Төлем тапсырмасымен есеп айырысу
ҚР-да қолма-қолсыз есеп айырысулардың нысандары
Мазмұны
Кіріспе
1 Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттары
1.2Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі және оның экономикалық мәні
1.3Шетел тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысулардың нысандарын
қолдану ерекшеліктері
2 ҚР-ның банк жүйесінде қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының
қолданылу жағдайына талдау
2.1ҚР-сы ЕДБ-де қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайына талдау
2.2Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сарапына талдау
2.3Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкі қолма – қолсыз есеп
айырысудың электронды нысандарының қызметіне талдау жасау
3 ҚР-да қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру
жолдары
3.1Төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту
3.2Банктердің электрондық қызметін жетілдіру
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан ұлттық валютасын енгізген күнен бастап өзінің төлем жүйесін
құруды қолға алды. Бұл жолда ҚР Ұлттық банкі тарапынан күрделі реформалау
жүзеге асты.
Төлем жүйесі кез келген мемлекеттің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі
болып табылады. Бұл жүйедеге жүргізілген реформаларға басты себеп 90-жылдың
басындағы жаппай төлем дағдарысы ықпал еткен болатын.
Бүгінгі күні Қазақстанның төлем жүйесі Еуропалық Одақтың стандартына
жақын болып келеді. Бұл жерде өзекті мәселе ретінде жаңа төлем құралдарын
тәжірибемізге енгізу және банктің есеп айырысумен байланысты жаңа
қызметтерін дамыту сұрақтары әлі де болса толық шешілген емес. Сондықтанда
таңдап алынған зерттеу жұмысының тақырыбы өте өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – бұл есеп айырысудың нысаны мен
әдістерінің, оларды жүргізу қағидаларының, оларға қойылған талаптардың
жиынтығын қарасытыру. Есеп айырысудың қағидасы анағұрлым тұрақты,
өзгермейтін болып келеді. Есеп айрысуға қойылатын талаптар экономиканы
басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал,
есеп айырысу нысаны мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың
өзгерістеріне бейімделініп отыруы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР банк жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп
айырысу нысандарын қарастыру, жағдайына талдау жасау негізінде мәселелерін
анықтау және оларды қолдануды жетілдіру бойынша шаралар кешенін өңдеу.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шеші қажеттілігі
туындайды:
- қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттарын
қарастыру;
- қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі мен экономикалың мәніне
тоқталу;
- шетел тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысулардың нысандарын
қолдану ерекшеліктеріне мән беру;
- ҚР-сы ЕДБ-де қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайын талдау;
- Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сарапына талдау;
- Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қолма – қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының қызметіне талдау
жасау;
- ҚР-да қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру
жолдарын қарастыру;
- төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту;
- банктердің электрондық қызметін жетілдіру.
Қолма – қолсыз есеп айрысу шаруашылық органдардың өзара бақылауына және
банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер
етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдардың төлем тәртібін, ол
төлемдерді уақытында төлеуін мұқият бақылайды және төлемеудің себептерін
талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк
экономикалық санкциялар қолданады. Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен
уақытша несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша
төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Сбербанк АҚ ЕБ болып
табылады. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1. Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттары
Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне
байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай
есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және
қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды
қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп
айырысуларға қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде
айналыс шығындарын үнемдеуге болады.
Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша
айналымының едәуір бөлігін алады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар
барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады:
- өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
-ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
-банк несиелерін алу және қайтаруда;
-бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
-халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
-басқа да банкаралық есеп айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы
ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердің
торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің
ықпалы болады. Өйткені, банк – бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен
төлемдердің іске асатын орыны. Банктегі ағымдық шоттарындағы жазбаша
түрдегі ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды
төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын
ақшалай есеп айырысуларды білдіреді.
Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі-бір жүйеге
байланысты ұйымдастырылады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі – бұл қолма-қолсыз
ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға
қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу
әдістері мен формаларының жиынтығы.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай талаптарға
сәйкес келуі тиіс:
Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты
қаражат айналымына жағдай жасау;
Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген
төлеушілердің жауапкершілігі;
Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы,
яғни уақытында есеп айырысуға тиістігі.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалған
болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған түрде
және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес келген
болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар
жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты өзінің
жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың
мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы
келісім-шарттық міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен
жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік
береді.
Бұл қағидалар, әсіресе мыналарға қатаң қарайды:
• төлеу орыны – банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды
ұйымдастырушы және бақылаушы болды;
• төлеу уақыты - өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң
жүргізілді, яғни мұнда аванс және коммерциялық несиенің қолданылуына
қатаң тиым салынды;
• төлеушінің келісімі (акцепт) – төлеудің негізіне жатты;
• төлеу көзі – сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік несие, яғни
оны алуға құқығы бар болса ғана;
• қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу нысаны, яғни олардың пайдалану аумағы
алдын ала анықталады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі
айналымда жүретін төлем құжаттары негізінде жүзеге асырылады.
Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін және
несиелік қабілетіне қойылатын талаптарды ескермеді, соның нәтижесінде есеп
айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегінің бұзылуы
кері әсер етті.
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру
қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:
Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары
банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді.
Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау
үшін шоттар ашылады. Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі
бірінші қағидадан айырмашылығын, барлық кәсіпорындар және ұйымдардың
арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы
жүргізілуге міндеттілігінен байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақшаны банктегі шоттарда сақтауға міндеттілігі - бұл экономиканы
әкімшіл-әміршіл әдістер арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.
Нарықтың шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің
іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші
қағидасының бұл жерде заңды және жеке тұлғаларға қатысы бар екендігін
ескерсек, өткен жүйедегі қағида, ақша айналысындағы нақты және қолма-қолсыз
ақшалардың арасындағы заңды түрдегі алшақтықтың болуына байланысты, тек
заңды тұлғаларға ғана қатысты болғандағын айта кету керек.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың келесі қағидасы- нарық
субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы
еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында
бекітуді көздейді.
Бұл қағидасы меншік нысандарына байланыссыз кез келген нарық
субъектілерінің келісім шарттық және есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырудағы бұл қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық
жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды.
Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде
көрінеді.
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген
“Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу,
жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулыққа сай төлеушінің төлем
операцияларының барлық формаларында бас субъектіге айналу тенденциясы
байқалады себебі, барлық қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларында
төлеу туралы бастаманы төлеушінің өзі көтереді. Бұл шарт ел
экономикасындағы нарықтық қатынастардың талабына толық сәйкес келеді.
Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың
мынадай екі қағидасы қолданылады:
1. төлемнің мерзімділігі;
2. төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы - шаруашылық несиелік сақтандыру
шарттарында, ұжымдық шарттарда және ҚР Қаржы министрлігінің нұсқауларында
көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды жүзеге асыру.
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін
қаражатты қалаған уақытта ғана емес, яғни алдын ала келісілген мерзімде
аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді.
Төлеу мерзімділігінің қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе
болады. Кәсіпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектілері
төлемдердің мерзімділігінің дәрежелері туралы ақпараттарға ие бола отырып,
өзінің ақша айналымын ұтымды пайдаланады және заемдық қаражатқа деген
қажеттілікті тура анықтайды және өз баланстарының өтімділігін басқара
алады.
Мерзімді төлем төмендегідей жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
• сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының
тауарын жібергенге немесе қызметін көрсеткенге дейін, яғни аванстық төлем
түрінде;
• сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем
тапсырмасы арқылы;
• сауда-саттық операциясын аяқтағаннан кейін, біршама уақыттан кейін -
қарыздық міндеттемесіз немесе вексельді пайдалану арқылы коммерциялық
несие жағдайында.
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен
төлемдерде кездесуі мүмкін.
Мерзімінен бұрынғы төлемдер – бұл келісілген мерзімінен бұрын ақшалай
міндеттеменің орындалысын білдіреді.
Мерзімі кешіктірілген төлемдер – бұл көзделген уақытта қарыздық
міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын
ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді.
Мерзімі өткен төлемдер – бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына
байланысты туындайды, сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік
немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы - бұл алдындағы мерзімділік
қағидамен тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем
мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде
болуын білдіреді. Өтімділік қаражаттарының сипатына байланысты жедел түрде
және алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара
ажыратылады.
Төлемнің жедел түрде қамтамасыз етілуі, төлеушіде бірінші класстық
өтімді қаражаттар сомасының болуын түсіндіреді. Бірінші класты өтімділік
қаражатарға: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді сипаттағы
ақшалай қаражаттар, сол сияқты оларды ұйымдастырудың сондай формалары
жатады.
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары болады
(оның ішінде клиенттің немесе банктің есебінен қосқан қаражаттар түрінде).
Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді кепілдендіреді,
шаруашылықтағы төлем тәртібін, сонымен қатар есеп айырысуға қатысушылардың
барлығының төлем қабілеті мен несиелік қабілеттігін нығайта түседі.
Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қағидалары – бұл қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструктивтік қасиетін, немесе қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысуда ақшалардың төлем құралы ретінде қызмет етуін
білдіреді.
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
- банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер
арқылы есеп айырысулар;
- жеке сектор - үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;
- банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.
Есеп айырысу объектілеріне қарай:
- тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;
- бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;
- банк ссудалары, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша
төлемдер.
Есеп айырысу аумағына қарай:
- Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде:
бір қаланың ішінде;
қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда және т.с.с.
- Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.
Есеп айырысу уақытына қарай:
- сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;
- мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;
- коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір
уақыттан кейнігі төлемдер;
- мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;
- ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз
төлемдер;
- мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгілен мерзімін ұзарту
жолымен;
- мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.
Есеп айырысу жүйелеріне қарай:
- пошта байланысы арқылы;
- телеграф-телетайп байланысы арқылы;
- телефон байланысы арқылы;
- электрондық байланыстар арқылы;
- SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы
Есеп айырысу формаларына қарай:
- Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде:
кредиттік;
дебеттік;
ашық шот арқылы;
аккредитив;
инкасо.
- Қолма-қол ақшалар (банкнота және монеталар) арқылы;
Есеп айырысу тәсіліне қарай:
- толық есеп айрысулар;
- жартылай есеп айырысу;
- өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп
айрысулар.
Есеп айырысу құралдарына қарай:
- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
төлем тапсырмасымен;
Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
- төлем талап-тапсырмасы,
- чек,
- вексель,
- инкассалық өкімдер;
- Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде
кредиттік аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар,
банктік аударымдар және т.б.
Есеп айырысу шамасына қарай:
- ірі төлемдер;
- үсақ төлемдер;
Есеп айырысу кезектілігіне қарай:
- жалақы, бюджет, сақатандыру және т.с.с. төлемдер;
- материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;
- ссудалар үшін төлемдер;
- сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар
мынадай түрлерге бөлінеді:
- банктік шоттар ашу;
- ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
- алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы
аударым операциялары;
- төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
- валюталық операцияларға бақылау жасау;
- шоттың архивін беру;
- шоттан қолма-қол ақша беру;
- ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
- банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды
инкассациялау;
- құндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айрысу операцияларын ұйымдастырушылар болып
табылады.
“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-
қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі” туралы ҚР
Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен N 179 қаулысына
сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық есеп көрсеткішінен асатын
сомасынан жоғары мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз тәртіпте
жүзеге асырылуға тиіс. Осы ережеге сәйкес қолма-қолсыз есеп айрысуларда
қолданылатын төлем құжаттарының негізгі нысандарына мыналар жатады:
• төлем тапсырмасы;
• төлем талап-тапсырмасы;
• инкассалық үкім;
• чек;
• вексель.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен
қолданылатын есеп айырысу нысаны.
Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші
банкке берген тапсырмасы.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру
үшін қолданылады, яғни алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін,
тауарлы емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер,
салықтық төлемдер, банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша,
жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін
алдын ала төлеуге, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі
төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап
етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі көрсеткіштері көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі
-резиденттік белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК)
- филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік
шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 1-суретте берілген.
1
4
2
3
1-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
сатып алғаннан кейін төлеу барысында есеп айырысу сызбасы.
1 - тауарды (қызметті) жабдықтау; 2 - төлем тапсырмасын банкке беру
және шоттан қаражатты шегеру; 3 - бенфициар банкіне қаражатты аудару және
алушының шотына есептеу; 4 – бенефициардың шотына қаражат түскендігін
хабарлау.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін. Мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша
жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар
тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі
мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері, яғни тауарды жөнелткенге дейін (1-
суретті қараңыз); тауарды жөнелткеннен кейін, яғни тікелей келісім беру
жолымен (2-суретті қараңыз); немесе ірі мәмілелер барысында бөліп төлеу
арқылы жүргізіледі. Мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған бұл
жақтың қаржылық жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде
төленуі мүмкін.
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем
тапсырмасына акцепт беруі мүмкін. Бұл жағдайда банк тапсырмадағы соманы
төлеу үшін тиісті қаражатты жеке бір шотқа аударып қояды. Төлем тапсырмасы
арқылы есеп айрысудың кемшілігіне қаражат айналымының біршама қиындығы мен
ұзақтығы және клиенттің шаруашылық айналымынан белгілі бір қаражат
бөлігінің шығып қалуы жатады.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Төлем тапсырмасымен есеп айрысудың артықшылығы, оның әмбебап есеп
айырысу формасы ретінде ішкі банкаралық есеп айрысуларда және
мемлекетаралық жабдықтауларға байланысты, тауарлы және тауарлы емес
операциялар бойынша, сатып алған тауарын төлеу және алдын ала төлеу, аванс
арқылы төлеуде қолданылумен сипатталады.
1
5
4
2
3
2-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
алдын ала төлеу барысында есеп айырысу сызбасы.
1- алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау туралы
келісім-шарт жасау; 2 - төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан қаражатты
шегеру; 3 – бенефициардың банкіне қаражатты аудару және алушының шотына
есептеу; 4 - бенефициарға оның шотына қаражат түскендігін хабарлау; 5-
тауарды (қызметті) жабдықтау.
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған.
Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген
қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Төлем талап-тапсырмасын берефициар толтырады да, оны коммерциялық
құжаттармен бірге бірден аударушының банкіне жібереді. Аударушының банкі,
ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп
түскеннен бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған жағдайда
ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30 күн
аралығында N 1 картотекаға орналастырылуы мүмкін.
Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы үш
күн ішінде банкке хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту
құжаттарымен және төлеуден бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей
бенефициарға қайтарылады. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы
құжат айналымы мынадай сызбамен беріледі (3- сурет):
1
2
6
3 4
5
3-сурет. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат
айналымы.
1- тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2- төлем талап-тапсырмасын
аударушының банкіне жібер; 3 – есеп айырысу құжаттары аударушыға келісім
беруі үшін беріледі; 4 – төлеуге келісім берген есеп айырысу құжаттары
банкке қайтарылып, ондағы сома банкте сатып алушының шотынан шегеріледі; 5-
бенефициардың банкіне қаражат аударылып, онда бенефициардың шотына есепке
алынады; 6 – бенефициардың шотына қаражат келіп түскендігін хабарлайды.
Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар:
келісім-шарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын
жылдамдатады.
Инкассалық өкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін
пайдаланылытын төлем құжаты.
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарының инкассалық өкімінен
басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары және қаулысы
бойынша берілетін орандау парағымен берге жүреді.
Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік
шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме
көрсетіледі.
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол құжаттың келесі бетіне “жартылай төленді”
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат
соамсы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы
қаражат қозғалысына тиым саланды. Мұндай төлем құжаттары басқа құжаттарға
қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.
Чекпен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады.
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар
пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы ҚР Ұлттық
банкі Басқармасының бекіткен N 266 қаулыға сәйкес жүзеге асады.
Ережеге сәйкес, чек - бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара
жасалға келісім-шарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға
төлеу туралы бұйрығы.
Чектің өзіне тән төмендегідей көрсеткіштері болады:
1) “чек” деген атауы;
2) чек номері мен сериясы;
3) чектің қызмет ету мерзімі;
4) чек берушінің аты-жөні;
5) чек берушінің СТТН-і;
6) Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек
берген жері және чек берушінің қолы мен мөрі;
7) чек ұстаушының аты-жөні;
8) чек ұстаушының СТТН-і;
9) чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
10) чек беруші банктің жеке банктік коды;
11) “Бұйрық бойынша төлеңіз” кестесі;
12) “Төлемнің тағайындалу” кестесі;
13) Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек ұстаушының белгі соғатын
орыны;
Аталған ережеге сәйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:
14) Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді.
Бұл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі
мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен
байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану
туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-
шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға)
чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер
өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану)
ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден
чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу
шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек.
Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және
өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе,
онда чекте және чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу
жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және
төлеуге қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет
көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің
күшінде болу мерзімі, жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10
күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына
болады, егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы
қолымен сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып
қайтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері
ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің
өңделуін тез арада тоқтатады. Бұндай дефектісі бар чектерге акт
жасалады, ол акт төрт данада болады:
- біріншісі – банкте қалса;
- екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
- төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі. Мерзімі өтіп кеткен чек
кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақша алу
үшін пайдаланылады. ҚР-да чекпен есеп айрысу тек қана ұлттық валютада
жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне
ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің бекітілген
формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер
өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық
банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын
чектік кітапша негізінде іске асады. Чек алу үшін шот иесі банкке чектік
кітапша алуға өтінішін жасайды.
Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен берілген (4-
сурет).
3
4
5 1
2
4- сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы.
1- төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап, оған
қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша береді және
төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 – бенефициар
тауарын жөнелтеді немесе қызмет көрсетеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін
чекпен есеп айырысады; 5- бенефициар чекті банкке көрсетеді, ал банк сатып
алушының шотынан чектегі соманы шегеріп оны бенефициар шотына түсіреді.
• Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысудың бір нысанына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу
барысында пайдаланылатын вексельдің түрлеріне І тақырыпта
тоқталғанбыз.
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән берелік. Ол
көрініс 5-шы және 6-ші суретте берілген.
1
2
3
4
5-сурет. Жай вексельдің айналыс процесі.
1 - сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті) сатушыға
ұсынады; 2 - сатушы (вексель ұстаушы) сатып алушыға (тапсырыс берушіге)
тауарын, өнімін жөнелтеді, жұмысын атқарады, қызметін көрсетеді; 3 – сатушы
вексельде көрсетілген, яғни төлейтін мерзім жеткенде вексельдегі қарызды
төлеуге төлеушіге ұсынады; 4 – сатып алушы (төлеуші) вексельді төлейді.
1
2
3 5
4
6-сурет. Аудармалы вексельдің айналыс процесі.
1- вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
қоса аудармалы вексельді (траттаны) жөнелтеді; 2 – төлеуші (трассант)
акцептелген вексельді вексель берушіге (трассантқа) қайтарады; 3 – вексель
беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке (аудармалы вексель
бойынша қаражатты алушыға) жібереді; 4- вексельде келісілген төлем
мерзімінде ремитент вексельді трассатқа төлеуге ұсынады; 5 – трассат
вексельді төлейді және сонымен бірге вексельдің келесі бетінде төлегені
туралы белгісін салады.
Халықаралық және отандық банктік тәжірибеде қолма-қолсыз есеп
айырысудың ең көп қолданылатын түрлеріне инкассо мен аккредитив жатады.
Инкассо – сатушы (экспортер) мен сатып алушыны (импортердің) арасында
банктің делдал қызметін атқаруымен байланысты операция. Аталған операция
инкассоның шарты көзделген құжаттарға қарсы төлемді жасау туралы сатушы
тапсырмасы негізінде жүзеге асады. Егер қаржылық құжаттарға (аудармалы
вексель, жай вексель, чек және т.б ақшаны алуда пайдаланылатын құжаттар)
қоса коммерциялық құжаттар (шот,жөнелту құжаттары, меншік құқығы туралы
құжаттар) берілген болас, онда мұндай инкассо құжатта инкассо деп аталады.
Таза инкассода қаржылық құжаттар ғана беріледі, яғни коммерциялық құжаттар
бірге жүрмейді.
Таза және құжатты инкассомен операция жүргізуде банктер 1995 жылы
түзетілген Инкассомен жұмыс жасаудың ортақ ережесінң басшылыққа алады.
Инкассомен операция жасауда банктер ешқандай да төлем міндеттемесін
алмайды. Олардың міндеті инкассоның нұсқаулығына сәйкес төлемдерге қарсы
құжаттарды беру болып табылады.
Құжатты инкассода мынадай қатысушылар болады:
- сатушы (экспортер) – инкассо бойынша банкке тапсырма беруші;
- ремитент банк - инкассо бойынша сатушының тапсырма беретін банкі;
- инкассолаушы банк – инкассолау операциясына қатысушы ремитент
банктен басқа кез келген банк;
- хабарлаушы банк – төлеушіге хабарды жеткізуші банк;
- сатып алушы (төлеуші) – инкассолық тапсырмаға сәйкес хабар берілетін
тұлға.
Құжатты инкассо формасында есеп айырысу пайдалану төмендегі жағдайларда
ұсынылады:
- бірін бірі білетін серіктестер арасында;
- сатушы сатып алушының төлем қабілетіне көз жеткізген жағдайда;
- сатып алушы елдегі жағдай тұрақты немесе импорттық шектеулер жоқ
болғанда.
Инкассомен есеп айырысудың сатып алушы үшін артықшылығы, ол тауарды
жөнелткенге дейін оның құнын төлемей, төлем тек қана тауарды жөнелткендігін
растайтын құжаттар ұсынылған жағдайда жасалады. Сонымен қатар егер де
ұсынылатын құжаттар келісімшартқа сай келмесе сатып алушының төлемнен бас
тартуға немесе аз бөлігін төлеуге құқы бар. Өз кезегінде сатушы үшін оның
артықшылығы мынада, яғни сатып алушы төлемді жасамайынша тауарға тиісті
құжаттарды ала алмайды. Дегенмен бұл да сатушыға тауарының төленетіндігіне
ешқандай кепіл бермегенімен өзге есеп айрысу формасына, мысалы аккредитивке
қарағанда өте арзан және жалдам болып келеді.
Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы 7-суретте берілген.
1
2
3 8
5 6
4
7
7-сурет. Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы.
1 – Келісім-шарт жасасу; 2- тауарды жабдықтау және құжаттарды рәсімдеу;
3 инкассоны беру үшін құжаттарды тапсыру; 4 – инкассоға құжаттарды
жөнелту; 5 – құжаттарды сатып алушыға беру; құжаттарға қарсы төлем жасау;
сатып алушының шотына қаражат есептеу.
Аккредитивпен есеп айырысу жиі қолданылмайды, бірақ та ол нарық
жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу формасы.
Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредетив ашушының) банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы (бнеефициар) бергеннен соң және
аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген
шартты ақшалай міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
көрсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде “Аккредитив” жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитив аша отырып, банк төлемді төлеуге кепілгер болып табылады.
Бұл халықарылық банктің тәжірибедегі есеп айрырысу формасының банктің
кепілдігемен жасалатын жалғыз түрі. Қалған есеп айрысу формаларында банк
клиенттің тапсырмасы бойынша және оның есебінен есеп айрысуға қатысады.
Жалпы аккредитивпен есеп айырысудың мынадай қатысушылары болады:
- Өтініш иесі (аппликант, бұйрық беруші, импортер, тарссат, сатушы).
Бұл қатысушы банкке аккредитив ашуды тапсырады.
- Бенефициар (экспортер, сатушы, тарссант). Бұл қатысушының атына
аккредитив ашылады.
- Эмитент банк, яғни клиенттің (өтініш берушінің) атынан аккредитив
ашатын банк.
- Хабарлаушы банк, яғни хатпен немесе телекспен акрредитивтің
ашылғандығын бенефициарға хабарлаушы банк. Оның басты міндеті
хабарды жеткізбестен бұрын аккредитивтің шынайлығына көз жеткізуге
тиіс.
- Растаушы банк, яғни эмитент банктің сұарауы бойынша аккредитивқа
өзінің кепіл-хатын қосатын банк. Растаушы банк егер де эмитент банк
міндеттемесін орындай алмаған жағдайда аккредитив бойынша төлемді
төлеуге келісім береді.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
• құжатты аккредитив;
• өтелген және өтелмеген;
• қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Құжатты аккредитив – бенефициардың төлемді алғанға дейін құжаттарды
беруін сипаттайды. Бұл құжаттар аккредитивте көрсетілген тауарларды
жөнелткендігін растайды. Төлемді алу үшін барлық құжаттар аккредитивте
көрсетілген тізбекке сәйкес келуі қажет.
Өтелген (қаражат аударылған) - бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс-
әрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентіне берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының
банкісінде ашқан аккредитиві. (8-суретте берілген).
1
5
4 6
8 2
3
7
8- сурет. Алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасымен есеп
айырысудағы құжат айналымының сызбасы.
1 - алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасын пайдалану
барысында есеп айырысу туралы өзара контракт жасасу; 2 - банкке аккредитив
ашуға өтінішін және оған қоса қаражатты аудару туралы төлем тапсырмасын
беру, одан соң, ол соманы сатып алушының шотынан шегеру; 3 - қаражатты
экспортердің банкіне аудару және оны “Аккредитив” шотына есептеу; 4 –
экспортерге аккредетивтің ашылғаны туралы хабарлау; 5 - тауарды жабдықтау
немесе қызмет көрсету; 6 – келісім шартқа сәйкес тауарды жөнелткені
(қызметті көрсеткені) туралы есеп айырысу құжаттарын экспортердің банкіне
жіберу және “Аккредитив” шотынан қаражатты шегеріп, оны жабдықтаушының
шотына есептеу; 7 – есеп айырысу құжаттары сатып алушының банкіне
жіберіліп, аккредитивті пайдаланғаны туралы хабардар етеді; 8 - құжаттарды
сатып алушыға бере отырып, оған аккредитивті пайдаланғаны туралы хабарды
жеткізеді.
Өтелмеген (кепілденген) - бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының
банкісінің шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін
сипаттайды.
Кепілденген аккредитивті эмитент-банк сатып алушымен келісім-шарт
негізінде, сондай-ақ басқа банкпен арадағы корреспондентік қарым қатынас
жағдайына байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп
айырысу ерекшеліктерін қарастырып өтейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай
анықтауыш белгі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-банктің
әмірімен өзгертілуі немесе күшін жойы мүмкін. Бұл аккредитив сатып алушының
мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады. Қайтарылмайтын аккредитив расталмаған және
расталған болу мүмкін.
Қайтарылмайтын расталмаған аккредитив – эмитент банктің хабарлаушы банк
арқылы хабарлайтын аккредитиві. Бұл жерде хабарлаушы банк эмитент банктің
агенті ретінде қызмет етеді, бірақ ол аккредитив бойынша Бенефициар
алдында ешқандайда жауапкершілік алмайды.
Қайтарылмайтын расталған аккредитив – эмитент банктің міндетемесіне
қоса Растаушы банктің беретін міндеттемесін білдіреді. Мұндай аккредитивтің
басты артықшылығы мүндай қосарлы кепілдендіру бар. Егер де эмитент банк
бірінші классты банкке жатса, онда қосымша кепілдендіру қажет етілмейді. Ол
өз кезегінде аккредитив бойынша шығынды азайтады. Кей жағдайларда мұндай
аккредитивтің қосымша кепілдендірілуі бенефициардың қалауы бойынша іске
асады.
Халықаралық банктік тәжірибеде аккредитивтің автоматты түрде
жаңартылатын, резервтік (стэнд-бай), аудармалы сияқты түрлері қолданылдады.
Аккредитивпен есеп айрырысу формасы мына жағдайларда пайдаланылады:
- бірін бірі аз білетін немесе танымайтын серіктестер арасында
келісімшарт жасалса;
- келісімшарт жасаушы тарап серіктесіне толық сенімсіз болса немесе
серіктесінің елінде саяси не экономикалық тұрақсыздықтар орын алса.
Аккредитивтің қызмет ету мерзімі және есеп айырысу тәртібі төлеуші мен
жабдықтаушының арасында жасалатын келісім-шартта көрсетіледі, сондай-ақ
онда мыналар көрсетіледі: эмитент-банктің атауы; аккредитив түрі және
орындалу тәсілі; аккредитив ашылуы туралы жабдықтаушыға хабарлау тәсілі;
аккредитив бойынша қаражатты алу үшін жабдықтаушының беретін құжаттарының
толық тізімі мен нақты сипаттамасы; тауарларды жөнелткеннен кейінгі
құжаттарды жіберу мерзімі, олардың рәсімделуіне қойылатын талаптар; басқа
да құжаттар мен шарттар.
Аккредитив ашу туралы өтініште төлеуші мыналарды көрсетеді: аккредитив
ашылатын келісім-шарттың номері; аккредитив қызмет ету мерзімі (аккредитив
жабылу күні мен айы); жабдықтаушының (эспортердың) атауы; орындаушы банктің
атауы; аккредитив орындалу орны; аккредитив бойынша төлем төленетін
құжаттардың толық және нақты атауы, олардың тапсырылу мерзімі мен рәсімделу
тәртібі; аккредитив төленетін тауарлардың (қызметтердің) аты, тауарларды
(қызметтерді) жөнелту мерзімі; аккредитив сомасы; аккредитивті іске асыру
тәсілі.
Аккредиттвің артықшылықтары мынадай:
Сатушы (экспортер) үшін:
- аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне,
сапасына, қаптау түріне, жеткізу мерзімі мен тәсіліне, тиеу орыны
мен серзіміне және т.б. қатысты шарттар толық орындалған жағдайда
төлемнің жүзеге асырылатыны;
- тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
алатындығына сенімділігі;
- мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитвитің мерзімі аяқталған
уақытта сатып алушының резервтеген сомасын қайтарып алытындығына
сенімділігі.
Сатып алушы (импортер) үшін:
- төлемнің банкпен төленетіндігі;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1 Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттары
1.2Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі және оның экономикалық мәні
1.3Шетел тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысулардың нысандарын
қолдану ерекшеліктері
2 ҚР-ның банк жүйесінде қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының
қолданылу жағдайына талдау
2.1ҚР-сы ЕДБ-де қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайына талдау
2.2Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сарапына талдау
2.3Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкі қолма – қолсыз есеп
айырысудың электронды нысандарының қызметіне талдау жасау
3 ҚР-да қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру
жолдары
3.1Төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту
3.2Банктердің электрондық қызметін жетілдіру
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан ұлттық валютасын енгізген күнен бастап өзінің төлем жүйесін
құруды қолға алды. Бұл жолда ҚР Ұлттық банкі тарапынан күрделі реформалау
жүзеге асты.
Төлем жүйесі кез келген мемлекеттің ақша жүйесінің құрамдас бөлігі
болып табылады. Бұл жүйедеге жүргізілген реформаларға басты себеп 90-жылдың
басындағы жаппай төлем дағдарысы ықпал еткен болатын.
Бүгінгі күні Қазақстанның төлем жүйесі Еуропалық Одақтың стандартына
жақын болып келеді. Бұл жерде өзекті мәселе ретінде жаңа төлем құралдарын
тәжірибемізге енгізу және банктің есеп айырысумен байланысты жаңа
қызметтерін дамыту сұрақтары әлі де болса толық шешілген емес. Сондықтанда
таңдап алынған зерттеу жұмысының тақырыбы өте өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – бұл есеп айырысудың нысаны мен
әдістерінің, оларды жүргізу қағидаларының, оларға қойылған талаптардың
жиынтығын қарасытыру. Есеп айырысудың қағидасы анағұрлым тұрақты,
өзгермейтін болып келеді. Есеп айрысуға қойылатын талаптар экономиканы
басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал,
есеп айырысу нысаны мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың
өзгерістеріне бейімделініп отыруы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР банк жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп
айырысу нысандарын қарастыру, жағдайына талдау жасау негізінде мәселелерін
анықтау және оларды қолдануды жетілдіру бойынша шаралар кешенін өңдеу.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шеші қажеттілігі
туындайды:
- қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттарын
қарастыру;
- қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі мен экономикалың мәніне
тоқталу;
- шетел тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысулардың нысандарын
қолдану ерекшеліктеріне мән беру;
- ҚР-сы ЕДБ-де қолма-қолсыз есеп айырысу жағдайын талдау;
- Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сарапына талдау;
- Сбербанк Акционерлік қоғамы Еншілес Банкінің қолма – қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының қызметіне талдау
жасау;
- ҚР-да қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің қызметін жетілдіру
жолдарын қарастыру;
- төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту;
- банктердің электрондық қызметін жетілдіру.
Қолма – қолсыз есеп айрысу шаруашылық органдардың өзара бақылауына және
банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер
етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдардың төлем тәртібін, ол
төлемдерді уақытында төлеуін мұқият бақылайды және төлемеудің себептерін
талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк
экономикалық санкциялар қолданады. Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен
уақытша несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша
төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Сбербанк АҚ ЕБ болып
табылады. Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастырудың теориялық негіздері
1. Қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарының қалыптасу алғы шарттары
Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне
байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай
есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және
қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды
қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп
айырысуларға қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде
айналыс шығындарын үнемдеуге болады.
Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша
айналымының едәуір бөлігін алады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар
барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады:
- өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
-ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде;
-банк несиелерін алу және қайтаруда;
-бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
-халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
-басқа да банкаралық есеп айырысуларда.
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы
ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердің
торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің
ықпалы болады. Өйткені, банк – бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен
төлемдердің іске асатын орыны. Банктегі ағымдық шоттарындағы жазбаша
түрдегі ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды
төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын
ақшалай есеп айырысуларды білдіреді.
Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі-бір жүйеге
байланысты ұйымдастырылады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі – бұл қолма-қолсыз
ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға
қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу
әдістері мен формаларының жиынтығы.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай талаптарға
сәйкес келуі тиіс:
Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты
қаражат айналымына жағдай жасау;
Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген
төлеушілердің жауапкершілігі;
Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы,
яғни уақытында есеп айырысуға тиістігі.
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру
негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалған
болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған түрде
және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес келген
болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар
жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты өзінің
жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың
мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы
келісім-шарттық міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен
жауапкершілігінің жоқтығын біршама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік
береді.
Бұл қағидалар, әсіресе мыналарға қатаң қарайды:
• төлеу орыны – банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды
ұйымдастырушы және бақылаушы болды;
• төлеу уақыты - өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң
жүргізілді, яғни мұнда аванс және коммерциялық несиенің қолданылуына
қатаң тиым салынды;
• төлеушінің келісімі (акцепт) – төлеудің негізіне жатты;
• төлеу көзі – сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік несие, яғни
оны алуға құқығы бар болса ғана;
• қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу нысаны, яғни олардың пайдалану аумағы
алдын ала анықталады.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі
айналымда жүретін төлем құжаттары негізінде жүзеге асырылады.
Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін және
несиелік қабілетіне қойылатын талаптарды ескермеді, соның нәтижесінде есеп
айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегінің бұзылуы
кері әсер етті.
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру
қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:
Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары
банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп
айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді.
Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау
үшін шоттар ашылады. Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі
бірінші қағидадан айырмашылығын, барлық кәсіпорындар және ұйымдардың
арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы
жүргізілуге міндеттілігінен байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақшаны банктегі шоттарда сақтауға міндеттілігі - бұл экономиканы
әкімшіл-әміршіл әдістер арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.
Нарықтың шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің
іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші
қағидасының бұл жерде заңды және жеке тұлғаларға қатысы бар екендігін
ескерсек, өткен жүйедегі қағида, ақша айналысындағы нақты және қолма-қолсыз
ақшалардың арасындағы заңды түрдегі алшақтықтың болуына байланысты, тек
заңды тұлғаларға ғана қатысты болғандағын айта кету керек.
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың келесі қағидасы- нарық
субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы
еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында
бекітуді көздейді.
Бұл қағидасы меншік нысандарына байланыссыз кез келген нарық
субъектілерінің келісім шарттық және есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырудағы бұл қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық
жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды.
Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде
көрінеді.
2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген
“Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу,
жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулыққа сай төлеушінің төлем
операцияларының барлық формаларында бас субъектіге айналу тенденциясы
байқалады себебі, барлық қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларында
төлеу туралы бастаманы төлеушінің өзі көтереді. Бұл шарт ел
экономикасындағы нарықтық қатынастардың талабына толық сәйкес келеді.
Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың
мынадай екі қағидасы қолданылады:
1. төлемнің мерзімділігі;
2. төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы - шаруашылық несиелік сақтандыру
шарттарында, ұжымдық шарттарда және ҚР Қаржы министрлігінің нұсқауларында
көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды жүзеге асыру.
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін
қаражатты қалаған уақытта ғана емес, яғни алдын ала келісілген мерзімде
аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді.
Төлеу мерзімділігінің қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе
болады. Кәсіпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектілері
төлемдердің мерзімділігінің дәрежелері туралы ақпараттарға ие бола отырып,
өзінің ақша айналымын ұтымды пайдаланады және заемдық қаражатқа деген
қажеттілікті тура анықтайды және өз баланстарының өтімділігін басқара
алады.
Мерзімді төлем төмендегідей жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
• сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының
тауарын жібергенге немесе қызметін көрсеткенге дейін, яғни аванстық төлем
түрінде;
• сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем
тапсырмасы арқылы;
• сауда-саттық операциясын аяқтағаннан кейін, біршама уақыттан кейін -
қарыздық міндеттемесіз немесе вексельді пайдалану арқылы коммерциялық
несие жағдайында.
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен
төлемдерде кездесуі мүмкін.
Мерзімінен бұрынғы төлемдер – бұл келісілген мерзімінен бұрын ақшалай
міндеттеменің орындалысын білдіреді.
Мерзімі кешіктірілген төлемдер – бұл көзделген уақытта қарыздық
міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын
ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді.
Мерзімі өткен төлемдер – бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына
байланысты туындайды, сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік
немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы - бұл алдындағы мерзімділік
қағидамен тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем
мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде
болуын білдіреді. Өтімділік қаражаттарының сипатына байланысты жедел түрде
және алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара
ажыратылады.
Төлемнің жедел түрде қамтамасыз етілуі, төлеушіде бірінші класстық
өтімді қаражаттар сомасының болуын түсіндіреді. Бірінші класты өтімділік
қаражатарға: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді сипаттағы
ақшалай қаражаттар, сол сияқты оларды ұйымдастырудың сондай формалары
жатады.
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары болады
(оның ішінде клиенттің немесе банктің есебінен қосқан қаражаттар түрінде).
Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді кепілдендіреді,
шаруашылықтағы төлем тәртібін, сонымен қатар есеп айырысуға қатысушылардың
барлығының төлем қабілеті мен несиелік қабілеттігін нығайта түседі.
Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қағидалары – бұл қолма-қолсыз
ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструктивтік қасиетін, немесе қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысуда ақшалардың төлем құралы ретінде қызмет етуін
білдіреді.
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Есеп айырысу субъектілеріне қарай:
- банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер
арқылы есеп айырысулар;
- жеке сектор - үй шарушылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;
- банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.
Есеп айырысу объектілеріне қарай:
- тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;
- бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;
- банк ссудалары, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша
төлемдер.
Есеп айырысу аумағына қарай:
- Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде:
бір қаланың ішінде;
қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда және т.с.с.
- Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.
Есеп айырысу уақытына қарай:
- сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;
- мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;
- коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір
уақыттан кейнігі төлемдер;
- мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;
- ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз
төлемдер;
- мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгілен мерзімін ұзарту
жолымен;
- мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.
Есеп айырысу жүйелеріне қарай:
- пошта байланысы арқылы;
- телеграф-телетайп байланысы арқылы;
- телефон байланысы арқылы;
- электрондық байланыстар арқылы;
- SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы
Есеп айырысу формаларына қарай:
- Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде:
кредиттік;
дебеттік;
ашық шот арқылы;
аккредитив;
инкасо.
- Қолма-қол ақшалар (банкнота және монеталар) арқылы;
Есеп айырысу тәсіліне қарай:
- толық есеп айрысулар;
- жартылай есеп айырысу;
- өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп
айрысулар.
Есеп айырысу құралдарына қарай:
- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
төлем тапсырмасымен;
Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:
- төлем талап-тапсырмасы,
- чек,
- вексель,
- инкассалық өкімдер;
- Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде
кредиттік аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар,
банктік аударымдар және т.б.
Есеп айырысу шамасына қарай:
- ірі төлемдер;
- үсақ төлемдер;
Есеп айырысу кезектілігіне қарай:
- жалақы, бюджет, сақатандыру және т.с.с. төлемдер;
- материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;
- ссудалар үшін төлемдер;
- сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар
мынадай түрлерге бөлінеді:
- банктік шоттар ашу;
- ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
- алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы
аударым операциялары;
- төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
- валюталық операцияларға бақылау жасау;
- шоттың архивін беру;
- шоттан қолма-қол ақша беру;
- ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
- банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды
инкассациялау;
- құндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айрысу операцияларын ұйымдастырушылар болып
табылады.
“Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-
қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі” туралы ҚР
Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен N 179 қаулысына
сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық есеп көрсеткішінен асатын
сомасынан жоғары мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз тәртіпте
жүзеге асырылуға тиіс. Осы ережеге сәйкес қолма-қолсыз есеп айрысуларда
қолданылатын төлем құжаттарының негізгі нысандарына мыналар жатады:
• төлем тапсырмасы;
• төлем талап-тапсырмасы;
• инкассалық үкім;
• чек;
• вексель.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен
қолданылатын есеп айырысу нысаны.
Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші
банкке берген тапсырмасы.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру
үшін қолданылады, яғни алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін,
тауарлы емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер,
салықтық төлемдер, банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша,
жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін
алдын ала төлеуге, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі
төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап
етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі көрсеткіштері көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі
-резиденттік белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК)
- филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік
шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 1-суретте берілген.
1
4
2
3
1-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
сатып алғаннан кейін төлеу барысында есеп айырысу сызбасы.
1 - тауарды (қызметті) жабдықтау; 2 - төлем тапсырмасын банкке беру
және шоттан қаражатты шегеру; 3 - бенфициар банкіне қаражатты аудару және
алушының шотына есептеу; 4 – бенефициардың шотына қаражат түскендігін
хабарлау.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін. Мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша
жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар
тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі
мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері, яғни тауарды жөнелткенге дейін (1-
суретті қараңыз); тауарды жөнелткеннен кейін, яғни тікелей келісім беру
жолымен (2-суретті қараңыз); немесе ірі мәмілелер барысында бөліп төлеу
арқылы жүргізіледі. Мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған бұл
жақтың қаржылық жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде
төленуі мүмкін.
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәміленің шартында төлем
тапсырмасына акцепт беруі мүмкін. Бұл жағдайда банк тапсырмадағы соманы
төлеу үшін тиісті қаражатты жеке бір шотқа аударып қояды. Төлем тапсырмасы
арқылы есеп айрысудың кемшілігіне қаражат айналымының біршама қиындығы мен
ұзақтығы және клиенттің шаруашылық айналымынан белгілі бір қаражат
бөлігінің шығып қалуы жатады.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Төлем тапсырмасымен есеп айрысудың артықшылығы, оның әмбебап есеп
айырысу формасы ретінде ішкі банкаралық есеп айрысуларда және
мемлекетаралық жабдықтауларға байланысты, тауарлы және тауарлы емес
операциялар бойынша, сатып алған тауарын төлеу және алдын ала төлеу, аванс
арқылы төлеуде қолданылумен сипатталады.
1
5
4
2
3
2-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
алдын ала төлеу барысында есеп айырысу сызбасы.
1- алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау туралы
келісім-шарт жасау; 2 - төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан қаражатты
шегеру; 3 – бенефициардың банкіне қаражатты аудару және алушының шотына
есептеу; 4 - бенефициарға оның шотына қаражат түскендігін хабарлау; 5-
тауарды (қызметті) жабдықтау.
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған.
Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген
қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Төлем талап-тапсырмасын берефициар толтырады да, оны коммерциялық
құжаттармен бірге бірден аударушының банкіне жібереді. Аударушының банкі,
ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп
түскеннен бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған жағдайда
ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30 күн
аралығында N 1 картотекаға орналастырылуы мүмкін.
Төлем талап-тапсырмасы бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы үш
күн ішінде банкке хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту
құжаттарымен және төлеуден бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей
бенефициарға қайтарылады. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы
құжат айналымы мынадай сызбамен беріледі (3- сурет):
1
2
6
3 4
5
3-сурет. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат
айналымы.
1- тауарды жабдықтау (қызмет көрсету); 2- төлем талап-тапсырмасын
аударушының банкіне жібер; 3 – есеп айырысу құжаттары аударушыға келісім
беруі үшін беріледі; 4 – төлеуге келісім берген есеп айырысу құжаттары
банкке қайтарылып, ондағы сома банкте сатып алушының шотынан шегеріледі; 5-
бенефициардың банкіне қаражат аударылып, онда бенефициардың шотына есепке
алынады; 6 – бенефициардың шотына қаражат келіп түскендігін хабарлайды.
Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар:
келісім-шарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын
жылдамдатады.
Инкассалық өкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін
пайдаланылытын төлем құжаты.
Инкассалық өкім салық және кеден органдарына төленбеген төлемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарының инкассалық өкімінен
басқасы міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары және қаулысы
бойынша берілетін орандау парағымен берге жүреді.
Инкассалық өкімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының банктік
шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме
көрсетіледі.
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы
аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол құжаттың келесі бетіне “жартылай төленді”
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат
соамсы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы
қаражат қозғалысына тиым саланды. Мұндай төлем құжаттары басқа құжаттарға
қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.
Чекпен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады.
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар
пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы ҚР Ұлттық
банкі Басқармасының бекіткен N 266 қаулыға сәйкес жүзеге асады.
Ережеге сәйкес, чек - бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара
жасалға келісім-шарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға
төлеу туралы бұйрығы.
Чектің өзіне тән төмендегідей көрсеткіштері болады:
1) “чек” деген атауы;
2) чек номері мен сериясы;
3) чектің қызмет ету мерзімі;
4) чек берушінің аты-жөні;
5) чек берушінің СТТН-і;
6) Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек
берген жері және чек берушінің қолы мен мөрі;
7) чек ұстаушының аты-жөні;
8) чек ұстаушының СТТН-і;
9) чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
10) чек беруші банктің жеке банктік коды;
11) “Бұйрық бойынша төлеңіз” кестесі;
12) “Төлемнің тағайындалу” кестесі;
13) Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек ұстаушының белгі соғатын
орыны;
Аталған ережеге сәйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:
14) Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді.
Бұл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі
мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен
байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану
туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-
шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға)
чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер
өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану)
ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден
чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу
шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек.
Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және
өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе,
онда чекте және чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу
жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және
төлеуге қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет
көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің
күшінде болу мерзімі, жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10
күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына
болады, егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы
қолымен сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып
қайтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері
ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің
өңделуін тез арада тоқтатады. Бұндай дефектісі бар чектерге акт
жасалады, ол акт төрт данада болады:
- біріншісі – банкте қалса;
- екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
- төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі. Мерзімі өтіп кеткен чек
кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақша алу
үшін пайдаланылады. ҚР-да чекпен есеп айрысу тек қана ұлттық валютада
жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне
ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің бекітілген
формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер
өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық
банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын
чектік кітапша негізінде іске асады. Чек алу үшін шот иесі банкке чектік
кітапша алуға өтінішін жасайды.
Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен берілген (4-
сурет).
3
4
5 1
2
4- сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы.
1- төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап, оған
қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша береді және
төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 – бенефициар
тауарын жөнелтеді немесе қызмет көрсетеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін
чекпен есеп айырысады; 5- бенефициар чекті банкке көрсетеді, ал банк сатып
алушының шотынан чектегі соманы шегеріп оны бенефициар шотына түсіреді.
• Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысудың бір нысанына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу
барысында пайдаланылатын вексельдің түрлеріне І тақырыпта
тоқталғанбыз.
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән берелік. Ол
көрініс 5-шы және 6-ші суретте берілген.
1
2
3
4
5-сурет. Жай вексельдің айналыс процесі.
1 - сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті) сатушыға
ұсынады; 2 - сатушы (вексель ұстаушы) сатып алушыға (тапсырыс берушіге)
тауарын, өнімін жөнелтеді, жұмысын атқарады, қызметін көрсетеді; 3 – сатушы
вексельде көрсетілген, яғни төлейтін мерзім жеткенде вексельдегі қарызды
төлеуге төлеушіге ұсынады; 4 – сатып алушы (төлеуші) вексельді төлейді.
1
2
3 5
4
6-сурет. Аудармалы вексельдің айналыс процесі.
1- вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
қоса аудармалы вексельді (траттаны) жөнелтеді; 2 – төлеуші (трассант)
акцептелген вексельді вексель берушіге (трассантқа) қайтарады; 3 – вексель
беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке (аудармалы вексель
бойынша қаражатты алушыға) жібереді; 4- вексельде келісілген төлем
мерзімінде ремитент вексельді трассатқа төлеуге ұсынады; 5 – трассат
вексельді төлейді және сонымен бірге вексельдің келесі бетінде төлегені
туралы белгісін салады.
Халықаралық және отандық банктік тәжірибеде қолма-қолсыз есеп
айырысудың ең көп қолданылатын түрлеріне инкассо мен аккредитив жатады.
Инкассо – сатушы (экспортер) мен сатып алушыны (импортердің) арасында
банктің делдал қызметін атқаруымен байланысты операция. Аталған операция
инкассоның шарты көзделген құжаттарға қарсы төлемді жасау туралы сатушы
тапсырмасы негізінде жүзеге асады. Егер қаржылық құжаттарға (аудармалы
вексель, жай вексель, чек және т.б ақшаны алуда пайдаланылатын құжаттар)
қоса коммерциялық құжаттар (шот,жөнелту құжаттары, меншік құқығы туралы
құжаттар) берілген болас, онда мұндай инкассо құжатта инкассо деп аталады.
Таза инкассода қаржылық құжаттар ғана беріледі, яғни коммерциялық құжаттар
бірге жүрмейді.
Таза және құжатты инкассомен операция жүргізуде банктер 1995 жылы
түзетілген Инкассомен жұмыс жасаудың ортақ ережесінң басшылыққа алады.
Инкассомен операция жасауда банктер ешқандай да төлем міндеттемесін
алмайды. Олардың міндеті инкассоның нұсқаулығына сәйкес төлемдерге қарсы
құжаттарды беру болып табылады.
Құжатты инкассода мынадай қатысушылар болады:
- сатушы (экспортер) – инкассо бойынша банкке тапсырма беруші;
- ремитент банк - инкассо бойынша сатушының тапсырма беретін банкі;
- инкассолаушы банк – инкассолау операциясына қатысушы ремитент
банктен басқа кез келген банк;
- хабарлаушы банк – төлеушіге хабарды жеткізуші банк;
- сатып алушы (төлеуші) – инкассолық тапсырмаға сәйкес хабар берілетін
тұлға.
Құжатты инкассо формасында есеп айырысу пайдалану төмендегі жағдайларда
ұсынылады:
- бірін бірі білетін серіктестер арасында;
- сатушы сатып алушының төлем қабілетіне көз жеткізген жағдайда;
- сатып алушы елдегі жағдай тұрақты немесе импорттық шектеулер жоқ
болғанда.
Инкассомен есеп айырысудың сатып алушы үшін артықшылығы, ол тауарды
жөнелткенге дейін оның құнын төлемей, төлем тек қана тауарды жөнелткендігін
растайтын құжаттар ұсынылған жағдайда жасалады. Сонымен қатар егер де
ұсынылатын құжаттар келісімшартқа сай келмесе сатып алушының төлемнен бас
тартуға немесе аз бөлігін төлеуге құқы бар. Өз кезегінде сатушы үшін оның
артықшылығы мынада, яғни сатып алушы төлемді жасамайынша тауарға тиісті
құжаттарды ала алмайды. Дегенмен бұл да сатушыға тауарының төленетіндігіне
ешқандай кепіл бермегенімен өзге есеп айрысу формасына, мысалы аккредитивке
қарағанда өте арзан және жалдам болып келеді.
Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы 7-суретте берілген.
1
2
3 8
5 6
4
7
7-сурет. Құжатты инкассомен есеп айырысу сызбасы.
1 – Келісім-шарт жасасу; 2- тауарды жабдықтау және құжаттарды рәсімдеу;
3 инкассоны беру үшін құжаттарды тапсыру; 4 – инкассоға құжаттарды
жөнелту; 5 – құжаттарды сатып алушыға беру; құжаттарға қарсы төлем жасау;
сатып алушының шотына қаражат есептеу.
Аккредитивпен есеп айырысу жиі қолданылмайды, бірақ та ол нарық
жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу формасы.
Аккредитив - бұл сатып алушының тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредетив ашушының) банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте
көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы (бнеефициар) бергеннен соң және
аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген
шартты ақшалай міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
көрсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде “Аккредитив” жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитив аша отырып, банк төлемді төлеуге кепілгер болып табылады.
Бұл халықарылық банктің тәжірибедегі есеп айрырысу формасының банктің
кепілдігемен жасалатын жалғыз түрі. Қалған есеп айрысу формаларында банк
клиенттің тапсырмасы бойынша және оның есебінен есеп айрысуға қатысады.
Жалпы аккредитивпен есеп айырысудың мынадай қатысушылары болады:
- Өтініш иесі (аппликант, бұйрық беруші, импортер, тарссат, сатушы).
Бұл қатысушы банкке аккредитив ашуды тапсырады.
- Бенефициар (экспортер, сатушы, тарссант). Бұл қатысушының атына
аккредитив ашылады.
- Эмитент банк, яғни клиенттің (өтініш берушінің) атынан аккредитив
ашатын банк.
- Хабарлаушы банк, яғни хатпен немесе телекспен акрредитивтің
ашылғандығын бенефициарға хабарлаушы банк. Оның басты міндеті
хабарды жеткізбестен бұрын аккредитивтің шынайлығына көз жеткізуге
тиіс.
- Растаушы банк, яғни эмитент банктің сұарауы бойынша аккредитивқа
өзінің кепіл-хатын қосатын банк. Растаушы банк егер де эмитент банк
міндеттемесін орындай алмаған жағдайда аккредитив бойынша төлемді
төлеуге келісім береді.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
• құжатты аккредитив;
• өтелген және өтелмеген;
• қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Құжатты аккредитив – бенефициардың төлемді алғанға дейін құжаттарды
беруін сипаттайды. Бұл құжаттар аккредитивте көрсетілген тауарларды
жөнелткендігін растайды. Төлемді алу үшін барлық құжаттар аккредитивте
көрсетілген тізбекке сәйкес келуі қажет.
Өтелген (қаражат аударылған) - бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс-
әрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентіне берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының
банкісінде ашқан аккредитиві. (8-суретте берілген).
1
5
4 6
8 2
3
7
8- сурет. Алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасымен есеп
айырысудағы құжат айналымының сызбасы.
1 - алдын-ала қаражатты аудару арқылы аккредитив формасын пайдалану
барысында есеп айырысу туралы өзара контракт жасасу; 2 - банкке аккредитив
ашуға өтінішін және оған қоса қаражатты аудару туралы төлем тапсырмасын
беру, одан соң, ол соманы сатып алушының шотынан шегеру; 3 - қаражатты
экспортердің банкіне аудару және оны “Аккредитив” шотына есептеу; 4 –
экспортерге аккредетивтің ашылғаны туралы хабарлау; 5 - тауарды жабдықтау
немесе қызмет көрсету; 6 – келісім шартқа сәйкес тауарды жөнелткені
(қызметті көрсеткені) туралы есеп айырысу құжаттарын экспортердің банкіне
жіберу және “Аккредитив” шотынан қаражатты шегеріп, оны жабдықтаушының
шотына есептеу; 7 – есеп айырысу құжаттары сатып алушының банкіне
жіберіліп, аккредитивті пайдаланғаны туралы хабардар етеді; 8 - құжаттарды
сатып алушыға бере отырып, оған аккредитивті пайдаланғаны туралы хабарды
жеткізеді.
Өтелмеген (кепілденген) - бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының
банкісінің шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін
сипаттайды.
Кепілденген аккредитивті эмитент-банк сатып алушымен келісім-шарт
негізінде, сондай-ақ басқа банкпен арадағы корреспондентік қарым қатынас
жағдайына байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп
айырысу ерекшеліктерін қарастырып өтейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс. Ондай
анықтауыш белгі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылатын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-банктің
әмірімен өзгертілуі немесе күшін жойы мүмкін. Бұл аккредитив сатып алушының
мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады. Қайтарылмайтын аккредитив расталмаған және
расталған болу мүмкін.
Қайтарылмайтын расталмаған аккредитив – эмитент банктің хабарлаушы банк
арқылы хабарлайтын аккредитиві. Бұл жерде хабарлаушы банк эмитент банктің
агенті ретінде қызмет етеді, бірақ ол аккредитив бойынша Бенефициар
алдында ешқандайда жауапкершілік алмайды.
Қайтарылмайтын расталған аккредитив – эмитент банктің міндетемесіне
қоса Растаушы банктің беретін міндеттемесін білдіреді. Мұндай аккредитивтің
басты артықшылығы мүндай қосарлы кепілдендіру бар. Егер де эмитент банк
бірінші классты банкке жатса, онда қосымша кепілдендіру қажет етілмейді. Ол
өз кезегінде аккредитив бойынша шығынды азайтады. Кей жағдайларда мұндай
аккредитивтің қосымша кепілдендірілуі бенефициардың қалауы бойынша іске
асады.
Халықаралық банктік тәжірибеде аккредитивтің автоматты түрде
жаңартылатын, резервтік (стэнд-бай), аудармалы сияқты түрлері қолданылдады.
Аккредитивпен есеп айрырысу формасы мына жағдайларда пайдаланылады:
- бірін бірі аз білетін немесе танымайтын серіктестер арасында
келісімшарт жасалса;
- келісімшарт жасаушы тарап серіктесіне толық сенімсіз болса немесе
серіктесінің елінде саяси не экономикалық тұрақсыздықтар орын алса.
Аккредитивтің қызмет ету мерзімі және есеп айырысу тәртібі төлеуші мен
жабдықтаушының арасында жасалатын келісім-шартта көрсетіледі, сондай-ақ
онда мыналар көрсетіледі: эмитент-банктің атауы; аккредитив түрі және
орындалу тәсілі; аккредитив ашылуы туралы жабдықтаушыға хабарлау тәсілі;
аккредитив бойынша қаражатты алу үшін жабдықтаушының беретін құжаттарының
толық тізімі мен нақты сипаттамасы; тауарларды жөнелткеннен кейінгі
құжаттарды жіберу мерзімі, олардың рәсімделуіне қойылатын талаптар; басқа
да құжаттар мен шарттар.
Аккредитив ашу туралы өтініште төлеуші мыналарды көрсетеді: аккредитив
ашылатын келісім-шарттың номері; аккредитив қызмет ету мерзімі (аккредитив
жабылу күні мен айы); жабдықтаушының (эспортердың) атауы; орындаушы банктің
атауы; аккредитив орындалу орны; аккредитив бойынша төлем төленетін
құжаттардың толық және нақты атауы, олардың тапсырылу мерзімі мен рәсімделу
тәртібі; аккредитив төленетін тауарлардың (қызметтердің) аты, тауарларды
(қызметтерді) жөнелту мерзімі; аккредитив сомасы; аккредитивті іске асыру
тәсілі.
Аккредиттвің артықшылықтары мынадай:
Сатушы (экспортер) үшін:
- аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне,
сапасына, қаптау түріне, жеткізу мерзімі мен тәсіліне, тиеу орыны
мен серзіміне және т.б. қатысты шарттар толық орындалған жағдайда
төлемнің жүзеге асырылатыны;
- тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
алатындығына сенімділігі;
- мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитвитің мерзімі аяқталған
уақытта сатып алушының резервтеген сомасын қайтарып алытындығына
сенімділігі.
Сатып алушы (импортер) үшін:
- төлемнің банкпен төленетіндігі;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz