Тауарлық немесе тауарлық емес фирмада болатын өндірістік және жеке түтынуга арналған ендірілген өнімдер мен көрсетілген қызметтер ақша арқылы сатыладм

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

• ақша аішалымыньщ ұғымы жоне оныц құрылымы;
• тауар аішалысыныц ақша айпалысымен озара байланысы;
• ақша айпалымыи ұйымдастырудыц пршщиптері;
• ақіиа айпалысыпыц ұғымы;
• қолма-қол ақша айыалысы;
• есеп айырысу қүжаттары;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысу формалары;
• қолма-қол ақша айналысы және оны ұйымдастыру;
• ақша айналысыныц заңы;
• ақша массасы және ақша айналысының жылдамдығы;
• ақша агрегаттары;
• ақша айналысын басқарудың жәгіе реттеудің өлшемдері.

Ақша айналымы және оның құрылымы. Ақша айналысы
Ақша айналыеы ұдайы өндірістік процестің эр түрлі жақта-рын бейнелейтін әтс
күрделі жүйе.
Тауарлық немесе тауарлық емес фирмада болатын өндірістік және жеке түтынуга
арналған ендірілген өнімдер мен көрсетілген қызметтер ақша арқылы сатыладм.
Ақшаның кемегімен табыс, оның ішінде қосымша өнімніц қүиы қалыптасады әрі
бөлінеді.
Сондай-ақ, ақшаның көмегімен несие мен басқа қаржы ре-сурстары қалыптасып,
қайта бөлінеді жэне пайдапанылады. Бұл арада шаруашылық жүргізуші органдар
мен жекелеген кәсіп-керлер арасындағы, олардың мемлекет арасындағы,
шаруашылық жүргізуші субъектілер және олардың жұмыскерлері арасындағы,
халық пен мемлекеттің арасындағы, сондай-ак жеке азаматтар-дың арасындағы
тікелей ақша қатынасында қолма-қол ақшасыз иемесе қолма-қол ақшалай формада
есеп айырысулар болады. Бүл жагдайда есеп айырысудың қолма-қол ақшасыз
формасы мен қолма-қол ақша қозғалысы бір-бірімен өзара тығыз әрекеттесіп,
бірыңғай ақша айналымын құрайды. Сондықтан да барлық ақша қызметтерінің
олардың тауар айналысының процесіне қызмет етуі барысында, өндірісті
үлғайту процесінде жалпы ұлттық өнім-нің (ЖҰӨ) және ұлттык табыстың (¥Т)
жиынтық құнын қалып-тастыру, бөлу және қайта бөлу барысында пайдаланылуы
ақша айналымын қалыптастырады.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында, олар мен халық-тың арасында,
жекелеген азаматтардың арасында тауарлар мен қызметтерді өткізу себебі
бойынша орын алатын ақшалай есеп айырысулар ақша айналымының көп бөлігін
құрайды.
Алайда, ақша айналымы тауар айналымының ақшалай жағын гана білдірмейді.
Ақшалай айналымның жиынтық көлемі кәсіп-орындардың, үйымдардың және
халықтың өткізген тауарлары мен қызмет бағаларының сомасынан әрдайым көп
жоғары бо-лады. Мүны ақша қызметінің тауарлар мен қызметтерді сату және
сатып алумен ғана шектелмейтіндігімен түсіндіруге болады. Ақшаны шаруашылық
жүргізуші органдар жұмысшылар мен қызметкерлерді ынталандыру мақсатында
оларға еңбекақыны төлеу үшін пайдаланады. Ақша, сондай-ақ жәрдемақы, зейнет-
ақы, шәкіртақы, сақтандыру, айыппүл және т.б. төлемдер үшін пайдаланылады.
Жалпы ақша айналымының көп бөлігін - ұлттық табыстың қалыптасуымен,
бөлінуімен және қайта бөлінуімен байланысты жүзеге асатын айналым құрайды.
Ұлттық табыстың қалыптасу сатысында ақша айналымы шаруашылық органдардың
да, жеке азаматтардың да төлемдерін бейнелейді. Тауарларды өн-діру мен
өткізу процесінде қалыптасатын шаруашылық орган-дардың таза табысы пайда
мен айналымнан апынатын салыққа бөлінеді. Мемлекеттік бюджеттің табысана
айналымнан алына-тын салық пен пайданың бір бөлігі толық аударылады. Халық
та өз табысының бір бөлігін мемлекеттік бюджеттің табысына ау-дарады.
Ақша айналымының біршама бөлігі мемлекеттік бюджеттің табысын пайдалану
сатысында, яғни әлеуметтік қажеттіліктерді, экономиканы, мемлекетті,
капиталдық шығындарды жэне т.б. қаржыландыруда жүзеге асады.
Ақша айналымының бір бөлігіне банктің несиелік ресурс-тарын жүмылдыру және
оларды орналастыру (инвестицияны не-сиелеу) жатса, тағы бір бөлігіне
сақтандыру бойынша төлем, зей-нетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және т.б.
төлемдері жатады.
Ақша айналымының жалпы көлеміне халықтың түрғын үй, коммуналдық қызмет,
газ, электр эиергиясы, жылу энергиясы, байланыс қызметі жэне кәсіпкерлердің
тұрмыстық қызметі, көлік және басқа да осындай қызмет түрлері үшін төлейтін
төлем-дермен байланысты айналым да кіреді.
Осылайша, бүкіл ақша айналымы қолма-қол ақша айналы-мына және қолма-қол
ақшасыз айналымға бөлінеді, сондай-ақ, ол төменде келтірілген ретінде де
бөлінеді:
-
тауарлық сипаттағы, яғни өнімдерді өндіру мен өткізу процесін
бейнелейтін ақша айналымы;
-
еңбекақы төлеумен сақтандыру төлемдерін төлеумен, коммуналдық
қызмет төлемдерін төлеу, халықтық, көлік-тік, тұрмыстық және тағы басқа
төлемдермен байланысты орын алатын тауарлық емес сипаттағы ақша айналымы.
Сонымен, ақша айналымы төлем қүралы және айналыс құ-ралы қызметінде
төлемдердің ақша арқылы жүзеге асатын процесінде қалыптасатын
кэсіпорыыдардың, шаруашылық, мем-лекеттік, жеке және кооперативтік
үйымдардың, қаржы және несие мекемелерінің, халықтың қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Қолма-қол ақшаның комегімен және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу
тәртібімеи жүзеге асырылатын жоғарыда аталған әрі элі атала қоймаған барлық
ақшалай төлемдердің жиынтығы ақша айналымының мазмұнын құрайды.
Экономика тиімді басқарылғанда ғана ақша айналымын дү-рыс ұйымдастыруга
болады. Ақша айналымы экономикаға оң әсерін де, теріс әсерін де тигізуі
ықтимал. Шаруашылықты жүр-гізудің тәжірибесі мемлекеттің бірыңғай эмиссия,
несие, есеп айырысу орталығы болып табылатын банктің (ҚР Ұлттық банк) ақша
айналымын шоғырландырып басқаруының мақсатқа лайық-тығын дәлелдеп берді. Ол
елдегі ақша айналымы мен ақша айналысына жауапты ұйым.
Ақша айналымы мынадай принциптердің негізінде ұйым-дастырылады:
- барлық ұйымдар мен мекемелер, шаруашылык органдары өз ақшаларын банктерде
сақтауы керек;
- шаруашылық органдарының арасындағы ақшалай есеп айырысу, әдетте, қолма-
қол ақшасыз аударымдар мен өзара талаптарды шегеру жолымен жүзеге
асырылады;
- есеп айырысу құжаттары тек банктер мен байланыс ор-гандары арқылы өтетін
төлемдер үшін пайдаланылады эрі олар айналыстың несие құралы бола алмайды;
- төлемдер тек төлеушінің келісімімен ғана жүзеге асыры-лады. Бүл
келісімшарт тәртіптерінің сақталуына тиімді бақылауды ұйымдастыруда маңызды
рөл атқарады.
Мынаны айрықша айта кету керек, ақша өзінің айналысында қолма-қол ақша
айналысынан колма-қол ақшасыз айналысқа жә-не осыған керісінше қолма-қол
ақшасыз айналыстан колма-қол ақша айналысына үдайы өтіп отырады. Мәселен,
банкке қолма-қол ақшамен берілетін сауда ұйымдарының түсімі олардың есеп
айырысу шарттарында қолма-қол ақшасыз ақшалай қаражатқа айналады, олар
осылайша өз жабдықтаушыларына ақша сомасын аудара алады. Соңғысы
(жабдықтаушылар) өз шоттарына кеп түскен бүл ақша сомасын жүмысшылар мен
қызметкерлердің қолма-қол ақшасымен еңбекақысын төлеу үшін пайдаланады.
Ақша банк кассасынан шаруашылық органдардың кассасына, шаруашылық
органдардың кассаларынан халыққа, халықтан сау-да-саттық, түрмыстық,
көліктік кассаларға және мекемелерден банк кассасына түсіп, ұдайы ауыспалы
айналым жасап, қозғалыс үстінде болады. Мүның бэрі ақша айналымының
бірыңғай болатынын көрсетеді. Бірыңғай ақша қолма-қол ақшасыз есеп айы-
рысулар да және қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайда-ланылады.
КСРО түсында ақша айналымы жэне ақша айналысы ұғымдарының арасында
нақты шекара болды.
Ақша айналысы тек қолма-қол ақшаның қозғалысын ғана қамтиды, ал ақша
айналымына қолма-қол ақша қозғалысы да, қолма-қол ақшасыз айналымы да
кіреді. Ақша айналымы ақша айналысына қарағанда сыйымдылығы жоғары, яғни
мағынасы кең ұғым болды.
КСРО-ның қүлауына байланысты бағаның еркіне жіберілуі, орталықтандырылған
басқарудан нарықтық қатынасқа көшу ба-рысында ақша айнальшы мен ақша
айналысы арасындағы айыр-машылық жойылып, қолма-қол ақша қозғалысын және
қолма-қол ақшасыз айналымды бір-бірінен ажырату мүмкін болмай қалды.
Бүл қолма-қол ақша қозгалысы мен қолма-қол ақшасыз ай-налымның бірдей күшке
ие болғанын білдіреді, ал ақшаның бір формадан басқа формаға ауысуы
шаруашылық органдардың, кә-сіпкерлердің және жеке түлғалардың нақты
қажеттіліктеріне қа-рай орын алды.
Осы заманғы нарыктық жағдайда ақша айналымы мен ақша айналысы үғымдары
бір-бірімен осылайша теңесті. Ақша айналысы - бұл елдегі тауарлық және
тауарлық емес сипатта-рына қызмет ететін қолма-қол ақша және қолма-қол
ақшасыз формаларындағы ақша қозғалысы болып табылады.
Ақша айналысы екі формада алға шығады: қолма-қол ақша айналыеы және қолма-
қол ақшасыз айналыс. Қолма-қол ақшасыз айналыстың артықшылықты жақтары көп,
өйткені қолма-қол ақ-ша айнапысының қолма-қол ақшаны шығарумен,
тасымалдаумен, сақтаумен байланысты шығындары болады, оның үстіне, қолма-
қол ақшаның тоиалу қаупін де естен шығармаган дұрыс. Ақшаны қолма-қол ақша
формасынан қолма-қол ақшасыз формаға немесе осыған керісішие қолма-қол
ақшасыз формадан қолма-қол ақша формасына ауыстыру (қүю) түрғысынан
келгенде бұл арада еш-қандай проблема болмайды, ойткені тауар өндірісі мен
тауар айналысы ақша айналысыныц объективі негізі болып табылады.
Алайда ақша айналысы тек тауар айналысының қайталау-шысы ғана емес. Бүл екі
процесс біршама оқшау жүзеге асады. Тауарлардың алмасуына ықпал ететін ақша
айналыстан шықпай-ды', осы айналыстың ішінде ұдайы болады, ал тауарлар
сатыл-ғаннан кейін айналыстан шығып, тұтынылады. Мүнда тауар ай-налысы
бастапқы, ал ақша айналысы екінші сипатта болады. Тауар айналысы ақша
айналысын тудырады.
Ақша айналыста жүріп, бірде айналыс қүралының (қолма-қол ақша) қызметін,
бірде төлем қүралының (қолма-қол ақшасыз) қызметін кезек (ауысып)
орындайды. Олай болатын болса, ақша айналымы барлық ақша қатынастарын
бейнелеуші болып табы-лады, яғни ол айналыс құралы ретінде және телем
құралы ретінде ақша қызметтерін танытады.
Қолма-қол ақша мен қолма-қол ақшасыз айналымдары ішкі төлем айналымын
шетелдік валюталардың еркін еніп кетуіне тосқауыл қойылғанда ғана
біртүтастығын сақтай алады.
^ ^ Қолма-қол ақшасыз айналыс О.4.. және оны ұйымдастыру____
Қолма-қол ақшасыз айналыс ақша айналымының бір бөлігі болып табылады әрі
қолма-қол ақшаны пайдаланбай, яғни есеп айырысудың бірінен екіншісіне ақша
аудару немесе борыштарды өзара шегеру жолымен жүзеге асырылатын төлемдердің
жиын-тығын білдіреді.
Қолма-қол ақшасыз айналым екі түрге бөлінеді: тауарлық айналым және тауарға
қатыссыз айналым. Негізгі артықшылықты айналымға тауарлық айналым жатады,
ол қоғамдық жиынтық өнімнің өндірілуі мен сатылу процесін тікелей
бейнелейді.
Айналымның тауарлық қолма-қол ақшасыз айналыс қүрамы-на тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін хылықтың, кәсіп-орындардың, ұйымдардың жэне
мекемелердің қолма-қол ақша-сыз аударымдар жолымен жүзеге асырылатын
төлемдері кіреді. Тауарға қатыссыз қолма-кол ақшасыз айналымда кәсіпорын-
дардың, ұйымдардың, мекемелердің, сондай-ақ халықтың ұлттық табысты
қалыптастыру, бөлу жэне қайта бөлу, амортизациялық аударымды қайта бөлу
процесіндегі төлемдері, айналымдағы қаражат пен пайда, банктің несиелеуі,
сақтандыру және басқа да тауарға қатысы жоқ төлемдер көрініс табады.
Тауарға катысы жоқ қолма-қол ақшасыз төлемдерге жата-тындар: еңбекақыдан
үсталатын салық төлемі; тұрғын үй, комму-налдық, тұрмыстық, пошталық және
т.б. кызмет төлемдері; не-сиені өтеудің төлемі және қолма-қол ақшасыз есеп
айрысу ар-қылы жүзеге асырылатын басқа да төлемдер.
Ақша айналысын оңтайлы үйымдастырып, оны нығайту үшін және ақша айналымын
жылдамдату үшін эрі көлік (тасымалдау) шығындарын азайту үшін қолма-қол
ақшасыз есеп айырысудың салаларын одан ары ұлгайтып, жетілдіруіміз қажет.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жолымен кэсіпорындар мен үйымдар ара-сында,
олар мен олардан саты бойынша жоғары түрған ұйым-дардың арасында, олар мен
мемлекеттің және қаржы-несие меке-мелерінің арасында есеп айырысулар жүзеге
асырылады. Бүгінгі таңда халықпен есеп айырысуда қолма-қол ақшаның
қолдамылу салалары кеміп келеді. Еңбекақы беру, коммуналдық, пошталық
төлемдер және басқа да шығындардың көп бөлігі қалаларда банк-тердегі салым
ақшадан пошта бөлімдерінен, пластикалық карточ-калармен аудару арқылы қолма-
қол ақшасыз жүзеге асырылады, сондай-ақ сатып алынған тауарлардың төлемдері
дүкендерде чек-тер мен пластикалық карточкалар арқылы төленеді. Осы шара-
лардың барлығы қолма-қол ақшаның пайдаланылатын салаларын кемітуге, қолма-
қол ақшасыз есеп айырысудың үлссін арттыруға мүмкіндік береді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың артықшылықтары мы-нада:
~~ ол банк жүйелерінің несиелік ресурстарын арттыруға, не-сие қатынасын
дамытуға мүмкіндік береді;
-
ол айналымга аса қажетті қолма-қол ақша сомасының тұтынылуын
кемітеді;
-
ол трансакциялық шыгындардың (банкноттар мен тиын-дарды басып
шығару, еақтау, тасымапдау, санау түріндегі айналысшығындары) кемуіне
мүмкіндіктудырады;
-
ол банктердің дәлдікті қажет ететін жұмысында есеп айы-
рысуларды және қаражат айнапымын шапшаңдатады;
-
қолма-қол ақшасыз есеп айырысу процесінде шаруашы-лық
органдардың төлем қабілеті артады әрі келісімшарт міндеттемелерін орындауға
мүмкіндік алады. Нәтижесін-де олардың қаржылық жағдайлары түрақталып,
жұмыста-рыныңтиімділігі мен пайдалылығы жоғарлайды.
Мынаны айта кету керек, қолма-қол ақшасыз айналыстың аталған барлық
артықшылықтары есеп айырысулар үнемі жүзеге асырылғанда ғана нақты шындыққа
айналады. Есеп айырысулар үнемі жүзеге асуы үшін қолма-қол ақшасыз
айналымды ұйымдас-тыруда белгілі бір принциптері сақталуы керек.
Оған мыналарды жатқызуға болады:
-
Төлеушілердің банктерді және қолма-қол
ақшасыз есеп айырысудың түрлерін таңдаудагы еркіндік принципі. Бүл принцип
әлеуетті клиентке қызмет көрсету мэдиенеті жоғары әрі есеп айырысу
операцияларын жылдам және дәл орындай алатын банктерді таңдауға, сондай-ақ
келі-сімшарттағы шарттардың орындалуын қамтамасыз ететін қолма-қол ақшасыз
есеп айырысудың мақсатқа лайықты түрлерін таңдауға мүмкіндік береді.
Төлеушінің төлем келісімінің міндетті түрде бөлу прин-ципі, яғни төлеушінің
төлеуге келісім бергені немесе бер-мегені туралы ақпарат міндетті түрде
болуы керек. Мұ-ның мағынасы мынадай; шот иесінің шотгағы қаражатын банк
төлемдердің белгіленген кезегіне қарай әрі шотта қалған қаражаттың шегінде
төлем үшін жүзеге асырады. Соңғысы (шот иесінің шоттағы қаражатының шегінде
тө-лемнің жүзеге асырылуы) төлемнің қамтамасыз етілу прин-ципін немесе
төлеушінің өтімділік принципін білдіреді.
-
Төлемнің мерзімділік принципі. Бүл
принциптің эконо-микалық мағынасы мынадай: ақшалай қаражатты алушы
қаражаттың келісімшартта көрсетілген мерзімде өзінің шотына аударылуына
мүдделі. Төлемді уақтылы алудың маңызы өте зор.
-
Барлық қатысушылардың келісімшарт
қатынастарының сақталуына мүліктік жауапкершілік пен есеп айырысу
ережесінсіз бақылауды жүзеге асыру принципі.
Есеп айырысудың барлық принциптері бір-бірімен өзара ты-ғыз байланысты
болғандықтан бұлардыц біреуінің бұзылуы екін-шісінің бұзылуына әкеп
соқтырады, Барлық қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар шаруашылық оргаидардың,
кәсіпкерлердің бір шоттан екіншісіне ақша аудару туралы немесе өзара
тараптарды шегеру туралы банкке берген тапсырмаларын білдіретін есеп
айырысу қүжаттары негізінде жүргізіледі. Есеп айырысу құжатта-рының
қозгалысы мен құжат айналымын бір-бірінен бөліп қарастыру қажет. Есеп
айырысу құжаттарының қозғалысы -бұл құжаттардың есеп айырысудың басынан
бастап аяғына дейін қозгалыс тармақтары бойынша дәйекті жүйелі өтуі. Ал,
қүжат айналымы есеп айырысу қүжаттарының қозғалысына қажетті уақытпен қоса
есеп айырысуға қатысты әр түрлі операциялардың жүзеге асырылатын уақьпты да
қамтиды. Есеп айырысу құжатта-рынатөлем тапсырмалары мен айырысу чектері
жатады.
Қолма-қол акшасыз есеп айырысу жеке және заңды түлға-лармен оларға тиісті
шот ашқан банк арқылы жүргізіледі. Ол шоттар мынадай болады: есеп
айырысатын, ағымдағы, депозиттік және валюталық. Шот жай жэне
контокорренттік ағымдағы бо-луы да мүмкін. Есеп айырысу шоты, депозит шоты
және валюта шоты меншік түрлеріне қарамастан барлық заңды тұлғаларға
ашылады. Ағымдағы, депозит жэне валюта шоттары коммер-циялық қызметпен
айналыспайтын заңды және жеке түлғаларға ашылады.
Есеп айырысу қызметі үшін банк пен клиент арасында банк-тік шот
келісімшарты - екі жақты дербес азаматтық-құқықтық келісімшарт бекітіледі.
Банктер мен басқа несие мекемелері өзара есеп айырысуы үшін бір-бірінде
корреспонденттік шот ашады әрі бір банк ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.