Қоғамға қауіптілік - қылмыстың объективтік белгісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау-І. Қылмыстың әлеуметтік құқықтық- құбылыс ретіндегі ұғымы,
белгілері.
І-1. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ..6
І-2. Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі, негіздері ... .24
Тарау-ІІ. Қылмыс істеу сатылары.
ІІ-1. Қылмыс істеу сатыларының ұғымы ... ... ... ... ...29
ІІ-2. Қылмыс сатыларының түрлері ... ... ... ... ... ... ..40
Тарау-ІІІ. Жаза түсінігі және аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау.
ІІІ-1. Жаза түсінігі және мақсаттары ... ... ... ... ... ... .54
ІІІ-2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері, аяқталмаған қылмыс үшін
жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Біз өзіміз өмір сүріп отырған қоғам, өзіміз азаматы болып табылатын
мемлекет, әрбір қылмыстың ашылып, әрбір қылмыскердің тиісті жазасын алуына
әрқашанда мүдделі болады.
Сонымен қатар қылмыс жасаған адамды жазаға тарту барысында
заңдылықтың, әділеттіліктің бұзылуына жол бермеудің маңызы өте жоғары.
Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс.
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалы ескерілуі тиіс екендігі Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасында бекітілген.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып Қазақстан Республикасының
қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа дайындалу және оқталу үшін жауаптылық
тақырыбының маңызы жоғары.
Біздің жұмысымыздың мақсаты аяқталмаған қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықтың және олар үшін жаза тағайындаудың заңнамалық ерекшеліктерін
қарастыру. Зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасында аталған мәселенің құқықтық мазмұны бекітілген қылмыстық-
құқылық нормалар болып табылыады.
Дипломдық жұмыс берілген тақырып бойынша нормативтік материалдар мен
заңгер-ғалымдардың зерттеу жұмыстарына негізделген.
Дипломдық жұмысты орындау барысында автор төмендегідей мәселелерді
қамтуды өзіне міндет етіп қояды: қылмыс ұғымы оның әлеуметтік құқықтық
құбылыс ретіндегі мәнісі, қылмыстық жазаның түсінігі, жаза тағайындаудың
жалпы негіздері және қылмыс істеу сатыларының түсінігі, оның қылмыстық-
құқылық ерекшеліктері аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындаудың заңи
негіздемесі мен шектері туралы жалпы теоретикалық негізде талдау жасау және
оның сот практикасындағы маңызын ашып көрсету.
Аталған тақырыптың зерттелуі мәселесіне келетін болсақ бұрынғы
кеңестік ғылым-заңгерлерінің арасынан Н.Д. Дурманов; В.Ф. Караулов; К.А.
Панько; А.А. Пионтковский; А.А. Тер-Акопов; Н.С. Тишкевич; Н.Ф. Кузнецова
сияқты авторлар арнайы зерттеулер жүргізген. Алайда аталған авторлардың
еңбектерінің ішінде жарық көргендерінің ең соңғысы 1982 жылғы екендігін
ескерсек және олардың қайта басылымдарын қазіргі нарықтық уақытта қолға
түсірудің оңай емес екендігін ойласақ олардың қазіргі таңда қандай
библиографиялық сирек дүниелер болып табылатындығы айтпасада түсінікті.
Отандық заңгер ғылымдардың арасынан аталған тақырыпта арнайы зерттеу
жүргізген еңбекті біз өкінішке орай кездестіре алмадық. Дегенмен де
қазақстандық ғалым Н.О. Дулатбековтың Қылмыстық жаза тағайындау (теория
және практика мәселелері) атты монографиясы атап өтуге тұрарлық.
Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың теоиялық базасы
ретінде бұрынғы кеңестік заңгер-ғылымдардың еңбектерін пайдаландық. Сонымен
қатар аталған еңбектердің сол кездегі үстемдік еткен идеология негізінде
жазылуы қазіргі кездегі зерттеу жұмыстарына пайдалануға белгілі-бір
қиындықтарды туғызатындығын атап өтуге тиіспіз.
Дипломдық жұмысты орындау барысында біз жекелеген зерттеу
жұмыстарымен қатар жұмыс тарауларының жеке бөлімдерінде А.Н. Ағыбаевтың;
Н.И. Ветров пен Ю.И. Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.Н.
Ковалевтың қылмыстық құқық бойынша оқулықтарын пайдаландық.
Жұмысты орындау барысында танымның логикалық, тарихи, салыстырмалы-
құқықтық, диалектикалық әдістері, салыстырмалы құқықтанудың формальды-заңи
тәсілі жұмыстың әдістемелік базасы ретінде пайдаланылды.
Жұмыста құқықтық талдау, әлеуметтік зерттеу тәсілдері, сот
органдарының пркатикасын барынша кеңнен қолдануға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңы яғни 1998 жылдың 1-қаңтарынан күшіне
енген Қылмыстық Кодексі табылады.
Аталған дипломдық жұмыс тақырыптың барлық мәселелерін толық қамтиды
деп айта алмаймыз. Жұмыстың көлемі, дайындалу деңгейі, пайдалануға мүмкін
болған теоретикалық базасы тақырыптың барынша маңызды мәселелеріне ғана
тоқтала отырып, қылмыстық құқық теориясында белгілі бір пікірталастар
туғызып отырған сұрақтарға назар аудартуды көздейді. Дипломдық жұмыс әрекет
етуші қылмыстық заңды оны қолдану практикасын талдауға негізделген.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелердің зерттелу деңгейіне сәйкес жұмыстың құрылымы кіріспеден, тиісті
бөлімдерге бөлінген үш тараудан және қортынды бөлім мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тарау-І. Қылмыстың әлеуметтік, құқықтық құбылыс ретіндегі ұғымы, белгілері
І-1. Қылмыстың ұғымы және белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу – қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып саналады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Заң
шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның
нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап
көрсетеді.1
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегенімз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс
дегеніміз кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген
ұғыммен тұжырымдалады.2
1924 жылы КСРО және одақтас республиканың қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас риспубликалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдарының негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық риспубликалардың, оның ішінде 1959
жылғы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекелеген қылмыс құрамдары арнаулы
көрестілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы
бойынша яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге
де сонда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген
еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке
кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа
Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық коексте қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.3
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тыйым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі оның мәнді белгілерін
анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда
көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрстелген қылмыстық
құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып
табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті
заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына
жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттермен қылмыстық құқылық
норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген
тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық норма қылмыс қатарынан
шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде
нарықтық қатынастардың дамуына байланысты Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық
деген қылмыс құрамы қатарынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ
жалған банкроттық, табысты жасыру, салық төлемегені үшін қылмыстық
жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қауіпін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік – қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.4
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттердің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде не
тыйым салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып
табылады 288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған
ереуілге басшылық жасау, кәсіпорыннның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру
қылмыс болып табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі
бір белгі болып табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің
істелген уақытынан бастап, өзінің қандай зиян келтіргеніне қарамастан,
қоғамға қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар
болған жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің
қоғамға қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т.б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы),
т.б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда орындалған фактіге байланысты
шешіледі. Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты
оның белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен
қылмыс істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті
пайдақорлық мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып
табылады. Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның
ерекшелігіне де байланысты қылмыс деп танылады. Мысалы, айыптының
материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға қатал қарауы,
қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы қылмыстың қоғамға
зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік қызметтегі лауазымды
адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды.Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін – сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық , жеке
адамға, меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі қылмыстық
кодекстің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық
объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық объектліренің маңыздылығына
қарай рет ретімен орналасқан. Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір
көрсеткіші келтірілген зиян болып табылады. Материалдық, мроальдық зиян күш
қолдану, қорқыту арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс
қоғамға қауіптілік сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушлық, жалпыға
қауіпті және зорлықпен жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік
сипаты одан әрі кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен
жасалатын қылмыстардың абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда
қоғамға қауіптілік сипаты едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда
қасақана өлтіргені үшін 10 жылдан 20 жылға дайінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына,
не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға
жазаланады (96-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі)
үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің
нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын белгілеуде
маңызды роль атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сандық жағын
анықтағанда көптеген факторларды ескеру қажет. Бұл реттерде келтірілген
зардаптың ауырлығын (аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде) қылмысты жеке
немесе бірлесіп қатысу арқылы жасау, қылмыс істегенде қандай тәсіл
қолданылды, кінәнің сипатын (ниет, мақсат) қылмыс субьектісінің
ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару
керек. Мысалы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің (103-бап)
денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап)
дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғамдық қауіптілік дәрежесі едәуір
жоғары. Қарақшылықтың (179 – 2 ) ұрлықтан (175-бап ) дәрежесі жағынан
қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап, қарақшылық жасап
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылға
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен
ұштастырылады.5
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда
көрсетілген санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың
қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипатыбірдей қылмыстарды бір-
бірінен ажырытуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде
заң қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін,
яғни қылмыстық көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
( тікелей немесе жанама ), абайсыздық ( менмендік немесе немқұрайдылық )
болып түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет
қасақана жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол
берсе, не бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп
танылады ( 20-бап ).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (
әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білсмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған деп танылады ( 21-бап ).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер
оны істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғанакөрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін қылмыстық
заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді. Бұл жерде
нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық нормасының
санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралытүсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.6
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып абылады. Осыған
орай қылмысты азаматтық-құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқық
бұзушылықтан және бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің маңызы
ерекше. Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы
құқыққа қайшылықтың мәніне байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға
қайшы болады. Басқа құқық бұзушылық құқық саласының басқа нормаларына,
заңдар мен нормативті актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып
мемлекеттің ең ауыр күштеу шарасы – қылмыстық жаза және содан туындайтын
сотталғандық атақ болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау
шаралары жоқ, ал қолданылған ықпал ету шаралары сотталғандық атақ
әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқықтарға (адамның өмірі, мемлекеттің
қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген. Мұндай аралас құқық
бұзушылықта қоғамға қауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтаудың маңызы ерекше.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі көрсеткіші келтірілген зиян
мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын жүргізуші адамдардың көлік
құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзуы, осының
салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан жоғары дәрежеде
жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-әрекет қылмыс
қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтілірсе, әкімшілік тәріппен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады. Сонымен, келтірілген зиян мөлшері
қылмысты басқадай құқық бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін бірден-бір
белгі болып табылады. Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің лауазымды адамның өкілеттігін өз бетінше пайдаланып, заң
қорғайтын мүдделерге елеулі зиян келтіретін қасақана әрекеті қылмыс (309-
бап), ал елеулі зиян келтірмеген басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылық
болып табылады. Өзінің нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын
жорамалды құқығын, белгіленген тәртіптен тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл
азаматтың құқығының елеулі түрде бұзылуына әкеп соқтырса, қылмыс ретінде
сараланады. Ал елеулі түрде бұзушылық жоқ болса, мұндай әрекет әкімшілік
жолмен жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады. Қылмыс пен басқа құқық
бұзушылықты бір-бірінен қоғамға қауіптілік дәрежесінің көрсеткіші арқылы
ажыратуға да болады. Қазақ ССР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша
көп жағдайларда бірінші рет істеген құқық бұзушылығы үшін әкімшілік жазалау
шаралары қолданылған адамның дәл сол іс-әрекетті қайталап жасауы қылмысқа
тартуға негіз болып табылатын. Мысалы, кәсіптік маңызы бар суларда
рұқсатсыз немесе аулауға тыйым салынған кезде, я рұқсат етілмеген тұстарда
немесе аулауға тыйым салынған кезде, я рұқсат етілмеген тұстарда балық
аулау, егер бұл әрекеттер бұрын да осындай тәртіп бұзғаны үшін әкімшілік
жолмен айыппұл тартқаннан кейін істелеген болса, ол қылмыстық жазаланатын
әрекет болып табылатын. Ондай болмаған жағдайда іс-әрекет әкімшілік құқық
бұзушылық ретінде қарастырылатын. Енді іс-әрекетке әкімшілік шарасы
қолданылса, ол қайталану санына қармастан қоғамға қауіптілік дәрежесіне ие
болмайды, яғни қылмыс қатарына жатпайды. Әскери қылмыстарды тәртіптік теріс
қылықтан ажыратуға көп жағдайда іс-әрекеттің істелген уақыты, жағдайы, орны
үлкен әсер етеді. Мысалы: соғыс уақытында өз бетімен кетіп қалу – қылмыс,
ал бейбіт уақытта істелеген осы әрекет тәртіптік теріс қылық болып
табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе басқа құқық бұзушылық қатарына
жатқызуға негіз болатын қоғамға қауіптіліктің дәрежесі қылмысты
субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс
анықтауға да байанысты. Мысалы, денені жеңіл түрде жарақаттау қылмысқа
жатпайтын іс – теріс қылық, мұндай ретте келтірілген зиянды өтеу азаматтық
құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымдыадам пайдақорлық немесе басқа бір
зұлымдық ниетпен құжаттарға жалғандық жасаса – қылмыс, ал ондай ниет
болмаса, ол қылмыс болмайтын құқық бұзушылықтың түрі болып табылады. Қылмыс
пен бейморальдық ара қатысын дұрыс түсінудің де маңызы ерекше. Кез –келген
қылмыс бір мезетте моралға жат құбылыс болып табылады. Яғни, моральдық
норманың ауқымы үлкен. Кез келген құқық бұзушылық бір мезетте моральдық
норманы бұзушылық негізінде бағаланады.7
Дегенмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен-бірі объекті,
қоғамға қауіптілік, сондай-ақ құқықтық моральдық норманы бұзушылық
негізінде ажыратылады.
Бейморальдықтың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кең ауқымды
болады – адамдардың өзара қатынасы, мысалы, махаббат, достық, жан ашырлық
сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Бұл
моральдық нормалардың объектісін құрайды. Қылмыс әр уақытта белгілі бір іс-
әрекет, ал адамдардың теріс мінез-құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі
моральға жат құбылыс болып табылады. Қылмысқа қарғанда моральға жат теріс
қылықтан қоғамға келетін зиян едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс
әрекеттер ар-намысты аяққа басу, өзімшілдік сияқты өзара тіркес әлеуметтік
психологиялық мазмұнға ие.
Қылмыс пен бейморальдықты құқыққа қайшылық белгісі арқылы нақты
ажыратуға болады. Қылмыс дегеніміз қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-
әрекеттер. Ал моральдық жат қылықтар құқық нормаларымен реттелмейді. Мораль
нормалары ауызша (мысалы, әдет-ғұрып) немесе жащбаша болуы мүмкін. Отбасы
мүшелерінің арасындағы қатынасты реттеу мораль нормалары арқылы реттеледі.
Мысалы, ата-ананың балаларға, балаларының ата-аналарынадеген қамқорлығының
бұзылуы немесе оқшуы мен оқытушының өз арасындағы педагокикалық өнегелік
нормаларының бұзылуының орын алуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту,
қорғаншылық құқықтарын пайдаланып қиянат жасау, ата-анасына немесе жұбайына
көмектесуден бұлтару қылмыс болып табылады. Мұндай іс-әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық белгіленген. Бұл іс-әрекеттер әрі моральға жат
құбылыс, норманың ауқымынан кең.
Моральдық норманың қылмыстық нормадан тағы бір өзгешелігі сол,
морольдық норманы бұзған жағдайда оны бұзушыларға жұршылықтың, ұжым
мүшелерінің жек көрушілігі сияқты қоғамдық әсер уақытта заңда белгіленген
белгілі бір жауаптылық түрі белгіленеді.8
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. :шіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесібірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жай, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдететін
жағдайда жан күйзелу, қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді.. Қазақ ССР-інің 1959 жылғы қабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
санаттары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізілген, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
туралы арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға
қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес,
ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстің 10-бабына сәйкес:
Жасалған үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай ақ
жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айыруданаспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалғанәрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан
астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.9
Қылмысты осылай етіп санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында
қалыптасқан қылмыс санаттарын Қылмыстық кодекстің санкциясында белгіленген,
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа
сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетілген санкция мөлшері
қоғамға қауіптіліктің дәрежесін бейнелейді және әр түрлі қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесімен салыстыруға мүмкіндік береді. Жаза
мөлшерінің баптардың санкциясында нақты белгіленуінің өзі судьяның өз
білермендігімен қылмысты сол немесе басқа бір санатқа жатқызуына мүмкіндік
бермейді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы, ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы орташа немесе онша
ауыремес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен істелген қылмыстар
жатады. Осы санаттарға сәйкес аса ауыр қылмыстарға қоғамға қауіптілік
дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні ауырлататын
жағдайда қасақана өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм, зиянкестік,
шабул жасап тонау сияқты қылмыс түрлері жатады.
Ауыр қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу, ауырлататын жағжайжы біле тұра кінәсіз адамды қылмыстық мжауапқа
тарту т.б. қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткезу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе абайсызда
істелген қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше.
Санаттарға бөлу белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны
өтейтін режимді белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап),
шартты түрде соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап),
қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындауда (59-бап), жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескеру
мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық
немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан
босату (76-бап), сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері
шешіледі.
Қылмыстылық себептері мәселесі өкінішке орай кеңестік құқық
әдебиетінде барынша терең идеологияланған және шиеленіскен мәселе болды.
Аталған мәселенің өзінің күрделі болуы да оған айта қаларлықтай ықпал етті.
Қылмыс барынша кең таралған әлеуметтік құбылыс бола отырып қоғамдық
өмірдің әртүрлі өрісіне әсер етеді және сан алуан түрдегі процесстермен
сабақтастырылады. Олар белгілі бір мемлекеттің аумағында ғана емес,
жекелеген аймақтардың ішінде де жоғарғы деңгейдегі динамизммен
ерекшеленеді. Сондықтанда қылмыстылық сияқты құбылысты туындататын қандайда
болмасын нақты бір себепті атап көрсету біздің ойымызша дұрыс болмаған
болар еді.
Сонымен қатар нақты, дербес түрдегі қылмыстың; жекелеген қылмыс
түрлерінің; жаппай құбылыс түріндегі қылмыстылықтың себептерін ажыратып
көрсету қажет болады.
Жекелей алғанда қылмыстық құқық теориясы қылмыстылықтың себебін ашуды
өзінің зерттеу пәні ретінде қарастырмайды десек, біз әсте қателеспеген
болар едік. Онымен негізінен криминология ғылымы айналысады.
Құқықтық әдебиетте қылмыстың әлеуметтік және биологиялық себептері
және генетикалық деңгейдегі антропологиялық бағыттың қазіргі замандағы
дамуы туралы пікірталастар қазір де жүріп жатыр. Біздің пікірімізше оларды
қарсы қоюға жол беруге болмайды.
Адамның жүріс-тұрысы әлеуметтік және де биологиялық факторларға
тәуелді болады. Дегенменде басымдық біздің ойымызша әлеуметтік факторларға
тиісті себебі жеке тұлға белгілі бір әлуметтік ортада да қалыптасып әрекет
етеді және де тұлғаның іс-әрекеттері организмнің физиологиялық
ерекшеліктеріне және жай-күйіне тәуелді болмайды, ол негізінен әр түрлі
дейгейдегі тұлғалар арасындағы қатынастарға және қоғамдастыққа тәуелді
болады.
Кез-келген жүріс-тұрыстың қалыптасуы (құқыққа сайы немесе сай емесі)
бірнеше сатыдан өтеді (қажеттіліктер – сезінілген қажеттілік ретіндегі
мүдде – жүріс-тұрыс үгілерін таңдаудағы ішкі пиғылдар күресі – мақсатты
және оған қол жеткізу құралдарын анықтау – нақты жағдайды бағалау – шешім
қабылдау – қабылданған шешімді жүзеге асыру бойынша әрекет жасау). Қоғам
үшін қажетті болып табылатын жүріс-тұрыстың сыр беруі немесе
деформациялануы аталған сатылардың әрқайсысында орын алуы мүмкін. Мысалы
мүдденің қалыптасу сатысында қажеттіліктер дұрыс ұғынылмауы мүмкін ол өз
кезегінде меншікке қарсы қылмыстардың туындауына жол береді.
Сонымен бірге қалыпты қажеттіліктер мен мүдделер оларды
қанағаттандырудың қолда бар мүмкіндіктерімен қарама-қайшы келіп алға
қойылған мақсатқа қол жеткізу қралын таңдап алуға жағымсыз әсер етуі
мүмкін. Кей жағдайда нақты өмірдегі ситуацияларының қалыптасқан жүйесі
бұзылуы мүмкін. Одан басқа мемлекеттің өзіде ойластырылмаған және
қамтамасыз етілмеген заңдарды қабылдай отырып қылмыстың кейбір түрлерінің
туындауына себепші болуы мүмкін.
Ендеше адамның құқыққа қайшы соның ішінде қылмыстық жүріс-тұрысының
негізгі себебі әлеуметтік орта мен индивидтің қалыпты тіршілігін бұзуға
бағытталған әр түрлі қарама қайшылықтармен байланысты. Аталған қарама
қайшылықтардың шиеленісе түсуі қоғамда қылмыстылықтың өрши түсуіне алып
келеді. Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңдеріндегі қазақстан қоғамының
экономикалық, саяси және өзге өрістеріндегі бейберекеттік осының
дәлеліндей. Сонымен бірге экономика өрісіндегі қарама қайшылықтар барлық
басқа қайшалықтардың себебі, қозғаушысы болып табылады. Өндірістік
қатынастардың өзіндік ерекшеліктері ақыр аяғында жеке тұлғаның негізгі
қажеттіліктерін, мүдделерін және әлеуметтік маңызды жүріс-тұрысын
бағдарлап, қалыптастырады.10
Қылмыстылықтың себебін олардың жасалу жағдайларымен біріктіруге әсте
болмайды. Қылмыстың себебі оның салдарымен заңдылықты, қажетті байланыста
болады. Жасалу жағдайы (басқа мәністермен кешенді түрде) тек салдардың
қалыптасуына (себептің әсерін күшейте немесе әлсірете отырып) оның
қажеттіліктен туындатпай отырып ықпал етеді.
Қазіргі заманғы Қазақстандағы меншік қатынастарын өзгеруіне
байланысты еңбек бөлінісінің сипаты мен жағдайы оның нәтижелерін бағалау
мен бөлудің деңгейі сондай, ол адамдардың әлеуметтік және материалдық
теңсіздігін туындатуда, ал ол өз кезегінде халықтың бір бөлігінің табиғи
наразылығын туындатса, екінші бөлігінің қандайда болмасын заңды және
негізінен заңсыз жолдармен баюға деген ұмтылысын туындатып отыр.
Аталған процесс қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің
кемшілігімен, құқық қорғау органдарының тиімділігінің төмендігімен,
моральдық құндылықтардың тоқырауға ұшырауымен, маскүнемдік пен
нашақорлықтың кеңнен етек алуымен шаруашылық байланыстарының бейберекет
кетуімен қосылып шиеленіскен күйде қалып отыр, олар өз кезегінде көптеген
пайдакүнемдік қылмыстардың, көлеңкелі экономиканың белсенділігінің артуына,
ұйымдасқан қылмыстың нығаюына себепші болуда.
Алайда ешқандай сыртқы мән-жайлар жеке тұлғаның жүріс-тұрысының
қозғаушы пиғылы болып оның еркінің оятушысы болмайынша ешқашан ешбір
қылмыстың себепшісі бола алмайды. Обьективті себептер мен шарттардың
негізінде қылмыстылықтың субьективтік себептері мен шарттары қалыптасады,
олар өз кезегінде бұрыс күйіндегі қажеттіліктер мен мүдделерден көрініс
беретін әлеуметтік психологияның белгілі бір элементтері болып табылады.
Жеке тұлғаның құқыққа сай немесе құқыққа қарсы жүріс-тұрыстарды таңдап
алуында нақ осылар шешуші рөл атқарады.
Қылмыстылықпен күрестің негізгі бағыттары аталған құбылысты
туындататын себептер мен шарттардың сипатына байланысты айқындалады.
Құқық қорғау органдары қылмысқа қарсы белсенділікпен күрес жүргізіп
келеді, дегенмен, тек олар ғана қылмыстың қоғамда таралу көлемін айта
қаларлықтай төмендете алмайды. Бұл үшін экономикалық жүйені нығайтуға,
материалдық тұрмыс деңгейін көтеруге, саналылықты, азаматтардың
ақпараттандырылуын және мәдениетін арттыруға, қоғамдық қатынастардың
дамуындағы тәртіп пен тұрақтылықты нығайтуға бағытталған экономикалық,
әлеуметтік-саяси, ұйымдық шаралардың кешені жүзеге асырылуы тиіс.
Құқықтық тәрбие жұмыстарына үлкен роль бөлінуі тиіс. Азаматтар оларға
мемлекетпен қойылатын құқықтық талаптар туралы ақпараттандырылуы тиіс.
Кей жағдайларда құқықтық ережелердің бұзылуы тұлғаның қоғамға
қарсылығымен байланысты емес керісінше құқықтық актілердің мазмұнын
білмеумен байланысты болуы мүмкін. Кейбір қылмыстардың алдын алуда,
маскүнемдік пен нашақорлыққа қарсы медико-биологиялық шараларды өткізу
үлкен маңызға ие болады.
Құқық қорғау органдарының қызметінің нәтижелігін арттыра отырып,
олардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін жақсарту қажет. Жасалған
қылмыс жазалаусыз қалмай және ол жаза әділетті яғни қылмыстың ауырлығы мен
қылмыскердің кінәсіне сай болғанда ғана белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізуге болады.
І-2. Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі, негіздері
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық
жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым слынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген
нақтылы бір қылмыстың құрамы болғанжағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау,
ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т.б. Мұның
өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін
қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық тек
қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне, қылмыстың жасау
тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала
отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық – өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.
Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген
адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті
шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың
әлеуметтік мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей
отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға
береді.11
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және
заңдылық (қылмыс істген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстық құқылық
зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмысты жауаптылық та, қылмыстық
құқылық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады.
Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық-құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма және т.б. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары,
жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқықтық
қатынас іс жүргізу құқылық қатынастарымен тығыз байланысты. Өйткені,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты болады.
Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қару мәселелері қылмыстық
іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның уәкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асыралады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақстын жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетте өз көз
қарасын білдіретін қатынастың субъектісі болып қалады. Яғни, субъект және
объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстылулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттың айыпту
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады. Сот айаптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық-құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынасмемлекеттің
жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың жауаптылығын
көтеру міндеттілігмен ғана шектеліп қоймайды.Қылмыскер тиісті өкімет
органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес, белгілі бір
құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған
қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодкстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгіеп қана қоймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны
өтеумен жүзеге асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң
жойылады. Бірақ та қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс байланысты
болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тарытылады. Бірақ та қолданылып
жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза
тағайындалуы міндетті емес . Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-бабының 1-
2бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер сот істі
қарған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті
емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған
адамды, гер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс
сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы
белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта
қылмыстық жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің
74-бабының 1-бөлігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының
еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы
немесе басқа да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның
отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін
болса, сот жазадан босатуы мүмкін деп көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау-І. Қылмыстың әлеуметтік құқықтық- құбылыс ретіндегі ұғымы,
белгілері.
І-1. Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ..6
І-2. Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі, негіздері ... .24
Тарау-ІІ. Қылмыс істеу сатылары.
ІІ-1. Қылмыс істеу сатыларының ұғымы ... ... ... ... ...29
ІІ-2. Қылмыс сатыларының түрлері ... ... ... ... ... ... ..40
Тарау-ІІІ. Жаза түсінігі және аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау.
ІІІ-1. Жаза түсінігі және мақсаттары ... ... ... ... ... ... .54
ІІІ-2. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері, аяқталмаған қылмыс үшін
жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Кіріспе
Біз өзіміз өмір сүріп отырған қоғам, өзіміз азаматы болып табылатын
мемлекет, әрбір қылмыстың ашылып, әрбір қылмыскердің тиісті жазасын алуына
әрқашанда мүдделі болады.
Сонымен қатар қылмыс жасаған адамды жазаға тарту барысында
заңдылықтың, әділеттіліктің бұзылуына жол бермеудің маңызы өте жоғары.
Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс.
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайына ықпалы ескерілуі тиіс екендігі Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасында бекітілген.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып Қазақстан Республикасының
қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа дайындалу және оқталу үшін жауаптылық
тақырыбының маңызы жоғары.
Біздің жұмысымыздың мақсаты аяқталмаған қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықтың және олар үшін жаза тағайындаудың заңнамалық ерекшеліктерін
қарастыру. Зерттеу обьектісі Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасында аталған мәселенің құқықтық мазмұны бекітілген қылмыстық-
құқылық нормалар болып табылыады.
Дипломдық жұмыс берілген тақырып бойынша нормативтік материалдар мен
заңгер-ғалымдардың зерттеу жұмыстарына негізделген.
Дипломдық жұмысты орындау барысында автор төмендегідей мәселелерді
қамтуды өзіне міндет етіп қояды: қылмыс ұғымы оның әлеуметтік құқықтық
құбылыс ретіндегі мәнісі, қылмыстық жазаның түсінігі, жаза тағайындаудың
жалпы негіздері және қылмыс істеу сатыларының түсінігі, оның қылмыстық-
құқылық ерекшеліктері аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындаудың заңи
негіздемесі мен шектері туралы жалпы теоретикалық негізде талдау жасау және
оның сот практикасындағы маңызын ашып көрсету.
Аталған тақырыптың зерттелуі мәселесіне келетін болсақ бұрынғы
кеңестік ғылым-заңгерлерінің арасынан Н.Д. Дурманов; В.Ф. Караулов; К.А.
Панько; А.А. Пионтковский; А.А. Тер-Акопов; Н.С. Тишкевич; Н.Ф. Кузнецова
сияқты авторлар арнайы зерттеулер жүргізген. Алайда аталған авторлардың
еңбектерінің ішінде жарық көргендерінің ең соңғысы 1982 жылғы екендігін
ескерсек және олардың қайта басылымдарын қазіргі нарықтық уақытта қолға
түсірудің оңай емес екендігін ойласақ олардың қазіргі таңда қандай
библиографиялық сирек дүниелер болып табылатындығы айтпасада түсінікті.
Отандық заңгер ғылымдардың арасынан аталған тақырыпта арнайы зерттеу
жүргізген еңбекті біз өкінішке орай кездестіре алмадық. Дегенмен де
қазақстандық ғалым Н.О. Дулатбековтың Қылмыстық жаза тағайындау (теория
және практика мәселелері) атты монографиясы атап өтуге тұрарлық.
Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың теоиялық базасы
ретінде бұрынғы кеңестік заңгер-ғылымдардың еңбектерін пайдаландық. Сонымен
қатар аталған еңбектердің сол кездегі үстемдік еткен идеология негізінде
жазылуы қазіргі кездегі зерттеу жұмыстарына пайдалануға белгілі-бір
қиындықтарды туғызатындығын атап өтуге тиіспіз.
Дипломдық жұмысты орындау барысында біз жекелеген зерттеу
жұмыстарымен қатар жұмыс тарауларының жеке бөлімдерінде А.Н. Ағыбаевтың;
Н.И. Ветров пен Ю.И. Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.Н.
Ковалевтың қылмыстық құқық бойынша оқулықтарын пайдаландық.
Жұмысты орындау барысында танымның логикалық, тарихи, салыстырмалы-
құқықтық, диалектикалық әдістері, салыстырмалы құқықтанудың формальды-заңи
тәсілі жұмыстың әдістемелік базасы ретінде пайдаланылды.
Жұмыста құқықтық талдау, әлеуметтік зерттеу тәсілдері, сот
органдарының пркатикасын барынша кеңнен қолдануға тырыстық.
Дипломдық жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңы яғни 1998 жылдың 1-қаңтарынан күшіне
енген Қылмыстық Кодексі табылады.
Аталған дипломдық жұмыс тақырыптың барлық мәселелерін толық қамтиды
деп айта алмаймыз. Жұмыстың көлемі, дайындалу деңгейі, пайдалануға мүмкін
болған теоретикалық базасы тақырыптың барынша маңызды мәселелеріне ғана
тоқтала отырып, қылмыстық құқық теориясында белгілі бір пікірталастар
туғызып отырған сұрақтарға назар аудартуды көздейді. Дипломдық жұмыс әрекет
етуші қылмыстық заңды оны қолдану практикасын талдауға негізделген.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелердің зерттелу деңгейіне сәйкес жұмыстың құрылымы кіріспеден, тиісті
бөлімдерге бөлінген үш тараудан және қортынды бөлім мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тарау-І. Қылмыстың әлеуметтік, құқықтық құбылыс ретіндегі ұғымы, белгілері
І-1. Қылмыстың ұғымы және белгілері
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу – қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып саналады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Заң
шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның
нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап
көрсетеді.1
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегенімз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс
дегеніміз кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген
ұғыммен тұжырымдалады.2
1924 жылы КСРО және одақтас республиканың қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас риспубликалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдарының негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық риспубликалардың, оның ішінде 1959
жылғы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекелеген қылмыс құрамдары арнаулы
көрестілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы
бойынша яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге
де сонда көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген
еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке
кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа
Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық коексте қылмыстық заңды
ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.3
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тыйым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі оның мәнді белгілерін
анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда
көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрстелген қылмыстық
құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып
табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті
заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына
жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттермен қылмыстық құқылық
норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген
тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық норма қылмыс қатарынан
шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде
нарықтық қатынастардың дамуына байланысты Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық
деген қылмыс құрамы қатарынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ
жалған банкроттық, табысты жасыру, салық төлемегені үшін қылмыстық
жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қауіпін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік – қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.4
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттердің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде не
тыйым салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып
табылады 288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған
ереуілге басшылық жасау, кәсіпорыннның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру
қылмыс болып табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі
бір белгі болып табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің
істелген уақытынан бастап, өзінің қандай зиян келтіргеніне қарамастан,
қоғамға қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар
болған жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің
қоғамға қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т.б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян
келтіру (104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы),
т.б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда орындалған фактіге байланысты
шешіледі. Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты
оның белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен
қылмыс істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті
пайдақорлық мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып
табылады. Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның
ерекшелігіне де байланысты қылмыс деп танылады. Мысалы, айыптының
материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға қатал қарауы,
қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі өлтіру халіне
жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы қылмыстың қоғамға
зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік қызметтегі лауазымды
адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды.Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін – сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық , жеке
адамға, меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі қылмыстық
кодекстің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық
объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық объектліренің маңыздылығына
қарай рет ретімен орналасқан. Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір
көрсеткіші келтірілген зиян болып табылады. Материалдық, мроальдық зиян күш
қолдану, қорқыту арқылы келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс
қоғамға қауіптілік сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушлық, жалпыға
қауіпті және зорлықпен жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік
сипаты одан әрі кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен
жасалатын қылмыстардың абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда
қоғамға қауіптілік сипаты едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда
қасақана өлтіргені үшін 10 жылдан 20 жылға дайінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына,
не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға
жазаланады (96-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі)
үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің
нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын белгілеуде
маңызды роль атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сандық жағын
анықтағанда көптеген факторларды ескеру қажет. Бұл реттерде келтірілген
зардаптың ауырлығын (аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде) қылмысты жеке
немесе бірлесіп қатысу арқылы жасау, қылмыс істегенде қандай тәсіл
қолданылды, кінәнің сипатын (ниет, мақсат) қылмыс субьектісінің
ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару
керек. Мысалы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің (103-бап)
денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап)
дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғамдық қауіптілік дәрежесі едәуір
жоғары. Қарақшылықтың (179 – 2 ) ұрлықтан (175-бап ) дәрежесі жағынан
қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап, қарақшылық жасап
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылға
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен
ұштастырылады.5
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда
көрсетілген санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың
қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипатыбірдей қылмыстарды бір-
бірінен ажырытуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде
заң қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін,
яғни қылмыстық көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
( тікелей немесе жанама ), абайсыздық ( менмендік немесе немқұрайдылық )
болып түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет
қасақана жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол
берсе, не бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп
танылады ( 20-бап ).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің ( әрекетсіздігінің ) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (
әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білсмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған деп танылады ( 21-бап ).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер
оны істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғанакөрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін қылмыстық
заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді. Бұл жерде
нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық нормасының
санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралытүсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.6
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Қылмыс құқық бұзушылықтың жеке бір көрінісі болып абылады. Осыған
орай қылмысты азаматтық-құқылық, әкімшілік және тәртіптік құқық
бұзушылықтан және бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің маңызы
ерекше. Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығы
құқыққа қайшылықтың мәніне байланысты. Қылмыс әр уақытта да қылмыстық заңға
қайшы болады. Басқа құқық бұзушылық құқық саласының басқа нормаларына,
заңдар мен нормативті актілерге қайшы. Істелген қылмыстың зардабы болып
мемлекеттің ең ауыр күштеу шарасы – қылмыстық жаза және содан туындайтын
сотталғандық атақ болып табылады. Басқа құқық бұзушылықта мұндай жазалау
шаралары жоқ, ал қолданылған ықпал ету шаралары сотталғандық атақ
әкелмейді.
Кейбір қылмыстар басқа құқықтарға (адамның өмірі, мемлекеттің
қауіпсіздігі) қол сұғады.
Қылмысты қол сұғушылықтың объектісі бойынша айқындалатын қоғамға
қауіптіліктің сипаты мұндай іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда қылмысты басқа құқық бұзушылықтан ажыратудың еш
қиындығы жоқ. Кейбір реттерде құқық бұзушылықта да, қылмыста да бір
объектіге қол сұғу мүмкін. Мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың
көлік құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзу үшін
қылмыстық және әкімшілік жауаптылық белгіленген. Мұндай аралас құқық
бұзушылықта қоғамға қауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтаудың маңызы ерекше.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің негізгі көрсеткіші келтірілген зиян
мөлшері болып табылады. Егер көлік құралдарын жүргізуші адамдардың көлік
құралдарының жүріс қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзуы, осының
салдарынан жәбірленушінің денесі орта немесе одан жоғары дәрежеде
жарақатталса немесе едәуір материалдық нұқсан келтірілсе іс-әрекет қылмыс
қатарына, ал көрсетілгеннен гөрі аз зиян келтілірсе, әкімшілік тәріппен
жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады. Сонымен, келтірілген зиян мөлшері
қылмысты басқадай құқық бұзушылықтан ажыратуға мүмкіндік беретін бірден-бір
белгі болып табылады. Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің лауазымды адамның өкілеттігін өз бетінше пайдаланып, заң
қорғайтын мүдделерге елеулі зиян келтіретін қасақана әрекеті қылмыс (309-
бап), ал елеулі зиян келтірмеген басқа әрекеттер тәртіптік теріс қылық
болып табылады. Өзінің нақты құқығын немесе басқа адам таласа алатын
жорамалды құқығын, белгіленген тәртіптен тыс өз бетінше жүзеге асыру, бұл
азаматтың құқығының елеулі түрде бұзылуына әкеп соқтырса, қылмыс ретінде
сараланады. Ал елеулі түрде бұзушылық жоқ болса, мұндай әрекет әкімшілік
жолмен жазаланатын құқық бұзушылыққа жатады. Қылмыс пен басқа құқық
бұзушылықты бір-бірінен қоғамға қауіптілік дәрежесінің көрсеткіші арқылы
ажыратуға да болады. Қазақ ССР-інің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша
көп жағдайларда бірінші рет істеген құқық бұзушылығы үшін әкімшілік жазалау
шаралары қолданылған адамның дәл сол іс-әрекетті қайталап жасауы қылмысқа
тартуға негіз болып табылатын. Мысалы, кәсіптік маңызы бар суларда
рұқсатсыз немесе аулауға тыйым салынған кезде, я рұқсат етілмеген тұстарда
немесе аулауға тыйым салынған кезде, я рұқсат етілмеген тұстарда балық
аулау, егер бұл әрекеттер бұрын да осындай тәртіп бұзғаны үшін әкімшілік
жолмен айыппұл тартқаннан кейін істелеген болса, ол қылмыстық жазаланатын
әрекет болып табылатын. Ондай болмаған жағдайда іс-әрекет әкімшілік құқық
бұзушылық ретінде қарастырылатын. Енді іс-әрекетке әкімшілік шарасы
қолданылса, ол қайталану санына қармастан қоғамға қауіптілік дәрежесіне ие
болмайды, яғни қылмыс қатарына жатпайды. Әскери қылмыстарды тәртіптік теріс
қылықтан ажыратуға көп жағдайда іс-әрекеттің істелген уақыты, жағдайы, орны
үлкен әсер етеді. Мысалы: соғыс уақытында өз бетімен кетіп қалу – қылмыс,
ал бейбіт уақытта істелеген осы әрекет тәртіптік теріс қылық болып
табылады. Іс-әрекетті қылмыс немесе басқа құқық бұзушылық қатарына
жатқызуға негіз болатын қоғамға қауіптіліктің дәрежесі қылмысты
субъективтік белгілерге жататын кінәнің нысандарын, ниет пен мақсатты дұрыс
анықтауға да байанысты. Мысалы, денені жеңіл түрде жарақаттау қылмысқа
жатпайтын іс – теріс қылық, мұндай ретте келтірілген зиянды өтеу азаматтық
құқық тәртібімен реттеледі. Егер лауазымдыадам пайдақорлық немесе басқа бір
зұлымдық ниетпен құжаттарға жалғандық жасаса – қылмыс, ал ондай ниет
болмаса, ол қылмыс болмайтын құқық бұзушылықтың түрі болып табылады. Қылмыс
пен бейморальдық ара қатысын дұрыс түсінудің де маңызы ерекше. Кез –келген
қылмыс бір мезетте моралға жат құбылыс болып табылады. Яғни, моральдық
норманың ауқымы үлкен. Кез келген құқық бұзушылық бір мезетте моральдық
норманы бұзушылық негізінде бағаланады.7
Дегенмен, қылмыс пен бейморальдық теріс қылық бірінен-бірі объекті,
қоғамға қауіптілік, сондай-ақ құқықтық моральдық норманы бұзушылық
негізінде ажыратылады.
Бейморальдықтың объектісі қылмыстың объектісіне қарағанда кең ауқымды
болады – адамдардың өзара қатынасы, мысалы, махаббат, достық, жан ашырлық
сияқты құбылыстар тек қана мораль нормалары арқылы ғана реттеледі. Бұл
моральдық нормалардың объектісін құрайды. Қылмыс әр уақытта белгілі бір іс-
әрекет, ал адамдардың теріс мінез-құлқы, жаман ойлары, соларды айтудың өзі
моральға жат құбылыс болып табылады. Қылмысқа қарғанда моральға жат теріс
қылықтан қоғамға келетін зиян едәуір аз. Әдетте, моральға жат теріс
әрекеттер ар-намысты аяққа басу, өзімшілдік сияқты өзара тіркес әлеуметтік
психологиялық мазмұнға ие.
Қылмыс пен бейморальдықты құқыққа қайшылық белгісі арқылы нақты
ажыратуға болады. Қылмыс дегеніміз қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-
әрекеттер. Ал моральдық жат қылықтар құқық нормаларымен реттелмейді. Мораль
нормалары ауызша (мысалы, әдет-ғұрып) немесе жащбаша болуы мүмкін. Отбасы
мүшелерінің арасындағы қатынасты реттеу мораль нормалары арқылы реттеледі.
Мысалы, ата-ананың балаларға, балаларының ата-аналарынадеген қамқорлығының
бұзылуы немесе оқшуы мен оқытушының өз арасындағы педагокикалық өнегелік
нормаларының бұзылуының орын алуы мораль нормаларымен анықталады.
Балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бас тарту, бұлтарту,
қорғаншылық құқықтарын пайдаланып қиянат жасау, ата-анасына немесе жұбайына
көмектесуден бұлтару қылмыс болып табылады. Мұндай іс-әрекеттер үшін
қылмыстық жауаптылық белгіленген. Бұл іс-әрекеттер әрі моральға жат
құбылыс, норманың ауқымынан кең.
Моральдық норманың қылмыстық нормадан тағы бір өзгешелігі сол,
морольдық норманы бұзған жағдайда оны бұзушыларға жұршылықтың, ұжым
мүшелерінің жек көрушілігі сияқты қоғамдық әсер уақытта заңда белгіленген
белгілі бір жауаптылық түрі белгіленеді.8
Қылмыс санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді
айтамыз. Қылмысты санаттауға іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен
дәрежесі немесе қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады.
Қылмыстық заңда қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан. Ол
біріншіден, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу, екіншіден, қылмыстың объектісі бойынша
санаттау. Осы белгі бойынша барлық қылмыстарды Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде бірнеше санатқа бөлініп, объектісінің маңыздылығына қарай бірінен
соң бірі орын алған, мысалы адам өміріне қарсы, мемлекеттің егемендігіне,
басқару тәртібіне, меншікке қарсы, әскери қылмыстар т.б. :шіншіден, қоғамға
қауіптілік дәрежесібірдей қылмыстар, қоғамға қауіптілік сипаттарына қарай
жай, күшейтілген (квалифицированные), артықшылық берілген
(привилегированные) болып бөлшектенеді. Мысалы: кісі өлтіру, жеңілдететін
жағдайда жан күйзелу, қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру бөліп
бөлінеді.. Қазақ ССР-інің 1959 жылғы қабылдаған Қылмыстық кодексінде қылмыс
санаттары деген мәселе көрсетілмеген еді. Тек қана 1972 жылы 4 қарашада
Қылмыстық кодексте 7-1 деген жаңа бап енгізілген, бапта ауыр қылмыстың
түсінігі ғана берілді.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты санаттау
туралы арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға
қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне байланысты онша ауыр емес,
ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.
Қылмыстық кодекстің 10-бабына сәйкес:
Жасалған үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай ақ
жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айыруданаспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза көзделген абайсызда жасалғанәрекет ауырлығы орташа қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылдан
астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы –
қасақана жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.9
Қылмысты осылай етіп санаттарға бөлу қылмыстық құқық ғылымында
қалыптасқан қылмыс санаттарын Қылмыстық кодекстің санкциясында белгіленген,
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай бөлу жөніндегі қазіргі заманғы талапқа
сай келеді. Қылмыстық заңның жекелеген бабында көрсетілген санкция мөлшері
қоғамға қауіптіліктің дәрежесін бейнелейді және әр түрлі қылмыстардың
қоғамға қауіптілік дәрежесімен салыстыруға мүмкіндік береді. Жаза
мөлшерінің баптардың санкциясында нақты белгіленуінің өзі судьяның өз
білермендігімен қылмысты сол немесе басқа бір санатқа жатқызуына мүмкіндік
бермейді. Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша
белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Мысалы, ауыр және аса ауыр
қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Ауырлығы орташа немесе онша
ауыремес қылмыстарға қасақана немесе абайсыздықпен істелген қылмыстар
жатады. Осы санаттарға сәйкес аса ауыр қылмыстарға қоғамға қауіптілік
дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні ауырлататын
жағдайда қасақана өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм, зиянкестік,
шабул жасап тонау сияқты қылмыс түрлері жатады.
Ауыр қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу, ауырлататын жағжайжы біле тұра кінәсіз адамды қылмыстық мжауапқа
тарту т.б. қылмыстар жатады.
Ауырлығы орташа қылмыстарға қасақана немесе абайсызда істелген
қылмыстар: мысалы, абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін-өзі өлтіру халіне
жеткезу, денеге қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар
жатады.
Ауыр емес қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы
мүмкін. Оған қорлау, жала жабу, абайсызда денеге ауыр немесе абайсызда
істелген қылмыстар жатады. Қылмысты санатқа бөлудің маңызы ерекше.
Санаттарға бөлу белгісі бойынша бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны
өтейтін режимді белгілеу: шартты жазаны қолдану немесе қолданбау (63-бап),
шартты түрде соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін ұзарту (64-бап),
қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындауда (59-бап), жазаны өтеуден
мерзімінен бұрын шартты түрде босату (70-бап), айыптау үкімінің ескеру
мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату (75-бап), рақымшылық
немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық немесе жазадан
босату (76-бап), сотталғандықты жою немесе алып тастау (77-бап) мәселелері
шешіледі.
Қылмыстылық себептері мәселесі өкінішке орай кеңестік құқық
әдебиетінде барынша терең идеологияланған және шиеленіскен мәселе болды.
Аталған мәселенің өзінің күрделі болуы да оған айта қаларлықтай ықпал етті.
Қылмыс барынша кең таралған әлеуметтік құбылыс бола отырып қоғамдық
өмірдің әртүрлі өрісіне әсер етеді және сан алуан түрдегі процесстермен
сабақтастырылады. Олар белгілі бір мемлекеттің аумағында ғана емес,
жекелеген аймақтардың ішінде де жоғарғы деңгейдегі динамизммен
ерекшеленеді. Сондықтанда қылмыстылық сияқты құбылысты туындататын қандайда
болмасын нақты бір себепті атап көрсету біздің ойымызша дұрыс болмаған
болар еді.
Сонымен қатар нақты, дербес түрдегі қылмыстың; жекелеген қылмыс
түрлерінің; жаппай құбылыс түріндегі қылмыстылықтың себептерін ажыратып
көрсету қажет болады.
Жекелей алғанда қылмыстық құқық теориясы қылмыстылықтың себебін ашуды
өзінің зерттеу пәні ретінде қарастырмайды десек, біз әсте қателеспеген
болар едік. Онымен негізінен криминология ғылымы айналысады.
Құқықтық әдебиетте қылмыстың әлеуметтік және биологиялық себептері
және генетикалық деңгейдегі антропологиялық бағыттың қазіргі замандағы
дамуы туралы пікірталастар қазір де жүріп жатыр. Біздің пікірімізше оларды
қарсы қоюға жол беруге болмайды.
Адамның жүріс-тұрысы әлеуметтік және де биологиялық факторларға
тәуелді болады. Дегенменде басымдық біздің ойымызша әлеуметтік факторларға
тиісті себебі жеке тұлға белгілі бір әлуметтік ортада да қалыптасып әрекет
етеді және де тұлғаның іс-әрекеттері организмнің физиологиялық
ерекшеліктеріне және жай-күйіне тәуелді болмайды, ол негізінен әр түрлі
дейгейдегі тұлғалар арасындағы қатынастарға және қоғамдастыққа тәуелді
болады.
Кез-келген жүріс-тұрыстың қалыптасуы (құқыққа сайы немесе сай емесі)
бірнеше сатыдан өтеді (қажеттіліктер – сезінілген қажеттілік ретіндегі
мүдде – жүріс-тұрыс үгілерін таңдаудағы ішкі пиғылдар күресі – мақсатты
және оған қол жеткізу құралдарын анықтау – нақты жағдайды бағалау – шешім
қабылдау – қабылданған шешімді жүзеге асыру бойынша әрекет жасау). Қоғам
үшін қажетті болып табылатын жүріс-тұрыстың сыр беруі немесе
деформациялануы аталған сатылардың әрқайсысында орын алуы мүмкін. Мысалы
мүдденің қалыптасу сатысында қажеттіліктер дұрыс ұғынылмауы мүмкін ол өз
кезегінде меншікке қарсы қылмыстардың туындауына жол береді.
Сонымен бірге қалыпты қажеттіліктер мен мүдделер оларды
қанағаттандырудың қолда бар мүмкіндіктерімен қарама-қайшы келіп алға
қойылған мақсатқа қол жеткізу қралын таңдап алуға жағымсыз әсер етуі
мүмкін. Кей жағдайда нақты өмірдегі ситуацияларының қалыптасқан жүйесі
бұзылуы мүмкін. Одан басқа мемлекеттің өзіде ойластырылмаған және
қамтамасыз етілмеген заңдарды қабылдай отырып қылмыстың кейбір түрлерінің
туындауына себепші болуы мүмкін.
Ендеше адамның құқыққа қайшы соның ішінде қылмыстық жүріс-тұрысының
негізгі себебі әлеуметтік орта мен индивидтің қалыпты тіршілігін бұзуға
бағытталған әр түрлі қарама қайшылықтармен байланысты. Аталған қарама
қайшылықтардың шиеленісе түсуі қоғамда қылмыстылықтың өрши түсуіне алып
келеді. Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңдеріндегі қазақстан қоғамының
экономикалық, саяси және өзге өрістеріндегі бейберекеттік осының
дәлеліндей. Сонымен бірге экономика өрісіндегі қарама қайшылықтар барлық
басқа қайшалықтардың себебі, қозғаушысы болып табылады. Өндірістік
қатынастардың өзіндік ерекшеліктері ақыр аяғында жеке тұлғаның негізгі
қажеттіліктерін, мүдделерін және әлеуметтік маңызды жүріс-тұрысын
бағдарлап, қалыптастырады.10
Қылмыстылықтың себебін олардың жасалу жағдайларымен біріктіруге әсте
болмайды. Қылмыстың себебі оның салдарымен заңдылықты, қажетті байланыста
болады. Жасалу жағдайы (басқа мәністермен кешенді түрде) тек салдардың
қалыптасуына (себептің әсерін күшейте немесе әлсірете отырып) оның
қажеттіліктен туындатпай отырып ықпал етеді.
Қазіргі заманғы Қазақстандағы меншік қатынастарын өзгеруіне
байланысты еңбек бөлінісінің сипаты мен жағдайы оның нәтижелерін бағалау
мен бөлудің деңгейі сондай, ол адамдардың әлеуметтік және материалдық
теңсіздігін туындатуда, ал ол өз кезегінде халықтың бір бөлігінің табиғи
наразылығын туындатса, екінші бөлігінің қандайда болмасын заңды және
негізінен заңсыз жолдармен баюға деген ұмтылысын туындатып отыр.
Аталған процесс қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің
кемшілігімен, құқық қорғау органдарының тиімділігінің төмендігімен,
моральдық құндылықтардың тоқырауға ұшырауымен, маскүнемдік пен
нашақорлықтың кеңнен етек алуымен шаруашылық байланыстарының бейберекет
кетуімен қосылып шиеленіскен күйде қалып отыр, олар өз кезегінде көптеген
пайдакүнемдік қылмыстардың, көлеңкелі экономиканың белсенділігінің артуына,
ұйымдасқан қылмыстың нығаюына себепші болуда.
Алайда ешқандай сыртқы мән-жайлар жеке тұлғаның жүріс-тұрысының
қозғаушы пиғылы болып оның еркінің оятушысы болмайынша ешқашан ешбір
қылмыстың себепшісі бола алмайды. Обьективті себептер мен шарттардың
негізінде қылмыстылықтың субьективтік себептері мен шарттары қалыптасады,
олар өз кезегінде бұрыс күйіндегі қажеттіліктер мен мүдделерден көрініс
беретін әлеуметтік психологияның белгілі бір элементтері болып табылады.
Жеке тұлғаның құқыққа сай немесе құқыққа қарсы жүріс-тұрыстарды таңдап
алуында нақ осылар шешуші рөл атқарады.
Қылмыстылықпен күрестің негізгі бағыттары аталған құбылысты
туындататын себептер мен шарттардың сипатына байланысты айқындалады.
Құқық қорғау органдары қылмысқа қарсы белсенділікпен күрес жүргізіп
келеді, дегенмен, тек олар ғана қылмыстың қоғамда таралу көлемін айта
қаларлықтай төмендете алмайды. Бұл үшін экономикалық жүйені нығайтуға,
материалдық тұрмыс деңгейін көтеруге, саналылықты, азаматтардың
ақпараттандырылуын және мәдениетін арттыруға, қоғамдық қатынастардың
дамуындағы тәртіп пен тұрақтылықты нығайтуға бағытталған экономикалық,
әлеуметтік-саяси, ұйымдық шаралардың кешені жүзеге асырылуы тиіс.
Құқықтық тәрбие жұмыстарына үлкен роль бөлінуі тиіс. Азаматтар оларға
мемлекетпен қойылатын құқықтық талаптар туралы ақпараттандырылуы тиіс.
Кей жағдайларда құқықтық ережелердің бұзылуы тұлғаның қоғамға
қарсылығымен байланысты емес керісінше құқықтық актілердің мазмұнын
білмеумен байланысты болуы мүмкін. Кейбір қылмыстардың алдын алуда,
маскүнемдік пен нашақорлыққа қарсы медико-биологиялық шараларды өткізу
үлкен маңызға ие болады.
Құқық қорғау органдарының қызметінің нәтижелігін арттыра отырып,
олардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін жақсарту қажет. Жасалған
қылмыс жазалаусыз қалмай және ол жаза әділетті яғни қылмыстың ауырлығы мен
қылмыскердің кінәсіне сай болғанда ғана белгілі бір жетістіктерге қол
жеткізуге болады.
І-2. Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі, негіздері
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық
жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым слынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген
нақтылы бір қылмыстың құрамы болғанжағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау,
ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық, т.б. Мұның
өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін
қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық тек
қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне, қылмыстың жасау
тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының ерекшеліктерін еске ала
отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық – өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.
Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген
адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті
шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың
әлеуметтік мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей
отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға
береді.11
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және
заңдылық (қылмыс істген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстық құқылық
зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмысты жауаптылық та, қылмыстық
құқылық қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады.
Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық-құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма және т.б. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары,
жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқықтық
қатынас іс жүргізу құқылық қатынастарымен тығыз байланысты. Өйткені,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты болады.
Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қару мәселелері қылмыстық
іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның уәкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асыралады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақстын жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетте өз көз
қарасын білдіретін қатынастың субъектісі болып қалады. Яғни, субъект және
объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстылулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттың айыпту
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады. Сот айаптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық-құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынасмемлекеттің
жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың жауаптылығын
көтеру міндеттілігмен ғана шектеліп қоймайды.Қылмыскер тиісті өкімет
органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес, белгілі бір
құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған
қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодкстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгіеп қана қоймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны
өтеумен жүзеге асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң
жойылады. Бірақ та қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс байланысты
болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тарытылады. Бірақ та қолданылып
жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған адамға жаза
тағайындалуы міндетті емес . Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-бабының 1-
2бөліктерінде: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер сот істі
қарған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті
емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған
адамды, гер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс
сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы
белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген. Осы бапта
қылмыстық жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің
74-бабының 1-бөлігінде: Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының
еңбекке жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы
немесе басқа да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның
отбасы үшін оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін
болса, сот жазадан босатуы мүмкін деп көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz