ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ - ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ АУЫР НЫСАНЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Құқықтың мәні мен құндылығы
1.2 Құқықтың негізгі белгілері
1.3 Құқықтың жүйесі
1.4 Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен түрлері

ІІ ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ – ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ АУЫР НЫСАНЫ
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және әдістері
2.2 Құқықты қолданудың белгілері (нышандары)
2.3 Құқық қолданудың негізгі сатылары

ІІІ ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ КЕМШІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТОЛЫҚТЫРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:
Құқықтық білімді игеру барысында оқу орнынында құқықтық білім алушы
маман мемлекет және құқық мәселелерін жаңаша осы заман талаптары тұрғысынан
түсінеді. Жалпы мемлекет туралы ұғым мемлекет және құқық теориясы пәнінде
оқытылады. Заң ғылымында мемлекет пен құқық абстрактілі санат, категория
ретінде зерттеліп, оқытылады.
Мемлекетті пен құқықты зерттеу барысында мемлекеттегі нақты белгілі
бір тарихи кезеңде болған құбылыстар деп қарастырмай керісінше, оларды
жалпы сипаттары бойынша тарихи дамудағы өзгеру сатыларын жан-жақты қамтып,
қарастыру зерттеу нысаны ретінде алынып отырған тақырыптың өзекітілігі
болып табылады.
Мақсаты мен міндеті:
Тақырыптың мазмұның ашып көрсеу үшін зерттеу жұмысына осы заманғы
мемлекеттіліктің дамыған нысандарын зерттеудегі бағыт-бағдарларды ашып
көрсетуді, олардың мағынасы мен мәнін теориялық көзқарастар тұрғысынан
түсіндіруді мақсат етіп алдым.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Құқықты жүзеге асыру нысандары және оның элементтері туралы алғашқы
шығармалар ежелгі грек философтарының пайымдауларынан бастап қалыптаса
бастаған. Оған: Сократ, Платон, Аристотель еңбектеріндегі идеялар мен
Гегель, Кант еңбектеріндегі мемлекеттіліктің философиялық негізделуі жайлы
шығармаларын айтуға болады. Сондай – ақ К,Маркстың, Л.И.Петражцкийдің,
Вашингтоның, Де Голльдың мемлекет ұғымына, оның нысанына көп көңіл бөліп
еңбектер жазғанын атап өтуге болады.
Курстық жұмысының теориялық тұрғыдан мәнділігі мынада жатыр
Осы берілген тақырыпты, әртүрлі тұрғы жағынан қарастырды. Оған түрлі
көзқарастар, көптеген ғалымдар мен саясатшылардың көзқарастары мен
тәжірибелері де қолданылды.
Курстық жұмысымның тақырыбы Құқық қолдану – құқықты жүзеге асырудың
ауыр нысаны болып табылады. Бұл тақырыпта негізінен құқықты жүзеге
асырудың нысаны мен құқықты қолданумен байланысы қарастырылған.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқық пен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл
жерде қайталап өтейік, - құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің,
қалыптасуының негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы,
жеке меншіктің қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы,
қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге
келуі. Бұл объективтік даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру
қажет болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Міне, бұл күрес-
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
құқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан, оның мазмұны санқырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын
анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы, Аристотель құқықты
саяси шындық, әділеттік, - деді. Орта ғасырдың ғалымдары - құқық діни
норма, Ж.Ж. Руссо - құқық қоғамдық билік - деп түсіндірді. Осы пікірлердің
бәрі дұрыс.
Біздің қоғамымызда құқықтық нормалардың ролі қазіргі кезде айрықша деп
айтуға болады. Себебі, бұл күнде құқықтық нормалар қоғамдық қатыьастарды
реттеудің ең тиімді де әділ жолдарының бірі болып табылады. Жалпы құқықтық
нормалар адамзат қоғамы үшін айрықша орны мен мәні бap, ең бір жарқын
құбылыс деп айтуға болады.
Негізінен теориялық тұрғыдан алғанда, құқықтың ұғымы мен мәні туралы
және құқықтық нормалар туралы ғылыми зерттеулер аз болған жоқ соған
қарамастан бұл тақырып бүгінгі күнге дейін өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ
деп айтқан болар едім. Сол себептен де, меніңше құқықтық нормалардың ұғымы
мен мәні туралы тағы бір теориялық талдау жасап кетудің ешбір артықшылығы
бола қоймас деп білемін.
Жалпы құқықты нормалардың түсінігінде, мазмұнында әліде болса сан
түрлі сыр мен қыр бар деуге болады. Қазіргі кезде құқықты нормалар қоғаммен
бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны сан қырлы
бағытта даму үстінде. Ғалымдар құқықтық нормаларды зерттегенде бір-екі
қырынан мазмұнын анықтап, әр түрлі қорытынды тұжырым жасауда. Жалпы
құқықтық нормалардың даму тарихы сонау Ежелгі Рим заманынан бастау алады.
Қазіргі кезде құқықтық нормаларсыз қоғамды немесе мемлекетті көз
алдымызға елестету мүлдем мүмкін емес, себебі осы күнгі өркениетті қоғам
үшін құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды реттеудің бірден бір басты
құралына айналған деп айтқан болар едім.

І ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Құқықтың мәні мен құндылығы

Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың
бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-
сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы
жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық
қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың
мазмұны, түсінігі - адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі
тұрақты, сапалы мәні, маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын,
маңыздылығын айрықша көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ
жеткіліксіз.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық-қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К. Маркс "Гота программасына сын" деген еңбегінде:
"Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуымен жоғары бола алмақ емес"! -деді.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол
болмақ. Қоғам өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әртүрлі құқықтық
қатынастар туады, яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық
ұйымдар құқықтық нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-
қатынастарға түсіп, заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқықтық қатынастар қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар:
әкімшілік, қаржы, мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке
қажетті қоғамдық тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл
- құқықтық қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз, жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативистік
тұрғыдан қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі
бағыты. Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген
түрде зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас, құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік.
Міне, осы мәселелердің бәрін олар құқықтың мазмұнына жатқызады.
Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы қатынастардың бәрі де құқықтық
нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады. Екінші олардың кеңірек
зерттеген мәселесі - құқық пен заңның, бостандық пен құқықтың арақатынасы
және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік түрде қарастырып іс-
әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір немесе бірнеше мәселені
қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп қарауға болмайды - деп
түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми зерттеуде оларды жеке бөліп
қарастырған жөн – анализ, синтез әдісімен зерттелсе, қорытынды тұжырым
дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы
екі пікір бар: біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі -
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып құқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық прогрестік жолмен
дамып, ХІХ-ХХ ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі
туралы заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм
пікірін қазір ешкім қолдамайды.
Құқық - философиялық категория. Сондықтан, оның мазмұнын, өмірге
келуін, дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ, құқықтық нормаларды
пайдалануда сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүдде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, құқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
күнделігі қоғамдық масштабта барлық кұбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, "құқық" - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі, Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген
жағдайларда "құқық" түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заң негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
"Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс" (6-бап).
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет - құқықтық мүмкіндік
берілген құқық тұлғасының заңды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа
құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, "құқық" дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Үшіншіден, "құқық" термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық - мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, "құқық" термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты "құқық жүйесі" деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.

1.2 Құқықтың негізгі белгілері

Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың
өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып,
біртекті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ұғымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық - үстем алатын саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады
Бірақ маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай
анықтама беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) — жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Құқықтың үш "алтын" тірегі бар: имандылық, өмірдің материалдық
жағдайлары және мемлекет. "Құқық" түсінігі имандылыққа, әдептілікке
негізделеді. Құқық имандылық негізінде пайда болады. Имандылықтың өзі де
адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін күш. Әрине, имандылықтың
талаптары заң емес, тек ізгілікке, адамгершілікке өнегелікке негізделеді.
Оның қағидаларын орындататын ұйымдастырылған күш жоқ. Имандылық тек арға,
ұятқа арқа сүйейді, жүртшылықтың пікіріне негізделеді. Ал құқық
имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтық нормалары имандылық шарттарына
сәйкес келсе, солғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Имандылық әділетсіздікті, жауыздықты, зорлық-зомбылық, ұрлық, тағы сондай
теріс қылықтарды айыптайды. Бірақ ондай қылықтар үшін жаза қолдануға
қажетті құрал жоқ. Имандылықтың ең күшті құралы - жұртшылықтың пікірі.
Құқық та теріс қылықтарға тыйым салады. Тек тыйым салып қана қоймайды,
кінәлі адамдарды жазалау шараларын да белгілейді, сол шараларды қолданатын
мемлекет органдарының күшіне сүйенеді. Сөйтіп, құқық нормалары арқылы
мемлекет имандылық талаптарына ресми мағына береді, соның нәтижесінде
қоғамдық қатынастарды реттейді. Имандылықтың талаптары жалпылама түрде
болады, олардың анықтамасы, дәл түсінігі жоқ. Айталық, ұры, зорлықшыл,
өсекші адамды жаман адам деп айыптайды. Ал құқық мұндай адамдардың іс-
әрекетіне мейлінше дәл, бұлтартпайтын анықтама беріп, тиісті құқықтық
норманың мазмұнына жатқызады.
Құқықтың тағы бір тірегі - адамдардың өмір сүру жағдайлары, олардың
шаруашылығы. Адамзаттың өмір сүруі өндіріске байланысты. Өндіріс тиімді,
нәтижелі болу үшін оны ұйымдастыру, оның дамуына қажетті жағдай туғызу
керек. Бұл тек мемлекеттің қолынан келетін іс. Мемлекеттің өндіріске,
шаруашылыққа әсер ету дәрежесі қоғамда қалыптасқан меншік түрлеріне
байланысты. Қазір Қазақстанда меншіктің екі түрі бар: мемлекеттік меншік
және жеке меншік. Мемлекет өз меншігін тек қана реттеп қоймайды, сонымен
қатар оны дамыту үшін басқарады. Ал жеке меншікке негізделген өндірісті
меншік иесі заңда белгіленген тәртіпке сүйене отырып, өзі басқарады. Демек,
мемлекет екі меншікке негізделген өндірістің дамуын реттеу үшін құқықтың
мүмкіндігін пайдаланады. Соның нәтижесінде құқықтың өзі де өзгереді,
дамиды, өндірістік қатынастарды реттеуге бейімделеді. Осы айтылғандардан
байқалатыны — құқық қалыптасуының екі кезі, яғни бастауы бар екен. Құқық
нормаларын жасауға халық тікелей қатысады. Бірақ халық тек маңызды
мемлекеттік мәселелерді шешу қажет болғанда, басқа жолмен оларды шешуге
болмайтын жағдайда ғана заңдарды тікелей қабылдайды. Демек, халық заңды
ерекше жағдайда қабылдайды. Әдетте, заңдарды, басқа да нормативтік
актілерді тиісті мемлекет органдары жасайды. Сондықтан құқық нормаларының
басым көпшілігін мемлекет шығарады. Мемлекеттің қызметі құқық нормаларын
қалыптастырумен аяқталмайды, қайта оның қызметі сол құқық нормалары заңда
белгіленіп іске қосылған кезден басталады деуге болады. Құқық нормаларының
талаптары өздігінен жүзеге аспайды. Оларды жүзеге асыру үшін, талаптарын
орындату мақсатында мемлекет түрлі әдістер қолданып алуан қызметтер
атқарады. Егер құқықтық нормалардың талаптары орындалмаса, бұзылса,
мемлекет кінәлі адамдарға тиісті шаралар қолданады. Сөйтіп, құқық нормалары
мемлекеттің ырқына негізделіп, жүзеге асырылады.
Құқықтың негізгі белгілері:
Жүйелілік. Құқық - бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның
бір бөлігі - табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына
байланысты әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі,
денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге
бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: "Әркімнің өмір сүруге
құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ (15-бап).
Құқықтық жүйенің екінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың
жиынтығы. Құқықтың жүйенің үшінші бөлігі - субъективтік (тұлғалар)
құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты,
бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр
адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы
қамтамасыз етілмесе, адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі
болмаса, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам
өзіне қажетті рухани және мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді
әрекет жасауы керек. Адамның әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы -
оны мемлекеттің тануы, қорғауы, қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.
Нормативтік сипаты құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық
қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида - тұлғалардың мінез-
құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз
іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері
қажет. Сондықтан құқықтың нормалары - тұлғалардың іс-әрекетінің, мінез-
құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай
дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы
(Қазақстан Республикасының Конституциясының, 19-бап). Тұлғалардың мінез-
құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды кажетті арнаға
бағыттап, жолға салады. реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады,
бассыздықтан қорғайды.
Формальдық анықтылық - құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол
құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді. Құқықты, оны құратын
заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет.
Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды, ол
- ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атымен жасалатын
болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрбір ереже, қағида заң шығарушының
тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды.
Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні
болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын
анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді.
Құқықтың енді бір белгісі - мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер
мемлекет құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын
қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді.
Мемлекет, оның органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға
жәрдемдеседі, жағдай жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін
жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын
үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан
олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі (25-бап). Егер азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды
бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына
келтіріледі.
Құқықтың тағы бір белгісі — адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-
бір бастауы - халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және
еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді (3-бап). Сонымен халық заңдарды өзі тікелей
қабылдай алады. Мұндай жағдайды заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған
мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы.
Конституция - құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстаңда қалыптасып
келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге
асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет
органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады.
Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің
шеңберіне нормативті актілер - заң күші бар жарлықтар, жай нормативті
жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті актілері Қазақстан
құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар
тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана
қорғамайды. Ол — халық үшін қызмет істейді.

1.3 Құқықтың жүйесі

Жүйе деп әртүрлі байланыстармен және өзара қатынастарымен біріккен
жеке элементтерден тұратын кеделі ұйымдасқан тұтастық түсініледі.
Элемент - бұл күрделі тұтастықтың құрамды бөлігі. Демек, жүйе ішкі
құрылысты, құрылымды, байланысты, бөлшекке даралап белгілейді. Сонымен
бірге жүйе белгілі бір заңдар немесе принциптер бойынша реттелген жеке
элементтерден тұратын біртұтас құрылым болып табылады. Құқық теориясында
жүйедей реттелінетін қоғамдық қатынастардың сипатымен айқындалатын тарихи
қалыптасқан, ақиқат бар құқықтың ішкі құрылымы түсініледі. Құқықтың жүйесі
оның ішкі бірлігін білдіреді, ол қалыптасқан қоғамдық қатынастардың
жүйесімен байланысты. Оның бастапқы элементі құқықтық нұсқау - құқық
нормасы болып табылады. Құқық нормаларының көбінің бір тұтасқа бірігуі,
олардың арасындағы өзара іс-қимылы оның жеке бөлшектеріне тән емес жаңа
сапа туғызады.
Жүйелер туралы жалпы теория идеяларын құқық жүйесін сипаттағанда
толығынан қолдануға болады, оның аса маңызды белгілері: біріншіден, құқық
нормаларының тұтастығы, бірлігі; екіншіден, құқықтың жүйелілігі болып
табылады. Соңғыны құқық жүйесінің сыртқы қасиеті ретінде айыруға болады.
Оның ең басты сапасы - қайшылығы жоқтығы, үйлесімсіз ережелердің болмауы.
Құқық нормалары бірімен бірі өзара байланысты, өзара келісімді болуы
керек, құқық тек жалпы экономикалық жағдайға ғана сәйкес, жәй ғана оның
көрінісі болып қоймай, қайта ішкі қайшылықтарына байланысты өзін-өзі жоққа
шығармайтын ішкі үйлесімінің көрінісі болуға тиіс.
Әрбір жүйе екі негізгі бөліктің, біріншіден, құрылымды - қандай да
болмасын бірыңғай тым жалпы бір тұтастықтың (процестің, құбылыстың)
шеңберінде біршама дербес элементтердің жекеленуі мен "жиынтығының" және,
екіншіден, құрылым элементтерінің өзара қатынасы болуын көздейді.
Құрылым дегеніміз элементтердің тұрақты бірлігінің, қатынастардың
реттелінгендігін, тұрақтылығын білдіретін элементтер байланысының заңы; ол
құбылыстың жүйе ретінде тұтастығын, бірлігін сақтауды қамтамасыз етеді,
оның негізгі қаңқасын құрайды. Сонымен бірге элементтердің бірлігі олардың
өзара бір-бірімен келіскен әрекеттестікте болуын көздейді, бұл жүйенің өмір
сүруінің амалы болып табылады. Өзара әрекеттестіктің арқасында әрбір
элемент бүкіл жүйеге тән өзгеше сапаға ие болады. Оның жүйеден тысқары өмір
сүруі мүмкін емес. Құқық жүйелі құбылыс ретінде нақ осы ерекшелігіне
толығырақ тоқталайық, құқық жүйесі құрылысының негізі мен принциптерін
қарастырайық. Құқықты жеке бөліктерге бөлудің негізіне материалдық белгі -
құқықтық реттеудің негізіне жататын қоғамдық қатынастардың сипаты алынады.
Құқық жүйесінде салаларды бөлудің қосымша белгісіне құқықтық
реттеудің әдісі жатады, ол дегеніміз заңдық тәсілдер мен амалдардың
жиынтығы, солардың көмегімен сапасы жағынан біртектес, жекеленген қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеу жүзеге асырылады. Оны құқықтың салаларын
бөлудің заңдық белгісі деп айтады. Құқықтық реттеу тақырыбы бойынша
ерекшеленетін құқық жүйесінің жеке бөліктері құқық салалары деп аталады,
олар біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың
жиынтығы ретінде түсініледі.
Егер нормативтік нұсқама (құқық нормасы) құқықтың бастапқы элементі,
негізгі клеткасы, тұтас құқықтық материя болатын болса, онда құқықтық
институт құқық саласының негізгі элементі, саланың бастапқы, дербес
құрылымдық бөлшегі болып табылады, онда құқықтық нормалар өздерінің заңдық
мазмұны бойынша топтастырылады. Заңдық нормалар саланы тікелей емес,
құқықтық институттар арқылы құрады. Құқықтық институт - бұл біртектес
қоғамдық қатынастардың дербес түрін реттейтін құқық саласының бөлігі.

1.4 Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен түрлері

Құқықтық қатынастар - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі
қатынастар. Олар:
1) Құқықтық қатынас - бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда,
адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс-әрекетімен, мінез-құлқымен
тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл
құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырады;
2) Адамның мінез-құлқына құқықтық пайда болады. Құқықтық норма мен
құқықтық қатынас арасында бұл тартпас байланыс бар, өмірде тек қана
құқықтық нормада көрсетілген құқықтық қатынас пайда болады. Кейде заңда
көрсетілмеген жағдайда да қатынас құқықтық сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы,
құқықтық ұқсастық болған жағдайда құқықтық норма тікелей көрсетілмеген
қатынастарға қолданылады;
3) Құқықтық қатынас - бұл субьективтік құқықтар мен міндеттер арқылы
пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. Субъективтік құқыққа ие болушы
соны пайдаланатын тұлға, ал құқықтық міндет жүктелген сол міндетті
орындауға тиіс тұлға. Құқықта қатынаста хақысы бар тұлға және міндеті бар
тұлға болады: адам, ұйым, мемлекеттік орган;
4) Құқықтық қатынас — ерікті қатынас. Құқықтық қатынас пайда болу
үшін қатысушылардың еркі қажет (мүліктік қатынастар). Ал кейбір құқықтық
қатынастар тек бір тараптың еркіне байланысты пайда болады (қылмыстық іс
заң қорғаушы органның еркі бойынша қозғалады);
5) Құқықты қатынасты мемлекет қорғайды. Құқықтық нормалардың
талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып мемлекет құқықтық
қатынастарды да қорғайды. Мемлекет қорғайтын құқықтық қатынастар қоғамдағы
құқық тәртібінің негізі болып саналады.
Құқықтың қатынастардың түрлері:
1. Реттейтін құқықтық қатынастар — субъектілердің заңға сәйкес мінез-
құлқы, былайша айтқанда, құқықтық нормалар негізінде және соған сәйкес
мінез-құлық. Мұндай құқықтың қатынастар құқық тәртібінің негізін құрайды.
Бұларға жататындар: мемлекеттік, мүліктік, отбасы, еңбек т.б. құқықтық
қатынастар.
2. Қорғайтын құқықтық қатынастар — субъектілердің заңсыз әрекетінің
салдарынан пайда болады. Оның мақсаты – қоғамдық тәртіпті қорғау, кінәліні
жазалау, сөйтіп әділдік орнату.
3. Абсолютті құқықтық қатынастарда тек бір тарап белгілі (құқық
иесі) болады. Басқалардың барлығы міндетті тарап болып саналады. Мысалы,
бұларға меншікке байланысты қатынастар жатады.
4. Салыстырмалы құқықтық қатынастарда барлық оған қатысушылар
белгілі (сатушы мен сатып алушы) болып келеді.
Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз - қатысушыларының
субъективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндеттері болатын, құқық
нормалары мен заңда көрсетілген айғақтарға (фактілерге сәйкес туындайтын,
ерік-ықтиярды білдіретін қоғамдық қоғамдық қатынастар.
Құқықтық қатынастардың құрамы бірнеше бөлшектерден: құқық
субъектісінен, субъективтік құқықтан, заңды міндеттен, құқықтық қатынас
объектісінен (затынан) тұрады.
Құқық субъектісі — заңды немесе жеке тұлға. Заңды тұлғаларға
жататындар мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, т.с.с. Меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік
және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп
аталады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ адамдар да жеке тұлғалар болып саналады.
Субъективтік құқық - тұлғалардың мүдделерін қанағаттандыру үшін
оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген құқықтық мүмкіндік. Мұндай
мүдделер заңды деп танылады. Сол заңда белгіленген шек аясында тұлға өз
мүддесін қанағаттандыру үшін түрлі іс-әрекет жасайды. Жеке тұлға еңбек
етуге, білім алуға, меншікке ие болуға, үйленуге хақылы. Сондай-ақ заңды
тұлғалар да заңда рұқсат етілген шек аясында әрекет жасай алады. Өзіне
берілген құқықты пайдалана ма, жоқ па ол тұлғаның өз еркі.
Заңды міндет — заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу
шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін
жіктеледі. Занды міңдеті бар тұлға оны өз еркімен орындамаса, оған
мемлекеттің мәжбүрлеу күші қолданылады. Мысалы, ата-ана өз баласын асырап,
бағып, тәрбиелеуге міндетті. Егер бұл міндетін орындамаса, заңда
белгіленген шара қолданылады. Міндет заңды тұлғаларға да жүктеледі.
Құқықтың қатынастың объектісі (заты) — табиғат құбылыстары,
мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды
міндеттер аталған объектілерге бағытталған болып келеді.

ІІ ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ – ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ АУЫР НЫСАНЫ
2.1 Құқықты жүзеге асырудың ұғымы және әдістері

Заң шығару, құқық нормаларын қабылдау қоғамдық қатынастарды
реттеудің тек басы ғана. Сол қабылдаған нормативтік-құқықтық кесімдерді іс
жүзіне асыру, қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу, нормаларға қозғалыс, жан
беру ең күрделі мәселелердің бірі. Іс жүзіне асырылмаған құқық нормалар тек
ғана жақсы тілек ретіңде қалып қояды, жансыз нәрсе ретінде қабылданды.
Құқық нормалары қабылданғаннан кейін мемлекеттік аппараттың барлық буындары
оларды іс жүзіне асыруға белсенді қызмет атқарулары тиіс, құқық жасаушы
органдардың қоғамдық қатынастарды реттеудегі алдына қойған мақсаттары
орындалуы тиіс. Сондықтан құқық нормаларын іс жүзіне асыру құқық
нормаларының функцияларының формасы, олардың қоғамдық қатынастарды
реттеудегі қызметі. Егер қабылданған құқықтық нормалар іс жүзіне асырылып
жатса, онда олардың әрекеті және күші бар деген мағынаны білдіреді. Ал,
қоғамдық қатынастарды реттеуде әрекетсіздік танытып жатса қағаз жүзінде
қалып қояды. Сондықтан құқық нормаларын іс жүзіне асырудың мәні өте зор.
Құқық нормаларын іс жүзіне асыру деп құқық субъектілерінің құқық
нормаларының талаптарымен келісіп, құқыққа сай мінез-құлықтың қалыптасуы,
адамдардың өздеріне жүктелген субъективтік құқықтары мен құқықтық
міндеттерін іс жүзіне асырудағы қызметтерін айтады.
Теорияда құқық нормаларын іс жүзіне асырудың негізінде төрт әдісі
бар: сақтау, орындау, пайдалану және қолдану.
Құқық нормаларын сақтау индивидтердің, субъектілердің мемлекет
қабылдаған барлық нормативтік құқықтық кесімдерді саналы түрде сақтау. Адам
өз тарапынан тыйым салатын және міндеттейтін құқықтық нормаларды сақтаулары
тиіс. Сондай жағдайда ғана құқық нормалары іс жүзіне асады, құқық
бұзушылыққа жол берілмейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының
34-бабы:
1. Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын
сақтауға, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.