқиға жерін қарастыру кезінде болжамдарды шығару және тексеру.
Оқиға жеріне қарастыру кезінде тергеуші куәлардың айтқанына, қоғам
өкілдерінің ақпараттарына және анықтау органдарының берілгендеріне сүйене
отырып, ненің болғаны туралы өз болжамын шығарады:
- оқиға (мысалы, кісі өлтіру, өзін-өзі өлтіру, төтенше жағдай).
- қылмыс жасаған адамдар.
Оқиға жерін қарастырған кезде анықталған келеңсіз жағдайлар.
Келеңсіз жағдайлар дегеніміз тергеу кезінде анықталған, тергеушінің
болжағаны немесе нақты тұлғалардың түсіндірген болжауларына қарсы болатын
жағдайлар.
Оқиға жерін қарастыру кезінде анықталатын бұл жағдайлар кісі өлтіруде
(мәйіт орналасуы мен оныңң денесі және киімдеріндегі қайталанған жерлердің
бағыты сәйкес келмеуі, лас жерде жатқан мәйіт аяқ киімінің табанының лас
болмауы), тонауда (бөлменің ішінен жасалған бұзып-сындыру), көлік
қылмыстарында (дененің зақымдалуы көп болса да мәйіт астында қанның
болмауы), зорлауда (зорлаушыға қарсы күш көрсетседе жәбірленушіде күресу
іздерінің болмауы).
Келеңсіз жағдайларды анықтағаннан кейін қорытынды жасауға болады:
1. Тергеуші ойындағы болжам дұрыс еместігі туралы;
2. Қылмыстық сахналық бейнеленуі орын алғын;
3. Оқиға механизмін қызығушылық білдірген адамдар дұрыс талқыламаған.
Қарау барысында келеңсіз жағдайлардың анықталмай қалуына орын бермеу
үшін тергеушіге қажет:
1. Анықталған іздер мен заттарды тіркеумен ғана шектелмей,
болжамдарға тсүйене отырып олардың орналасуын және жағдайын
түсіндіру;
2. Белгілі болжам шығарғаннан кейін, оны нақтылайтын
берілгендерді жинаумен ғана шектелмей, басқа болжамдарды
нақтылайтын басқа берілгендерді іздеу керек (мысалы, оқиға
жерін қарастыру барысында өзін-өзі өлтіру болжамын
шығарғаннын кейін, адам өлтіру іздерін де іздеу қажет);
3. Жағдайдың себебі туралы әртүрлі адамдардан алынған
мәліметтерді салыстыру;
4. Мамандармен кеңесе отырып, олардың көмегін қолдану.
Оқиға жерін қарастыру кезінде келеңсіз жағдайлар зерттелуі керек, ал
олардың болуы немесе болмауы хаттамада тіркелуі қажет.
Тәжірибелі әрекеттерді өндіру.
Оқиға жерін қарастыру кезінде қаралайым тәжирибелі әрекеттерді өндіру
керек (мысалы, электр тогын реттеуішті қолданғанда электр жарығы қосылады
ма, кранды бұраған кезде ағады ма, шкаф есігі ашылады ма және т.б.)
Күрделі тәжірибелік әрекеттер тергеу эксперименті кезінде жүргізіледі.
Оқиға жерін қарастыру процесінде зерттермеген заттар мен киімдер
эксперимент объектісі бола алмайды.
Өлшеулер.
Оқиға жерін зерттеудің негізгі әдістерінің бірі өлшеулер. Оларды
өндіру кезінде қажет:
1. қашықтықты анықтау үшін рулетка, өлшеуіш, штангенциркуль
қолдана отырып, максимальді дәлдікке талпыну керек. (өлшеу
немен жүргізілгені туралы хаттамада жазылуы керек). Қашықтықты
көзбен өлшеуге болмайды.
2. Бір затты немесе бір топқа жататын заттарды өлшеген кездет
өлшемнің бірлігі бірдей қолданылуы керек.
3. Өлшеу басталған заттардың орналасуының нақты нүктесін белгілеу
керек (мәйіттен емес, оның төбесінен, автокөліктен емес, оның
сол жақ алдыңғы дөнгелегінен).
4. Өлшеуді негізгі (базисті) бағдардан (жылжымайтын заттар)
бастайды. Жылжымалы объекттің орналасуын, екінші жылжжымалы
объекттің қашықтығын көрсете отырып анықтауға болмайда.
5. Қылмысты ашуда маңызды бар объекттердің арасындағы барлық
қашықтықтарды тіркеу керек (мысалы, мәйіттің оң қол басынан
тапанша рукояткасына дейін және т.с.с.)
Жергілікті аймақты тінту
Қарау барысында жергілікті аймақты тінту қажеттілігі туады. Бұл
әрекетті сәтті орындау үшін тағайындалады:
а) тінту жүргізетін ауданды анықтау;
б) оған қатысатын адамдардың тізімін құрастыру, аталған адамдар
арасында аймақты болу;
в) қарапайым техникалық заттарды дайындау (айыр, қалта
электрофонарь)
г) қатысушыларға нұсқау беру )тінту кезінде анықталуы мүмкін,
тергеушіні қызықтыратын объект туралы ақпараттандыру, тінтуге қатысушылар
мен тергеуші арасындағы байланысты ұйымдатсыру тәртібі; ізделініп жатқан
заттай дәлелдер анықталған кезде жүргізілетін шаралар).
Тінтуге қатысатын адам тергеуді қызықтыратын объектіні анықтаған
кезде, тергеуші объект анықталған жерге келеді, оны анықтаған адамның
қатысуымен және басқа адамдардың көзінше объектісі қарастырады. Қарастыру
хаттамасына тінту немен байланысты жүргізілгені туралы, объектіні анықтаған
азамат туралы жазылады. Жергілікті аймақты тінту оқиға жерін қарастырудың
элементі болып саналмайды және іс материалдарында анықтама түрінде
тіркеледі.
Оқиға жерін қарастыруды жүзеге асыру кезіндегі үзілістер
Оқиға жерін қарастыру кейде ұзщақ уақытқа созылады, сондықтан, дем алу
үшін үзілістер қажет. Мұндай үзілістер, соның ішінде оқиға жерін тастап
кетумен байланысты емес, қысқа уақытты үзілістер қарау хаттамасында жазылуы
керек. Үзіліс уақыты туралы тергеуші хаттаманың сәйкес бөлімін толтырады
және қарауға қатысуішылардың барлығына қол қойдырады.
Үзілістің басталу және аяқталу уақыты сағат пен минуттарда белгіледі.
Оқиға жерін қосымша және қайта қарастыру
Қайта қарастыру тағайындалады, егер біріншілікті қарау:
1. Қолайсыз жағдайларда жүргізілсе жаңбырлы күнде, түнде,
соған байланысты шындықты орлату үшін қажетті іздер
анықталмай қалуы мүмкін.
2. Сапасыз жүргізілсе: маңызды зерттеулер жүргізілмесе,
куәлар араластырылмаса және т.б.
3. Қарау шекараларын кеңейтуг қажеттілігімен байланысты
жағдайлар әлі анықталмаса.
Қайта карау кезінде оқиға жері толық зерттеледі. Қосымша және қайта
қараулар қылмыстық заң талаптарына сай жүргізіледі. Оқиға жерін қосымшга
немесе қайта қарастыруға дайындық. Оқиға жерін қосымша және қайта
қарастыруға дайындық кезінде тергеуші біріншілікті қарастыру кезінде
жүргізілген жүйелі шаралардан басқа:
1. Біріншілікті қарастыру хаттамасын және барлық
қосымшаларын мұқия зерттеу керек (мысалы, мәйітті
сот-медициналық зерттеу актісі).
2. Іс бойынша жиналған дәлелдерімен танысу.
3. Іс құжаттарын зерттеу кезінде пайда болған сұрақтар
бойынша сәйкес мамандардан кеңес алу.
4. Бірінші қарастыруға қатысқан айғақтаушыларды
мүмкіндігінше шақырту.
5. Егер қосымша немесе қайта қарастыруды басқа
тергеуші жүргізетін болса, онда ол бірінші
қарастыруды жүргізген тергеушімен әңгімелесу керек.
(мүмкіндігінше оны қайта немесе қосымша қарастыруға
шақырту керек).
6. Оқиға жерін және өзгертілген жағдайды қажет болса
қалпына келтіру.
Көптеген қылмыстарды тергеу оқиға болған жерді зерттеуден басталады.
Бұл тергеу әрекеті алгашқы кезенде оқиға болган жер, оқиға және оны жасаган
тұлғалар жөнінде негізгі мағұлмат береді. Қылмыстың ашылуы әр кезде алғашқы
оқиға болған жерді зерттеудің сапасына байланысты болып келеді.
Адамның іс-әрекеті, оның қоғамға жасаған қауіпті әрекетінің нәтижесі
оқиға орнында қалдырған ізімен көрінеді. Бұл жасалынған қылмыстық іс-
әрекетке де қатысты. Қылмыстық іс-әрекет дайындықтан, қылмыс жасаудан және
қылмыс ізін жоюдан құралады. Осы кезеңдердің бәрінде көптеген іздер қалады.
Әйтсе де заң әдебиеттерінде көрсетілгендей, тәжірибеде көрініс тапқандай,
оқиға болған жер қылмыс жасалған жерден кеңірек болып келеді. Өйткені,
оқиға болган жерден табылған қылмыс іздері, қылмыстың жасалынғандығы жайлы
және қылмыс жасаған тұлға жөнінде мағлұмат береді.
Көбінесе тергеушілер мен криминалистер қылмыс болған жерді оқиға
болған жер деп санайды, алайда бұл екі түсініктің мағаналары бірдей емес.
Бір жағынан, оқиға болған жер жөнінде түсінік қылмыс болған жер жөніндегі
түсініктен кең көлемде болады. Кейбір оқиғаларда жағдайдың қалай
болғандығын анықтау қиын болады. Мысалы, кейбір кездерде оқиға болған
жағдай қылмыс па, әлде қылмысқа қатысы жоқ па, немесе табиғи апат
салдарынан болған ба, осыны аңғару қиынға түсіп жатады, соның ішінде:
а) адамның мәйіті табылғанда;
б) мүліктер өртенгенде;
в) өндірістік жарақаттарда және т. б.
Оқиға болған жерді қарау кезеңінде және сонымен бірге тергеу барысында
болған оқиғаның қылмысқа тиісті немесе тиісті емес екенін анықтауға болады.
Сондықтан оқиға болған жер ретінде тек қана қылмыс болған жерді қарау дұрыс
емес, одан да басқа көптеген оқиға іздері табылған жерлерді қарау да
маңызды болып келеді.
Қылмыстың барлық даму сатылары (дайындық, қылмыс жасау, қылмыс ізін
жою) нақты тиісті бір орындарда жүзеге асырылады. Бірақ, жоғарыда
айтылғандай, әрбір қылмыс орнын оқиға болған орын деп санауға балмайды, тек
кей жағдайларда, қылмыс әрекетін көрсететін іздердің анықталуына қарай
айтуға болады. Сондықтан, мысалы, қылмыс барысыңда қылмыс жасаған тұлғаның
қылмысқа тиісті емес жеке затының жоғалған, жасырған жерлері нсмесе сол
заттың қылмыс жасаған тұлғаның тұратын мекен жайында табылуы оқиға болған
жер деп ессптелінбейді. Ал айғақ заттардың табылғандығы оқиға болған жерді
қарау, затты қарау, тінту хаттамаларына тіркеледі.
Қылмыстың жеке түрлерін тергеу барысында бір қылмыстық істе бірнеше
оқиғалар орны болады. Қызмет бабын пайдаланып мемлекеттік немесе қоғамдық
мүлікті талан-таражға салғандарды тергеу барысында, ұрлықтың түріне қарай
оқиға орындары әр түрлі болуы мүмкін:
а) өндіріс орны;
ө) шикізат өндірілетін орын;
б) шикізаттардан өнім шығарылатын орын;
в) шығарылған өнімді тарқататын сауда орны және т. б.
Оқиға болған жерден табылған іздер істі одан әрі тергеуді, ең
болмағанда оқиға болған орынды қарап шығуды қажет етеді. Оқиға болған
жерден тыс табылған іздер қылмыстың мағынасына қатысты болғанымен, тергеу
мәселесін шешуге көмектесе алмайды. Мысалы, қылмыс жасаған тұлға дүкеннің
есігін бұзып, ұрлық жасады, сонан соң оқиға болған жерден кетіп бара жатып,
жолда қылмыс құралын түсіріп алған, ұрлаған заттарын сол жердегі оңтайлы
жерге жасырған. Жедел іздестіру барысында қылмыс құралы, жасырған жерінен
ұрланған заттар табылды. Қылмыс құралы, ұрланған заттардың қылмыстық
оқиғаға байланысы болғанымен, жеке-жеке алғанда қылмыстың жалпы мазмұнын
аша алмайды. Тек қылмыс жасалған орын ғана оқиғаның мазмұнын және
келтірілген шығын залалын анықтайды.
Қылмыстар әртүрлі орындарда жасалады:
а) тұрғылықты жерлерде;
е) саяжайларда т. б.
Әрине, оқиға орны автобус, поездарда басталып, басқа аймақта аяқталуы
мүмкін және керісінше. Дегенмен, оқиға орнын қарау барысында оқиға
шекарасын анықтау ескерілуі тиіс.
Жоғарыда айтылғаннан қорытатынымыз, яғни оқиға орны деп – тергеуді
қажет ететін оқиға болған орынды айтуға болады.
Оқиға болған орындағы қалдырылған іздер
Оқиға орны және іздер түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты,
іздерсіз оқиға орны болмайды. Соңдықтан, оқиға орныңдага іздерді
қарастырмасақ, оқиға орны жөнінде түсініктеме толық болмайды.
Бәрімізге аян, барлық оқиғалар қоршаған ортадағы өзгерістерге
байланысты.
Тергеу оқиғасына байланысты оқиға орнындағы өзгерістер томендегі
топтарға бөлінеді:
1. Табылған заттың тергеу ісіне дейін оқиға орнында болмауы.
Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаның оқиға орнында қалып қойған қылмыс құралы,
үзілген түймесі және т. б.
2. Оқиға орнында жекелеген заттардың болмауы: ақша, бағалы заттар,
құжаттар.
3. Жекелеген заттар, орындарының өзгеруі. Мысалы, жеке мүліктерді
ұрлау барысыңда қылмыс жасаған тұлға ақшаны және бағалы заттарды іздеу
кезінде өзіне керек емес заттарды ығыстырып орындарынан қозғайды.
4. Жекелеген заттардың, сапалық құрамының өзгеруі, оларға жататындар:
а) кейбір заттар мен бұйымдарды мемлекеттік стандартқа сөйкес
еместігін (қоспалы арақ, коньяк) немесе азық-түліктің нормасын өзгерткенін
(торттар, ет) көрсететін іздері.
а) бұзылған затттардың іздері, олардың көлемі мен мөлшері
байқалмайды (мысалы, терезе әйнегінің сынығы).
б) оқиға болған жерде қалған бейнелеуші іздер (қылмыс құралымен
қалдырылған із, көліктің іздері, жануарлардың, адамның қолының, аяғының
іздері).
Бұл өзгерістер криминалистикада трасологиялық іздер немесе бейнелеуші-
іздер деп аталады. Айта кететін жағдай, өзгеріс-іздері әдебиеттерде кең
көлемді мағынада ал бейнелеуші іздер (трасологиялық) тар көлемде қаралады.
Барлық қылмыстық іздер көріну сипатына қарай криминалистикада
материалдық (заттар, мүліктер, керулік, дыбыстық және тағы басқа адамның
миындағы құбылыстар) болып бөлінеді.
Заттар, ағзалар мен мүліктерді және басқа да қылмыстық іздерін табуға
комектеседі. Осыларға мысалы ретінде:
а) қылмыс жасаған тұлға оқиға болган жерде ұмыт қалған немесе түсіріп
алған мүліктері (бұзу құралы, қару, киім);
ә) органикалық және органикалық емес құрылымдағы заттар (қан тамшысы,
темір ұнтақтары, лақтың бөлшектері, краскалар т. б) айта аламыз.
Қазіргі кезде химия, физика, биологияның микробөлшектерді зерттеудегі
жетістіктері өте кіші іздерді алуға мүмкіндік береді. Криминалистикада
қазір микроіздер, микробөлшектер, микроағзалар сияқты түсініктер көп
қолданылады.
Микроіздер ретінде тергеуге қатысты, яғни оқиға болған объектімен
байланысты, көзге көрінбейтін іздерді тауып, оларды микроаналитикалық
әдіспен зерттейтін іздерді айтамыз. Макро және микроіздерді бөліп тұратын
нақты шекара жоқ. Шартты түрде микроіздерге салмағы 1мг-ға дейін немесе
өлшемі 1мм-ге дейінгі объектілер жатады.
Микроіздер трасологиялық (микротрассалар) және трасологиялық емес
болып бөлінеді. Ал трасологиялық емес іздер микробөлшектер және микроағза
түріндегі іздерге бөлінеді.
Микробөлшектер органикалық (жануарлар немесе өсімдіктер), органикалық
емес және аралас болады. Оларға шыны бөлшектері, шаңдар, топырақ, темірлер,
ағаштар, тоқыма талшықтары, адам денесіндегі киімдерінің элементтері
жатады. Микробөлшектердің көп тараған түрлері - иіс іздері. Иісті іздер
қылмыстық объект маңайында газды-молекулалық түрде болады.
Із үстіне із салу арнайы механизмдердің пайда болуымен түсіндіріледі.
Олар екі-үш объектілер арасында бөлшектердің бір объектіден екінші
объектіге орын алмастырып, өзара әрекеттесуімен құралады (оқиға орны -
қылмыс жасаған тұлға - жәбірленуші). Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаға
жәбірленуші қарсылық көрсету барысыңда жәбірленушінің киімінде қылмыс
жасаған тұлғаның киімінің талшықтары қалып қоюы мүмкін және керісінше.
Сонымен бірге, жәбірленуші және қылмыс жасаған тұлғаның киімінде оқиға
болған жердегі шаң, топырақ немесе басқа заттың бөлшектері қалып қояды.
Мұндағы із үстіне із салу микро және микроіздер болуы мүмкін.
Оқиға болған жердің жағдайы өзгеріссіз қалмайтынын ескеру керек.
Қылмыстық іздер өзгереді және жоғалып кетеді. Бұл объективтік заңдылық,
өйткені іздердің өзгеруі және жоғалуы табиғи құбылыс (жаңбыр, қар, жел,
күн) және адамдардың қатысуымен болатыны заңды. Жеке іздердің пайда болу
уақыты имоненттік қасиеттеріне, екінші жағынан қоршаған ортамен (аяқ
киімнің ізі, қардағы, құмдағы ізі т.б) өзара әрекеттерінен көрінеді.
Адамдардың іс-әрекеті кездейсоқ және алдын ала дайындалған болуы мүмкін.
Алдын ала іздерді өзгерту немесе жойып жіберу - қылмыс жасаған тұлға
жөнінде ақпаратты беретін қылмыс айғақтары мен іздерін жабудың бірден-бір
жолы.
Қылмыс жасаған адамның іс-әрекетіне байланысты іздерді өзгерту және
жою, тікелей жекелеген іздерді жоюмен жүзеге асырылады:
а) адам өлтірілген жердегі, едендегі, қабырғадағы және мүліктегі
қан іздерін жуу;
ә) қылмыс жасаған тұлғаның, ұстаған заттарын шүберекпен ысқылап сүрту;
б) жалған іздерді жасау (қылмыс орнында басқа адамдардың заттарын
тастап кетуі т.б);
в) іздерді жою арқылы қылмысты жазатайым оқиға ретінде көрсетуі
(мысалы, өндірістегі кісі өлімін жазатайым оқиғаға келтіруі);
г) қылмысты жалған бағытқа бұру арқылы (дүкен сатушысының үлкен
шығынға ұшырап, оны жасыру үшін есікті бұзып, ұрлық жасалғанын хабарлайды),
немесе басқа қылмыс жасау арқылы адам өлімі болған жер, өртеніп кетеді.
Дегенмен, оқиға болған жерлерде жасалған қылмыстың іздері қанша дегенмен
қалып қояды. Сонымен бірге, қылмыс жасаған тұлғалардың қылмысты жасырып,
іздерді жою әрекеті салдарынан, жаңа іздер пайда болады.
Жоғарыда айтылғандардан қорытатынымыз, яғни оқиға орны оқиға және оны
жасаган адам жөнінде ақпарат беретін әр түрлі іздердің ортасы болып
табылады.
Қылмыстық зерттеу адамдардың іс-әрекетінен көрінеді, яғни соттық
зерттеу түсінігімен танымал болып келеді. Саттық зерттеу ретінде,
Р.С.Белкин атап көрсеткендей қылмыстық процестің анық жайын ашатын
тергеушілер, прокурордың іс-әрекеттері, яғни қылмыстық істі зерттеу
барысынша жасалатын іс-шаралардың жиынтығын қарастыруға болады.
Бұл соттық зерттеу барысында қылмыстық-процессуалдық заңдар мен
криминалистиканың әдістері және тәсілдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Қылмыстық iс жүргiзу құқығының сатылары және сипаттамасы
1.1 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түсінігі 7
1.2 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түрлері және олардың мақсаттары 7
1.3 Қылмыстық істі бастапқы тергеу
8
2 Қылмыстық іс қозғау және алдын-ала тергеу жүргізу сатысы 10
2.1 Қылмыстық іс қозғау және оның негіздері
2.2 Алдын-ала тергеу жүргізу тәртібі және оны жүргізу барысындағы
алдын-ала тергеу амалдары 24
2.3 Қылмыстық істегі бастапқы тергеуде сезіктіден, айыпталушыдан 24
жауап алу
28
3 Бірінші сатыдағы сотта, аппеляциялық, кассациялық және қадағалау
сатысындағы іс жүргізу 31
3.1 Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу тәртібі және сот тергеуі
3.2 Аппеляциялық және кассациялық сатыдағы іс жүргізу
3.3 Қадағалау сатысындағы іс жүргізу
46
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
61
66
68
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық өзгерістер
заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттігін туғызды. Ұлттық құқықты
қалыптастыру жағдайында социалистік түсініктегі категориялар мен
институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұнмен толығуының
арасындағы қарама-қайшылық анық көзге түсе бастады.
Қазақстан Республикасы өз егемдігін алып, егеменді, тәуелсіз мемлекет
болғанан кейін әлеуметтік - саяси және экономикалық заңдарды өзгерту
қажеттігі туындайды. 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы
Конституциясында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, әлеуметтік
зайырлы және құқықтық мемлекет құру жолына түскенін мәлімдеді.
Сондықтан бұрынғы Кеңестер Одағының қылмыстың іс жүргізу заңын толық
түрде қабылдау мүмкін емес еді, және бұл біздің мемлекет бағыт алған
құқықтық саясатқа да сай келмейтін еді. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу
заңында қажетті реформалар, яғни өзгертулер қабылдауы қажеттігі туындады.
Осы себептерге байланысты 1997 жылы 13 желтоксанда Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс-жүргізу кодексі қабылдап, ол 1998 жылғы 01
ңаңтардан бастап өз күшіне енгізілді.
Қылмыстық іс-жүргізу құқығын жаңа кезенге сай дамыту және қалыптастыру
біраз уақытты талап етеді және Қазаңстан Республикасы Конституциясында
көрсетілген Конституциялық құқықтарды сақтау белгілі бір талаптар жүйесін
қалыптастыруды қажет етеді: Мұндай талаптарға мына төмендегілер жатқызуға
болады:
1 Қылмыстық іс жүргізу заңдарын Конституцияға сәйкес пайымдау және
творчествовалық сипатта дамыту.
2 Қазақстан Республикасында адам құқығын барынша сақтауды жүзеге
асыру, қылмыстық іс - жүргізу заңдарына сәикес заңдылықты сақтай отырып, ол
құқыңтарды қорғалуын қамтамассыз ету.
3 Қылмыстық іс-жүргізудегі жеке, жеке жариялы, жариялы айыптау
институттарын дамыта отырып, олардың қаралу мерзімдерін бұзуға жол бермеу
және прокуратура органдарының қадағалау функциясын жүзеген асыруына ықпал
ету.
4 Қылмыстық іс жүргізу құқығы саласында, басқа құқық салаларымен
қатар демократизм, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың заң алдындағы
теңдігі және тағы да басқа принциптерді өз деңгейінде дамыту.
5 Жіберілген қателіктерді болашақта қайталамау және болдырмау
мақсатында оларға зерттеу жүргізіп, оларды қолдану тәжірибелерін кең
көлемінде іс насихаттап, жинақталған тәжірибелер арқылы қылмыстық іс
жүргізу заңдарын бұзуға жол бермеуді іске асыру.
Дипломдық жұмыста қарастырылып отырған Қылмыстық iс жүргiзу құқығының
сатылары және сипаттамасы тақырыбы қылмыстық іс жүргізу саласындағы өзекті
мәселелердін бірі болып табылады.
Құқықты реформалау қажеттігі кенеттен және КСРО-ның ыдырауына
байланысты пайда бола қалған жоқ. 80-ші жылдардың алдында теоретиктер де,
практиктер де 1959-1961 жылдарда қабылданған заңдар құқықтығы осы заманғы
тенденцияларды объективті түрде бейнелей алмады, ең жоғарғы байлық ретінде
адамның, қалыптасып келе жатқан қатынастар жүйесіндегі оның орнын,
мемлекеттің рөлін және адам мен мемлекеттің өзара қатынасының сипатын
белгілейтін, құқықтық мемлекеттегі басым бағыттарын белгілейтін әлемдік
үлгілерге жауап бермейді деген ойға келді.
Бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгізілген толып жатқан толықтырулар
мен өзгертулер қарама-қайшылық өткірлігін белгілі бір деңгейде жамап-
жасырғанымен социалистік түсініктегі құқықтың бағыты мен мазмұнының
негіздеріне оған ықпал еткен жоқ.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының сол күйі туралы айта келіп, профессор
В.М.Савицкий: Қылмыстық іс жүргізу кодексін жамап-жасқан одан әрі
жетілдіру енді тиімді бола алмады. Жаңа қылмыстық іс жүргізу заңын жасайтын
уақыт келді, онда КСРО-дағы мен одақтас республикалардың құқықтық
шығырмашылық пен құқық қолдану тәжірибесіндегі барлық бағалы құндылықтар
ескерілуі, заңдардың аралас салаларындағы жетістіктер пайдаланылуы, шетел
мемлекеттердің іс жүргізу институттары біздің болмысымызға орай түзертіліп
пайымдалуы және жүзеге асырылуы тиіс деп жазған.
КСРО-ның ыдырауы теоретиктердің қорытындыларын расқа шығарады, өйткені
ол бірқатар жанама түрдегі факторлармен қатар негізінен заңдылықтың
сақталуына нақты кепілдіктер жоқ ережелерге құрылған құқық саясатының
жарамсыздығын әйгілеп берді.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының жалғасып отырған қалыптасу
процессі объективті түрде себепші болатын мынадай құбылыстармен қатар жүріп
отырады:
• социалистік ұғымдағы құқықтан бас тарту;
• жалпы адамзаттың жетістік болып табылатын құқық институттарын сақтау;
• құқықтық мемлекет құрылысының міндеттеріне жауап беретін жаңа құқықтық
институттарды құру мен қабылдау.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру процесінің жалпы жүйесінде өтпелі
кезең ретінде түсіндірілетін қазіргі уақыт құқық қызметінің кез келген
саласында көрініс тауып отырған серпінмен сипатталады. Осы серпінді
процестердің бәрі де өзара байланыста бола отырып, нормаларды қалыптастыру
процесіне ықпал етеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша экономиканы қайта құрылымдау, басты
институттарын қайта құру (бұрын қолданылып жүрген құрылымдардағы
бағыныштылық сипатты өзгертудің өзі заңдарды жақсартуды талап ететін
қосымша жағдайлар туғызады); заңдардың тұрақтылығына ықпал ететін жаңа
құрылымдарды құру (мәселен, қаржы полициясын құру, анықтау органдарына
жататын субъектілер тізбегіндегі өзгерістерге объективтік түрде әкеліп
соқты).
Қылмыстық іс жүргізу бірнеше бір-бірімен байланысты сатылардан
құралған. Бұл сатылардың өз мақсаттары мен міндеттері бар. Біз жұмысымызда,
қылмыстық іс жүргізудің әр сатысына түсініктеме және мінездеме беруге,
қылмыстық іс жүргізудің әр сатысында өткізілетін шаралардың түрін, тәртібін
анықтауға арнаймыз.
1 Тарау. Қылмыстық iс жүргiзу құқығының сатылары және сипаттамасы
1.1 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түсінігі
Қылмыс болып, оның нәтижесінде қылмыстық іс қоғалса, тергелсе,
қылмыскер анықталып ұсталса, ол іс сотта қаралып – қылмыскерге жаза
тағайындалып, сот шешімі орындалса не болмаса шағымдалса, тағы бір жаңадан
ашылған мән жағдайларға байланысты іс қайта тергеу және осы айтылып өтілген
шаралардың заңдылыққа сай өтуін қадағалау сияқты шараларды қылмыстық іс
жүргізу сатыларына жатқызуға болады. Олай дегеніміз қылмыстық іс жүргізудің
әр сатысында әр түрлі мәселелер шешіледі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің ерекше
бөлімінде қылмыстық іс жүргізу сатылары толық көрсетілген.
Осы негіздерге сүйене отырып қылмыстық іс жүргізу саталарына
түсініктеме берейік.
Қылмыстық іс жүргізу сатылары деп қылмыс болып, ол туралы хабар түскен
уақыттан басталын, қылмыскер істеген қылмысы үшін жазасын алып оны өтегенше
созылатын уақыт және осы уақыт ішінде өткізілетін процессуалдық әрекеттер.
Процессуалдық әрекеттердің мақсаттарына қарай қылмыстық іс жүргізуде
сегіз сатыны ажыратуға болады, олардың алтауын негізгі, ал қалған екеуін
қосымша деп атауға да болады. Олай атау себебіміз, қылмыстық істердің
қөбісі алдыңғы алты сатының барлығын өтеді. Қалған екі саты: жаңадан
ашылған мән-жайлармен және кәмелетке толмағандардың қылмыстық істерімен
байланысты.
Қылмыстық іс жүргізу сатылары:
1. Қылмыстық іс қозғау;
2. Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу өткізу;
3. Қылмыстық іс бойынша басты сот талқылаудың өтуі;
4. Апелляциялық сатыда іс жүргізу;
5. Қадағалау сатысында іс жүргізу;
6. Соттың шешімін орындау сатысында іс жүргізу;
7. Жаңадан ашылған мән жайлар бойынша қылмыстық іс жүргізуді
жаңадан өндіру (жалғастыру);
8. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс жүргізу.
Бір қылмыстық іс жүргізу барысында барлық негізгі сатылар қайталанып
отырылуы міндетті шарт емес. Кейбір жағдайларда, бір іс бойынша қылмыстық
іс қозғалып, алдын ала тергеу өткізілу барысында іс басқа істермен
біріктірілуі (ҚІЖК, 48-бап), бөлектенуі (ҚІЖК, 49-бап), тоқтата тұрылуы
(ҚІЖК, 50-бап), қысқартылып кетуі мүмкін (ҚІЖК, 51-бап). Оның себептері мен
негіздері әр түрлі болады. Мысалы: алдын-ала тергеу барысында шардап шеккен
адаммен зардап түсірген адамның татуласып кетуі себебінен іс қысқартылып
кетуі мүмкін.
Бұл сатылар енді өзгеріске түспейді деп ойлау қате ой деп
санаймыз. Өйткені уақыт талаптарына сай жаңадан қылмыстық іс жүргізудің
құрылымы, немесе процеске қатысушылар өзгерсе, тағы басқа қылмыстық істі
құрайтын элементтердің өзгеруіне байланысты, кейбір сатылардың керегі жоқ
болуы немесе жаңадан тағы бір сатылардың пайда болуы мүмкін деп ойлаймыз.
1.2 Қылмыстық іс жүргізу сатыларының түрлері және олардың мақсаттары
Қылмыстық іс жүргізу сатыларын жоғарыда атап шықттық. Енді осы
сатыларға қысқаша мінездіме беріп олардың өз алдарына қойған мақсаттарымен
танысып шығайық.
Бірінші саты, қылмыстық іс қозғау (ҚІЖК, 23-тарау) – бұл сатыда
қылмыстың болғанын не болмағанын тексеріп, керек болса қылмыстық іс
қозғалмай жатып, оқиға болған жерді қарау және сараптама тағайындау тергеу
әрекетерін өткізіп солардың берген қорытындысына сүйене отырып қылмыстық
істің қозғауын не қозғамауы шешіледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодекісінде, қылмыстық іс қозғауға анықтама
берілмеудің салдарынан, құқықтардың нормаларын оларға берілетін
түсініктердің, олардың қолданылуын әркім әртүрлі түсінеді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-баптың, 27-бөлімінде істі өндіру
мағынасына бір қылмыстық іс бойынша қылмыстық іс қозғау барысында, сотқа
дейіндгі дайындықта, сот талдауында және сот каулысын (шешімдерін) орындау
барысында өткізілетін процессуалдың әрекеттерінің және шешімдердің
қосындысы жатады.
Соныменен, қылмыстық іс қозғау барлық уақытта ең бірінші және міндетті
саты болып табылады. Қылмыстық іс қозғалмай алдын ала тергеу жүргізілмейді.
Бұл сатыда қылмыстық қудалау функциясын орындайтын мемлекеттік
органдар мен лауызымды тұлғалар қылмыс туралы хабар алып, оны тексеріп, іс
бойынша қылмыстық іс қоғауын шешеді.
Қылмыстық іс қозғау негіздері мен себептері ҚІЖК 177-бабында
көрсетілгендей:
1. Азаматтардың арызы;
2. Кінәсін мойындап келу;
3. Басқару функциясын орындап отырған мемлекеттік органдар және
лауазымды адамдардың хабарлары бойынша;
4. Информациялық құралдардың хабарлары бойынша;
5. Қылмыстық іс қозғауға құқылы органдар мен лауазымды адамдардың
қылмыстық іздері табу.
Екінші саты, алдын ала тергеу жүргізу (ҚІЖҚ, 24-тарау) - бұл кезеңде,
қозғалған қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын мән жайлар анықталып,
керекті деректер, дәлелдемелер жиналып қылмыскердің кінәсі мойнына
тағылады.
Т.Е.Сарсенбаев пен А.Л. Хан атап көрсеткендей, ҚІЖК-нде көрсетілген
ортақ шарттар – олар барлық қылмыстық ізге түсу органдары үшін біріңғай
және міндетті тәртіпті реттейтін, істің әділ жүргізілуінің кепілдігін және
азаматтардың заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ететін талаптар болып
табылады[1].
Жалпы шарттар қарастырылатын сатыда туындайтын құқық қатынастарының
мынадай жақтарын реттуге жатады:
А) алдын-ала тергеу жүргізуге құқылы қылмыстық ізге түсу органдары:
Ұлттық қауіпсіздік комитеті, ішкі істер органдары, қаржы полициясы;
Б) барлық қылмыстық істер бойынша алдын-ала тергеу ісін жүргізудің
міндеттілігі;
В) ҚІЖК-нде белгіленген тергеу реттілігін сақтау;
Г) алдын ала тергеу жүргізудің басталуы және аяқталуы;
Д) алдын ала тергеудің басталуы және аяқталуы;
Е) алдын ала тергеу жүргізілетін жер;
Ж) алды ала тергеу мерзімі;
З) алдын ала тергеу ісін жүргізудің ұйымдық нысандары;
И) алды ала тергеу жүргізудің барысында іс жүргізу және ведомстволық
бақылау жасау;
К) анықтау органдарның алдын ала тергеу жүргізу процесіндегі қызметі;
Л) тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің жалпы ережелері және олардың
хаттамасы;
М) алдын-ала тергеу жүргізудің құпиясы.
Бұл сатының маңызын асыра бағалауға болмайды. Заңды негіздер
анықталғанда қылмыстық іс қылмыстық іс жүргізу сатылардың кез-келгеніне
сатысында тоқтатылуы мүмкін.
Заңда алдын ала тергеудің екі түрі бекітілген, ол алдын-ала тергеу
және анықтау. Осыған байланысты В.С. Чистяковтың Алдын ала тергеп-тексеру
алдын ала тергеу немесе анықтау органдарымен жузеге асырылады. Тергеуді –
тергеу органы, тергеуші, ал анықтауды – анықтау органы, анықтаушы
жүргізеді. Алдын ала тергеу сатысында осы органдардың өзара әрекет етуі
арқылы бірлесе жұмыс жүргізу жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін.[2] Тергеп
тексерудің сапасы осы органдардың әрекет ету жылдамдығына байланысты
болады.
Үшінші саты, істі басты сотта талқылау – бұл сатыда, сот қылмыстық
істі өз құзіретіне алып, онымен танысып, басты сот талқылауын өткізеді, осы
әрекеттердің нәтижесі бойынша сотталушының қылмыс жасауда кінәлі немесе
кінәлі еместіген анықтайды.
1.3 Қылмыстық істі бастапқы тергеу
Оқиға жерін қарастыру дегеніміз – оқиға жеріндегі жағдайды анықтау,
кабылдау, зерттеу және бекітуден, материалды объект қасиетінен және
белгілерінен тұратын тергеудің жедел әрекеттері. Оның мақсаты – болған
жағдайдың сипатын, қылмыскер тұлғасын, қылмыс себебін және қылмысты шешу
барысында қарастыруды қажет ететін басқа жағдайларды анықтау.
Оқиға жерін қарастыру, әдетте тергеудің басқа әрекеттерімен, сонымен
қатар жедел және ұйымдастырушылық шараларымен үйлеседі, онымен параллельді
немесе ол аяқталғаннан кейін тез арада жүзеге асырылады.
Ол әрекеттер мен шаралардың қатарына жатқызуға болады:
• полиция қызметкерлеріне тапсырма және нұсқау беруді;
• алкогольді улану жағдайын, денсаулық жағдайын анықтау үшін
азаматтарды медициналық мекемелерге жолдауды;
• қылмысты ашу және қылмыскерді тұтқындау үшін көпшілікті
араластыруды;
• ізін суытпай қылмыскерлерді іздеуді;
• криминалдық тіркеуді қолдану және жүргізу шегінде зерттеу
жүргізуді;
• мәйітті медициналық зерттеуге жіберуді;
• тергеу эксперименттерін жүргізуді;
• куәләндіруді;
• тінту және алу жүргізуді;
• куәларды, жәбірленушіні, күдіктілерді және айыптыларды сұрастыруды;
• Әділет Министрлігінің Сот сараптау орталығында әртүрлі
сараптауларды тағайындау мен жүргізуді;
Оқиға жерін қарастырудың негізгі принциптеріне жатады: заңдылығы, дер
кездегі, толықтығы, жоспарлығы, объективтілігі.
Заңдылығы, қарастырылатын әрекет қылмыстық процестік кодекстің
негізінде және соған сәйкес жүргізілуді талап етеді.
Дер кездігін, тергеуші және қараудың басқа қатысушылары оқиға болған
жерге кейінге қалдырмай шыққанда қарастырғанды жүзеге асырады. Тек осы
жағдайда ғана заттай дәлелдердің жойылуына жол бермей, іздердің және
заттардың максимальді санын айқындап, зерттеп және бекітуге болады.
Оқиға жерін толық қарастыру дегеніміз тергеу қылмысына қатысты, оқиға
болған жердегі барлық іздер мен заттардың айқындалуы, зерттелуі және қарау
протоколында және хаттамасында бекітілуі.
Қараудың жоспарлығы дегеніміз оқиға жеріндегі тергеушінің танымдық
әрекеттерінің ретін дұрыс анықтау.
Оқиға жерін қараудың объективтілігі дегеніміз тергеуші анықтаған
болжамға сай немесе сай болмауына байланыссыз іздер мен заттарды зерттеу.
Оқиға болған жерді қарастыруды ұйымдастыру.
Оқиға болған жерді қарастыру үшін шығуға дайындықты қамтамасыз ету.
Оқиға болған жерді қарастырудың іс шалалыған және оны жүргізудің
нәтижелігінін қамтамасыз ету үшін, кезекшілікке түсетін тергеушіге қажет:
1. аудандығы (қала, облыстаға) тергеушелердің, полицияның шұғыл
қызметкерлерінің эксперт-криминалистердің, сот-медицина
эксперттерінің кезекшілігін ұйымдастыру жүйесімен танысу;
2. Ішкі істер органдардың аудандық бөлімінде немесе қаланың
(облыс) сәйкес кезекші бөліміндегі шұғыл қызметкерлердің
қайсысымен оқиға болған жерді қарастыру үшін шығу керектігін,
осы әрекетті жүргізу үшін олардың дайындығын айқындау қажет;
3. Қарау кезінде қажет болатын әртүрлі мамандар тізімін
(кезекшілік жүргізіп жатқан жерде), олардың мекен-жайын және
телефон нөмірін, сонымен қатар аймақтың картысын (қала
жоспарын) тексеру қажет.
4. Алыс жерлерге шыққанда және түңгі уақытта қарау кезінде
айғақтаушы ретінде кімді шақыруға болатындығын алдын-ала
анықтау шұғыл қызметкерлерге тапсырылады;
5. Оқиға болған жерді қарастыру кезінде қолданылатын негізгі
ғылыми-техникалық заттардың жағдайын тексеру керек;
а) тергеу портфелінің (чемоданының) жинақталуын;
б) тергеу портфеліндегі химиялық реактивтердің және оған қосымша
арнайы жиынтықтын жағдайын (қол іздерін анықтау үшін арналған ұнтақтар мен
гипстің құрғақтығы, оқталған йод түтігі);
в) фото – видео – кинотехниканың бүтіндігін және кешенділігін;
г) жарықтандырғыштардың болуы және бүтіндігін;
д) табылған заттарды, іздерді, басқа да заттай дәлелдеулерді орап-буу
үшін арналған заттардың болуын (полиэтиленті қаптар және сүлгілер, тығыз
қағаз, шпагат, қақпағы бар шыны банкалар, арнайы заттар).
6. Лас жағдайларда жұмыс жүргізу үшін арнайы киімнің (кезекшілік
жүргізіліп жатқан жерде) болуы (комбинезон; плащ, жеңге
киетін, резеңке етік, клеенкалы алжапқыш, резеңке қолғаптар).
Оқиға болған жерге шығу үшін арналған көліктің болуы және оның
дайындығын тексеру, арнайы жылжымалы криминалистикалық лабораторияны шақыру
мүмкіндігін анықтау.
Шығуды қажет ететін оқиға туралы ақпаратты қабылдағаннан кейін,
тергеушінің міндеті:
1. Хабарлаған адамнан білу керек: не болғанын, оқиға болған жерде
полиция қызметкерінің қайсысы бар екенін,орналасқан жерін,
тергеушінің тез арада келуі қажет па екенін;
2. Оқиға болған жерді қорғау бойынша шаралар қолданды ма екенін
анықтау, болмаса оқиға болған жердегі немесе аудандағы
міндетті тұлғаларға қорғауды ұйымдастыру бойынша нұсқау беру;
3. Қарауға қатысу үшін қажетті шұғыл қызметкерлерді, сонымен
қатар басқа мамандарды (сот медицинасы жағынан маман, ІІМ
шұғыл-криминалистика бөлімшесінің қызметкерлері) шақыру.
4. Егер оқиға жері тұрғыны аз ауылда орналасса немесе шығу
қажеттілігі түнгі уақытта болса (соған байланысты
айқындаушыларды табу қиын) айқындауышыларға қойылатын
талаптарға сәйкес айқындаушыны тергеушінің кезекшілік орнына
жақын тұратын жерден табу керек.
5. Тергеу бөлімінің бастығына оқиға болған жерді қарастыратыны
туралы хабарлап, қылмыстық іс қозған жағдайда оны кім
қабылдайтыны туралы мүмкіндігінше анықтау қажет.
6. Оқиға болған жерге шығу барысында міндетті түрде тергеу
портфелін (чемодан) және фотокомплект алу керек.
Тергеуші оқиға болған жерге келгендегі әрекеті:
1. Оқиға жеріне келген уақыты тіркеу;
2. Жәбірленушіге көмек көрсету үшін шаралар қолдану
3. Соңғы оқиғаларды жою бойынша жедел шараларды қабылдауға қатысу (өрт
сөндіру, құнды мүлікті сақтау);
4. Оқиға жері күзетімтінін тексеру. Қажет болса күзетті ұйымдастыру,
оның жүзеге асырылуы бойынша қосымша нұсқауларды күту;
5. Оқиға жерінен барлық бөтен адамдарды шектеу;
6. Тергеушімен бірге келмеген болса айғақтаушыны шақырту, оның
анықтаушыға койылатын талаптарға сай екендігін тексеру;
7. Қажет жағдайда оқиға жеріне қарастыру барысында алынған
мәліметтерді таратуға болмайтыныдығы туралы айғақтаушыға ескерту
керек;
8. Оқиға жеріндегі полиция қызметкерлерінің мәліметіне және анық
көргендердің (жеке-жеке) айтуына негіздеге отырып оқиға туралы және
оған қатысқан тұлғалар туралы қысқаша мәлімет алу керек;
Анық көргендерді жеке-жеке сұрастырғанда диктофон қолдануға болады.
Оқиға жерін қарастырудың алдында айғақтаушылардың қатысуын қамтамасыз
ету керек.
Айғақтаушы ретінде шақыртуға болмайды:
1. Кәмелет жасына толмағандарды;
2. Заң қорғаушы ұйымдарының қызметкерлерін және тергеушінің қоғамдық
көмекшілерін;
3. Табиғи кемшілігі бар адамдарды, яғни айғақтаушы міндетін атқаруға
кедергі болса (көруі, естуі нашар);
4. Психикалық сапасы бойынша жарамсыздарда (эмоциональді турақсыз);
5. Сауаты аз адамдарды;
6. Айыбын өтеушілерді (мысалы, бұзақылық, алып-сатарлық);
7. Берілген аймақта турақты турмайтындарды (қажет болған жағдайда
сотқа шақыру қиындайды).
Қарау кезінде айғақтаушылар әркезде тергеушінің қасында болу керек
және тергеу әрекеті кезінде анықталғашының барлығын зерттеу керек.
Қажет болса, айғақтаушылар оқиға жерін қарау барысында анықталған
мәліметтерді таратпауына міндетті ететін қолхатпен алдын ала танысып қол
қояды. Осы кезде мәліметтерді таратқаны үшін 355 УК РК бойынша қылмыстық
жауапкершілік туралы ескертіледі.
Қарау барысында маман:
1. Өз білімін және тәжірибесін қолдана отырып дәлелдерді табу,
тіркеу және айғақтау үшін тергеушіге көмектеседі.
2. Дәлелдерді анықтаумен, табумен және тіркеумен байланысты
жағдайларға тергеушінің нащарын әрекетін түсіндіреді.
Жоғарыда аталған дайындық шараларын жүзеге асырғаннан кейін тергеуші
оқиға жерін жалпы қарайды, оның мақсаты:
1. Қаралатын территорияның шекараларын анықтау;
2. Қараудың басты нүктесі туралы сұрақты шешу;
3. Оқиға жағдайын зерттеудің ретті әдісін анықтау;
4. Оқиға жерін қарауға қатысатын шұғыл қызметкерлердің санын өсіру
қажеттілігін анықтау (олардын келуі үшін шаралар қолдану);
5. Үлкен территорияны зерттеу туралы сұрақты шешу және қажет болса
қоғам өкілдерін шақыру (жоғары оқу орны және техникумда
оқығандарды, жоғарғы сынып оқушыларын).
Оқиға жерін қарау барысында бағдарлаушы және шолушы съемка жасайды.
Жалпы шолу процесі кезінде алынған мәліметтерге байланысты тағайындалады:
1. Өндірістер мен ұйымдардың бөлмелерін және территорияларын
қарайтын жағдайда өкілдерді шақырту;
2. Кеңесі және техникалық көмегі қажет болатын жағдайда, егер
тергеушімен бірге келмесе арнайы мамандарды шақыру үшін
шаралар қолдану.
Заңға сәйкес, оқиға жеріндегі мәйіттің сыртқы қараулына сот медицинасы
аймағындағы арнайы дәрігер маман қатысады, ал оның қатысуы мүмкін емес
болса – міндетті түрде басқа дәрігер қатысуы қажет. Одан басқа әрдайым мына
саладағы мамандар шақырылады:
а) Көлік, темір жол және әуе жол оқиғалары бойынша қарайтын маман;
б) Техника қауіпсіздігі ережелерін бұзу қылмысын қарау бойынша маман;
в) Көлік заттары, сындыру қаруы, аяқ іздерінің (аяқ киім) саны көп
болған оқиға жерін қарау маманы;
г) Киноға түсіру және видеозапись жасау, іздеу заттарын қолдану,
заттай дәлелдерге алдын-ала зерттеу жүргізу.
3. Егер қарау барысында күрделі тактикалық және техникалық
сұрақтарды шешу қажет болса, кеңес және техникалық көмек
көрсету үшін криминалистті шақыру;
4. Автокөлік шақыру үшін және арнайы техникалық заттарды
жеткізу үшін шаралар қолдану;
5. Тергеушінің жұмыс орны тиімді жабдықталуы үшін шаралар
қабылдау (қол хатты қайда және неде жазатыны, қарауға
қатысатындардын жеке заттарын және анықталған объекттерді
қайда орналастыратына, жеткілікті жарықтанумен қамтамасыз
ету, қол жуу үшін арналған су және т.б.). Оқиға жерінде
темекі тартуға жол бермеу. Темекі тартуға, қоқыстарға
(қажет емес парақтар, қалдықтар) арналған орынды белгілеу.
6. Егер оқиға жеріне кинологпен қызметтік іздестіру ит болса,
оны қолдану мүмкіндігін анықтау (бұл сұрақ қарау алдында
шешіледі);
7. Шұғыл оперативті шараларды жүргізу туралы полиция
қызметкерлеріне тапсырма беру.
Тергеушінің нұсқауы бойынша полиция қызметкерлері орындауға міндетті
тапсырмалар
Тергеушінің тапсыруымен полиция қызметкерлері келесі әрекеттерді
орындайды:
а) оқиға жерін күзету, бөтен адамдарды қатыстырмау;
б) жәбірленушіге көмек көрсету және оқиға салдарын жою;
в) ізін суытпай қылмыскерлерді аңду және тұтқындау, шектеу шараларын
жүргізу;
г) қызметтік іздестіру итін қолдану;
д) азаматтармен әнгімелесу, көргендерді және басқа қуәларді оқиға
туралы сұрастыру жолымен алғашқы ақпаратты алу;
е) тергеушіге қажетті мәліметтерді алу үшін қылмсыстық тіркеу
берілгендерін қолдану;
ж) жасалған қылмыс және қылмыскерлердін белгілері туралы полицияның
басқа бөлімшелеріне, қажет жағдайда Ұлттық қауіпсіздік комитетіне кеден
бекеттеріне ақпарат беру;
з) жасырылған қылмыскерлерді іздестіру;
и) танымаған мәйіттін танылуы үшін шаралар қолдану;
к) оқиға жерін қарау кезінде тергеушіге басқұа көмек көрсету;
Оқиға жерін қарастыру барысында куәларды анықтау
Оқиға жеріндегі полицияның оперативті қызметкеріне тапсырылатын
бастапқы маңызды әрекеттердің бірі – куәларды табу;
а) оқиға жеріндегі;
б) оқиға жерінен кеткен;
в) оқиға берілгендеріне байланысты куз бола алатын тулғалар;
Оқиға жерінің қаралатың шаралары
Оқиға жерінің қаралатын шекаралары алғашқы кезде шолу барысында
анықталады, кейінен оларды бекітеді және кеңейтеді. Шекараларын бекітіп,
тергеуші жоспарға сай, маңызды заттарды және іздерді анықтау мақсатында
барлық жерлерді және бөлмелерді зерттейді.
Оқиға жерінің қаралатын шекараларына жатады:
1. Зерттелініп жатқан жағдай болған немесе заттай дәлел сипатты бар
іздер мен заттарды анықтаумен байланысты жер.
2. Қылмыс жасаудың алдында қылмыскер болған аймақ немесе бөлме
(мысалы, құрбанын күткенде);
3. Қылмыскердің оқиға жеріне келу және кету жолдары;
4. Зерттелініп жатқан қылмысқа қатысы бар іздермен заттар бола алатын
басқа бөлмелер мен аймақтар. (Мысалы, нәтижесінде жұмысшы қайтыс
болған электрді қасқан басқару пульті)
Қаралған кезде тергеу жұмысы үшін мәні бар бірде-бір мекенді немесе
бөлмені, бірде-бір затты немесе ізді көру алаңынан қалдырмау керек.
Оқиға жеріндегі объекттерді қарау кезеңі.
Қарауды орталықтан бастайды, яғни тергеу жұмысы үшін мәні бар заттар
мен іздердің ең көп саны жинақталған жер (мәйіт, бұзу жері және т.б.)
Қарауды шеттен бастайды егерде:
1. Оқиғаның орталық жері анықтамаса (мысалы, дене жарақаты немесе
өлтіру әрекеті кезінде жәбірленушіні ауруғанаға жібергенде,
оқиға жерінің әртүрлі орнында күрес, қан іздері, сынған мүлік
және т.б. анықталады)
2. Орталықта орналасқан іздердің жойылу қаупі болмай, шеткері
орналасқан іздердің жойылу мүлкіндігі болса. (мысалы, дүкенді
тонау кезінде орталық ретінде бүтіндікті бұзу орны,
күзетшілердің іздері, орталықта орналасқан заттар сақталып,
шеткеріде – дүкен айналасында орналасқан – аяқ іздері,
көліктер, киімдер және т.б. заттай дәлелдер кез-келген уакытта
жоғалуы мүмкін).
3. Оқиға жерінің орталығына жақындаған сайын шеткеріде орналасқан
іздер жойылуы мүмкін болса (мысалы, мәйіт тар коридордын
соңында жатса, ал коридор басының еденіндеәртүрлі іздер мен
заттар болса).
Қарау кезінде тергеуші оқиға жеріне келгенге дейін өзгертілген
жағдайларды ескеруі қажет.
Бұл өзгерістер мыналардың нәтижесінде пайда болуы мүмкін:
а) қылмыскер және басқа да қызығушылық танытқандар;
б) оқиға жерінде бола қалған тасқа тұлғалар;
в) оқиға жеріне тергеушіден бұрын келген оперативті қызметкерлер
(мысалы, полиция қызметкерлері, өрт сөндірушілер)
Өзгерістер сонымен қатар табиғи күштердің (жаңбыр, жел) немесе жануар,
кептер, шіркейлердің әсерінен болуы мүмкін.
Оқиға жерін қарастыру кезінде болжамдарды шығару және тексеру.
Оқиға жеріне қарастыру кезінде тергеуші куәлардың айтқанына, қоғам
өкілдерінің ақпараттарына және анықтау органдарының берілгендеріне сүйене
отырып, ненің болғаны туралы өз болжамын шығарады:
- оқиға (мысалы, кісі өлтіру, өзін-өзі өлтіру, төтенше жағдай).
- қылмыс жасаған адамдар.
Оқиға жерін қарастырған кезде анықталған келеңсіз жағдайлар.
Келеңсіз жағдайлар дегеніміз тергеу кезінде анықталған, тергеушінің
болжағаны немесе нақты тұлғалардың түсіндірген болжауларына қарсы болатын
жағдайлар.
Оқиға жерін қарастыру кезінде анықталатын бұл жағдайлар кісі өлтіруде
(мәйіт орналасуы мен оныңң денесі және киімдеріндегі қайталанған жерлердің
бағыты сәйкес келмеуі, лас жерде жатқан мәйіт аяқ киімінің табанының лас
болмауы), тонауда (бөлменің ішінен жасалған бұзып-сындыру), көлік
қылмыстарында (дененің зақымдалуы көп болса да мәйіт астында қанның
болмауы), зорлауда (зорлаушыға қарсы күш көрсетседе жәбірленушіде күресу
іздерінің болмауы).
Келеңсіз жағдайларды анықтағаннан кейін қорытынды жасауға болады:
1. Тергеуші ойындағы болжам дұрыс еместігі туралы;
2. Қылмыстық сахналық бейнеленуі орын алғын;
3. Оқиға механизмін қызығушылық білдірген адамдар дұрыс талқыламаған.
Қарау барысында келеңсіз жағдайлардың анықталмай қалуына орын бермеу
үшін тергеушіге қажет:
1. Анықталған іздер мен заттарды тіркеумен ғана шектелмей,
болжамдарға тсүйене отырып олардың орналасуын және жағдайын
түсіндіру;
2. Белгілі болжам шығарғаннан кейін, оны нақтылайтын
берілгендерді жинаумен ғана шектелмей, басқа болжамдарды
нақтылайтын басқа берілгендерді іздеу керек (мысалы, оқиға
жерін қарастыру барысында өзін-өзі өлтіру болжамын
шығарғаннын кейін, адам өлтіру іздерін де іздеу қажет);
3. Жағдайдың себебі туралы әртүрлі адамдардан алынған
мәліметтерді салыстыру;
4. Мамандармен кеңесе отырып, олардың көмегін қолдану.
Оқиға жерін қарастыру кезінде келеңсіз жағдайлар зерттелуі керек, ал
олардың болуы немесе болмауы хаттамада тіркелуі қажет.
Тәжірибелі әрекеттерді өндіру.
Оқиға жерін қарастыру кезінде қаралайым тәжирибелі әрекеттерді өндіру
керек (мысалы, электр тогын реттеуішті қолданғанда электр жарығы қосылады
ма, кранды бұраған кезде ағады ма, шкаф есігі ашылады ма және т.б.)
Күрделі тәжірибелік әрекеттер тергеу эксперименті кезінде жүргізіледі.
Оқиға жерін қарастыру процесінде зерттермеген заттар мен киімдер
эксперимент объектісі бола алмайды.
Өлшеулер.
Оқиға жерін зерттеудің негізгі әдістерінің бірі өлшеулер. Оларды
өндіру кезінде қажет:
1. қашықтықты анықтау үшін рулетка, өлшеуіш, штангенциркуль
қолдана отырып, максимальді дәлдікке талпыну керек. (өлшеу
немен жүргізілгені туралы хаттамада жазылуы керек). Қашықтықты
көзбен өлшеуге болмайды.
2. Бір затты немесе бір топқа жататын заттарды өлшеген кездет
өлшемнің бірлігі бірдей қолданылуы керек.
3. Өлшеу басталған заттардың орналасуының нақты нүктесін белгілеу
керек (мәйіттен емес, оның төбесінен, автокөліктен емес, оның
сол жақ алдыңғы дөнгелегінен).
4. Өлшеуді негізгі (базисті) бағдардан (жылжымайтын заттар)
бастайды. Жылжымалы объекттің орналасуын, екінші жылжжымалы
объекттің қашықтығын көрсете отырып анықтауға болмайда.
5. Қылмысты ашуда маңызды бар объекттердің арасындағы барлық
қашықтықтарды тіркеу керек (мысалы, мәйіттің оң қол басынан
тапанша рукояткасына дейін және т.с.с.)
Жергілікті аймақты тінту
Қарау барысында жергілікті аймақты тінту қажеттілігі туады. Бұл
әрекетті сәтті орындау үшін тағайындалады:
а) тінту жүргізетін ауданды анықтау;
б) оған қатысатын адамдардың тізімін құрастыру, аталған адамдар
арасында аймақты болу;
в) қарапайым техникалық заттарды дайындау (айыр, қалта
электрофонарь)
г) қатысушыларға нұсқау беру )тінту кезінде анықталуы мүмкін,
тергеушіні қызықтыратын объект туралы ақпараттандыру, тінтуге қатысушылар
мен тергеуші арасындағы байланысты ұйымдатсыру тәртібі; ізделініп жатқан
заттай дәлелдер анықталған кезде жүргізілетін шаралар).
Тінтуге қатысатын адам тергеуді қызықтыратын объектіні анықтаған
кезде, тергеуші объект анықталған жерге келеді, оны анықтаған адамның
қатысуымен және басқа адамдардың көзінше объектісі қарастырады. Қарастыру
хаттамасына тінту немен байланысты жүргізілгені туралы, объектіні анықтаған
азамат туралы жазылады. Жергілікті аймақты тінту оқиға жерін қарастырудың
элементі болып саналмайды және іс материалдарында анықтама түрінде
тіркеледі.
Оқиға жерін қарастыруды жүзеге асыру кезіндегі үзілістер
Оқиға жерін қарастыру кейде ұзщақ уақытқа созылады, сондықтан, дем алу
үшін үзілістер қажет. Мұндай үзілістер, соның ішінде оқиға жерін тастап
кетумен байланысты емес, қысқа уақытты үзілістер қарау хаттамасында жазылуы
керек. Үзіліс уақыты туралы тергеуші хаттаманың сәйкес бөлімін толтырады
және қарауға қатысуішылардың барлығына қол қойдырады.
Үзілістің басталу және аяқталу уақыты сағат пен минуттарда белгіледі.
Оқиға жерін қосымша және қайта қарастыру
Қайта қарастыру тағайындалады, егер біріншілікті қарау:
1. Қолайсыз жағдайларда жүргізілсе жаңбырлы күнде, түнде,
соған байланысты шындықты орлату үшін қажетті іздер
анықталмай қалуы мүмкін.
2. Сапасыз жүргізілсе: маңызды зерттеулер жүргізілмесе,
куәлар араластырылмаса және т.б.
3. Қарау шекараларын кеңейтуг қажеттілігімен байланысты
жағдайлар әлі анықталмаса.
Қайта карау кезінде оқиға жері толық зерттеледі. Қосымша және қайта
қараулар қылмыстық заң талаптарына сай жүргізіледі. Оқиға жерін қосымшга
немесе қайта қарастыруға дайындық. Оқиға жерін қосымша және қайта
қарастыруға дайындық кезінде тергеуші біріншілікті қарастыру кезінде
жүргізілген жүйелі шаралардан басқа:
1. Біріншілікті қарастыру хаттамасын және барлық
қосымшаларын мұқия зерттеу керек (мысалы, мәйітті
сот-медициналық зерттеу актісі).
2. Іс бойынша жиналған дәлелдерімен танысу.
3. Іс құжаттарын зерттеу кезінде пайда болған сұрақтар
бойынша сәйкес мамандардан кеңес алу.
4. Бірінші қарастыруға қатысқан айғақтаушыларды
мүмкіндігінше шақырту.
5. Егер қосымша немесе қайта қарастыруды басқа
тергеуші жүргізетін болса, онда ол бірінші
қарастыруды жүргізген тергеушімен әңгімелесу керек.
(мүмкіндігінше оны қайта немесе қосымша қарастыруға
шақырту керек).
6. Оқиға жерін және өзгертілген жағдайды қажет болса
қалпына келтіру.
Көптеген қылмыстарды тергеу оқиға болған жерді зерттеуден басталады.
Бұл тергеу әрекеті алгашқы кезенде оқиға болган жер, оқиға және оны жасаган
тұлғалар жөнінде негізгі мағұлмат береді. Қылмыстың ашылуы әр кезде алғашқы
оқиға болған жерді зерттеудің сапасына байланысты болып келеді.
Адамның іс-әрекеті, оның қоғамға жасаған қауіпті әрекетінің нәтижесі
оқиға орнында қалдырған ізімен көрінеді. Бұл жасалынған қылмыстық іс-
әрекетке де қатысты. Қылмыстық іс-әрекет дайындықтан, қылмыс жасаудан және
қылмыс ізін жоюдан құралады. Осы кезеңдердің бәрінде көптеген іздер қалады.
Әйтсе де заң әдебиеттерінде көрсетілгендей, тәжірибеде көрініс тапқандай,
оқиға болған жер қылмыс жасалған жерден кеңірек болып келеді. Өйткені,
оқиға болган жерден табылған қылмыс іздері, қылмыстың жасалынғандығы жайлы
және қылмыс жасаған тұлға жөнінде мағлұмат береді.
Көбінесе тергеушілер мен криминалистер қылмыс болған жерді оқиға
болған жер деп санайды, алайда бұл екі түсініктің мағаналары бірдей емес.
Бір жағынан, оқиға болған жер жөнінде түсінік қылмыс болған жер жөніндегі
түсініктен кең көлемде болады. Кейбір оқиғаларда жағдайдың қалай
болғандығын анықтау қиын болады. Мысалы, кейбір кездерде оқиға болған
жағдай қылмыс па, әлде қылмысқа қатысы жоқ па, немесе табиғи апат
салдарынан болған ба, осыны аңғару қиынға түсіп жатады, соның ішінде:
а) адамның мәйіті табылғанда;
б) мүліктер өртенгенде;
в) өндірістік жарақаттарда және т. б.
Оқиға болған жерді қарау кезеңінде және сонымен бірге тергеу барысында
болған оқиғаның қылмысқа тиісті немесе тиісті емес екенін анықтауға болады.
Сондықтан оқиға болған жер ретінде тек қана қылмыс болған жерді қарау дұрыс
емес, одан да басқа көптеген оқиға іздері табылған жерлерді қарау да
маңызды болып келеді.
Қылмыстың барлық даму сатылары (дайындық, қылмыс жасау, қылмыс ізін
жою) нақты тиісті бір орындарда жүзеге асырылады. Бірақ, жоғарыда
айтылғандай, әрбір қылмыс орнын оқиға болған орын деп санауға балмайды, тек
кей жағдайларда, қылмыс әрекетін көрсететін іздердің анықталуына қарай
айтуға болады. Сондықтан, мысалы, қылмыс барысыңда қылмыс жасаған тұлғаның
қылмысқа тиісті емес жеке затының жоғалған, жасырған жерлері нсмесе сол
заттың қылмыс жасаған тұлғаның тұратын мекен жайында табылуы оқиға болған
жер деп ессптелінбейді. Ал айғақ заттардың табылғандығы оқиға болған жерді
қарау, затты қарау, тінту хаттамаларына тіркеледі.
Қылмыстың жеке түрлерін тергеу барысында бір қылмыстық істе бірнеше
оқиғалар орны болады. Қызмет бабын пайдаланып мемлекеттік немесе қоғамдық
мүлікті талан-таражға салғандарды тергеу барысында, ұрлықтың түріне қарай
оқиға орындары әр түрлі болуы мүмкін:
а) өндіріс орны;
ө) шикізат өндірілетін орын;
б) шикізаттардан өнім шығарылатын орын;
в) шығарылған өнімді тарқататын сауда орны және т. б.
Оқиға болған жерден табылған іздер істі одан әрі тергеуді, ең
болмағанда оқиға болған орынды қарап шығуды қажет етеді. Оқиға болған
жерден тыс табылған іздер қылмыстың мағынасына қатысты болғанымен, тергеу
мәселесін шешуге көмектесе алмайды. Мысалы, қылмыс жасаған тұлға дүкеннің
есігін бұзып, ұрлық жасады, сонан соң оқиға болған жерден кетіп бара жатып,
жолда қылмыс құралын түсіріп алған, ұрлаған заттарын сол жердегі оңтайлы
жерге жасырған. Жедел іздестіру барысында қылмыс құралы, жасырған жерінен
ұрланған заттар табылды. Қылмыс құралы, ұрланған заттардың қылмыстық
оқиғаға байланысы болғанымен, жеке-жеке алғанда қылмыстың жалпы мазмұнын
аша алмайды. Тек қылмыс жасалған орын ғана оқиғаның мазмұнын және
келтірілген шығын залалын анықтайды.
Қылмыстар әртүрлі орындарда жасалады:
а) тұрғылықты жерлерде;
е) саяжайларда т. б.
Әрине, оқиға орны автобус, поездарда басталып, басқа аймақта аяқталуы
мүмкін және керісінше. Дегенмен, оқиға орнын қарау барысында оқиға
шекарасын анықтау ескерілуі тиіс.
Жоғарыда айтылғаннан қорытатынымыз, яғни оқиға орны деп – тергеуді
қажет ететін оқиға болған орынды айтуға болады.
Оқиға болған орындағы қалдырылған іздер
Оқиға орны және іздер түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты,
іздерсіз оқиға орны болмайды. Соңдықтан, оқиға орныңдага іздерді
қарастырмасақ, оқиға орны жөнінде түсініктеме толық болмайды.
Бәрімізге аян, барлық оқиғалар қоршаған ортадағы өзгерістерге
байланысты.
Тергеу оқиғасына байланысты оқиға орнындағы өзгерістер томендегі
топтарға бөлінеді:
1. Табылған заттың тергеу ісіне дейін оқиға орнында болмауы.
Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаның оқиға орнында қалып қойған қылмыс құралы,
үзілген түймесі және т. б.
2. Оқиға орнында жекелеген заттардың болмауы: ақша, бағалы заттар,
құжаттар.
3. Жекелеген заттар, орындарының өзгеруі. Мысалы, жеке мүліктерді
ұрлау барысыңда қылмыс жасаған тұлға ақшаны және бағалы заттарды іздеу
кезінде өзіне керек емес заттарды ығыстырып орындарынан қозғайды.
4. Жекелеген заттардың, сапалық құрамының өзгеруі, оларға жататындар:
а) кейбір заттар мен бұйымдарды мемлекеттік стандартқа сөйкес
еместігін (қоспалы арақ, коньяк) немесе азық-түліктің нормасын өзгерткенін
(торттар, ет) көрсететін іздері.
а) бұзылған затттардың іздері, олардың көлемі мен мөлшері
байқалмайды (мысалы, терезе әйнегінің сынығы).
б) оқиға болған жерде қалған бейнелеуші іздер (қылмыс құралымен
қалдырылған із, көліктің іздері, жануарлардың, адамның қолының, аяғының
іздері).
Бұл өзгерістер криминалистикада трасологиялық іздер немесе бейнелеуші-
іздер деп аталады. Айта кететін жағдай, өзгеріс-іздері әдебиеттерде кең
көлемді мағынада ал бейнелеуші іздер (трасологиялық) тар көлемде қаралады.
Барлық қылмыстық іздер көріну сипатына қарай криминалистикада
материалдық (заттар, мүліктер, керулік, дыбыстық және тағы басқа адамның
миындағы құбылыстар) болып бөлінеді.
Заттар, ағзалар мен мүліктерді және басқа да қылмыстық іздерін табуға
комектеседі. Осыларға мысалы ретінде:
а) қылмыс жасаған тұлға оқиға болган жерде ұмыт қалған немесе түсіріп
алған мүліктері (бұзу құралы, қару, киім);
ә) органикалық және органикалық емес құрылымдағы заттар (қан тамшысы,
темір ұнтақтары, лақтың бөлшектері, краскалар т. б) айта аламыз.
Қазіргі кезде химия, физика, биологияның микробөлшектерді зерттеудегі
жетістіктері өте кіші іздерді алуға мүмкіндік береді. Криминалистикада
қазір микроіздер, микробөлшектер, микроағзалар сияқты түсініктер көп
қолданылады.
Микроіздер ретінде тергеуге қатысты, яғни оқиға болған объектімен
байланысты, көзге көрінбейтін іздерді тауып, оларды микроаналитикалық
әдіспен зерттейтін іздерді айтамыз. Макро және микроіздерді бөліп тұратын
нақты шекара жоқ. Шартты түрде микроіздерге салмағы 1мг-ға дейін немесе
өлшемі 1мм-ге дейінгі объектілер жатады.
Микроіздер трасологиялық (микротрассалар) және трасологиялық емес
болып бөлінеді. Ал трасологиялық емес іздер микробөлшектер және микроағза
түріндегі іздерге бөлінеді.
Микробөлшектер органикалық (жануарлар немесе өсімдіктер), органикалық
емес және аралас болады. Оларға шыны бөлшектері, шаңдар, топырақ, темірлер,
ағаштар, тоқыма талшықтары, адам денесіндегі киімдерінің элементтері
жатады. Микробөлшектердің көп тараған түрлері - иіс іздері. Иісті іздер
қылмыстық объект маңайында газды-молекулалық түрде болады.
Із үстіне із салу арнайы механизмдердің пайда болуымен түсіндіріледі.
Олар екі-үш объектілер арасында бөлшектердің бір объектіден екінші
объектіге орын алмастырып, өзара әрекеттесуімен құралады (оқиға орны -
қылмыс жасаған тұлға - жәбірленуші). Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаға
жәбірленуші қарсылық көрсету барысыңда жәбірленушінің киімінде қылмыс
жасаған тұлғаның киімінің талшықтары қалып қоюы мүмкін және керісінше.
Сонымен бірге, жәбірленуші және қылмыс жасаған тұлғаның киімінде оқиға
болған жердегі шаң, топырақ немесе басқа заттың бөлшектері қалып қояды.
Мұндағы із үстіне із салу микро және микроіздер болуы мүмкін.
Оқиға болған жердің жағдайы өзгеріссіз қалмайтынын ескеру керек.
Қылмыстық іздер өзгереді және жоғалып кетеді. Бұл объективтік заңдылық,
өйткені іздердің өзгеруі және жоғалуы табиғи құбылыс (жаңбыр, қар, жел,
күн) және адамдардың қатысуымен болатыны заңды. Жеке іздердің пайда болу
уақыты имоненттік қасиеттеріне, екінші жағынан қоршаған ортамен (аяқ
киімнің ізі, қардағы, құмдағы ізі т.б) өзара әрекеттерінен көрінеді.
Адамдардың іс-әрекеті кездейсоқ және алдын ала дайындалған болуы мүмкін.
Алдын ала іздерді өзгерту немесе жойып жіберу - қылмыс жасаған тұлға
жөнінде ақпаратты беретін қылмыс айғақтары мен іздерін жабудың бірден-бір
жолы.
Қылмыс жасаған адамның іс-әрекетіне байланысты іздерді өзгерту және
жою, тікелей жекелеген іздерді жоюмен жүзеге асырылады:
а) адам өлтірілген жердегі, едендегі, қабырғадағы және мүліктегі
қан іздерін жуу;
ә) қылмыс жасаған тұлғаның, ұстаған заттарын шүберекпен ысқылап сүрту;
б) жалған іздерді жасау (қылмыс орнында басқа адамдардың заттарын
тастап кетуі т.б);
в) іздерді жою арқылы қылмысты жазатайым оқиға ретінде көрсетуі
(мысалы, өндірістегі кісі өлімін жазатайым оқиғаға келтіруі);
г) қылмысты жалған бағытқа бұру арқылы (дүкен сатушысының үлкен
шығынға ұшырап, оны жасыру үшін есікті бұзып, ұрлық жасалғанын хабарлайды),
немесе басқа қылмыс жасау арқылы адам өлімі болған жер, өртеніп кетеді.
Дегенмен, оқиға болған жерлерде жасалған қылмыстың іздері қанша дегенмен
қалып қояды. Сонымен бірге, қылмыс жасаған тұлғалардың қылмысты жасырып,
іздерді жою әрекеті салдарынан, жаңа іздер пайда болады.
Жоғарыда айтылғандардан қорытатынымыз, яғни оқиға орны оқиға және оны
жасаган адам жөнінде ақпарат беретін әр түрлі іздердің ортасы болып
табылады.
Қылмыстық зерттеу адамдардың іс-әрекетінен көрінеді, яғни соттық
зерттеу түсінігімен танымал болып келеді. Саттық зерттеу ретінде,
Р.С.Белкин атап көрсеткендей қылмыстық процестің анық жайын ашатын
тергеушілер, прокурордың іс-әрекеттері, яғни қылмыстық істі зерттеу
барысынша жасалатын іс-шаралардың жиынтығын қарастыруға болады.
Бұл соттық зерттеу барысында қылмыстық-процессуалдық заңдар мен
криминалистиканың әдістері және тәсілдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz