Салықтық бақылаудың қарапайым мәселелері
Мазмұны
Кіріспе 4
І Бөлім. Қаржылық бақылау жүйесіндегі салықтық бақылау, оның
экономикалық мәні және мазмұны 7
1.1 Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары 7
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері 22
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоманттандырылудың
рөлі 29
ІІ Бөлім. Қазақстан Республикасындағы салықтың бақылаудың
жағдайын талдау 41
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастыру және жүргізу 41
2.2 Салықтың бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерді талдау 51
2.3 Салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау 56
ІІІ Бөлім. Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері мен оларды
шешудің кейбір жолдары 59
3.1 Салық төлеушілерді таңдаудағы статитистикалық әдістерді
қолдану қажеттігі 59
3.2 Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің
кейбір жолдары 61
3.2.1 Салықтық бақылаудың қарапайым мәселелері 62
3.2.2 Оффшорлық аймақтардың заңсыз қолданылу мәселесі 62
3.2.3 Салықтөлейшілермен келтірілген фирмаларды пайдалану
мәселесі 65
Қорытынды 68
Пайдаланылған әдебиеттер 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап өзектілігі
мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу:
жергілік және мемлекеттік даму бағдарламасының қаржымен қамтамасыз етуді
молайтудағы әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу,
жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен
шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті
бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті
жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол
бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық бақылаушының қызметін тиімді
ұйымдастырудың теориялық мәселелерін енгізу және салықтық түсім жоспарының
жоғарылауының жетілдірілуі, салықтық бақылау жүргізудің әдістемелігін
жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі құзыретін жоғарылату,
салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде бақылау жүргізуді
орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре түсу және оны басқару
саясатына арнайы ғылыми негіздеме жасау арқылы пәндік статус әперу.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық
жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын
орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін
кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі
туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн өскен
сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани шығындарын
қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы күшейе
түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі даму
бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы,
оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең
және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған
және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер
жарияланып жүр. Ғалымдар мен практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау
тақырыбы кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген.
Тіптен салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан
түсінік. Өкінішке орай салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық
жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан
Республикасында қазірше жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және
салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол
арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер
мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова,
Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова,
Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов,
М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин,
А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова,
Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов,
М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова
және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік
қаржылық бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі
қарай зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
• салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
• салықтық бақылаудың нысандары мен түрлерін қарастыру;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
қарастыру;
• еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуін
талдау;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау;
• салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
• салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, жүйелілік, экономикалы-математикалық моделдеу және
логикалы-мәнді талдау. Тәжірибелік мәліметтердің талдануы топтастыру,
таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі ақпараттық технологиялардың
қолданылуымен жүргізілген.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сегіз сұрақты қосатын
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні және мазмұнының
жалпы сипаттамасы
1.1. Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен өзінің
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі бір
талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.[1]
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі; 2) қаржылық
операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін қамтамасыз ету
мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және ақшалай ағымдарды
басқарудың ажырамас элементі.1 Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды салық
органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады”2 деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.3
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.1
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің
қаржылық базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне
бақылауды жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында.
Бақылау функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде
барлық экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және
жүргізуге объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың
объективті жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну
қажеттігінің және жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды.
Сондықтан бақылау функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін
фискалдық функциямен байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре
алмайды. 2
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады. Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік)
мағынада қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері
мен нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды бұл процесті құрайтын ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз
етілген қатынастар аясы деп те анықтауға болады.1 Сөйтіп, салықтық
бақылаудың мәні мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуінде деген тұжырым жасауға болады. Мұнда, салықтық бақылауды салық
механизмінің құрылуындағы және жүзеге асырылуындағы объективті сипаттағы
қатынастар жиынтығы және ол әрқашан салық механизмінің жетілдірілуін
қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді.1 Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық
бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы
және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын
да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.1
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.2
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама шеңберінде,
мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі
бір ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. а) Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және ә) қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизімінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бұл процестерді келтірілген ретке сәйкес 1.1.-сызбада белгіленгендей
көрсетуге болады.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының сәтті
жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары
негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп білеміз. Салық
салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық, үнемділік,
әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға белгілігіне
байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын тиімді
пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты қарастырады,
яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материалдық база
және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
Экономикалық және құқықтық әдебиеттерде салықтық бақылаудың мәні тек салық
заңдылықтарын сақаталуындағы дұрыс есептелінуі мен төленуін бақылау деген
тұжырнама кеңінен таралған. Бұл көзқарастар салық органдарының өздігінен
шынайы өркениет жасамауына негізделінеді. Бақылауды ұйымдастырудың дамуы
соңғы жылдары салық заңдарынан тұрақсыздығы салдарынан, салық комитеті
жұмысын ұйымдастырудағы мәселелердің туындауынан,салық төлеушілердің салық
жүйесіне деген теріс пиғыл әсерінен көп қиындықтарға тап болуда. Бұл
салықтық бақылауды ұйымдастыру және әрекет ету барысында көрініс беруде.
Бірақ соған қарамастан бүгінгі қоғамда салық түсімдерін бақылаудың
мағынасы, оның экономикалық және қоғамның әлеуметтік салаларына әсері
туралы салыстырмалы түрде бірқатар ойларды түйіндеп, оны әрі қарай дамыту
қажет екенін көруге болады. Салықтық бақылаудың негізгі міндеті – заңды
бұзған тұлғалардың жауапкершілікке тартылудан құтылып кету мүмкін еместігін
түсіну. Әрине, ол үшін салықта бақылауды оны төлеушілерді түгелімен
тексерілуі қамтылуы керек. Салықтық бақылаудың құқықтық қамтылу мәселелерін
біздің ойымызша келесі тұрғылардан зерттеу қажет.
Салық жүйесінің функциялануының құқықтық базасының бақылауды жүзеге
асыруға және оның тиімділігіне әсер етеді.
Салықты бақылаудың нәтижесі тек салықты төлеушілердің заңсыздығы мен
қатар, салық органы қызметкерлері тарапынан жіберілетін ескерту керек.
Салықтық құқық бұзушылықты талдау негізінен төменгі жағдайларда заң
бұзушылықтар жиі кездеседі:
- қосылған құн салығы салым айналуын анықтауды;
- салық органдарына есеп бермейтін тіркеуде жоқ, шот-фактуралары мен
реквизиті жоқ жеткізушілердің қосылған құн салығын есепке жатқызуда;
- қосымша құн салығы бойынша жеңілдіктерді дұрыс қолданбау;
- айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептеуде.
Салық төлеушілердіңелеулі бөлігі өздерінің салық міндеттемелерін
есептеуі және де салық органдарына шағымданудағы өтініштер жасауы қисынсыз.
Себебі салық төлеушілер салықтың төлемдік мөлшерін барынша төмендетуге
тырысады. Сондықтан салық алынатын объекті алдымен әрқашанда тексерілуі
тиіс. Салық төлеушілер өз мүддесінің пайдасына жасау үшін әрқашанда даулы
мәселелерді туғызады, немесе салық мөлшеріндегі сыбағалы сыбайластықтарға
да жол берілуі мүмкін. Осыған орай салық органдарының алдында тұрған
мақсаттаға қол жеткізуі қажеттілігін бағалау құқықтық құзыретін күшейтудегі
әртүрлі экономикалық талдау әдістерін бақылау процестерін күшейтуге қолдана
білу мен құқықтық шараларды салық мәдениетін арттырып жетілуіне талап
етеді.
Салықтық бақылаудың қамту интервалы – тексерумен қамтылған объектілер
санының жалпы объектілер санына қатынасы. Сонда интервал 0,01-ден 1,0-ге
дейінгі аралықты қамтиды. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық комитеті
мәліметтері бойынша салық төлеушілердің тексерумен қамтылғандарының санының
жалпы салық төлеушілер санына қатынасына тоқталатын болсақ тексерумен қамту
санының коэффициенті:
- 2000 жылы 0,083;
- 2007 жылы 0,142;
- 2008 жылы 0,088;
- 2009 жылы 0,095;
- 2010 жылы 0,099;
- 2005 жылы0,087 болатындығын көреміз.
Салықтық бақылау интервалы 1,0-ге жеткенде, бақылаумен барлық салық
төлеушілер қамтылды деген сөз, бірақ ондай көрсеткішке қол жеткізу мүмкін
болмай отыр.
Автордың ұсынысы бойынша салықтарды өндіруді бақылау коэффициентін
(К) есептеуге келесі формуланы ұсынады;
K=ZV
Мұндағы:
Z – қосымша есептелген салық сомасы
V – жалпы салық түсімдері.
Мысалыға келесі кесте мәліметтерін қараңыз:
1 кесте - ҚР ҚМ Салық комитетінің 2000-2010 жылдардағы бақылау
коэффициенті*
Рет Кезеңдер Қосымша Жалпы Бақылау
саны есептелген салық коэффициенті
салық сомасытүсімдері - K
- Z - V
1 2 3 4 5
1 2006 жыл 22,3 587,0 0,038
2 2007 жыл 29,4 733,9 0,040
3 2008 жыл 40,0 808,0 0,050
4 2009 жыл 59,4 1004,6 0,059
5 2010 жыл 68,3 1103,5 0,062
Ескерту - кестедегі 5-бағанды ҚР СК мәліметтерін пайдалана отырып
автор есептеген.
Қазіргі жағдайдағы салықтық бақылауға жетілдірудің қажеттігі тәжірибе
көрсеткендегі төменгі шарттарда байқалады.
- салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық, әдістемелік және
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі жеткілікті дәрежеде
еместігінен;
- салықтық бақылау субъектісі мен салық төлеуші арасындағы қарым-
қатынастарда кездесетін қиындықтарды, салық төлеушілердің салық
жүйесіне деген онша жақсы емес көзқарастарынан және де салық төлеуден
жалтарушылардың негізінен;
- салықтық бақылау органының қаржылай жеткіліксіз қамтылуынан, яғни
салық жинауға байланысты мемлекет шығынын үнемдеу тек экономикалық емес,
саяси фактор да болып отыр.
Салықты бақылаудың тиімділігі олардың заңды бұзушылықтарды
болдырмауына және салық қарыздықтарын болдырмау мен салық салу объектілерін
көбейту арқылы бюджет тапшылығын жою. Мысалыға келесі мәліметтерді ұсынуға
болады:
2-кесте - Оңтүстік Қазақстан облысында салық комитеті мен облыстық
статистика басқармасының мәліметтері бойынша аудандардағы шаруа қожалықтары
санының салыстырмалы кестесі (01.04.2010 жылға).
№ Аудандық, қалалықСалық Облыстық Айырмасы
салық комитеттерікомитетінің статистика (-кем, +артық)
мәліметі бойыншабасқармасының
шаруа қожалық мәліметі бойынша
саны
1 Бәйдібек 1287 1102 185
2 Ордабасы 3700 4094 -394
3 Отырар 1840 2400 -560
4 Қазығұрт 2068 2931 -863
5 Мақтаарал 15920 19105 -3185
6 Сайрам 5198 5235 -37
7 Сарыағаш 5832 7634 -1802
8 Созақ 443 610 -167
9 Толеби 2235 2545 -310
10 Түлкібас 3138 3394 -256
11 Шардара 4498 4374 124
12 Арыс қаласы 748 181 567
13 Кентау қаласы 183 7045 -6862
14 Түркістан 5033 1031 4002
15 Шымкент 28 43 -15
Барлығы 52151 61724 -9573
Салықтық бақылаудың ақпараттық технологияларын жетілдіруде
төмендегідей мәселелерді шешуді мақсат етіп қою керек:
- әр маманды біліктілігінт арттыру үшін курс семинарлар міндетті түрде
өткізіп отыру;
- компьютерлік бағдарламамен қатар салық заңдарына өзгерістер енуден
салық инспекторы мен оны төлеушілердің ара қатынастарын жетілдіру.
Салықта бақылауды жетілдірудің ең негізгі міндеті оның базасы мен
саласын кеңейту. Салық салу базасы – дегеніміз – Салық кодексі бойынша
мемлекеттік орган оның дұрыс есептелінуімен қатар салық салынбай жүрген
объектілерді есепке алу. Мысалыға бақылау жұмыстары нәтижесінде қосымша
есептелген оның өсу қарқыны келесі мәліметті білдіреді (мың теңге);
2008 ж 2009 ж
Мақтарала ауданы 27478,0 65153,8 237,2%
Сайрам ауданы 22183,5 31422,6 141,6%
Түркістан қаласы 19281,1 29054,6 150,6%
Шымкент қаласы 496964,1 607407,0 122,2%
Қазығұрт ауданы 4953,5 16863,8 340,4%
ОҚО бойынша 727150,4 842259,2 165,8%
Біздің ұйғаруымыз бойынша салық органы жұмысының тиімділігінң
кешендік бағалау мақсатында толық дәрежесін сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
қажет. Оны салық төлеушілердің өздері есептеген деклорациялардағы нақты
салық сомасы мен аймақтағы салық салу базасына есептелуге тиіс сомалармен
салыстыру арқылы алуға болады. Нақты есептелген және есептелуге тиіс салық
сомасының қатынасы – салықтың есептелуінің толық коэффициенті болып
табылады. Бұл көрсеткіш жалпылаушы болып табылады да салық комитетінің
жұмыс кешенінің ұйымдастырылуын қамтиды, салық төлеушілермен өзара қарым-
қатынастардың дәрежесін есепке алады. Коэффициенттің толықболуы салық
комитеті жағдайын зерттеу үшін негіз болуы мүмкін. Бұл көрсеткіш
кәсіпорындардың төлеу қабілетіне және қарыз деңгейіне, т.б.
экономикалықкөрсеткіштерге байланысты емес. Бұл көрсеткіштің енгізілуі
бағалаушы ретіндеөте маңызды мәселелерді: салық салу базасының нақты
есебінің әдісін анықтап шешуді қажет етеді.
Бағалық көрсеткіштерді екітүрге бөлуге болады:
- салық органының жұмысын кешендік санаттаушы;
- салық органы жұмысының әрбір жеке жақтарын сандық және сапалық
тұрғыдан жағдайын көрсетуші.
Есептелген салықтар мен басқа міндетті төлемдер жасалуының
толықтығы және уақтылылығы бақылау тікелей кәсіпорындарда тексерулер
барысында да, салық органдарына түскен банктердің құжаттары
(салықтардың төленуін дәлелдейтін төлем тапсырмаларының, көшірмелері
регистрлерінің және т.б.) негізінде де жасалады.
Кәсіпорындардағы тексерулер, әдеттегінше, өте тиімді болады,
салық төлеушілердің бухгалтерлік есепті ұйымдастырумен төлем тәртібі
деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік туғызады. Сонымен бірге салық
төлеушілер сипатында есепке тіркелген кәсіпорындардың елеулі санын
салық органдары қызметкерлерінің біршама азғандай аппараты бір
мезгілде тексеруге шамасы келмейтіндіктен мұндай бақылау тегіс қамти
алатын бола алмайды.
Мұндай жағдайларда кәсіпорындардың үстінен тегіс қамти алатын
бақылауға салық органдарында әрбір салық төлеуші бойынша және
салықтар мен басқа міндетті төлемдерден әрбір түрі бойынша
есептеулер тағы түсімдердің шұғыл-бухгалтерлік есебін жүргізу арқылы
жетеді.
Салықтың бақылау кезіндегі басқа маңызды мәселе монополистік
бағыттағы корпоративтік құрылымдардың қызметін реттеу болып табылады.
Мысалы, қазіргі уақытта жанар-жағар материалдарды өндіру бойынша шет
елдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейтін Қазақстандық кәсіпорындар
мен компаниялар реттелінбей қалды дерлік. Атап айтқанда, егіс және
астық жинау уақытында Шымкент қаласында жайғасқан Қазақстан
Петролиум компаниясында мұнай өнімдеріне бағалар шұғыл асып кетеді.
Мысалы, 2005 жылдың тамыз-қазан айлары ішінде Ай-80 бензинінің
бағасы екі есеге, Дизел отынына баға 1,8 есеге асып кетті. Бұл
Қазақстанда салықтың заңдылықта ішкі нарықта мұнай өңдеуші зауыттың
өнімін жеткізіп беру бойынша реттеуші құралдардың жоқ екенін және
бұл өнімді пайдаланушылардың жыл сайынғы шығындары орта есеппен
алғанда 40-50%-ға өседі, нәтижеде өнім өндірушілер залал шегеді.
Сонымен қатар, салық заңдылығына сәйкес жанар – жағармай сатушылар
компанияның бас мекемесі орналасқан жеріне барлық басқа жерлерде орналасқан
жанар – жағармай бекеттері бойынша акциздік декларациясын тапсыркға және
төлеуге құқықтары бар. Ал салық органы тарапынан хронометраждық зерттеулер
мен тағы да басқа қадағалау шараларын жанар – жағармай бекеті орналасқан
жері бойынша жасау ыңғайлы. Декларация тапсырған салық комитетіне басқа
аудандардағы бекеттерді бақылау уақыт жағынан тиімсіз, әрі қиын, соның
салдарынан қадағалаусыз қалуы мүмкін. Сондықтан салық заңдылығына акциз
бойынша декларацияны жанар – жағармай бекеттерінің орналасақан жеріндегі
салық комитетіне тапсыруын міндетті етіп өзгеріс енгізу қажет.
Салықтардың бір қатар маңызды қайта өзгертулерді талап етеді.
Мұндай салықтарға жылжымайтын мүлікке салынатын салық. Жылжымайтын
мүлікке салынатын салық әрекетінің механизімін өңдеу жер
кадастірінің жылжымайтын мүліктің кадастірінің , меншік иелері
реестрінің , жылжымайтын мүлікті басқарудың автоматтандырылған
жүйесінің, жерді бағалау мәселелері бойынша заңгерлік кеңес беру
жүйесінің міндетті түрде құруын болжамайды. Келешекте үш салықты
(жерге, кәсіпорындардың мүлкіне және жеке тұлғалардың мүлкіне)
төлеудің орнына заңды тұлғалардың да, жеке тұлғалардың да
жылжымайтын мүлкіне бірыңғай салық енгізуді қарастырған жөн болар
еді. Жылжымайтын мүлікке салынатын мұндай салықты енгізудің мақсаты
– мүлік пен жердің құрастырушы негізінің тиімдірек салық салу
есебінен жергілікті бюджеттердің салықтық табыстарының көбеюі.
Салық саясатының негізгі бағыттарын анықтау кезінде өндіріс
пен оның сапалық көрсеткіштерінің өсуін ынталандырудың ерекше
маңыздылығына сүйену керек. Төлемдер проблемасы - бұл салықтарды есептеу
мен оларды өз уақытында төлеу жөнінде бақылауды қиындататын, жетілген
заңдылық негізінің жоқтығынан жеке тұлғалардың табыстарына және мүлікке
салынатын салықтарды төлету кезінде де кездесіп отырады. Осындай
қиындықтарды шешу мақсатындағы мемлекеттің оңтайлы қадамдарының бірі
ретінде осы 2006 жылғы 5 шілдеде шыққан Мүлікті жария етуге байланысты
рақымшылық жасау туралы Қазақстан Республикасының Заңын айтуға болады.
Мүліктерді заңдастыру туралы Заң бір жағынан халыққа мүлігін заңдастыру
барысында көптеген есіктерге жүгіріп, көптеген кезектерге тұру, құжаттарды
жинақтау сияқты қиындықтарсыз мүліктерін заңдастыруға мүмкіндік берсе,
екінші жағынан мемлекет үшін салық салу базасын ашуға мүмкіндік береді.
Яғни, өз мүлкін заңдастырған әрбір тұлға жергілікті салық комитетіне
мүлігін тіркеуге қояды. Мүлікті заңдастыру үшін оның құнының 10 пайызы
көлемінде алым төленетіндігімен қатар, заңдастырылған сәттен бастап салық
бақылауына ілігетінін, келесі есептік кезеңнен бастап аталмыш мүлікке салық
төленетінін ескерсек мемлекеттің ұтымды шешім қабылдағаны анық байқалады.
Және бір айта кететін жай, егер заңдастырылатын мүлік – тұрғын үй болып,
оған 2006 жылдың бірінші қаңтарына дейін мүлік салығы төленген болса, ол 10
пайыздық алымнан босатылады. Салық бақылауын жетілдіру барысында базаны
кеңейту мүмкіндігіне бұл жеңілдіктің оң әсер береді деп күтілуде.
Салық органдарында атаулы Заңға сәйкес жылжымалы мүліктер және
көліктерді жария ету жүзеге асырылады.
3-кесте – Мүліктерді заңдастыру нәтижесінде келесі жылынан бастап
түсуі мүмкін салық сомасы *
ОҚО Мақтаарал Алымнан Үкіметтің №1519 Көліктер
аудандық салық босатылмайтын Қаулысына сәйкес
комитетінде ауыл шаруашылық алымнан босатылатын
техникасы ауыл шаруашылық
техникасы
Жалпы саны10806 98 10245 463
Күтілетін 34490,3 321,0 33562,6 606,7
салық
сомасы
Ескерту күтілетін салық сомасы 2007 жылдың 1 науырызына алынған мәлімет
бойынша ең төменгі салық сомасы мөлшерінде автор есептеген (мың
теңгемен).
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай мемлекет бюджетіне келесі
жылдан бастап тек көлік және тағы басқа жылжымалы мүліктерден кем дегенде
34490,3 мың теңге түсуі мүмкін. Бұл бір ғана ауданның 1 науырызға дейінгі
мәліметі, ал жария ету мерзімі аяқталуына дейін Республикамыздағы барлық
салық комитеттерінде қаншама жылжымалы мүліктер тіркеліп, салық салу базасы
ұлғайатындығы сөзсіз.
Әлеуметтік салықтың маңызын аша отырып, оның есептелу және
төленумен айналысатын қызметкерлерге салық салу мен төлемдердің
уақтылылығы объектілеріне ерекше назар аударулары керектігін
ажыратуға болады. Дәл осы жағдайлар тексеруші органдар жағынан сол
немесе басқа санкциялардан құтылуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік салық туралы сөз айта отырып, оны есептеу мен
бюджетке аудару кезіндегі ең типтік бұзулар туралы таңдағымыз
келеді және салықтың осы түрін төлеумен байланысты бұзулар бойынша
салықтық бақылау объектілер түрінде оларды ұсынамыз. (№3 сурет).
Бұзулар түрлері
Заңның бұзылуымен Жәрдемақылар Орнын Қ
декларацияны және басқа толтырулар, ы
тапсыру бойынша жарналар материалдық з
бойынша жәрдемдер мен м
кәсіпорынның е
шығындары т
бойынша к
е
р
л
е
р
д
і
ң
ж
а
н
а
м
а
т
а
б
ы
с
т
а
р
ы
б
о
й
ы
н
ш
а
Ақылы медициналық Бала туылған
жәрдем көрсету үшін кезде
млн.тг.Үлес млн.тг.Үлес млн.тг.Үлес
салмағы салмағы салмағы
,% ,% ,%
Кірістер, оның ішінде 587039 733660 807845
Барлық салықтық 524058 89,27 635792 86,66 752785 93,18
түсімдер, олардан
Корпоративтік табыс 163529 27,86 169048 23,04 209054 25,88
салығы
Жеке табыс салығы 51016 8,69 68574 9,35 77381 9,58
Әлеуметтік салық 99082 16,88 124284 16,94 133852 16,57
Қосылған құн салығы 115159 19,62 159913 21,80 175936 21,78
Акциздер 19285 3,29 21830 2,98 25443 3,15
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістері 2008 жылдан
2010 жылға дейін тұрақты түрде 587 млрд. теңгеден 807 млрд. теңгеге дейін
өсті. Оң өзгеріс 220 млрд. теңгеден астам соманы құрады. Барлық салықтық
түсімдер 524 млрд. теңгеден 752 млрд. теңгеге дейін, яғни 228 млрд.
теңгеге. Салықтық түсімдердің кірістер құрамындағы үлесі қарастырылған
мерзімде 89,27%-дан 93,18%-ға өсті.
Жалпы, қарастырылған уақыт мерзімінде мемлекеттік бюджет кірістерінің
өсуіне келесідей негізгі факторлар әсер етті:
▪ Салық заңнамасының жетілдірілуі;
▪ Салықтық әкімшілік жүргізу деңгейінің жақсаруы;
▪ Салық органдарының бақылау-экономикалық қызметінің жақсаруы;
▪ Трансфертті бағақұруға бақылаудың күшеюі;
▪ ҚҚСС-на әкімшілік жүргізудің жақсаруы;
▪ Экономиканың өсуі мен кәсіпорындардың қаржылық жағдайының
жақсаруы, сондай-ақ еліміздің негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерінің жақсаруы.
Елімізде салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік
табыс салығы алып отыр, оның үлесі 2010 жылы 26% шамасында болды. Қосылған
құн салығы бұл кезеңде 22% шамасында, ал әлеуметтік салық 17% шамасындағы
үлеске ие болды. Толығырақ 1-қосымшада көруге болады.
Ал енді, қарастырылған аудандық салық органындағы салықтардың түсу
жағдайына тоқталайық (Кесте 2.2.).
2.2.-кесте 2009ж.-2011ж. (I тоқсан) Алматы қ. Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер
2009 2010 2011 (I
тоқсан)
Нақты, мың Үлесі, Нақты, мыңҮлесі, Нақты, мыңҮлесі,
тг % тг % тг %
Барлығы салықтық14775969 100 17016949 100 8577792 100
түсімдер, оның
ішінде
Жеке табыс 2719726 18,41 2935518 17,25 1359719 15,85
салығы
Корпоративтік 3092992 20,93 4522474 26,58 3053829 35,60
табыс салығы
Қосылған құн 3028082 20,49 2829682 16,63 1447182 16,87
салығы
Акциздер 67603 0,46 155240 0,91 75199 0,88
Әлеуметтік салық4106842 27,79 4607422 27,08 1842101 21,48
Басқадай 1761296 11,92 1967159 11,56 799450 9,32
салықтық
түсімдер
Аталмыш салық органында салықтық түсімдер 2009 жылдан 2010 жылға дейін
тұрақты түрде 14,8 млрд. теңгеден 17 млрд. теңгеден астам сомаға дейін,
яғни 2,2 млрд. теңгеге өсті немесе өсу деңгейі 115,16%-ға тең болды. 2011
жылдың I тоқсанында салықтық түсімдер 8,5 млрд. теңгені құрады және
салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік табыс салығы
алып отыр, оның үлесі 36% шамасында болды. Ұқсас жағдайды салық комитетіне
2011 жылдың 04 мамырына түскен салықтарының құрылымынан көруге болады.
Салық органының салықтық түсімдер бойынша мемлекеттік деңгейдегі үлесі
2010 жылы 2,26%-ға тең болды.
2.3.-кесте 2009ж.-2011ж. (I тоқсан) Алматы қ. Бостандық ауданы
бойынша салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер бойынша болжамды
көрсеткіштердің орындалуы, мың теңге
2009 2010 2011 (I тоқсан)
БолжамНақты АуытқБолжамНақты АуытқБолжаНақтыАуытқ
у у м у
Салық 13995214775978073151107170169 19061762538577795239
комитетінің 37 69 2 87 49 62 99 92 3
барлық салықтық
түсімдері
Жеке табыс 23442527197237546293126293551 4255 121751359714213
салығы 7 6 9 3 8 86 19 3
Корпоративтік 29603430929913264391438452247 60809263323053842058
табыс салығы 3 2 9 1 4 3 45 29 4
Қосылған құн 28103830280821769214823282968 68144142511447121986
салығы 5 0 5 5 2 7 96 82
Акциздер 56204 67603 11399114932155240403084524675 19929953
Әлеуметтік салық3666274106844405642826446 074232478170521842113685
5 2 7 2 2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
І Бөлім. Қаржылық бақылау жүйесіндегі салықтық бақылау, оның
экономикалық мәні және мазмұны 7
1.1 Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары 7
1.2 Салықтық бақылаудың нысандары мен түрлері 22
1.3 Салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоманттандырылудың
рөлі 29
ІІ Бөлім. Қазақстан Республикасындағы салықтың бақылаудың
жағдайын талдау 41
2.1 Салықтық бақылауды ұйымдастыру және жүргізу 41
2.2 Салықтың бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерді талдау 51
2.3 Салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау 56
ІІІ Бөлім. Салықтық бақылаудың жетілдіру мәселелері мен оларды
шешудің кейбір жолдары 59
3.1 Салық төлеушілерді таңдаудағы статитистикалық әдістерді
қолдану қажеттігі 59
3.2 Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің
кейбір жолдары 61
3.2.1 Салықтық бақылаудың қарапайым мәселелері 62
3.2.2 Оффшорлық аймақтардың заңсыз қолданылу мәселесі 62
3.2.3 Салықтөлейшілермен келтірілген фирмаларды пайдалану
мәселесі 65
Қорытынды 68
Пайдаланылған әдебиеттер 72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап өзектілігі
мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу:
жергілік және мемлекеттік даму бағдарламасының қаржымен қамтамасыз етуді
молайтудағы әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу,
жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен
шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті
бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті
жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол
бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық бақылаушының қызметін тиімді
ұйымдастырудың теориялық мәселелерін енгізу және салықтық түсім жоспарының
жоғарылауының жетілдірілуі, салықтық бақылау жүргізудің әдістемелігін
жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі құзыретін жоғарылату,
салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде бақылау жүргізуді
орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре түсу және оны басқару
саясатына арнайы ғылыми негіздеме жасау арқылы пәндік статус әперу.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық
жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын
орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін
кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі
туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн өскен
сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани шығындарын
қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы күшейе
түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі даму
бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Қазақстан үшін салықтардың фискалдық мәнінің жоғарылауы және еліміздің
салық органдары ресурстарының шектеулігі жағдайларында, салықтық бақылаудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерінің терең зерттелуі мен оның
келешектегі жетілдірілу қажеттігі заңдылықты түрде жоғарылайды. Салықтық
бақылаудың мәнінің мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуімен байланысы, оның маңыздылығын айқындай түсіреді.
Еліміздің құқықтық қоғам құру жолында, салықтық заңнаманың орындалуы
мен іске асуына бақылаудың ұтымды түрде жетілдірілуі, заңды және жеке
тұлғалар мен салық органдары арасындағы салықтық мәдениеттің жоғарылауы,
нәтижесінде мемлекет қазынасының ұлғаюы мен сәйкесінше мемлекеттік
бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруға мүмкіндіктің артуында, салықтық
бақылаудың және оның жетілдірілуінің маңызы өте жоғары.
Қоғамдағы салықтық қатынастардың тиімділігінің анықталуы, ең алдымен,
олардың қажетті деңгейде бағалануы мен талдануы негізінде жүзеге асырылады.
Салықтық бақылаудың іске асырылуы, салықтық міндеттемелерді орындау бойынша
ақпараттарды жинау арқылы бақылауды жүргізуден бастау алатындықтан,
салықтардың экономикалық категория ретіндегі қызмет ету тиімділігін
анықтауға және олардың мемлекет қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік
туады.
Сонымен қатар қазіргі кезеңде экономикалық ғылымда және тәжірибеде
бақылау мәселесі алдыңғы қатарға шығып және ерекше өзектілікке ие болып
отыр. Себебі көпшілік шаруашылық субъектілер дербес болып табылады,
кәсіпкерлік даму үстінде, орталықтандырылған ақшалай қорлардың қалыптасуы
мен қолданылуына қызмет ететін бөлушілік қатынастар жүйесі өзгеруде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеушілер мен тәжірибелік мамандардың
еңбектерінде, мерзімді басылымдарда көбінесе қаржылық бақылаудың теориялық
аспектілері қарастырылған және төмен дәрежеде салықтық бақылау зерттелген.
“Салықтық бақылау” түсінігі бұдан бұрын экономикалық және құқықтық
әдебиеттерде белсенді талдау объектісі болып табылмаған және тек қана Салық
кодексінің “Салықтық әкімшілік жүргізу” атты арнайы бөлімі ретінде және
басқа кесімдерінде кең тәжірибелік қолдану орын алып отыр.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы,
оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең
және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған
және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер
жарияланып жүр. Ғалымдар мен практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау
тақырыбы кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген.
Тіптен салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан
түсінік. Өкінішке орай салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық
жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан
Республикасында қазірше жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және
салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол
арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер
мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова,
Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова,
Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов,
М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин,
А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова,
Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов,
М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова
және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік
қаржылық бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі
қарай зерттеуді қажет етеді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты әдеби көздердің сынаулы
қарастырылуы, салықтық бақылаудың қызмет ететін тәжірибесінің талдануы мен
жалпылануы негізінде салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын анықтайтын
теориялық кесімдерді қорытып шығару және оның жетілдірілуі бойынша
тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеттері. Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін салықтық
бақылауды зерттеу төмендегідей міндеттердің орындалуын талап етті:
• салықтық бақылаудың түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидаларын қарастыру;
• салықтық бақылаудың нысандары мен түрлерін қарастыру;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуіндегі автоматтандырылудың рөлін
қарастыру;
• еліміздегі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуын және жүргізілуін
талдау;
• салықтық бақылаудың жетілдірілуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді
талдау;
• салықтық бақылаудың нақты нәтижелерін талдау;
• салық органдарының бақылау қызметі тиімділігінің және нәтижелігінің
артуына арналған мәселелерді шешудегі кейбір жолдарды ұсыну.
Жұмыс әдістері. Зерттеулер келесідей әдістерді қолдану арқылы
жүргізілген: бақылау, жүйелілік, экономикалы-математикалық моделдеу және
логикалы-мәнді талдау. Тәжірибелік мәліметтердің талдануы топтастыру,
таңдау, салыстыру, жалпылау және қазіргі ақпараттық технологиялардың
қолданылуымен жүргізілген.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, сегіз сұрақты қосатын
үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
I Бөлім. Салықтық бақылау, оның экономикалық мәні және мазмұнының
жалпы сипаттамасы
1.1. Салықтық бақылау: түсінігі, мәні, ерекшелігі және
ұйымдастырылу қағидалары
Салықтық бақылауды зерттеу барысында, оның мемлекеттік қаржылық
бақылаудың құрамдас бөлігі екендігінен, салықтардың экономикалық категория
ретіндегі атқаратын бақылау функциясынан, салық механизмінің құрастырушысы
болып табылатындығынан және салық салу ісіндегі мемлекеттік басқару
жүйесіндегі алатын орнынан бастау алу керек. Себебі салықтар ең алдымен
қаржылы-экономикалық категорияны білдіреді және мәселе мәні болып салықтық
бақылаудың салықтардың экономикалық тиімді қызмет етуіндегі өзектілігін
ескере және ерекше белгілерін анықтай отырып, оның экономикалық мазмұнына
сипаттама беруге талпыныс жасау табылады.
Әдеби көздердің сынаулы қарастырылуы кезінде экономикалық және құқық
салаларын зерттеушілерінің еңбектерінде салықтық бақылаудың төмен деңгейде
зерттелінуі, оның күрделігі, көпқырлығы мен маңыздылығына және бұл мәселе
жөнінде негізделген теориялық базаның жоқтығына байланысты, әртүрлі және
көптеген жағдайда қарама-қайшы пікірлер келтірілетіндігі байқалады. Осыған
байланысты, салықтық бақылаудың экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
теориялық мәселелердің қорытылуы ерекше маңызға ие болады.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен өзінің
қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі бір
талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.[1]
Бүгінгі таңда, мемлекеттік қаржылық бақылаудың анықтамасы мен мазмұны
жөнінде қазіргі кездегі отандық және шет ел ғалымдарының көптеген пікірлері
қалыптасқан және төмен деңгейде салықтық бақылау зерттелген. Олардың
ішіндегі сипаты бойынша кең таралғандарын және дәйектіректерін
қарастырайық.
“Мемлекеттік қаржылық бақылау – мемлекеттің негізгі заңдарының
кесімдеріне негізделетін, белгілі бір басқару мен билік органдарының
экономикалы-құқықтық іс-әрекеттерінің кешенді және мақсатты бағытталған
жүйесі, ал салықтық бақылау – салық заңнамасының орындалуына, заңды және
жеке тұлғалармен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің дұрыс
есептелуіне, толық көлемде және дер кезінде аударылуына мемлекеттік
органдар жағынан арнайы бақылауды білдіреді” деген жүйелі тұжырымды белгілі
ресей экономисті келтіреді. Оның ойынша қаржылық бақылауды әдетте екі
аспектіде қарастырады: 1) қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық
экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталынуына арнайы
құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі; 2) қаржылық
операциялардың мақсатты-дәйектілігін және тиімділігін қамтамасыз ету
мақсатында макро-, және микродеңгейде қаржыларды және ақшалай ағымдарды
басқарудың ажырамас элементі.1 Осы тұрғыдан, салықтық бақылауды салық
органдары атқаратын бақылау қызметі және салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
“Қаржылық бақылау қаржылардың орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және
пайдаланылуымен байланысты мәнінің алғышарттарынан анықталады”2 деген пікір
қаржылық бақылау туралы экономикалық ғылыммен қорытылған жаңа түсініктердің
қалыптасуына негіз бола алады. Бірақ қаржылардың мәні тек қана мемлекеттік
қаржылармен байланысты емес, сондықтан мемлекеттік қаржылық бақылауың, оның
ішіндегі салықтық бақылаудың бұрмалануы мүмкін.
Мемлекеттік қаржылық бақылау демократиялық қоғам және рыноктық
экономика жағдайында – бұл қаржылық құқықтың нормаларына негізделген
мемлекеттің ақшалай қаражат қорларының құрылуы, бөлінуі және пайдаланылуы
аясындағы әрекеттердің заңдылығы мен мақсат-дәйектілігін тексеру бойынша,
заңдылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік меншікті қорғауға, мемлекеттік
қаражаттардың мақсатты, тиімді және үнемді пайдалануына ықпал ететін,
мемлекетпен бекітілген қаржылық тәртіптің бұзылуын анықтайтын іс-шаралардың
және органдардың жүйесі.3
Салықтардың экономикалық категория ретінде тиімді қызмет ету
өзектілігі, олардың функцияларының қарастырылуын талап етеді. Баршамызға
белгілі, салықтардың ең маңызды төрт функциялары бар, олар фискалдық,
бақылау, қайта бөлушілік және реттеушілік. Бізге қажетті функцияға
тоқталайық.
Салықтардың бақылау функциясының мәні салықтық түсімдердің сандық
сипатталу мүмкіндігінің туындауында және олардың мемлекеттің қаржылық
ресурстарға қажеттілігімен сәйкестендірілуінде. Бақылау функциясының
негізінде салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына бақылау қамтамасыз етіледі, салық жүйесіне және бюджеттік
саясатқа өзгертулер енгізу қажеттігі анықталады. Салықтардың бақылау
функциясының жүзеге асырылуы, оның толықтығы мен тереңділігі белгілі
деңгейде салықтық тәртіптен тәуелді. Оның мәні салық төлеушілер заңнамамен
бекітілген салықтарды уақтылы және толық көлемде төлеуін білдіреді.1
Сонымен қатар, салықтардың бақылау функциясының мәні мемлекеттің
қаржылық базасының қалыптасуына, ұдайы өндіріс процесіне әсер етуіне
бақылауды жүзеге асыруға белгілі бір объективті мүмкіндіктердің құрылуында.
Бақылау функциясының тіршілік және әрекет етуімен мемлекет шеңберінде
барлық экономикалық процестерге салықтық бақылауды ұйымдастыруға және
жүргізуге объективті жағдайлар туғызылады. Бірақ қажетті бақылаудың
объективті жағдайлары тек қана қаржы ресурстарының қайта бөліну
қажеттігінің және жағдайларының қалыптасып қойғаны кезінде ғана туындайды.
Сондықтан бақылау функциясы өзінше сипатқа ие бола алмайды және өзін
фискалдық функциямен байланыссыз және өзара әрекеттесуінсіз білдіре
алмайды. 2
Сөйтіп, салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі
атқаратын бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны екендігі анықталып
отыр. Бірақ бұл функция қаржы категориясына да тән. Мұнда, салықтық бақылау
мен қаржылық бақылауларының бірдей екен деген қате пікір орын алуы мүмкін.
Сондықтан, салықтардың қаржылық категория болып табыладындығын ескере
отырып, салықтық бақылаудың өзіндік ерекшелігін айқындау қажет.
Біздің ойымызша, салықтық бақылау мемлекеттің фискалдық мүдделерін
іске асыруға бағытталған, бірақ оның жетілдірілуі кезінде салықтардың басқа
да функцияларының сәтті қызмет етуіне де жағдайлар жасалынады, яғни
салықтық бақылау екі функцияға да біршама әсер етеді. Мемлекет салықтық
бақылауды тиімді жүргізу негізінде экономиканың түрлі салалары салық
базасының жағдайын талдау арқылы олардан түсетін салықтардың (фискалдық
функция) қажетті деңгейін анықтай және сәйкесінше реттеушілік қызметін
жетілдіре алады. Өз кезегінде, тиімді қызмет ететін салықтар экономиканың
және әлеуметтік саланың бүтіндей дамуына жағымды ықпалын тигізеді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтық бақылау салық механизмінің
құрастырушысы болып табылады. Мемлекет өзінің салық саясатын салық
механизмі, оның тұтқалары, құрастырушылары және элементтері арқылы жүзеге
асырады. Салық механизмін кең (жалпытеориялық) және тар (тәжірибелік)
мағынада қарастыруға болады және салықтық қатынастардың бекітілген әдістері
мен нысандарын тексеру, ақпарат жинау, салық механизмінің әрекет етуіндегі
жағымды және жағымсыз жақтарды анықтау мақсатында бақылау іс-әрекеттерінің
жүргізу сияқты мәселелер, оның құрылуындағы кезеңдердің бірі болып
табылады. Салықтық механизм дегеніміз бұл түсінікті экономикалық категория
ретінде мазмұндайтын салық теориясының саласы, яғни қайта бөлу
қатынастарының объективті қажет басқару процесі. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылауды бұл процесті құрайтын ұйымдастырылмалы құрылым ретінде қамтамасыз
етілген қатынастар аясы деп те анықтауға болады.1 Сөйтіп, салықтық
бақылаудың мәні мемлекеттің салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал
етуінде деген тұжырым жасауға болады. Мұнда, салықтық бақылауды салық
механизмінің құрылуындағы және жүзеге асырылуындағы объективті сипаттағы
қатынастар жиынтығы және ол әрқашан салық механизмінің жетілдірілуін
қарастырады деуге болады.
Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау
функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару
теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас
элементі болып табылатынын ұмытпау қажет.
Салықтық бақылаудың салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі
ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі
заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы
өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады. Салық механизмінің барлық
бөліктері шартты түрде ажыратылған, себебі тәжірибе жүзінде өте тығыз
байланысқан, ал салықтық реттеу және бақылау тіпті органикалық бүтінді
білдіреді. Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі
түріндегі ынталандыру әдістері қолданылады, сол сияқты айыппұлдарды
есептеу, қарыз сомаларын салық төлеушінің немесе оның дебиторларының
мүлкіне аудару, банкроттау рәсімдері және т.б. түріндегі жазалау шаралары
қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың бүтіндей реттеушілік
тағайындалуын қамтамасыз етеді.1 Сондай-ақ, салықтық реттеу салықтық
бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы
және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын
да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда
салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты
заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы
сияқты ерекшеліктері анықталады.
Қазіргі қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес, салықтық бақылау
дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңнамасының орындалуына,
бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде және толық көлемде
аударылуына бақылауды білдіреді. Әрине, салық заңнамасының орындалуына
бақылауды жүзеге асыру бақылаудың бірден-бір көрінісі, бірақ біздің
ойымызша, мұндай анықтама салықтық бақылаудың тек қана міндетін анықтайды
және оған нақты сипаттама бермейді, себебі салықтық бақылауды салық
органдарымен жүргізілетін бақылау деп анықтау, бұл түсініктің мазмұнын
ашпайды.
Сонымен қатар салықтық бақылау – бұл мемлекет мүддесінде ақшалай
қаражаттардың түсуінің ұйымдастырылуын, сондай-ақ салықтық құқық
бұзушылықтар үшін жауапкершілік шараларын мазмұндайтын заң шеңберінде
қызмет ететін, салық қатынастарының басқарылу жүйесі. Қаржының және
салықтардың бақылау функциясының жүзеге асырылу нысаны бола тұрып, салықтық
бықылау келесідей ерекшелікті қасиеттерге ие болады: үздіксіздік,
мемлекеттік билікті сипат және басты заңнамалық құжаттың - ҚР салық
кодексінің болуы.1
Ресей құқықгерінің пікірі бойынша салықтық бақылау – бұл мемлекеттік
басқарудың ұйымдастырылу-құқықтық механизмінің құрамдас бөлігі және
мамандандырылған өкілетті мемлекеттік органдардың ерекше қызмет түрі.2
Қоғамдағы мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы экономикалық
қатынастардың заңнама шеңберінде қызмет етуі, қаржылық құқық ғылымы
өкілдеріне бұл мәселе жөнінде зерттеу жүргізуге тиым салуға болмайтындығын
талап етеді, бірақ салықтар ең алдымен экономикалық категория болып
табылады, сондықтан салықтық бақылауды сипаттаудың және оның
жетілдірілуінің басты шарты – бұл экономикалық тұрғыдан жасалынатын жан-
жақты зерттеу.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдырының заңнама шеңберінде,
мемлекеттің фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі
бір ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. а) Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және ә) қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизімінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизімінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер еңгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бұл процестерді келтірілген ретке сәйкес 1.1.-сызбада белгіленгендей
көрсетуге болады.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды
білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды
білдіреді.
Салықтық бақылаудың ұйымдастырылу қағидалары да салық саясатының сәтті
жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары
негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп білеміз. Салық
салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық, үнемділік,
әділеттілік және легалдылық табылады. Біз бұлардың жалпыға белгілігіне
байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бiрдей және мiндеттi болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесi
Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерiн реттейтiн
нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға
тиiс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Тиімділік қағидасы. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын тиімді
пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты қарастырады,
яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материалдық база
және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оның жүзеге асқандығының
қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі
алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда
ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызметінің мамандарының кәсіпқойлығы,
қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін
қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде
көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық
бақылаудың іске асырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
Экономикалық және құқықтық әдебиеттерде салықтық бақылаудың мәні тек салық
заңдылықтарын сақаталуындағы дұрыс есептелінуі мен төленуін бақылау деген
тұжырнама кеңінен таралған. Бұл көзқарастар салық органдарының өздігінен
шынайы өркениет жасамауына негізделінеді. Бақылауды ұйымдастырудың дамуы
соңғы жылдары салық заңдарынан тұрақсыздығы салдарынан, салық комитеті
жұмысын ұйымдастырудағы мәселелердің туындауынан,салық төлеушілердің салық
жүйесіне деген теріс пиғыл әсерінен көп қиындықтарға тап болуда. Бұл
салықтық бақылауды ұйымдастыру және әрекет ету барысында көрініс беруде.
Бірақ соған қарамастан бүгінгі қоғамда салық түсімдерін бақылаудың
мағынасы, оның экономикалық және қоғамның әлеуметтік салаларына әсері
туралы салыстырмалы түрде бірқатар ойларды түйіндеп, оны әрі қарай дамыту
қажет екенін көруге болады. Салықтық бақылаудың негізгі міндеті – заңды
бұзған тұлғалардың жауапкершілікке тартылудан құтылып кету мүмкін еместігін
түсіну. Әрине, ол үшін салықта бақылауды оны төлеушілерді түгелімен
тексерілуі қамтылуы керек. Салықтық бақылаудың құқықтық қамтылу мәселелерін
біздің ойымызша келесі тұрғылардан зерттеу қажет.
Салық жүйесінің функциялануының құқықтық базасының бақылауды жүзеге
асыруға және оның тиімділігіне әсер етеді.
Салықты бақылаудың нәтижесі тек салықты төлеушілердің заңсыздығы мен
қатар, салық органы қызметкерлері тарапынан жіберілетін ескерту керек.
Салықтық құқық бұзушылықты талдау негізінен төменгі жағдайларда заң
бұзушылықтар жиі кездеседі:
- қосылған құн салығы салым айналуын анықтауды;
- салық органдарына есеп бермейтін тіркеуде жоқ, шот-фактуралары мен
реквизиті жоқ жеткізушілердің қосылған құн салығын есепке жатқызуда;
- қосымша құн салығы бойынша жеңілдіктерді дұрыс қолданбау;
- айыппұлдар мен өсімпұлдарды есептеуде.
Салық төлеушілердіңелеулі бөлігі өздерінің салық міндеттемелерін
есептеуі және де салық органдарына шағымданудағы өтініштер жасауы қисынсыз.
Себебі салық төлеушілер салықтың төлемдік мөлшерін барынша төмендетуге
тырысады. Сондықтан салық алынатын объекті алдымен әрқашанда тексерілуі
тиіс. Салық төлеушілер өз мүддесінің пайдасына жасау үшін әрқашанда даулы
мәселелерді туғызады, немесе салық мөлшеріндегі сыбағалы сыбайластықтарға
да жол берілуі мүмкін. Осыған орай салық органдарының алдында тұрған
мақсаттаға қол жеткізуі қажеттілігін бағалау құқықтық құзыретін күшейтудегі
әртүрлі экономикалық талдау әдістерін бақылау процестерін күшейтуге қолдана
білу мен құқықтық шараларды салық мәдениетін арттырып жетілуіне талап
етеді.
Салықтық бақылаудың қамту интервалы – тексерумен қамтылған объектілер
санының жалпы объектілер санына қатынасы. Сонда интервал 0,01-ден 1,0-ге
дейінгі аралықты қамтиды. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық комитеті
мәліметтері бойынша салық төлеушілердің тексерумен қамтылғандарының санының
жалпы салық төлеушілер санына қатынасына тоқталатын болсақ тексерумен қамту
санының коэффициенті:
- 2000 жылы 0,083;
- 2007 жылы 0,142;
- 2008 жылы 0,088;
- 2009 жылы 0,095;
- 2010 жылы 0,099;
- 2005 жылы0,087 болатындығын көреміз.
Салықтық бақылау интервалы 1,0-ге жеткенде, бақылаумен барлық салық
төлеушілер қамтылды деген сөз, бірақ ондай көрсеткішке қол жеткізу мүмкін
болмай отыр.
Автордың ұсынысы бойынша салықтарды өндіруді бақылау коэффициентін
(К) есептеуге келесі формуланы ұсынады;
K=ZV
Мұндағы:
Z – қосымша есептелген салық сомасы
V – жалпы салық түсімдері.
Мысалыға келесі кесте мәліметтерін қараңыз:
1 кесте - ҚР ҚМ Салық комитетінің 2000-2010 жылдардағы бақылау
коэффициенті*
Рет Кезеңдер Қосымша Жалпы Бақылау
саны есептелген салық коэффициенті
салық сомасытүсімдері - K
- Z - V
1 2 3 4 5
1 2006 жыл 22,3 587,0 0,038
2 2007 жыл 29,4 733,9 0,040
3 2008 жыл 40,0 808,0 0,050
4 2009 жыл 59,4 1004,6 0,059
5 2010 жыл 68,3 1103,5 0,062
Ескерту - кестедегі 5-бағанды ҚР СК мәліметтерін пайдалана отырып
автор есептеген.
Қазіргі жағдайдағы салықтық бақылауға жетілдірудің қажеттігі тәжірибе
көрсеткендегі төменгі шарттарда байқалады.
- салықтық бақылау субъектісінің ұйымдастырушылық, әдістемелік және
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі жеткілікті дәрежеде
еместігінен;
- салықтық бақылау субъектісі мен салық төлеуші арасындағы қарым-
қатынастарда кездесетін қиындықтарды, салық төлеушілердің салық
жүйесіне деген онша жақсы емес көзқарастарынан және де салық төлеуден
жалтарушылардың негізінен;
- салықтық бақылау органының қаржылай жеткіліксіз қамтылуынан, яғни
салық жинауға байланысты мемлекет шығынын үнемдеу тек экономикалық емес,
саяси фактор да болып отыр.
Салықты бақылаудың тиімділігі олардың заңды бұзушылықтарды
болдырмауына және салық қарыздықтарын болдырмау мен салық салу объектілерін
көбейту арқылы бюджет тапшылығын жою. Мысалыға келесі мәліметтерді ұсынуға
болады:
2-кесте - Оңтүстік Қазақстан облысында салық комитеті мен облыстық
статистика басқармасының мәліметтері бойынша аудандардағы шаруа қожалықтары
санының салыстырмалы кестесі (01.04.2010 жылға).
№ Аудандық, қалалықСалық Облыстық Айырмасы
салық комитеттерікомитетінің статистика (-кем, +артық)
мәліметі бойыншабасқармасының
шаруа қожалық мәліметі бойынша
саны
1 Бәйдібек 1287 1102 185
2 Ордабасы 3700 4094 -394
3 Отырар 1840 2400 -560
4 Қазығұрт 2068 2931 -863
5 Мақтаарал 15920 19105 -3185
6 Сайрам 5198 5235 -37
7 Сарыағаш 5832 7634 -1802
8 Созақ 443 610 -167
9 Толеби 2235 2545 -310
10 Түлкібас 3138 3394 -256
11 Шардара 4498 4374 124
12 Арыс қаласы 748 181 567
13 Кентау қаласы 183 7045 -6862
14 Түркістан 5033 1031 4002
15 Шымкент 28 43 -15
Барлығы 52151 61724 -9573
Салықтық бақылаудың ақпараттық технологияларын жетілдіруде
төмендегідей мәселелерді шешуді мақсат етіп қою керек:
- әр маманды біліктілігінт арттыру үшін курс семинарлар міндетті түрде
өткізіп отыру;
- компьютерлік бағдарламамен қатар салық заңдарына өзгерістер енуден
салық инспекторы мен оны төлеушілердің ара қатынастарын жетілдіру.
Салықта бақылауды жетілдірудің ең негізгі міндеті оның базасы мен
саласын кеңейту. Салық салу базасы – дегеніміз – Салық кодексі бойынша
мемлекеттік орган оның дұрыс есептелінуімен қатар салық салынбай жүрген
объектілерді есепке алу. Мысалыға бақылау жұмыстары нәтижесінде қосымша
есептелген оның өсу қарқыны келесі мәліметті білдіреді (мың теңге);
2008 ж 2009 ж
Мақтарала ауданы 27478,0 65153,8 237,2%
Сайрам ауданы 22183,5 31422,6 141,6%
Түркістан қаласы 19281,1 29054,6 150,6%
Шымкент қаласы 496964,1 607407,0 122,2%
Қазығұрт ауданы 4953,5 16863,8 340,4%
ОҚО бойынша 727150,4 842259,2 165,8%
Біздің ұйғаруымыз бойынша салық органы жұмысының тиімділігінң
кешендік бағалау мақсатында толық дәрежесін сипаттайтын жалпылама көрсеткіш
қажет. Оны салық төлеушілердің өздері есептеген деклорациялардағы нақты
салық сомасы мен аймақтағы салық салу базасына есептелуге тиіс сомалармен
салыстыру арқылы алуға болады. Нақты есептелген және есептелуге тиіс салық
сомасының қатынасы – салықтың есептелуінің толық коэффициенті болып
табылады. Бұл көрсеткіш жалпылаушы болып табылады да салық комитетінің
жұмыс кешенінің ұйымдастырылуын қамтиды, салық төлеушілермен өзара қарым-
қатынастардың дәрежесін есепке алады. Коэффициенттің толықболуы салық
комитеті жағдайын зерттеу үшін негіз болуы мүмкін. Бұл көрсеткіш
кәсіпорындардың төлеу қабілетіне және қарыз деңгейіне, т.б.
экономикалықкөрсеткіштерге байланысты емес. Бұл көрсеткіштің енгізілуі
бағалаушы ретіндеөте маңызды мәселелерді: салық салу базасының нақты
есебінің әдісін анықтап шешуді қажет етеді.
Бағалық көрсеткіштерді екітүрге бөлуге болады:
- салық органының жұмысын кешендік санаттаушы;
- салық органы жұмысының әрбір жеке жақтарын сандық және сапалық
тұрғыдан жағдайын көрсетуші.
Есептелген салықтар мен басқа міндетті төлемдер жасалуының
толықтығы және уақтылылығы бақылау тікелей кәсіпорындарда тексерулер
барысында да, салық органдарына түскен банктердің құжаттары
(салықтардың төленуін дәлелдейтін төлем тапсырмаларының, көшірмелері
регистрлерінің және т.б.) негізінде де жасалады.
Кәсіпорындардағы тексерулер, әдеттегінше, өте тиімді болады,
салық төлеушілердің бухгалтерлік есепті ұйымдастырумен төлем тәртібі
деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік туғызады. Сонымен бірге салық
төлеушілер сипатында есепке тіркелген кәсіпорындардың елеулі санын
салық органдары қызметкерлерінің біршама азғандай аппараты бір
мезгілде тексеруге шамасы келмейтіндіктен мұндай бақылау тегіс қамти
алатын бола алмайды.
Мұндай жағдайларда кәсіпорындардың үстінен тегіс қамти алатын
бақылауға салық органдарында әрбір салық төлеуші бойынша және
салықтар мен басқа міндетті төлемдерден әрбір түрі бойынша
есептеулер тағы түсімдердің шұғыл-бухгалтерлік есебін жүргізу арқылы
жетеді.
Салықтың бақылау кезіндегі басқа маңызды мәселе монополистік
бағыттағы корпоративтік құрылымдардың қызметін реттеу болып табылады.
Мысалы, қазіргі уақытта жанар-жағар материалдарды өндіру бойынша шет
елдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейтін Қазақстандық кәсіпорындар
мен компаниялар реттелінбей қалды дерлік. Атап айтқанда, егіс және
астық жинау уақытында Шымкент қаласында жайғасқан Қазақстан
Петролиум компаниясында мұнай өнімдеріне бағалар шұғыл асып кетеді.
Мысалы, 2005 жылдың тамыз-қазан айлары ішінде Ай-80 бензинінің
бағасы екі есеге, Дизел отынына баға 1,8 есеге асып кетті. Бұл
Қазақстанда салықтың заңдылықта ішкі нарықта мұнай өңдеуші зауыттың
өнімін жеткізіп беру бойынша реттеуші құралдардың жоқ екенін және
бұл өнімді пайдаланушылардың жыл сайынғы шығындары орта есеппен
алғанда 40-50%-ға өседі, нәтижеде өнім өндірушілер залал шегеді.
Сонымен қатар, салық заңдылығына сәйкес жанар – жағармай сатушылар
компанияның бас мекемесі орналасқан жеріне барлық басқа жерлерде орналасқан
жанар – жағармай бекеттері бойынша акциздік декларациясын тапсыркға және
төлеуге құқықтары бар. Ал салық органы тарапынан хронометраждық зерттеулер
мен тағы да басқа қадағалау шараларын жанар – жағармай бекеті орналасқан
жері бойынша жасау ыңғайлы. Декларация тапсырған салық комитетіне басқа
аудандардағы бекеттерді бақылау уақыт жағынан тиімсіз, әрі қиын, соның
салдарынан қадағалаусыз қалуы мүмкін. Сондықтан салық заңдылығына акциз
бойынша декларацияны жанар – жағармай бекеттерінің орналасақан жеріндегі
салық комитетіне тапсыруын міндетті етіп өзгеріс енгізу қажет.
Салықтардың бір қатар маңызды қайта өзгертулерді талап етеді.
Мұндай салықтарға жылжымайтын мүлікке салынатын салық. Жылжымайтын
мүлікке салынатын салық әрекетінің механизімін өңдеу жер
кадастірінің жылжымайтын мүліктің кадастірінің , меншік иелері
реестрінің , жылжымайтын мүлікті басқарудың автоматтандырылған
жүйесінің, жерді бағалау мәселелері бойынша заңгерлік кеңес беру
жүйесінің міндетті түрде құруын болжамайды. Келешекте үш салықты
(жерге, кәсіпорындардың мүлкіне және жеке тұлғалардың мүлкіне)
төлеудің орнына заңды тұлғалардың да, жеке тұлғалардың да
жылжымайтын мүлкіне бірыңғай салық енгізуді қарастырған жөн болар
еді. Жылжымайтын мүлікке салынатын мұндай салықты енгізудің мақсаты
– мүлік пен жердің құрастырушы негізінің тиімдірек салық салу
есебінен жергілікті бюджеттердің салықтық табыстарының көбеюі.
Салық саясатының негізгі бағыттарын анықтау кезінде өндіріс
пен оның сапалық көрсеткіштерінің өсуін ынталандырудың ерекше
маңыздылығына сүйену керек. Төлемдер проблемасы - бұл салықтарды есептеу
мен оларды өз уақытында төлеу жөнінде бақылауды қиындататын, жетілген
заңдылық негізінің жоқтығынан жеке тұлғалардың табыстарына және мүлікке
салынатын салықтарды төлету кезінде де кездесіп отырады. Осындай
қиындықтарды шешу мақсатындағы мемлекеттің оңтайлы қадамдарының бірі
ретінде осы 2006 жылғы 5 шілдеде шыққан Мүлікті жария етуге байланысты
рақымшылық жасау туралы Қазақстан Республикасының Заңын айтуға болады.
Мүліктерді заңдастыру туралы Заң бір жағынан халыққа мүлігін заңдастыру
барысында көптеген есіктерге жүгіріп, көптеген кезектерге тұру, құжаттарды
жинақтау сияқты қиындықтарсыз мүліктерін заңдастыруға мүмкіндік берсе,
екінші жағынан мемлекет үшін салық салу базасын ашуға мүмкіндік береді.
Яғни, өз мүлкін заңдастырған әрбір тұлға жергілікті салық комитетіне
мүлігін тіркеуге қояды. Мүлікті заңдастыру үшін оның құнының 10 пайызы
көлемінде алым төленетіндігімен қатар, заңдастырылған сәттен бастап салық
бақылауына ілігетінін, келесі есептік кезеңнен бастап аталмыш мүлікке салық
төленетінін ескерсек мемлекеттің ұтымды шешім қабылдағаны анық байқалады.
Және бір айта кететін жай, егер заңдастырылатын мүлік – тұрғын үй болып,
оған 2006 жылдың бірінші қаңтарына дейін мүлік салығы төленген болса, ол 10
пайыздық алымнан босатылады. Салық бақылауын жетілдіру барысында базаны
кеңейту мүмкіндігіне бұл жеңілдіктің оң әсер береді деп күтілуде.
Салық органдарында атаулы Заңға сәйкес жылжымалы мүліктер және
көліктерді жария ету жүзеге асырылады.
3-кесте – Мүліктерді заңдастыру нәтижесінде келесі жылынан бастап
түсуі мүмкін салық сомасы *
ОҚО Мақтаарал Алымнан Үкіметтің №1519 Көліктер
аудандық салық босатылмайтын Қаулысына сәйкес
комитетінде ауыл шаруашылық алымнан босатылатын
техникасы ауыл шаруашылық
техникасы
Жалпы саны10806 98 10245 463
Күтілетін 34490,3 321,0 33562,6 606,7
салық
сомасы
Ескерту күтілетін салық сомасы 2007 жылдың 1 науырызына алынған мәлімет
бойынша ең төменгі салық сомасы мөлшерінде автор есептеген (мың
теңгемен).
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай мемлекет бюджетіне келесі
жылдан бастап тек көлік және тағы басқа жылжымалы мүліктерден кем дегенде
34490,3 мың теңге түсуі мүмкін. Бұл бір ғана ауданның 1 науырызға дейінгі
мәліметі, ал жария ету мерзімі аяқталуына дейін Республикамыздағы барлық
салық комитеттерінде қаншама жылжымалы мүліктер тіркеліп, салық салу базасы
ұлғайатындығы сөзсіз.
Әлеуметтік салықтың маңызын аша отырып, оның есептелу және
төленумен айналысатын қызметкерлерге салық салу мен төлемдердің
уақтылылығы объектілеріне ерекше назар аударулары керектігін
ажыратуға болады. Дәл осы жағдайлар тексеруші органдар жағынан сол
немесе басқа санкциялардан құтылуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік салық туралы сөз айта отырып, оны есептеу мен
бюджетке аудару кезіндегі ең типтік бұзулар туралы таңдағымыз
келеді және салықтың осы түрін төлеумен байланысты бұзулар бойынша
салықтық бақылау объектілер түрінде оларды ұсынамыз. (№3 сурет).
Бұзулар түрлері
Заңның бұзылуымен Жәрдемақылар Орнын Қ
декларацияны және басқа толтырулар, ы
тапсыру бойынша жарналар материалдық з
бойынша жәрдемдер мен м
кәсіпорынның е
шығындары т
бойынша к
е
р
л
е
р
д
і
ң
ж
а
н
а
м
а
т
а
б
ы
с
т
а
р
ы
б
о
й
ы
н
ш
а
Ақылы медициналық Бала туылған
жәрдем көрсету үшін кезде
млн.тг.Үлес млн.тг.Үлес млн.тг.Үлес
салмағы салмағы салмағы
,% ,% ,%
Кірістер, оның ішінде 587039 733660 807845
Барлық салықтық 524058 89,27 635792 86,66 752785 93,18
түсімдер, олардан
Корпоративтік табыс 163529 27,86 169048 23,04 209054 25,88
салығы
Жеке табыс салығы 51016 8,69 68574 9,35 77381 9,58
Әлеуметтік салық 99082 16,88 124284 16,94 133852 16,57
Қосылған құн салығы 115159 19,62 159913 21,80 175936 21,78
Акциздер 19285 3,29 21830 2,98 25443 3,15
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістері 2008 жылдан
2010 жылға дейін тұрақты түрде 587 млрд. теңгеден 807 млрд. теңгеге дейін
өсті. Оң өзгеріс 220 млрд. теңгеден астам соманы құрады. Барлық салықтық
түсімдер 524 млрд. теңгеден 752 млрд. теңгеге дейін, яғни 228 млрд.
теңгеге. Салықтық түсімдердің кірістер құрамындағы үлесі қарастырылған
мерзімде 89,27%-дан 93,18%-ға өсті.
Жалпы, қарастырылған уақыт мерзімінде мемлекеттік бюджет кірістерінің
өсуіне келесідей негізгі факторлар әсер етті:
▪ Салық заңнамасының жетілдірілуі;
▪ Салықтық әкімшілік жүргізу деңгейінің жақсаруы;
▪ Салық органдарының бақылау-экономикалық қызметінің жақсаруы;
▪ Трансфертті бағақұруға бақылаудың күшеюі;
▪ ҚҚСС-на әкімшілік жүргізудің жақсаруы;
▪ Экономиканың өсуі мен кәсіпорындардың қаржылық жағдайының
жақсаруы, сондай-ақ еліміздің негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерінің жақсаруы.
Елімізде салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік
табыс салығы алып отыр, оның үлесі 2010 жылы 26% шамасында болды. Қосылған
құн салығы бұл кезеңде 22% шамасында, ал әлеуметтік салық 17% шамасындағы
үлеске ие болды. Толығырақ 1-қосымшада көруге болады.
Ал енді, қарастырылған аудандық салық органындағы салықтардың түсу
жағдайына тоқталайық (Кесте 2.2.).
2.2.-кесте 2009ж.-2011ж. (I тоқсан) Алматы қ. Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер
2009 2010 2011 (I
тоқсан)
Нақты, мың Үлесі, Нақты, мыңҮлесі, Нақты, мыңҮлесі,
тг % тг % тг %
Барлығы салықтық14775969 100 17016949 100 8577792 100
түсімдер, оның
ішінде
Жеке табыс 2719726 18,41 2935518 17,25 1359719 15,85
салығы
Корпоративтік 3092992 20,93 4522474 26,58 3053829 35,60
табыс салығы
Қосылған құн 3028082 20,49 2829682 16,63 1447182 16,87
салығы
Акциздер 67603 0,46 155240 0,91 75199 0,88
Әлеуметтік салық4106842 27,79 4607422 27,08 1842101 21,48
Басқадай 1761296 11,92 1967159 11,56 799450 9,32
салықтық
түсімдер
Аталмыш салық органында салықтық түсімдер 2009 жылдан 2010 жылға дейін
тұрақты түрде 14,8 млрд. теңгеден 17 млрд. теңгеден астам сомаға дейін,
яғни 2,2 млрд. теңгеге өсті немесе өсу деңгейі 115,16%-ға тең болды. 2011
жылдың I тоқсанында салықтық түсімдер 8,5 млрд. теңгені құрады және
салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік табыс салығы
алып отыр, оның үлесі 36% шамасында болды. Ұқсас жағдайды салық комитетіне
2011 жылдың 04 мамырына түскен салықтарының құрылымынан көруге болады.
Салық органының салықтық түсімдер бойынша мемлекеттік деңгейдегі үлесі
2010 жылы 2,26%-ға тең болды.
2.3.-кесте 2009ж.-2011ж. (I тоқсан) Алматы қ. Бостандық ауданы
бойынша салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер бойынша болжамды
көрсеткіштердің орындалуы, мың теңге
2009 2010 2011 (I тоқсан)
БолжамНақты АуытқБолжамНақты АуытқБолжаНақтыАуытқ
у у м у
Салық 13995214775978073151107170169 19061762538577795239
комитетінің 37 69 2 87 49 62 99 92 3
барлық салықтық
түсімдері
Жеке табыс 23442527197237546293126293551 4255 121751359714213
салығы 7 6 9 3 8 86 19 3
Корпоративтік 29603430929913264391438452247 60809263323053842058
табыс салығы 3 2 9 1 4 3 45 29 4
Қосылған құн 28103830280821769214823282968 68144142511447121986
салығы 5 0 5 5 2 7 96 82
Акциздер 56204 67603 11399114932155240403084524675 19929953
Әлеуметтік салық3666274106844405642826446 074232478170521842113685
5 2 7 2 2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz