Азаматтық іс-жүргізу
Жоспар
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім «Азаматтық іс жүргізу»
2.1. Азаматтық іс жүргізу ұғымы
2.2 Азаматтық іс жүргізу сатылары
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
24. Азаматтық і жүргізу құқығының бастаулары
2.5 Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен өзара байланысы
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары
2.8.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
3.Қорытынды
4.Қолданылған әдебиеттер
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім «Азаматтық іс жүргізу»
2.1. Азаматтық іс жүргізу ұғымы
2.2 Азаматтық іс жүргізу сатылары
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
24. Азаматтық і жүргізу құқығының бастаулары
2.5 Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен өзара байланысы
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары
2.8.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
3.Қорытынды
4.Қолданылған әдебиеттер
Азаматтық іс жүргізу құқығы — азаматтық істерді сотта қараудың және шешудің тәртібін, сондай-ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай-ақ, олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін лгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды. Материалдық құқық — құқықтық нормаларды белгілейтін заңды түсінік, соның көмегімен мемлекет қоғамдық қатынастарға тікелей, тура құқықтық реттеумен ықпал етуді жүзеге асырады.
Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек, отбасы және өзге де қатынастар — материалдық құқықтың объектілері.
Іс жүргізу құқығының өзі— бұл азаматтық істер мен дауларды қарау, қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты, өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді. Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады — азаматтық іс жургізу құқығы және қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін қарастырайык.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив — «өкімет», «үзілді-кесілді талап» заң — таңдауға жол бермейтін) деген соттың мемлекеттікбилік органы екендігін және биліктік өкілеттіктер берілгенін білдіреді.
Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді
Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек, отбасы және өзге де қатынастар — материалдық құқықтың объектілері.
Іс жүргізу құқығының өзі— бұл азаматтық істер мен дауларды қарау, қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты, өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді. Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады — азаматтық іс жургізу құқығы және қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін қарастырайык.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив — «өкімет», «үзілді-кесілді талап» заң — таңдауға жол бермейтін) деген соттың мемлекеттікбилік органы екендігін және биліктік өкілеттіктер берілгенін білдіреді.
Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, ЖШС «Баспа», 1995-64 б.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, ЖШС «Жеті Жарғы», 1993.
3. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 7 қазандағы 1998 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы. // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1998. - №20.
4. «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» 25 қазандағы 1990 жылғы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған Декларация // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.- 1990 ж. – №. 44.
5. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 16 желтоқсандағы 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. -1991.– №51.
6. «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» 26 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №24.,ҚР-ның Конституциялық Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 1999 жылы енгізілген. // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10.
7. «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 20 шілдедегі № 83-2 Конституциялық Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2000 ж. № 10.
8. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» 12 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №23.,Қазақстан Республикасының Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 24 ақпанда 1997 жылы енгізілген // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1997. № 4 ст.44. 6 мамырда 1999 жылы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10. – 342 бап
9. «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №23., Қазақстан Респуликасының Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 12 наурызда 1997 жылы; 6 мамырда 1999 жылы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10. – 342 бап
10. «ҚР сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» ҚР 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2000 ж. № 23.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, ЖШС «Жеті Жарғы», 1993.
3. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 7 қазандағы 1998 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы. // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1998. - №20.
4. «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» 25 қазандағы 1990 жылғы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған Декларация // Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.- 1990 ж. – №. 44.
5. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 16 желтоқсандағы 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. -1991.– №51.
6. «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» 26 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №24.,ҚР-ның Конституциялық Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 1999 жылы енгізілген. // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10.
7. «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 20 шілдедегі № 83-2 Конституциялық Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2000 ж. № 10.
8. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» 12 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №23.,Қазақстан Республикасының Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 24 ақпанда 1997 жылы енгізілген // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1997. № 4 ст.44. 6 мамырда 1999 жылы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10. – 342 бап
9. «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» 16 желтоқсандағы 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.–1995.- №23., Қазақстан Респуликасының Заңымен өзгерістер мен толықтырулар 12 наурызда 1997 жылы; 6 мамырда 1999 жылы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы 1999. № 10. – 342 бап
10. «ҚР сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» ҚР 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық Заңы. //ҚР Парламентінің Жаршысы. 2000 ж. № 23.
Жоспар
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім Азаматтық іс жүргізу
2.1. Азаматтық іс жүргізу ұғымы
2.2 Азаматтық іс жүргізу сатылары
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
24. Азаматтық і жүргізу құқығының бастаулары
2.5 Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен өзара
байланысы
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен
қағидаттары
2.8.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
3.Қорытынды
4.Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық іс жүргізу құқығы — азаматтық істерді сотта қараудың және шешудің
тәртібін, сондай-ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың және
процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай-ақ, олардың
құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін
лгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге,
бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды. Материалдық
құқық — құқықтық нормаларды белгілейтін заңды түсінік, соның көмегімен
мемлекет қоғамдық қатынастарға тікелей, тура құқықтық реттеумен ықпал етуді
жүзеге асырады.
Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың
заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен
құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек,
отбасы және өзге де қатынастар — материалдық құқықтың объектілері.
Іс жүргізу құқығының өзі— бұл азаматтық істер мен дауларды қарау,
қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау
кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың
бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты,
өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді.
Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады — азаматтық іс жургізу құқығы және
қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін
қарастырайык.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін
құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп
аталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу
барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай
қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив — өкімет, үзілді-кесілді талап заң — таңдауға
жол бермейтін) деген соттың мемлекеттікбилік органы екендігін және биліктік
өкілеттіктер берілгенін білдіреді.
Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да
өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар
үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында
процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп
бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді жүзеге
асыру), айыппұл салуға құқылы. Сондықтан азаматтық жүргізу қатынастарын
билік және бағыныштылық қатынастары ретінде сипаттайды.
Диспозитивтік азаматтық құқық субъектілерінің осындай құқық объектілеріне
билік етуге бағытталған әрекеттерді жасауға толықтай ие екендіктерін
білдіреді.
Өйткені, әдетте, азаматтық құқық мүдделі адамдардың талап-арызбен
(өтінішпен) жолдануларына байланысты пайда болады. Соттың азаматтық істерді
өз бетінше қозғауына құқығы жоқ, азаматтық процестің дамуы құқық туралы
даудың субъектілерінің ерік білдірулеріне тәуелді болады.
[өңдеу]Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі қағидалары
Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларына — заңдарда бекітілген жалпы,
маңызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот қызметі негізделген.
Бұл қағидалар мықты нормалар түрінде тұжырымдалған олар құқық нормаларының
жалпы ережелерінде бейнеленеді.
Сот төрелігін тек соттық жүзеге асыруы. Ол Қазақстанда сот қана мемлекет
пен тұтастай коғамның атынан сот төрелігін жүзеге асыра алатындығын
білдіреді. Соттың биліктік өкілдіктерін басқа біреудің иемденіп алуына
тыйым салынады және құқықтық жауапкершілікке әкеліп соғады.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы және сайланбайтындылығы. Соттар тұрақты
судьялардан тұрады. Судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер
бойынша ғана тоқталуы немесе кідіртілуі мүмкін. Судьялар Конституция мен
жоғарыда аталған Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе
тағайындалады. Сондай-ақ судьялардың өкілетіктері нақты мерзіммен
шектелмеген.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы. Судья сот
төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді жоне ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
▪ Азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі. Азаматтық сот
ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді
және олардың ешқайсысы да қандай да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге
тиіс.
▪ Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу. Азаматтық іс
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-
ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-
әрекеттерге тыйым салынады.
▪ Сотта істі қараудың жариялылығы. Бұл кағида барлық соттарда істі қарау
ашық сот отырысында жүргізілетінін білдіреді. Заңда сот отырысына
қатысқысы келетіндердің барлығына рұқсат берілген, соның
ішінде БАҚ өкілдеріне де. Сот отырысының залына, егер іске қатысы бар
адамдар немесе куә болмаса, он алты жаска толмаған азаматтар
жіберілмейді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотты,
істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе аудио
дыбысын жазуды пайдалануға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке түсіру, бейне-таспаға жазу,
тікелей радио және телехабар жүргіз у соттың іске қатысушы адамдардың
пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-
әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның
уақытын сот шектеуі мүмкін. Заңда көзделген негіздер бойынша ғана істерді
қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.
▪ Сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу тек
мемлекеттік (қазақ) не орыс тілдерінде, тең дәрежеде жүргізілетіндігін
білуге болады.
▪ Соттың қызметіндегі заңдылық деген соттың құқық нормаларын дұрыс
қолдануын, шығарылатын актілердің және жасалатын барлық іс жүргізу
әрекеттерінің қолданыстағы заңдарына сәйкестігін білдіреді.
▪ Диспозитивтік деген азаматтық іс жүргізудің құқықтық қатынастары
субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін еркін билеуін білдіреді.
Азаматтық процесті қозғау іске қатысатын тараптар мен басқа адамдардың
еркіне байланысты болады. Мүдделі адам (талапкер, өтініш етуші) өзінің
талап-арызының, өтінішінің заты мен негізін, сондай-ақ берген талаптарының
көлемін өзі айқындайды. Мұндай мәліметтер сотқа берілген талап-арыздың
(өтініштің) мазмұнды бөлімінің мәнін құрайды. Талапкер талап арыздың
негізін немесе затын өзгертуге, талап-арыздың мөлшерін азайтуға немесе
көбейтуге құқылы. Сот өз бастамашылығымен талап-арыздың затын немесе
негіздерін өзгертуге құқығы жоқ.
— Бәсекелестік тараптардың заңды мүдделерінің қарама-қайшылығынан
келіп шығады, ол азаматтық процестегі айтысу қажеттілігін негіздейді.
Тараптың әрқайсысы өзіне оңтайлы сот шешімін қабылдатқысы келеді.
Сондықтан бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау барысында
өзінің құқықтық ұстанымын сақтауға өз талаптары мен қарсылықтарын
дәлелдеуге және негіздеуге міндетті.
— Тараптардың іс жүргізудегі тең құқықтылығы материалдық құқықтық
қатынастардың (азаматтық, отбасы, еңбек және т.б.) субъектілерінің
теңдігіне сүйенеді (тең құқықтық жағдайы) және іс жүргізу құқықтары
мен талаптардың іс жүргізу міндеттерінің теңдігін белгілейді.
— Сот талқылауының тікелейлігі. Сот істі карау барысында іс бойынша
дәлелдемелер мен өзге де мән-жайларды: Іске қатысушы тараптар мен
басқа адамдардың
түсініктерін, куәгердіңайғақтарын, сарапшылардың қорытындысын,
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қорытындыларын тыңдауға, заттай дәлелдемелерді қарауға, дыбыс
жазбаларын тыңдауға және бейне жазбаларды,
кино, фотоматериалдарды қарауға, жаңартылған өзге де материалдармен
танысып шығуға тікелей міндетті.
— Сотта істі қараудың ауызшалығы. Сот отырысында мынадай істерді қарау
және шешу ауызша нысанда жүзеге асырылады:
▪ төрағалық етуші процеске қатысушыларға олардың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіреді;
▪ іске қатысушы адамдардың өтініштері айтылады;
▪ іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың
түсініктемелері айтылады;
▪ куәгерлер өз айғақтарын береді;
▪ сарапшы жазбаша нысанда жасалған қорытындысын мазмұндайды
(сарапшы жоқ болған жағдайда қорытындыны сот жариялайды);
▪ маман кеңес береді;
▪ сот отырысында жазбаша дәлелдемелер, хаттамалар және өзге
де құжаттар жарияланады;
▪ мемлекеттік органның жазбаша жасалған қорытындысы
мазмұндалады;
▪ сот жарыссөзі жүргізіледі;
▪ прокурор іс бойынша тұтастай қорытынды жасайды;
▪ істі қарау нәтижесінде сот шығарған шешім жария етіледі
Кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жүзеге асырылады не жазбаша
рәсімдеуді талап етеді. Мысалы, талап-арыз
(өтініш), апелляциялық немесе касса циялық шағым (наразылық), қадағалау
шағымы не қадағалау тәртібіндегі наразылық тек жазбаша түрде ғана беріледі,
сот актілері жазбаша нысанда шығарылады.
Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары ішінде құқықтарды сот арқылы
қорғаудың маңызы зор. Азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша сот билігі
органдарының қызметі азаматтық іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін құқық
нормаларының жиынтығы, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп орындату тәртібі
азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.
2.Азаматтық іс жүргізу
2.1.Азаматтық іс жүргізу ұғымы
Азаматтық іс жүргізу бұл сот және басқа субьектілер арасындағы
азаматтық іс қарау мен шешу кезіндегі құрылатын азаматтық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелген азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастар
және процессуалдық әрекеттер жиынтығы. Іс жүргізудің басты мақсаты –
бұзылған құқықты қалпына келтіру немесе заңмен қорғалатын мүддені қорғау
болып табылады. Азаматтық іс жүргізу соттың, тараптардың (талап қоюшы мен
жауапкер), басқа да процеске қатысушылардың (прокурор, өкілдер, сот хатшысы
және т.б.) процессуалдық әрекеттерін, олардың іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерін жинақтайды. Сотқа басқа да қатысушыларға процеске қатысу
мақсатына жету үшін заңмен белгіленген іс жүргізу құқықтары беріліп, соған
сәйкес іс жүргізу міндеттері жүктеледі. Іс жүргізу құқықтар мен іс жүргізу
міндеттер процесі барысында жүзеге асырылады.
Азаматтық іс жүргізудің нысанына тән белгілері
а) сот істерін қарау мен шешу тәртібі алдын ала азаматтық іс жүргізу
құқықтық нормаларымен белгіленген;
б) істің аяқталуына мүдделі тұлғалардың сот мәжілісінде іс қарауына
қатысуға құқығы бар және өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алады;
в) сот шешімі іс бойынша сот отырысында дәлелдемелер арқылы анықталған
деректерге сүйенуі қажет және ол заңға сәйкес болуы керек.
ҚР АІЖК-сі соттың қарауына жататын барлық азаматтық істерді төрт түрге
бөледі
1) бұйрық бойынша іс жүргізу істері;
2) талап қоюмен іс жүргізу істері;
3) ерекше талап қобмен іс жүргізу істері;
4) ерекше іс жүргізу істері.
Азаматтық процестің сатылары мынадай мақсаттарға жетуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы талап арызды(арызды, шағымды) қабылдау,
сот қарауына істерді әзірлеу, сотта іс қарау, сот актілерін шығару және
т.б.
2.2.Азаматтық іс жүргізу сатылары
Азаматтық іс жүргізу сатыларын былай бөліп қарастыруға болады
1- Іс қозғау сатысы.
Сот азаматтық істерді мынандай жағдайларда қарайды
1) өзінің құқығын немесе заңды мүддесін қорғауды талап еткуен адамның
арызы бойынша;
2) заңда белгіленген реттерде басқа адамдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауды талап етіп, соттан өзіне алатын мемлекеттік басқару
органдарының, мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың немесе
жеке азаматтардың арызы бойынша.
Азаматтық іс талап арыз, арыз не шағым беру арқылы судья сотта
азаматтық іс қозғайды және ол тиісті ұйғарым шығарады.
2-Істі сотта қарауға әзірлеу сатысы.
Азаматтық істерді қарағанда әзірлік жүргізеді, оның мақсаты – істі
уақтылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету. Істі сотта қарауға әзірлеу туралы
судьяның жеке өзі мынандай әрекеттерді жасайды
1) талап қоюшыдан талаптардың мән-жайы жөнінде сұрастырады. Онда
жауапкер жағынан болуы мүмкін қарсылықтарды анықтайды, қажет болса, қосымша
дәлелдемелер тапсыруды ұсынады, талап қоюшыға оның іс жүргізу құқықтар мен
міндеттерін түсіндіреді;
2) қажет болған реттерде, жауапкерді шақырып, одан істің мән-жайы
жөнінде сұрастырады, оның талапқа қандай қарсылықтары бар екенін және бұл
қарсылықтарын қандай дәлелдермен қуаттай алатындығын анықтайды, ерекше
күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсініктер беруді
ұсынады, оған оның іске қатысу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
3) үшінші тұлғаларды және өзге қатысушыларды іске қатыстыру туралы
мәселені шешеді;
4) іске прокурордың қатысуы туралы мәселені шешеді. Белгіленген тәртіп
бойынша хабар-ошарсыз кеткен, ақылының ауысуы немесе есінің кемдігі
салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адамдардың, неке бұзу
туралы істері бойынша жауапкердің мүліктік құқықтарын қорғау үшін, сондай-
ақ баларының мүдделерін қамтамасыз ету үшін қорғаншы және қамқоршы
органдарын процеске қатыстыру мәселесін шешеді.
5) Судья қойылған талаптарды анықтайды, тараптарға және үшінші
тұлғаларға қажетті дәлелдемелер жинауға жәрдемдеседі. Егер қаралатын іс
бойынша қажет болса процеске мүдделі тұлғалар, сарапшыларды, аудармашыны,
куәларды және т.б. қарастыру мәселесін шешеді.
6) Судья іс жеткілікті әзірленген деп тапса, оны сот мәжілісінде
қарауға тағайындау туралы ұйғарым шығарады.
3 - Сотта іс қарау сатысы.
Бұл сатыда сот (жеке дара) сот отырысында іс материалдарын қарайды,
істі мәні бойынша шешеді немесе іс бойынша өндірісті қысқартады. Жалпы
ереже бойынша шешім қабылдаумен аяқталады.
4 - Заң күшіне енбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық
шағым беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау сатысы (апелляциялық
өндіріс).
Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғарымымен тараптар, үшінші
тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары тұрған сотқа
шешім шығарған күннен бастап 15 күн мерзім ішінде апелляциялық шағым
бере алады, ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ,
олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға
құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, 3 судьядан кем
болмау керек) соттық қаулы шығарады.
5 - Сот актілерін орындау сатысы.
Бұл сатыда соттың заң күшіне енген актісі (шешімі, ұйғарымы, қаулысы)
борышкердің өз еркімен немесе сот орындаушының мәжбүрлеу шарасын
қолдануымен орындалады (жалпы мерзімі 2 ай).
6 - Заң күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібі бойынша қайта
қарау сатысы (қадағалау өндірісі).
Сот шешімінің дәлелсіздігі немесе материалдық немесе іс жүргізудің
құқық нормаларының елеулі түрде бұзылуы сол шешімді бақылау ретінде бұзуға
негіз болады. Сот істі қадағалау тәртібімен қараудың нәтижесінде кеңесу
бөмесінде мынандай шешімдердің бірін қабылдайды
1) Бірінші, апелляциялық, қадағалау сатысындағы шешімді өзгеріссіз, ал
шағымды, наразылыты қанағаттандырмай тастайды;
2) Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толық немесе
бөлігіндегі күшін жояды және істі бірінші, апелляциялық сатыдағы сотта
жаңадан қарауға жібереді;
3) Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толық немесе
бөлігіндегі күшін жояды және талап-арызын қарамай тастайды немесе іс
бойынша іс жүргізуді қысқартады;
4) Іс бойынша шығарылған шешімдердің біреуін күшінде қалдырады;
5) Бірінші, апелляциялық сатыдағы соттың шешімін өзгертеді немесе оның
күшін жояды, материалдық құқық нормаларын қолдануда және түсіндіруде қате
жіберілген болса, істі жаңадан қарауға жібермей, жаңа шешім шығарады.
Істі қадағалау тәртібімен қарау кезінде сот істе бар материалдар
бойынша шағым. Наразылық дәлелді шегінде бірінші, апелляциялық сатыдағы
соттар шығарған сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексереді. Сот
құрамы үш судьядан кем болмауы тис. Істі қарағаннан кейін сот қаулы
шығарады.
7-Заң күшіне енген сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша
қайта қарау сатысы.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша бұл ерекше саты деп аталады.
Шешімдерді жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарауға мыналар
негіз болады
1) іс үшін елеулі маңызы бар, арыз берушіге белгілі болуы мүмкін емес
мән-жайлар;
2) заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, заңсыз немесе
дәлелсіз шешім шығаруға негіз болған куәнің біле тұра берген жалған жауабы,
сарапшылардың біле тұра жасаған жалған қорытындысы, аудармашының біле тұра
теріс жасаған аудармасы, құжаттардың немесе айғақтық заттардың жалғандығы;
3) заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, тараптардың, іске
қатысушы басқа адамдардың немесе олардың өкілдерінің қылмыстық әрекеттері
не болмаса судьялардың осы істі қараған кезде жасаған қылмыстық әрекеттері;
4) сот шешімін шығаруға негіз болғанбасқа орган қаулысының бұзылуы.
Шешімді, ұйғарымды немесе қаулыны жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарау туралы осы шешімді, ұйғарымды немесе қаулыны шығарған
сотқа арыз береді. Олар іске қатысқан адамдар немесе прокурор. Мұндай
арызды іске қатысушы адамдар қайта қарау үшін негіз болатын мән-жайлар
анықталған күннен бастап үш ай ішінде бере алады. Бұл саты бойынша қайта
қарау негіздері ҚР АІЖК-нің 404-бабында көрсетілген.
2.3.Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді қарап, шешім шығарып
және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан тұратын ұлттық
құқықтың бір саласы. Ол сот органдарының сот ісін жүргізудегі қызметін,
судьялардың қызметін, іс жүргізуге барлық басқа да қатысушылардың қызметіне
байланысты туатын қатынастарды реттейді. Азаматтық істер жүргізу тәртібімен
ұлттық құқықтың кейбір басқа да салаларынан туып отыратын даулар қаралып,
шешіледі. Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын бұлжытпай сақтап отыру
бұл істерді қарап шешетін сот органдарына әрбір істің ақиқатына жетуге
кепілдік береді, демек мұның өзі сайып келгенде, жеке адамның құқығын,
қоғамның мүддесін, мемлекеттің игілігін пәрменді де жан-жақты қорғауға
мүмкіндік береді.
Сот төрелігін жүзеге асыруда қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық
іс жүргізу құқығы құқық жүйесінде дербес құқық саласы болып саналады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық іс жүргізу болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізудің пәндерін бір-
бірінен ажыраты білу керек. Олардың ұғымдарын айта кету керек. Азаматтық іс
жүргізу құқық жүйесі екі (Жалпы және Ерекше) бөлімнен тұратынын ескерген
жөн. Жалпы бөліміне жалпы ережелер Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері
мен принциптерін, ведомстволық бағыныстылық және соттылық туралы жалпы
ережелерді, сот хабарлаулары мен шақырулары туралы жалпы ережелерді, іс
жүргізу мерзімдерінің жалпы ережелерін және т.б. жатқызуға болады. Ерекше
бөлімінебірінші сатыдағы сотта іс жүргізуді, бұйрық арқылы іс жүргізуді,
талап қою бойынша іс жүргізуге, ерекше талап қоюмен іс жүргізуді, ерекше
іс жүргізуді, сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс жүргізуді, жойылған сот
ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына келтіруді, халықаралық процесс
және т.б. жатқызуға болады.
Азаматтық сотта іс қарау саласында құқықтық реттеу әдістері
императивтік және диспозитивтік болып бөлінеді.
Процессуалдық құқықтық кепілдіктер. Азаматтық процессуалдық
нормалардың жүйеленуі реттеуші, дефинитивтік, жалпы, арнайы, ерекше,
императивтік, диспозитивтік, құқық беруші, міндеттеуші, рұқсат етпеу
нормалары. Азаматтық іс жүргізу құқықтық нормалардың құрылымы гипотезалар
(бір жақты, екі жақты, белгіленген, белгіленбеген және т.б.), диспозициялар
(жай, сипаттамалы, сілтемелі, бланкеттік), санкциялардың түрлері.
2.4.Азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары
Азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары дегеніміз – азаматтық іс
жүргізу әрекеттер тәртібін реттейтін жалпы және деректі ережелер,
нормативтік-құқытық актілер. Азаматтық істерді жүргізу заңдары- азаматтық,
отбасылық, еңбектік-құқықтық қатынастардан туатын даулар жөніндегі істерді,
әкімшілік-құқықтық қатынастардан туатын істерді және ерекше сипаттағы
істерді қарау тәртібін белгілейді. Бұл заңдардың құрамына ҚР АІЖК-сі және
басқа заңдар кіреді. Ең алдымен заң күші жоғары ҚР Конституциясы туралы
айту керек және оның оннан аса баптары азаматтық іс жүргізу әрекеттерге
жататынын ескеру қажет. Мәселен, ҚР Конституциясының 14-бабының 1 бөлігінде
былай жазылған Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Содан кейін
азаматтық іс жүргізу құқығына келесі номативтік актілердің қандай байланысы
бар екенін айту қажет ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Халықаралық шарттар. Мына азаматтық іс жүргізу
құқығының нормалары бар заңдарын оқып танысу керек. Оған қоса соттық
прецеденттер және әдет-ғұрыптарды да жатқызылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі бастауы – ҚР АІЖК-сі болып
танылады.
Азаматтық іс жүргізу заңының мерзімдегі және кеңістікте қолданылуы.
Заң белгілі бір мерзімде күшіне енеді және оның күші бір мерзімде
тоқтатылуы немесе жойылуы мүмкін. Жалпы ережеге сәйкес ҚР-ның заңдары
баспасөзде жарияланғаннан кейін, егер олардың өздерінде күшіне ену мерімі
көрсетілмесе, ол қабылданған мерзімінен бастап күшіне енеді. Ал заңда
көрсетілсе, 10 күннен кейін ресми түрде күшіне енеді. Ал заңда көрсетілсе,
ол қабылданған мерзімінен бастап күшіне енеді. Мысалы, ҚРАІЖК-сі 1999 жылғы
13 шілдеде қабылданды, ал бұл кодекс заң күшіне 1999 жылғы 1 шілдеде енді.
Азаматтық сот ісін жүргізу іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін
қабылдау кезіне қарай күшіне енген азаматтық іс жүргізу заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады. Жаңа міндеттер жүктейтін, процеске қатысушыларда бар
құқықтардың күшін жоятын немесе оларды кемітетін, олардың пайдаланылуын
қосымша шарттармен шектейтін азаматтық іс жүргізу заңының кері күші
болмайды.
Азаматтық іс жүргізу заңы мемлекеттің бүкіл аумағында қолданылады.
Жалпы ереже бойынша жаңадан шығарылған заңның кері күші болмайды, егер ол
туралы арнайы заңда көзделмесе№ Сот қажетті түрде процессуалдық әрекеттер
жасау кезінде заң күші бар процессуалдық әрекеттер жасау кезінде заң күші
бар процессуалдық әрекеттер жасау кезінде заң күші бар процессуалдық
нормативтік актіні қолданады.
2.5Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен ара байланысы
Азаматтық іс жүргізу құқығын зерттеу үшін мемлекет және құқық теориясы
мен тарихының мәні, негізгі қолданылатын ұғымдар мен категорияларын еске
алу керек. Ааматтық іс жүргізу құқық өзге салалық құқытық пәндер жүйесінде
ерекше орын алады. Құқықтық институттар мен нормалар ара байланысы, ұқсас
құқықтық реттеу салалары бар.
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі Азаматтық
іс жүргізу құқығы ғылымы – азаматтық іс жүргізу мен азаматтық іс жүргізу
құқығының маңызды проблемалары бойынша ғылыми білімдердің жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні
- тәжірибеде оның қолданылуымен тығыз байланыстағы азаматтық іс
жүргізу құқығының өзі;
- азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары;
- шетел мемлекетіндегі азаматтық іс жүргізу құқығы.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық ғылыми теориялық және тәжірибелік мәні
бар бірқатар жалпы мәселелерді қарастырады құқық пәні, принциптерді
(қағидаларды) оқыту туралы, іс жүргізу құқықтың қатынастары мен оның
субьектілерін, талап теориясы туралы, дәлелдеу туралы және т.б. – жалпы
бөлімі. Азаматтық іс жүргізудің әр сатысына байланысты маңызды
проблемаларды зерттеу, олардың ерекшеліктерін, мәнін қарастыру – ерекше
бөлім. Ғылым азаматтық іс жүргізу құқығының біртұтас және оның жеке
институттарының тарихи дамуын зерттейді.
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары.
Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б.Қ қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай –
ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін жетілдіруге,
сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы бөлікпен
қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қояды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 76 бабы).
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген
өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның 75 бабы).
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттарда қаралатын істердің көпшілігі азаматтық істер болып табылады. Бұлар-
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, қаржы, салық және
ведомстволық бағыныстағы соттардың қарастылығына жатқызылған басқа да құқық
қатынастарынан туындайтын даулар.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу туралы
заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық істерді
жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады, оның
да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу құқығының
реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни азаматтық
сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар
болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті субъектісі
мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер соттан
қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә, сарапшы
және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының
жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске басқа
да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу кодексінің 5
бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс және мерзімінде шешуі
тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық сот ісін жүргізу
құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, әлеуметтік
әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға, азаматтарды
заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың құқығы, ар-ожданы мен
қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында тәрбиелеуге
жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық құқықтар мен
бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін жүргізудің барлық
кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін аса қатаң сақтауды
талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып табылады.
Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа да
субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе материалдық
салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің сотқа
қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар болады.
Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын реттейтін
материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім Азаматтық іс жүргізу
2.1. Азаматтық іс жүргізу ұғымы
2.2 Азаматтық іс жүргізу сатылары
2.3 Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
24. Азаматтық і жүргізу құқығының бастаулары
2.5 Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен өзара
байланысы
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен
қағидаттары
2.8.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі
3.Қорытынды
4.Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық іс жүргізу құқығы — азаматтық істерді сотта қараудың және шешудің
тәртібін, сондай-ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың және
процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай-ақ, олардың
құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін
лгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге,
бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды. Материалдық
құқық — құқықтық нормаларды белгілейтін заңды түсінік, соның көмегімен
мемлекет қоғамдық қатынастарға тікелей, тура құқықтық реттеумен ықпал етуді
жүзеге асырады.
Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың
заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен
құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек,
отбасы және өзге де қатынастар — материалдық құқықтың объектілері.
Іс жүргізу құқығының өзі— бұл азаматтық істер мен дауларды қарау,
қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау
кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың
бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты,
өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді.
Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады — азаматтық іс жургізу құқығы және
қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін
қарастырайык.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін
құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп
аталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу
барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай
қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив — өкімет, үзілді-кесілді талап заң — таңдауға
жол бермейтін) деген соттың мемлекеттікбилік органы екендігін және биліктік
өкілеттіктер берілгенін білдіреді.
Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да
өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар
үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында
процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп
бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді жүзеге
асыру), айыппұл салуға құқылы. Сондықтан азаматтық жүргізу қатынастарын
билік және бағыныштылық қатынастары ретінде сипаттайды.
Диспозитивтік азаматтық құқық субъектілерінің осындай құқық объектілеріне
билік етуге бағытталған әрекеттерді жасауға толықтай ие екендіктерін
білдіреді.
Өйткені, әдетте, азаматтық құқық мүдделі адамдардың талап-арызбен
(өтінішпен) жолдануларына байланысты пайда болады. Соттың азаматтық істерді
өз бетінше қозғауына құқығы жоқ, азаматтық процестің дамуы құқық туралы
даудың субъектілерінің ерік білдірулеріне тәуелді болады.
[өңдеу]Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі қағидалары
Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларына — заңдарда бекітілген жалпы,
маңызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот қызметі негізделген.
Бұл қағидалар мықты нормалар түрінде тұжырымдалған олар құқық нормаларының
жалпы ережелерінде бейнеленеді.
Сот төрелігін тек соттық жүзеге асыруы. Ол Қазақстанда сот қана мемлекет
пен тұтастай коғамның атынан сот төрелігін жүзеге асыра алатындығын
білдіреді. Соттың биліктік өкілдіктерін басқа біреудің иемденіп алуына
тыйым салынады және құқықтық жауапкершілікке әкеліп соғады.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы және сайланбайтындылығы. Соттар тұрақты
судьялардан тұрады. Судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер
бойынша ғана тоқталуы немесе кідіртілуі мүмкін. Судьялар Конституция мен
жоғарыда аталған Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе
тағайындалады. Сондай-ақ судьялардың өкілетіктері нақты мерзіммен
шектелмеген.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы. Судья сот
төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді жоне ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
▪ Азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі. Азаматтық сот
ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді
және олардың ешқайсысы да қандай да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге
тиіс.
▪ Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу. Азаматтық іс
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-
ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-
әрекеттерге тыйым салынады.
▪ Сотта істі қараудың жариялылығы. Бұл кағида барлық соттарда істі қарау
ашық сот отырысында жүргізілетінін білдіреді. Заңда сот отырысына
қатысқысы келетіндердің барлығына рұқсат берілген, соның
ішінде БАҚ өкілдеріне де. Сот отырысының залына, егер іске қатысы бар
адамдар немесе куә болмаса, он алты жаска толмаған азаматтар
жіберілмейді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотты,
істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе аудио
дыбысын жазуды пайдалануға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке түсіру, бейне-таспаға жазу,
тікелей радио және телехабар жүргіз у соттың іске қатысушы адамдардың
пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-
әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның
уақытын сот шектеуі мүмкін. Заңда көзделген негіздер бойынша ғана істерді
қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.
▪ Сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу тек
мемлекеттік (қазақ) не орыс тілдерінде, тең дәрежеде жүргізілетіндігін
білуге болады.
▪ Соттың қызметіндегі заңдылық деген соттың құқық нормаларын дұрыс
қолдануын, шығарылатын актілердің және жасалатын барлық іс жүргізу
әрекеттерінің қолданыстағы заңдарына сәйкестігін білдіреді.
▪ Диспозитивтік деген азаматтық іс жүргізудің құқықтық қатынастары
субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін еркін билеуін білдіреді.
Азаматтық процесті қозғау іске қатысатын тараптар мен басқа адамдардың
еркіне байланысты болады. Мүдделі адам (талапкер, өтініш етуші) өзінің
талап-арызының, өтінішінің заты мен негізін, сондай-ақ берген талаптарының
көлемін өзі айқындайды. Мұндай мәліметтер сотқа берілген талап-арыздың
(өтініштің) мазмұнды бөлімінің мәнін құрайды. Талапкер талап арыздың
негізін немесе затын өзгертуге, талап-арыздың мөлшерін азайтуға немесе
көбейтуге құқылы. Сот өз бастамашылығымен талап-арыздың затын немесе
негіздерін өзгертуге құқығы жоқ.
— Бәсекелестік тараптардың заңды мүдделерінің қарама-қайшылығынан
келіп шығады, ол азаматтық процестегі айтысу қажеттілігін негіздейді.
Тараптың әрқайсысы өзіне оңтайлы сот шешімін қабылдатқысы келеді.
Сондықтан бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау барысында
өзінің құқықтық ұстанымын сақтауға өз талаптары мен қарсылықтарын
дәлелдеуге және негіздеуге міндетті.
— Тараптардың іс жүргізудегі тең құқықтылығы материалдық құқықтық
қатынастардың (азаматтық, отбасы, еңбек және т.б.) субъектілерінің
теңдігіне сүйенеді (тең құқықтық жағдайы) және іс жүргізу құқықтары
мен талаптардың іс жүргізу міндеттерінің теңдігін белгілейді.
— Сот талқылауының тікелейлігі. Сот істі карау барысында іс бойынша
дәлелдемелер мен өзге де мән-жайларды: Іске қатысушы тараптар мен
басқа адамдардың
түсініктерін, куәгердіңайғақтарын, сарапшылардың қорытындысын,
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қорытындыларын тыңдауға, заттай дәлелдемелерді қарауға, дыбыс
жазбаларын тыңдауға және бейне жазбаларды,
кино, фотоматериалдарды қарауға, жаңартылған өзге де материалдармен
танысып шығуға тікелей міндетті.
— Сотта істі қараудың ауызшалығы. Сот отырысында мынадай істерді қарау
және шешу ауызша нысанда жүзеге асырылады:
▪ төрағалық етуші процеске қатысушыларға олардың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіреді;
▪ іске қатысушы адамдардың өтініштері айтылады;
▪ іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың
түсініктемелері айтылады;
▪ куәгерлер өз айғақтарын береді;
▪ сарапшы жазбаша нысанда жасалған қорытындысын мазмұндайды
(сарапшы жоқ болған жағдайда қорытындыны сот жариялайды);
▪ маман кеңес береді;
▪ сот отырысында жазбаша дәлелдемелер, хаттамалар және өзге
де құжаттар жарияланады;
▪ мемлекеттік органның жазбаша жасалған қорытындысы
мазмұндалады;
▪ сот жарыссөзі жүргізіледі;
▪ прокурор іс бойынша тұтастай қорытынды жасайды;
▪ істі қарау нәтижесінде сот шығарған шешім жария етіледі
Кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жүзеге асырылады не жазбаша
рәсімдеуді талап етеді. Мысалы, талап-арыз
(өтініш), апелляциялық немесе касса циялық шағым (наразылық), қадағалау
шағымы не қадағалау тәртібіндегі наразылық тек жазбаша түрде ғана беріледі,
сот актілері жазбаша нысанда шығарылады.
Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары ішінде құқықтарды сот арқылы
қорғаудың маңызы зор. Азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша сот билігі
органдарының қызметі азаматтық іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін құқық
нормаларының жиынтығы, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп орындату тәртібі
азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.
2.Азаматтық іс жүргізу
2.1.Азаматтық іс жүргізу ұғымы
Азаматтық іс жүргізу бұл сот және басқа субьектілер арасындағы
азаматтық іс қарау мен шешу кезіндегі құрылатын азаматтық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелген азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастар
және процессуалдық әрекеттер жиынтығы. Іс жүргізудің басты мақсаты –
бұзылған құқықты қалпына келтіру немесе заңмен қорғалатын мүддені қорғау
болып табылады. Азаматтық іс жүргізу соттың, тараптардың (талап қоюшы мен
жауапкер), басқа да процеске қатысушылардың (прокурор, өкілдер, сот хатшысы
және т.б.) процессуалдық әрекеттерін, олардың іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерін жинақтайды. Сотқа басқа да қатысушыларға процеске қатысу
мақсатына жету үшін заңмен белгіленген іс жүргізу құқықтары беріліп, соған
сәйкес іс жүргізу міндеттері жүктеледі. Іс жүргізу құқықтар мен іс жүргізу
міндеттер процесі барысында жүзеге асырылады.
Азаматтық іс жүргізудің нысанына тән белгілері
а) сот істерін қарау мен шешу тәртібі алдын ала азаматтық іс жүргізу
құқықтық нормаларымен белгіленген;
б) істің аяқталуына мүдделі тұлғалардың сот мәжілісінде іс қарауына
қатысуға құқығы бар және өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алады;
в) сот шешімі іс бойынша сот отырысында дәлелдемелер арқылы анықталған
деректерге сүйенуі қажет және ол заңға сәйкес болуы керек.
ҚР АІЖК-сі соттың қарауына жататын барлық азаматтық істерді төрт түрге
бөледі
1) бұйрық бойынша іс жүргізу істері;
2) талап қоюмен іс жүргізу істері;
3) ерекше талап қобмен іс жүргізу істері;
4) ерекше іс жүргізу істері.
Азаматтық процестің сатылары мынадай мақсаттарға жетуге бағытталған
процессуалдық әрекеттердің жиынтығы талап арызды(арызды, шағымды) қабылдау,
сот қарауына істерді әзірлеу, сотта іс қарау, сот актілерін шығару және
т.б.
2.2.Азаматтық іс жүргізу сатылары
Азаматтық іс жүргізу сатыларын былай бөліп қарастыруға болады
1- Іс қозғау сатысы.
Сот азаматтық істерді мынандай жағдайларда қарайды
1) өзінің құқығын немесе заңды мүддесін қорғауды талап еткуен адамның
арызы бойынша;
2) заңда белгіленген реттерде басқа адамдардың құқықтары мен
мүдделерін қорғауды талап етіп, соттан өзіне алатын мемлекеттік басқару
органдарының, мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың немесе
жеке азаматтардың арызы бойынша.
Азаматтық іс талап арыз, арыз не шағым беру арқылы судья сотта
азаматтық іс қозғайды және ол тиісті ұйғарым шығарады.
2-Істі сотта қарауға әзірлеу сатысы.
Азаматтық істерді қарағанда әзірлік жүргізеді, оның мақсаты – істі
уақтылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету. Істі сотта қарауға әзірлеу туралы
судьяның жеке өзі мынандай әрекеттерді жасайды
1) талап қоюшыдан талаптардың мән-жайы жөнінде сұрастырады. Онда
жауапкер жағынан болуы мүмкін қарсылықтарды анықтайды, қажет болса, қосымша
дәлелдемелер тапсыруды ұсынады, талап қоюшыға оның іс жүргізу құқықтар мен
міндеттерін түсіндіреді;
2) қажет болған реттерде, жауапкерді шақырып, одан істің мән-жайы
жөнінде сұрастырады, оның талапқа қандай қарсылықтары бар екенін және бұл
қарсылықтарын қандай дәлелдермен қуаттай алатындығын анықтайды, ерекше
күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсініктер беруді
ұсынады, оған оның іске қатысу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
3) үшінші тұлғаларды және өзге қатысушыларды іске қатыстыру туралы
мәселені шешеді;
4) іске прокурордың қатысуы туралы мәселені шешеді. Белгіленген тәртіп
бойынша хабар-ошарсыз кеткен, ақылының ауысуы немесе есінің кемдігі
салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адамдардың, неке бұзу
туралы істері бойынша жауапкердің мүліктік құқықтарын қорғау үшін, сондай-
ақ баларының мүдделерін қамтамасыз ету үшін қорғаншы және қамқоршы
органдарын процеске қатыстыру мәселесін шешеді.
5) Судья қойылған талаптарды анықтайды, тараптарға және үшінші
тұлғаларға қажетті дәлелдемелер жинауға жәрдемдеседі. Егер қаралатын іс
бойынша қажет болса процеске мүдделі тұлғалар, сарапшыларды, аудармашыны,
куәларды және т.б. қарастыру мәселесін шешеді.
6) Судья іс жеткілікті әзірленген деп тапса, оны сот мәжілісінде
қарауға тағайындау туралы ұйғарым шығарады.
3 - Сотта іс қарау сатысы.
Бұл сатыда сот (жеке дара) сот отырысында іс материалдарын қарайды,
істі мәні бойынша шешеді немесе іс бойынша өндірісті қысқартады. Жалпы
ереже бойынша шешім қабылдаумен аяқталады.
4 - Заң күшіне енбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық
шағым беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау сатысы (апелляциялық
өндіріс).
Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғарымымен тараптар, үшінші
тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары тұрған сотқа
шешім шығарған күннен бастап 15 күн мерзім ішінде апелляциялық шағым
бере алады, ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ,
олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға
құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, 3 судьядан кем
болмау керек) соттық қаулы шығарады.
5 - Сот актілерін орындау сатысы.
Бұл сатыда соттың заң күшіне енген актісі (шешімі, ұйғарымы, қаулысы)
борышкердің өз еркімен немесе сот орындаушының мәжбүрлеу шарасын
қолдануымен орындалады (жалпы мерзімі 2 ай).
6 - Заң күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібі бойынша қайта
қарау сатысы (қадағалау өндірісі).
Сот шешімінің дәлелсіздігі немесе материалдық немесе іс жүргізудің
құқық нормаларының елеулі түрде бұзылуы сол шешімді бақылау ретінде бұзуға
негіз болады. Сот істі қадағалау тәртібімен қараудың нәтижесінде кеңесу
бөмесінде мынандай шешімдердің бірін қабылдайды
1) Бірінші, апелляциялық, қадағалау сатысындағы шешімді өзгеріссіз, ал
шағымды, наразылыты қанағаттандырмай тастайды;
2) Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толық немесе
бөлігіндегі күшін жояды және істі бірінші, апелляциялық сатыдағы сотта
жаңадан қарауға жібереді;
3) Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толық немесе
бөлігіндегі күшін жояды және талап-арызын қарамай тастайды немесе іс
бойынша іс жүргізуді қысқартады;
4) Іс бойынша шығарылған шешімдердің біреуін күшінде қалдырады;
5) Бірінші, апелляциялық сатыдағы соттың шешімін өзгертеді немесе оның
күшін жояды, материалдық құқық нормаларын қолдануда және түсіндіруде қате
жіберілген болса, істі жаңадан қарауға жібермей, жаңа шешім шығарады.
Істі қадағалау тәртібімен қарау кезінде сот істе бар материалдар
бойынша шағым. Наразылық дәлелді шегінде бірінші, апелляциялық сатыдағы
соттар шығарған сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексереді. Сот
құрамы үш судьядан кем болмауы тис. Істі қарағаннан кейін сот қаулы
шығарады.
7-Заң күшіне енген сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша
қайта қарау сатысы.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша бұл ерекше саты деп аталады.
Шешімдерді жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарауға мыналар
негіз болады
1) іс үшін елеулі маңызы бар, арыз берушіге белгілі болуы мүмкін емес
мән-жайлар;
2) заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, заңсыз немесе
дәлелсіз шешім шығаруға негіз болған куәнің біле тұра берген жалған жауабы,
сарапшылардың біле тұра жасаған жалған қорытындысы, аудармашының біле тұра
теріс жасаған аудармасы, құжаттардың немесе айғақтық заттардың жалғандығы;
3) заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, тараптардың, іске
қатысушы басқа адамдардың немесе олардың өкілдерінің қылмыстық әрекеттері
не болмаса судьялардың осы істі қараған кезде жасаған қылмыстық әрекеттері;
4) сот шешімін шығаруға негіз болғанбасқа орган қаулысының бұзылуы.
Шешімді, ұйғарымды немесе қаулыны жаңадан анықталған мән-жайлар
бойынша қайта қарау туралы осы шешімді, ұйғарымды немесе қаулыны шығарған
сотқа арыз береді. Олар іске қатысқан адамдар немесе прокурор. Мұндай
арызды іске қатысушы адамдар қайта қарау үшін негіз болатын мән-жайлар
анықталған күннен бастап үш ай ішінде бере алады. Бұл саты бойынша қайта
қарау негіздері ҚР АІЖК-нің 404-бабында көрсетілген.
2.3.Азаматтық іс жүргізу құқығы. Оның пәні мен жүйесі
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді қарап, шешім шығарып
және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан тұратын ұлттық
құқықтың бір саласы. Ол сот органдарының сот ісін жүргізудегі қызметін,
судьялардың қызметін, іс жүргізуге барлық басқа да қатысушылардың қызметіне
байланысты туатын қатынастарды реттейді. Азаматтық істер жүргізу тәртібімен
ұлттық құқықтың кейбір басқа да салаларынан туып отыратын даулар қаралып,
шешіледі. Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын бұлжытпай сақтап отыру
бұл істерді қарап шешетін сот органдарына әрбір істің ақиқатына жетуге
кепілдік береді, демек мұның өзі сайып келгенде, жеке адамның құқығын,
қоғамның мүддесін, мемлекеттің игілігін пәрменді де жан-жақты қорғауға
мүмкіндік береді.
Сот төрелігін жүзеге асыруда қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық
іс жүргізу құқығы құқық жүйесінде дербес құқық саласы болып саналады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық іс жүргізу болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізудің пәндерін бір-
бірінен ажыраты білу керек. Олардың ұғымдарын айта кету керек. Азаматтық іс
жүргізу құқық жүйесі екі (Жалпы және Ерекше) бөлімнен тұратынын ескерген
жөн. Жалпы бөліміне жалпы ережелер Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері
мен принциптерін, ведомстволық бағыныстылық және соттылық туралы жалпы
ережелерді, сот хабарлаулары мен шақырулары туралы жалпы ережелерді, іс
жүргізу мерзімдерінің жалпы ережелерін және т.б. жатқызуға болады. Ерекше
бөлімінебірінші сатыдағы сотта іс жүргізуді, бұйрық арқылы іс жүргізуді,
талап қою бойынша іс жүргізуге, ерекше талап қоюмен іс жүргізуді, ерекше
іс жүргізуді, сот қаулыларын қайта қарау бойынша іс жүргізуді, жойылған сот
ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына келтіруді, халықаралық процесс
және т.б. жатқызуға болады.
Азаматтық сотта іс қарау саласында құқықтық реттеу әдістері
императивтік және диспозитивтік болып бөлінеді.
Процессуалдық құқықтық кепілдіктер. Азаматтық процессуалдық
нормалардың жүйеленуі реттеуші, дефинитивтік, жалпы, арнайы, ерекше,
императивтік, диспозитивтік, құқық беруші, міндеттеуші, рұқсат етпеу
нормалары. Азаматтық іс жүргізу құқықтық нормалардың құрылымы гипотезалар
(бір жақты, екі жақты, белгіленген, белгіленбеген және т.б.), диспозициялар
(жай, сипаттамалы, сілтемелі, бланкеттік), санкциялардың түрлері.
2.4.Азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары
Азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары дегеніміз – азаматтық іс
жүргізу әрекеттер тәртібін реттейтін жалпы және деректі ережелер,
нормативтік-құқытық актілер. Азаматтық істерді жүргізу заңдары- азаматтық,
отбасылық, еңбектік-құқықтық қатынастардан туатын даулар жөніндегі істерді,
әкімшілік-құқықтық қатынастардан туатын істерді және ерекше сипаттағы
істерді қарау тәртібін белгілейді. Бұл заңдардың құрамына ҚР АІЖК-сі және
басқа заңдар кіреді. Ең алдымен заң күші жоғары ҚР Конституциясы туралы
айту керек және оның оннан аса баптары азаматтық іс жүргізу әрекеттерге
жататынын ескеру қажет. Мәселен, ҚР Конституциясының 14-бабының 1 бөлігінде
былай жазылған Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Содан кейін
азаматтық іс жүргізу құқығына келесі номативтік актілердің қандай байланысы
бар екенін айту қажет ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы
конституциялық заңы, Халықаралық шарттар. Мына азаматтық іс жүргізу
құқығының нормалары бар заңдарын оқып танысу керек. Оған қоса соттық
прецеденттер және әдет-ғұрыптарды да жатқызылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі бастауы – ҚР АІЖК-сі болып
танылады.
Азаматтық іс жүргізу заңының мерзімдегі және кеңістікте қолданылуы.
Заң белгілі бір мерзімде күшіне енеді және оның күші бір мерзімде
тоқтатылуы немесе жойылуы мүмкін. Жалпы ережеге сәйкес ҚР-ның заңдары
баспасөзде жарияланғаннан кейін, егер олардың өздерінде күшіне ену мерімі
көрсетілмесе, ол қабылданған мерзімінен бастап күшіне енеді. Ал заңда
көрсетілсе, 10 күннен кейін ресми түрде күшіне енеді. Ал заңда көрсетілсе,
ол қабылданған мерзімінен бастап күшіне енеді. Мысалы, ҚРАІЖК-сі 1999 жылғы
13 шілдеде қабылданды, ал бұл кодекс заң күшіне 1999 жылғы 1 шілдеде енді.
Азаматтық сот ісін жүргізу іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін
қабылдау кезіне қарай күшіне енген азаматтық іс жүргізу заңдарына сәйкес
жүзеге асырылады. Жаңа міндеттер жүктейтін, процеске қатысушыларда бар
құқықтардың күшін жоятын немесе оларды кемітетін, олардың пайдаланылуын
қосымша шарттармен шектейтін азаматтық іс жүргізу заңының кері күші
болмайды.
Азаматтық іс жүргізу заңы мемлекеттің бүкіл аумағында қолданылады.
Жалпы ереже бойынша жаңадан шығарылған заңның кері күші болмайды, егер ол
туралы арнайы заңда көзделмесе№ Сот қажетті түрде процессуалдық әрекеттер
жасау кезінде заң күші бар процессуалдық әрекеттер жасау кезінде заң күші
бар процессуалдық әрекеттер жасау кезінде заң күші бар процессуалдық
нормативтік актіні қолданады.
2.5Азаматтық іс жүргізу құқығының өзге құқық салаларымен ара байланысы
Азаматтық іс жүргізу құқығын зерттеу үшін мемлекет және құқық теориясы
мен тарихының мәні, негізгі қолданылатын ұғымдар мен категорияларын еске
алу керек. Ааматтық іс жүргізу құқық өзге салалық құқытық пәндер жүйесінде
ерекше орын алады. Құқықтық институттар мен нормалар ара байланысы, ұқсас
құқықтық реттеу салалары бар.
2.6.Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні мен жүйесі Азаматтық
іс жүргізу құқығы ғылымы – азаматтық іс жүргізу мен азаматтық іс жүргізу
құқығының маңызды проблемалары бойынша ғылыми білімдердің жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының пәні
- тәжірибеде оның қолданылуымен тығыз байланыстағы азаматтық іс
жүргізу құқығының өзі;
- азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары;
- шетел мемлекетіндегі азаматтық іс жүргізу құқығы.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық ғылыми теориялық және тәжірибелік мәні
бар бірқатар жалпы мәселелерді қарастырады құқық пәні, принциптерді
(қағидаларды) оқыту туралы, іс жүргізу құқықтың қатынастары мен оның
субьектілерін, талап теориясы туралы, дәлелдеу туралы және т.б. – жалпы
бөлімі. Азаматтық іс жүргізудің әр сатысына байланысты маңызды
проблемаларды зерттеу, олардың ерекшеліктерін, мәнін қарастыру – ерекше
бөлім. Ғылым азаматтық іс жүргізу құқығының біртұтас және оның жеке
институттарының тарихи дамуын зерттейді.
2.7.Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары.
Азаматтық іс жүргізу құқықғының пәні, әдісі, жүйесі мен қағидаттары.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б.Қ қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай –
ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін жетілдіруге,
сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы бөлікпен
қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қояды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 76 бабы).
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген
өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның 75 бабы).
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттарда қаралатын істердің көпшілігі азаматтық істер болып табылады. Бұлар-
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, қаржы, салық және
ведомстволық бағыныстағы соттардың қарастылығына жатқызылған басқа да құқық
қатынастарынан туындайтын даулар.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу туралы
заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық істерді
жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады, оның
да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу құқығының
реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни азаматтық
сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар
болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті субъектісі
мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер соттан
қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә, сарапшы
және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының
жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске басқа
да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу кодексінің 5
бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс және мерзімінде шешуі
тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық сот ісін жүргізу
құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, әлеуметтік
әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың алдын алуға, азаматтарды
заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың құқығы, ар-ожданы мен
қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу рухында тәрбиелеуге
жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық құқықтар мен
бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін жүргізудің барлық
кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін аса қатаң сақтауды
талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып табылады.
Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа да
субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе материалдық
салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің сотқа
қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар болады.
Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын реттейтін
материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz