Қаржылық тәуекелді басқарудың әдістері
Бұлақбай Жанат Мұканбетжанқызы
Қаржы менеджменті
Оқу құралы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІлІм жӘне Ғылым министрлІгІ
Тұран- Астана университеті
Ж.М. Бұлақбай
Қаржы менеджменті
Оқу құралы
Астана 2010
УДК 005 (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
Б 89
Пікір жазған:
Керімқұлов С.Е. - э.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры
Берстембаева Р.Қ. - э.ғ.к., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің доценті
Исаева А.Т. - Тұран-Астана университетінің Қаржы, есеп және аудит
кафедрасының доценті, э.ғ.к.
ISBN 978-601-214-059-0
Бұлақбай Ж.М.
Б 89 Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Астана, - 2010ж. - 290 б.
Оқу құралында қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары,
мақсаты, мiндеттерi; қаржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму
кезеңдерi; экономикалық ғылымдар жүйесiндегi қаржы менеджментiнiң орны;
капитал құрылымы және дивидендтiк саясат; операциялық тұтқаның тиiмдiлiгі;
фирманың ағымдағы шығындарын басқару; қаржы тұтқасының тиiмдiлiгi; қарыз
қаражатын тарту саясаты; кәсiпорынның ұзақ мерзiмдi инвестициялық шешiмдер
стратегиясы; капиталдың құны; қаржылық жоспарлау және болжамдау; қаржы
менеджментiнiң тактикасы: айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттерін
басқару, ақша қаражаттарын басқару, босалқы қорларды басқару, дебиторлық
борышты басқару; қаржы менеджментiнiң арнаулы тақырыптары баяндалады,
сонымен қатар, қаржы менеджменті жайлы студенттердің білімін тексеруге
арналған бақылау сұрақттары, өзіндік жұмыс тапсырмалары мен тестілік
сұрақтар қарастырылған, глоссарий берілген.
Қаржы менеджменті оқу құралы жоғары оқу орындарының экономикалық
мамандықтарының студенттеріне арналған.
УДК 005 (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-059-0
© Бұлақбай Ж. М., 2010
© Тұран- Астана университеті, 2010
Мазмұны
АлҒы сӨз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
I Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары
1 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің мазмұны
1.1 Қаржы менеджментiнiң анықтамасы, экономикалық ғылымдар жүйесiндегi
қаржы менеджментiнiң
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Қаржы менеджментінің мақсаты, мiндеттерi және 14
рөлi ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Каржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму
кезеңдерi ... ... ... ... . 20
1.4 Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментiнiң негiзгi 22
функциялары 22
ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 23
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
... ... ... ... ... ... ... . 37
2 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің базалық тұжырымдамалары және
көрсеткiштерi 40
2.1 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал,
табыстар, шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi,42
капитал тұжырымдамасы (халықаралық стандарттарға 44
сәйкес) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Ақшаның уақытша құны, тәуекелдiк активтердiң
құны ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Актвитердi басқарудың тиiмдiлiк көрсеткiштерi- ROE, ROA, 46
ROI ... ... .
2.4 Келтiрiлген құн- PV, нарықтық қосылған құн - MVA, экономикалық 49
қосылған құн – 53
EVA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
... ... ... ... ... ...
2.5 Шаруашылық қызметтiң қаржылық нәтижелерiнiң қорытындылау 56
көрсеткiштерi-EBIT, EBT, NI (NOPAT), EPS, DPS,
PPS ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Бақылау 58
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... .. 60
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 61
3 Тарау. Тәуекел және табыстылық. Корпорациялық тәуекелдердi басқару
3.1 Тәуекелдiктi анықтау, оның мәні мен 63
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2 Тәуекелдің
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
... ... ... ... ... 72
3.3 Тәуекелді бағалау әдістері. Ықтималдықтарды бөлу және күтiлген 72
табыстылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.4 Қаржылық тәуекелді басқару
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Автономдық (жалпы) тәуекелдi нарықтық тәуекелмен
салыстыру ... ... . 73
3.6 Автономдық тәуекелдi талдау: оқшаулау қаралатын
активтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.7 Нарықтық тәуекелдi талдау: портфельге қатысты активтер. Тиiмдi 76
портфельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 78
3.8 Корпорациялық тәукелдердiң типтерiн анықтау және 79
бағалау ... ... ... ... 79
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 80
СӨЖ 83
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 83
84
4 ТАРАУ. Активтер портфелiн басқару 84
Каржылық активтердiң табыстылығын бағалау үлгiсi
(моделi) ... ... ... ..
Баға белгiлеу төрелiгi теориясы. Опциондарға баға белгiлеу
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 94
ß- коэффициенттiң тұжырымдамасы. 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 100
Капитал рыногының сызығы. Бағалы қағаздар рыногының 102
сызығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Бақылау 104
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 107
СӨЖ 108
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
... ... ... ... ... ... ... 118
119
II Бөлiм. Капитал құрылымы және дивидендтiк саясат 119
5. ТАРАУ. Операциялық тұтқаның тиiмдiлiгі. Фирманың ағымдағы
шығындарын басқару
5.1 Шығындардың
жiктелуi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 121
5.2 Залалсыздықты талдау, залалсыздық нүктесiн сату бiрлiгiндегi және 123
ақшалай түрiнде есептеу, жоспарлық операциялық пайда 128
есебi ... ... ... ... ... 131
5.3 Операциялық тұтқа. Операциялық тұтқаның (DOL) күшi. DOL және
залалсыздық 132
нүктесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .134
... ... ... ... ... ... ... 135
5.4 DOLжәне iскерлiк (операциялық) 136
тәуекел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 136
5.5 Қаржылық беріктік
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 137
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 138
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 142
6 ТАРАУ. Қаржы тұтқасының тиiмдiлiгi. Қарыз қаражатын тарту саясаты 143
6.1 Қаржы 143
тұтқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
6.2 Қаржы тұтқасының күшi (DFL). DFL және қаржылық
тәуекел ... ... ... ... 145
6.3 Фирманың жиынтық тәуекелi. Жиынтық (құрамдастырылған) тұтқа, 146
жиынтық тұтқаның (DTL) 147
күшi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .149
... .. 149
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 150
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 150
7 ТАРАУ. Капитал құрылымының теориясы: Модильяни – Миллер үлгiсi,
ымыралы үлгiлер 151
7.1 Капитал құрылымы түсінігі және капитал құрылымының 155
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .155
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
7.2 Капитал құрылымының теориясы: Модильяни-Миллер 156
үлгiлерi ... ... ... 157
7.3 Модильяни- Миллер үлгiсi мен Миллер үлгiсiн
сынау ... ... ... ... ... ... ...
7.4 Капиталдың мақсатты 159
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .161
.
Бақылау 165
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .166
... ... ... ... ... ... .. 167
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
8 ТАРАУ. Дивидендтік саясатты басқару
8.1 Дивидендтік саясат
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .168
... ... ..
8.2 Инвестордың қалауы бойынша – дивидендтердi қалаудың үш 176
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 182
8.3 Корпорациялардың дивидендтерді төлеу саясаты 184
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 186
8.4 Тәжiрибеде дивидендтiк саясатты 186
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
8.5 Дивидендтердi қайта инвестициялау 186
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 189
Бақылау 193
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .196
... ... ... ... ... ... .. 201
СӨЖ 202
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 203
III Бөлiм. Кәсiпорынның ұзақ мерзiмдi инвестициялық шешiмдер 206
стратегиясы. 208
9 ТАРАУ. Капиталдың құны
9.1 Капиталдың 211
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .214
... ... ... ... ... ... 217
9.2 Капиталдың құрамдас бөлiктерi және олардың құны. 218
... ... ... ... ... ... ... . 220
9.3 Қарыз капиталы деректемесiнiң құны. 223
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 225
9.4 Артықшылықты акциялар деректемесiнiң 228
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 228
9.5 Бөлiнбеген пайда деректемесiнiң құнын бағалау әдiстерi. Жаңа 231
акциялар шығару деректемесiнiң 231
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
9.6 Капиталдың орташа өлшенген
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
9.7 Капиталдың шектi
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Бақылау 232
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 234
СӨЖ 236
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 237
10 тарау. Инвестициялық жобаларды талдау әдiстерi. Жоба тәуекелiн 239
талдау 239
10.1 Қаржылық салымдар бюджетiн
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
10.2 Күрделi жұмсалым бюджетiн қалыптастыру кезiнде шешiмдер қабылдау
критерийлерi: өтелiмдiлiк мерзiмi, табыстылық есебi, таза келтiрiлген 240
тиiмдiлiк, iшкi табыстылық, рентабельдiлiк индексi, түрлендiрiлген
iшкi 242
табыстылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .242
... ... ... 243
10.3 Критерийлердi салыстыру. Болашақ шығындардың келтiрiлген
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 244
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Бақылау 281
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 288
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
11 ТАРАУ. Инвестициялық жобаның ақша ағындарын болжамдау
11.1 Ақша ағындарын бағалау. Релевантты және релевантты емес ақша
ағындарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
11.2 Ақша ағындарының сапырылыстығын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.3 Жобаларды тоқтатудың қаржылық нәтижесi.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
IV Бөлiм. Қаржылық жоспарлау және болжамдау
12 тарау. Бюджеттендiру
12.1 Бюджеттердi жасаудың
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12.2 Бюджеттердi қабылдаудың рәсiмдерi. Жоспарлы-аржы
комиссиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
12.3 Бюджеттендiрудiң кезеңдерi. Өнiмдердi шығаруға шек қоюшы
факторларды анықтау. Бюджет
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
13 ТАРАУ. Ұзақ мерзiмдi қаржылық жоспарлау
13.1 Стратегиялық және жедел жоспарлар.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
13.2 Қаржы
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
13.3 Өткiзу көлемiнiң көрсеткiштерiне байланысты үйлесiмдiк әдiстi
қолдана отырып қаржыны жоспарлау. Сырттан қаржыландыру қажеттiгi
деңгейiн анықтаушы факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.4 Қолайлы өсу қарқыны.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
13.5 Үйлесiмдi әдiс негiзiнде сату көлемi көрсеткiшетрiне байланысты
жоспарлау тәсiлiнiң проблемалары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
V Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң тактикасы
14 Тарау. Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттерін басқару
14.1 Айналым капиталының маңызы, жіктелуі. Айналым капиталын
ұйымдастыру
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
14.2 Айналым капиталына қажеттілікті анықтау, оған әсер етуші
факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
14.3 Айналым каражаттарының көлемi мен қаржыландыру саласындағы
стратегиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
11.4 Айналым капиталын тиімді пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
15 Тарау. Ақша қаражаттарын басқару
15.1 Ақша қаражаттарын басқарудың мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
15.2 Ақша қаражаттарының
бюджетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.3 Ақша қаражаттарын басқарудың әдiстерi
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
15.4 Ақша қаражаттарының мақсатты қалдығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
16 Тарау. Босалқы қорларды басқару
16.1 Босалқы қорларды басқарудың мақсаттары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
16.2 Босалқы қорларды басқару процесiнде қабылданатын негiзгi
шешiмдер ... .. Босалқы қорлармен байланысты шығындарды
жiктеу ... ... ...
16.3 Босалқы қорларды бағалау және есебiн
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.4 Босалқы қорлар тапсырысының оңтайлы партиясының үлгiсi. Босалқы
қорларды бақылау
жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
17 тарау. Дебиторлық борышты басқару
17.1. Дебиторлық борышты
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
17.2. Дебиторлық борыштың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17.3 Несиелік
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
17.4 Несие кезеңi мен несие қабiлеттiгi стандарттарын
анықтау ... ... ... ... ..
17.5. Фирманың дебиторлық борышын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
VI Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң арнаулы тақырыптары.
18 тарау. Корпорацияларды қайта ұйымдастыру: қосылу, сатып алу,
бөлшектеу, банкроттық және тарату
18.1 Банкроттық ұғымы, белгілері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.2 Фирманың кризистік жағдайының пайда болуы механизмы. Компания
қызметінің кризисінің
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.3 Банкроттылық ықтималдығын
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.4 Банкроттық нысандары: санация, қайта ұйымдастыру, келісімдер.
Қайта ұйымдастыру әрекеттерінің түрлері мен оны жүргізудің
реті ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
19 тарау. Ұлтаралық корпорациялардағы қаржы менеджментi (қаржы
менеджментiнiң халықаралық аспектiлерi)
Ұлтаралық
корпорациялар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
Ұлтаралық корпорациялардағы қаржы менеджментiнiң
ерекшiлiктерi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
ТЕСТ
СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Алғы сөз
Кәсіпорындарды басқаруда қаржы менеджментінің маңызы зор. Нарықтық
экономика жағдайында бухгалтерлер мен аудиторлар мамандарына, қаржыландыру
мен несиелеу бойынша мамандарға көп талаптар қойылады. Өйткені олар
басқарушылық және қаржылық шешімдерді қабылдау үшін ақиқат ақпарат беруді
қамтамасыз етуі тиіс. Есептік-аналитикалық және қаржылық қызмет
жұмыскерлерінің жұмысының құндылығы олардың қаржылық мәселелерді шешуінде
және туындаған жағдайларда дұрыс оперативтік шешімдер қабылдауында.
Қаржы менеджменті оқу құралының мақсаты – кәсіпорындағы қаржы
менеджментінің ұғымдарын және басқарудың негізгі механиздерін игеру,
базалық көрсеткіштердің практикалық есептеу машықтарын үйрену, ақша
қаражаттарын болжау және басқаруды үйрету, фирманың және оның жеке
өндірістік- шаруашылық буындарының қызметінің экономикалық әл-ауқатына
жетудегі әдістері мен құралдарын қолдануды дарыту.
Қаржы менежментінің стратегиясы мен тактикасына негізделе отырып оқу
құралы 6 бөлімнен, 19 тараудан құралған. Қаржы менеджерлері қызметі
кәсіпорынның үлескерлерінің табыстылығын арттыруға бағытталуы тиіс, сонымен
қатар, қаржы активтерін тиімді басқару, тәуекел мен табыстылықты анықтау,
корпорациялық тіуекелді басқару, операциялық және қаржылық тұтқалардың
әсерін анықтау, дивидендтік саясатты жүргізу, айналым капиталын басқару,
ақаша ағындарын басқару, материалдық қорларды басқару, дебиторлық берешекті
басқару, ұзақ мерзімді қаржыландыруды жоспарлау, инвестициялық жобаларды
талдау, инвестициялық тәуекелдерді анықтау, корпорацияның қызметін қайта
ұйымдастыруды жүргізу мәселелерін шешуге арналған.
Қаржы менеджменті - 050509-Қаржы мамандығының студенттерінің
міндетті оқу пәні және өзге экономикалық мамандықтардың студенттері үшін
ерекше пайдалы курс.
Қаржы менеджменті оқу пәнінің мазмұны кәсіпорындар қаржысын басқару
процесіндегі теориялық білім мен талдаудың тәжірібелік негіздерін
зерттеуге; қаржы ресурстарының оптималды қатынастарын табу мен негіздеу
және олардың қалыптасу көздері мен орналасуын анықтауға; тиімді басқару
шешімдерін қабылдаудағы негізгі тәсілдер мен критерийлерді игеруге
бағытталған.
Студенттерге ұсынылған бұл оқу құралы кәсіпорынның қаржылық стратегиясы
мен тактикасының механизмдерін түсінуге, қаржылық қатынастарын басқару мен
бақылау, жоспарлау мен болжамдау әдістері мен қағидаларын тәжірибеде орынды
қолдануға көмек көрсетеді.
I Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары
1 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің мазмұны
1.1 Қаржы менеджментiнiң анықтамасы, экономикалық ғылымдар жүйесiндегi
қаржы менеджментiнiң орны
Қаржы менеджменті - кәсіпорынның қаржылық ресурстарды қалыптастыру,
бөлу және пайдаланумен және оның ақша-қаражаттары айналымын ұйымдастырумен
байланысты басқару шешімдерін жасау және жүзеге асыру қағидалары мен
әдістерінің жүйесі.
Менеджмент кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметі шеңберінде және
коммерциялық ұйымдардағы әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару
формасы.
Қаржы менеджменті - кәсіпкерлік қызметін қаржыландыру процесін басқару
нысаны. Қаржы менеджменті негізінен ақша ағыны мен айналым құралдарын
басқаруға бағытталған. Алайда қаржылық менеджментті тек инвестициялык
шешімдерді кабылдау туралы ғылым ретінде қарастыру дұрыс емес. Қаржы
менеджменті - бұл ақша ағымдары, ақша ресурстары мен қаржылық қатынастарды
ұйымдастыруды баскаратын ерекше жүйе.
Қаржы менеджментін әр түрлі нысаны бар интегралды құбылыс ретінде
қарастыру керек.
Функционалдык тұрғыдан қарағанда қаржы менеджменті экономикалык басқару
жүйесі мен қаржылық механизмнің бір бөлігі болып табылады.
Институционалды түрғыдан қарағанда қаржы менеджменті басқару органы
болып табылады.
¥йымдык-кұқықтық тұрғыдан қарағанда қаржы менеджменті -бұл кәсіпкерлік
қарекеттің бір түрі.
Қаржы менеджменті қаржылық ресурстар қозғалысы мен осы ресурстардың
қозғалысы процесіндегі шаруашылық субъектілердің арасында пайда болатын
қаржылық қарым-катынастарды басқаруға бағытталған. Сол себепті қаржы
менеджменті өзіне стратегия мен тактиканы біріктіреді. Стратегия
кәсіпорындағы жалпы ұзақ мерзімді бағыт пен қойылған мақсатқа жету үшін
құралдарды қолданудың әдіс-тәсілі (бағдарламалар) болып табылады. Қойылған
мақсатқа жеткеннен кейін стратегия бағыт пен мақсатқа жету құралы ретінде
жойылады. Жана мақсат пайда болғаннан кейін жаңа стратегия қабылданады.
Тактика - белгілі бір жағдайлардағы қойылған мақсатка жетудегі белгілі бір
қысқа мерзімді әдіс-тәсілдер (бағдарламалар).
Қаржы менеджменті басқару жүйесі ретінде екі кіші жүйеден құралады:
басқару объектісі (басқарылатын жүйе), басқару субъектісі (басқаратын
жүйе).
Басқару субъектісі:
-қаржылық басқарудың ұйымдық құрылымы;
-қаржы бөлімінің кадрлары (бухгалтерлер, экономистер);
-қаржы құралдары;
-қаржылык әдістер;
-қаржылық бейнедегі ақпарат;
-қаржылық басқарудың техникалык құралдары.
Басқару объектісі:
-қаржы ресурстарының көздері;
-қаржы ресурстары;.
-қаржылық катынастар.
Қаржы менеджменті қаржылық ресурстарды тиімді басқару жүйесі шеңберінде
қарастырылады, ол кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің ішкі жүйлерінің
бастысы болып табылады. Кәсіпорында қаржыларды басқару жүйесінің қызмет ету
кұрылымы мен процесі 1-ші суретте көрсетілген.
Басқарушы
ішкіжүйе
Қаржылық Қаржылық ҚадрлыҚаржы-Қаржылық Қаржылық
басқарудың басқару қ лық сипаттағы басқарудың
ұйымдасты-рубөлімшесініңқұралдә дістеақпараттартехникалық
шылық кадрлары ар р құралдары
құрылымы
Басқару процесі
Басқару объекті
Қаржылық Қаржылық Қаржылық
ресурстар ресурстар қарым-қатынастар
көздері
Ақшалай ағым
Ақпараттық ағым
Ақпараттық ағым
Материалдық ағым
Ақшалай ағым
Ақпараттық ағым
Сурет 1- Шаруашылық жүргізуші субъектің қаржысын басқару жүйесінің
құрылымы мен қызметінің процесі 1,б.26
Қаржылық басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы, және оның кадрлық
құрылымы кәсіпорынның түрі мен оның жұмыс істеу саласына байланысты әр
түрлі жасалуы мүмкін.
Қаржы менеджменті басқа да өндірістік және инвестициялық менеджментпен,
қызметкерлерді басқарумен, маркетингпен, материалды ресурстарды сатып алу
логистикасымен тығыз байланысты. Әр басқару шешімі қаржылық ресурстарды
қалыптастыру мен пайдалануға, кәсіпорындар мен мекемелердің ақшалай
ағымдарына тікелей әсер етеді.
Қаржы менеджментінің функциялары басқарушы жүйе құрылымының қалыптасуын
анықтайды. Қаржы менеджменттінің функцияларының негізгі екі типі бар:
басқару объектісінің функциялары және баскару субъектісінің функциялары.
Басқару объектісінің функциялары болып келесілер табылады: ақша айналымын
ұйымдастыру, қаржылык құралдар мен инвестициялық құрал-жабдықтарды
қамтамасыз ету, қаржылык қызметті ұйымдастыру жэне т.б. Басқару
субъектісінің функцияларына: жоспарлау, болжамдау, ұйымдастыру, реттеу,
координациялау, ынталандыру мен бақылау жатады.
Жоспарлау қаржы менеджментінде маңызды роль атқарады. өйткені белгілі
бір бұйрық жасау үшін мақсатты қалыптастырып іс-әрекеттер бағдарламасын
құрастыру керек. Ал бұл үшін қаржылық іс-әрекеттердің арнайы жоспары
жасалады. Басқару функциясы - қаржылық жоспарлау -жоспарлы мақсаттарды
құрастырудан бастап оларды жүзеге асырғанға дейінгі барлық іс-әрекеттер
кешенін қамтиды.
Қаржы менеджментіндегі болжамдау - бұл объекттің қаржылық жағдайының
өзгерісінің ұзақ мерзімді перспективаларын жасау. Болжамдау жоспарлауға
қарағанда жасалған болжамдарды іс-жүзіне асыруды мақсат етіп коймайды. Бұл
болжамдар сәйкесінше өзгерістерді алдын ала көру болып табылады.
Қаржы менеджментіндегі ұйымдастыру функциясы
белгілі бір процедуралар мен ережелер негізінде қаржылық
бағдарламаны бірге жүзеге асыратын адамдарды біріктіру болып
табылады.
Қаржы менеджментіндегі реттеу - бұл басқару объектісіне әсер ету. Бұл
әсер ету арқылы белгіленген параметрлерден ауытқу пайда болған жағдайда
қаржылық жүйенің тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.
Қаржы менеджментіндегі коордициялау - бұл басқару жүйесінің барлық
бөлімщелерінің, басқару аппараты мен мамандардың қызметінің үйлесімділігі.
Қаржы менеджментіндегі ынталандыру қаржылық служба қызметкерлерінің өз
жұмыстарына деген қызығушылығын тудыру болып табылады.
Қаржы менеджментіндегі бақылау қаржылық қызметтің ұйымдастырылуын,
қаржылық жоспарлардың орындалуын және т.б. тексеру болып табылады. Бақылау
арқылы қолданылған қаржылық кұралдар мен объектінің қаржылық жағдайы туралы
ақпарат жиналады, қосымша резервтер мен мүмкіндіктер ашылады,
қаржылық бағдарламалар мен қаржылық менеджменттің ұйымдастырылуына
өзгерістер енгізіледі.
Қаржы менеджментінің негізгі қағидаттары :
1. Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен бірігуі. Басқару шешімі
кәсіпорынның қандай сферасында қабылданса да ол ақша ағымдарының қалыптасуы
мен қаржылық қызметтің нәтижесіне тікелей және жанама түрде әсер етеді.
Қаржы менеджменті өндірістік, инновациялық менеджментпен,
персонал менеджментімен тығыз байланысты. Бұл қаржы менеджментінің
кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен бірігу қажеттілігін анықтайды
2. Басқару шешімдерін қалыптастырудың кешендік сипаты. Қабылданатын
қаржылық және инвестициялық шешімдердің кешенді түрде болуына негізделеді.
Қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөлу мен пайдалану және кәсіпорын-ның
ақша айналымын ұйымдастыру саласынағы барлық баскару шешім-дері өзара
байланысты және оның қаржылык қызметіне тікелей немесе жанама әсер етеді.
Кейбір жағдайларда бұл әсер қарама-қарсы сипатта болуы мүмкін. Мысалы,
табысы жоғары қаржылык инвестицияны жүзеге асыру өндірістік қызметті жүзеге
асыруда тапшылык тудыруы мүмкін және соның салдарынан операциялық пайда
мөлшерін айтарлықтай төмендетеді. Сондықтан, қаржы менеджменті әрбір
кәсіпорынның қаржылық қызметінің жалпы нәтижесіне өз үлесін қосатын, өзара
байланысты басқару шешімдерін жасауды қамтамасыз ететін кешенді басқару
жүйесі ретінде қарастырылады.
3.Басқарудың жоғарғы динамикасы. Кәсіпорында жасалған тиімді басқару
шешімдерінің өзі алдағы уақытта үнемі қайта пайдаланылуы мүмкін емес. Бұл
сыртқы ортаның факторлары динамикасымен, алдымен қаржы нарығының
коньюктураның өзгерісімен байланысты. Оның сыр-тында кәсіпорынның қызмет
етуінің ішкі жағдайында да озгереді.
4.Кейбір басқару шешімдерін жасау көзқарастарының әртүрлілігі. Қаржы
ресурстарын қалыптастыру және пайдалану сферасындағы әр басқару шешімі
альтернативтік мүмкіндіктерді ескеруге тиіс. Басқару шешімдерінің
альтернативтік жобалары болған жағдайда оларды таңдау кәсіпорынның қаржылық
идеологиясын, қаржылық стратегиясьр немесе нақты қаржылық саясатты
анықтайтын белгілер жүйесіне негізделуге тиіс. Ондай белгілер жүйесін
кәсіпорындар өздері белгілейді.
5.Кәсіпорынды дамытудың стратегиялық мақсаттарына бейімделу. Басқару
шешімдерінің кез келген жобасы қанша тиімді болса даэ егер олар кәсіпорын
қызметінің негізгі мақсатына, оны дамытудын стратегиялык бағыттарына қарама-
қайшы келсе, олар ауытқуы тиіс.
6. Шешім қабылдаудағы тәуекелділік факторларын есептеу.
Қағидаттарды ескере отырып құрылған қаржы менеджмент кәсіпорынның
өндірістік қызметінің өсімінің жоғарғы қарқынының ресурстық потенциалын
қанағаттандыруға, меншікті қапиталдың тұрақты өсімін қамтамасыз етуге,
тауар және қаржы нарықтарындағы бәсекелестік позициясын көтеруге,
стратегиялык перспективадағы тұрақты экономикалык дамуды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
1.2 Қаржы менеджментінің мақсаты, мiндеттерi және рөлi
Қаржы менеджментінің мазмұны мен қағидаттарын ескере отырып, оның
міндеттері мен мақсаттары қалыптасады.
Қаржы менеджментінің келесі мақсаттары анықталған:
- бәсекелестік күрес жағдайында фирманың түрақтылығы және қаржылық
жағдайы;
- үлкен қаржылык қателіктерді болдырмау, банкроттыққа ұшырамау;
- фирманың экономикалық потенциалын шоғырландыру;
- өнім көлемі мен оны өткізуді арттыру;
- қызметтің рентабельділігін қамтамасыз ету.
Сонымен, қаржы менеджментінің негізгі мақсаты - тиімді қаржылык саясат
көмегімен ағымдағы және келешектегі кезеңде кәсіпорын меншік иелерінің
жағдайын жақсартуды қамтамасыз ету. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтық құнын
көтеруді қамтамасыз етуде нақты көрінеді. Бірақ бұл бізде қалыптасқан
пікірге қайшы келеді. Себебі, кәсіпорынның таза табысын арттырған кезде
кәсіпорынның нарықтық құнын бірден көтеру үнемі мүмкін бола бермейді, ол
ағымдағы тұтыну мақсатына толық жұмсалу мүмкін. Сөйтіп, кәсіпорын өзінің
алдағы дамуы үшін меншікті қаржы ресурстарын қамтамасыз етудің негізгі
қайнар көздерінен айырылады. Ал, дамыған кәсіпорындар нарықтағы өздерінің
бәсекелестік позициясынан айырылады, ішкі қайнар көздер есебінен меншікті
қайнар ресурстарын қалыптастьгру потенциалын қысқартады, ол онын нарықтық
құнын қысқартуға әкеп соғады. Оның сыртында нарықтық тәуекелі жоғары
болғанда және келешекте банкроттық қаупі төнген кезде кәсіпорынның таза
табысының деңгейі өседі. Сондықтан, нарықтық жағдайында таза табысты
көбейту қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Ішкі және сыртқы жағдайларға байланысты негізгі мақсаты фирманың келесі
ішкі мақсаттарына бөлуге болады: банкроттық пен ірі қаржылық
сәтсіздіктерден қорғану; бәсекелестермен күрестегі басымдылық; фирманын
экономикалық потенциалының экономикалық өсімінің тұрақты қарқыны; өндіріс
көлемін өсіру және оны жүзеге асыру; таза табысты (пайданы) көбейту,
шығынды азайту; тиімді қызметпен қамтамасыз ету.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатын жүзеге асыру үшін келесі негізгі
міндеттерді шешу қажет.
Алдағы уақытта кәсіпорынды дамыту міндеттеріне сәйкес қаржылық
ресурстардың жеткшікті көлемімен қамтамасыз ету. Бұл міндет алдағы уақытта
кәсіпорынның қаржы ресурсына жалпы қажеттілігін анықтау, ішкі қайнар көздер
есебіне меншікті қаржы ресурстарын тарту қолемін көбейту, меншікті қаржы
ресурстарын қалыптастыру мақсатын анықтау, қарыздық қаржы потенциалын
қалыптастыру көздерін оңтайландыру жолымен жүзеге асырылады.
Кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттарының боліктерінде қаржы
ресурстарының қалыптасқан көлемін тиімді пайдалану. Бұл міндетті жүзеге
асыруда кәсіпорынның дамуының стратегиялық мақсаттары мен са-лынған
қаражаттың қайтарылу деңгейі ескерілуге тиіс.
Ақша айналымын оңтайландыру. Бұл міндет кәсіпорынның ақша-
қаражаттарының айналымы процесінде кәсіпорынның ақша ағымдарын тиімді
басқару, жекеленген кезеңдер бойынша ақша-қаражаттарының түсуі мен
жұмсалымын үйлестіру жолымен шешіледі. Ондай оңтайландыру нәтижелерінің
бірі - бос ақша активтерінін орташа калдығын азайту.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған деңгейі жағдайында кәсіпорынның таза
табысын (пайдасын) көбейту. Оған кәсіпорын активтерін тиімді басқару,
шаруашылық айналымға қарыздық қаражат тарту, операциялық және қаржылық
қызметтің тиімді бағытын таңдау жолымен қол жеткізуге болады. Мүнда
кәсіпорын салық төлеуге дейінгі табысты емес, таза табысты (пайдасын)
көбейтуге мүдделі болуы тиіс, ол үшін тиімді салық, амортизациялық және
дивидендтік саясаттарды жүргізуі тиіс. Сондай-ақ, таза табыс деңгейін
көбейту қаржылык тәуекелдщ дәрежесінің өсуімен тікелей байланысты.
Сондықтан таза табысты арттыруда қаржылык тәуекел деңгейі ескерілуі тиіс.
Қарастырылып отырған таза табыс деңгейінде қаржылык қауіп-тәуекел
деңгейін азайту. Егер кәсіпорынның таза табысының деңгейі алдын-ала берілсе
немесе жоспарланса, онда маңызды міндет – қаржылық тәуекел деңгейін
төмендету болып табыдады. Оған кәсіпорынның операциялық және қаржылық
кызметтерінің дивесификациялануы жолымен қол жеткізеді. Сонымен қатар,
кейбір қаржылык тәуекелден қорғану және ішкі сыртқы сақтандырудың тиімді
нысандары қажет.
Кәсіпорынды дамыту процесінде оның тұрақты қаржылық тепе-теңдігін
қамтамасыз. ету. Ондай тепе-теңдік қаржылық тұрақтылық деңгейінің
жоғарьшығы мен кәсіпорынның дамуының барлык сатыларындағы
толемқабілеттілігімен анықталады да қапитал мен активтердің оңтайлы
құрылымының қалыптасуымен қамтамасыз етіледі.
Қарастырылған барлык міндеттер өзара тығыз байланысты. Қаржы
менеджментінің кейбір міндеттері оның негізгі мақсаттарын тиімді жүзеге
асыру үшін өзара оңтайлануы тиіс.
Корпорациядағы қаржылық жұмыс арнайы қызметімен немесе бухгалтериямен
жүзеге асырылады.
Корпорациядағы қаржы қызметі:
- ақша ресурстарымен өндірістік-коммерциялық қызметтің үздіксіздігін
қамтамасыз ету;
- активтер мен меншікті капиталдың табыстылығының өсімін қамтамасыз
ету;
- оперативті және ұзақ мерзімді қаржылық жоспарларды өңдеу;
- ақша ресурстарының орынды пайдалануын бақылау жұмыстарын орындайды.
Корпорациядағы қаржылық жұмыс негізгі 3 бағыт бойынша жүзеге асады:
- қаржылық жоспарлау (кіріс, шығыс, капиталды бюджеттеу);
- ақша айналымын басқару бойынша оперативті қызмет;
- аналитикалық-бақылау жұмысы.
Қаржылық жоспарлау әр түрлі қаржылық жоспарлардың талдауы мен өңдеуін
орындауында жатыр. Бюджеттер құрылымдық бөлімшелер мен жалпы кәсіпорын
бойынша құрылады.
Жиынтық бюджетті өңдеу үшін келесі ақпарат қолданылады:
- өнімді сатудан түскен пайда туралы болжамдық мәліметтер;
- әрбір тауар тобына өзгермелі өндірістік шығыстар бойынша мәліметтер;
- корпорацияның өндірістік әлеуеті бойынша мәліметтер.
Оперативті бюджеттерді құру үшін келесі мәліметтер маңызды: алдын-ала
төлем үшін қойылған өнімнің үлес салмағы, өнімді тиеу уақыты мен төлем
уақытының арасындағы айырмашылық, бартер бойынша жеткізілім.
Бюджеттеу жүйесін ұйымдастыру үшін корпорацияда келесідей жауапкершілік
орталықтарын құру тиімді:
- табыс бойынша, оған қоса маркетингтік және коммерциялық қызметін
басқару;
- шығыстар бойынша, оған қоса (маркетингтік және коммерциялық қызметін
басқару) өндірістік, қамтамасыз етуді басқару;
- пайда бойынша, оған қоса қаржылық қызметті басқару;
- инвестиция бойынша, оған корпорация персоналы мен техникалық дамуды
басқару жатады.
Корпорациялық жиынтық бюджеттің құрамына мыналар кіреді:
- бастапқы болжалдық мәліметтер (өнімді өткізудің, капиталдың
салымдарының көлемі, т.б);
- табыс пен шығыс бойынша жиынтық бюджет шығыс бюджетіне өндірістік,
коммерциялық, басқарушылық т.б жалпы шығыстың жергілікті бюджеттері жатады;
- пайда мен шығындар бойынша есепті болжау;
- активтер мен пассивтер балансының болжамы.
Жиынтық бюджеттің табыс бөлімі өнімді сату жоспары мен басқа көздерін
ақшалай түсімдердің жоспары негізінде болжанады. Бұдан басқа корпорацияның
баланстық шотындағы ақша қаражаттың қалдығын есепке алу керек.: касса,
есепшот, валюталық шот, жолдағы ақшалар, т.б.
Жиынтық бюджеттің шығыс бөлімі келесілердің негізінде болжанады:
- жарық энергиясының шығын бюджеті;
- еңбекақы төлеу қорының бюджеттері;
- салық төлемдердің жоспар-графигі;
- несиелерді жабу жоспар-графигі;
- басқа шығындар бюджеті.
Оперативті қаржылық жұмыстың қызметі - корпорация серіктестерімен
үздіксіз тұрақты ақша қатынастарын қамтамасыз ету болып табылады:
- материалдық құдылықтар мен қызмет көрсетулер жеткізушілермен;
- дайын өнім сатып алушылармен;
- мемлекеттің бюджеттік жүйесімен;
- персоналмен (еңбекақы төлеу, әлеуметтік және дивиденттік төлемдер);
- банктер, сақтандыру компаниялар, инвестициялық қорлармен, т.б.
Оперативті қаржылық жұмыс құрамына, сондай-ақ корпорацияның тиімді
қаржыландыру әдістерін таңдау жатады. Оның өзіне мыналар енеді:
- өзін-өзі қаржыландыру (негізгі меншікті қаражаттар есебінен);
- қысқа мерзімді банктік несие есебінен қаржыландыру;
- ұзақ мерзімді банктік несие есебінен қаржылық;
- хеджирлеу.
1.3 Каржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму кезеңдерi
Басқарушылық ой эволюциясы – бұл объективті шарттар мен ұзақ уақыт
мерзіміндегі экономикалық қажеттіліктерге сейкес, басқару жүйесіне деген
жиынтық көзқарастардың қалыптасуы мен өзгеру процессі. Қоғамдық
қатынастардың прогрессінің шамасы бойынша, шаруашылық қызметтің дамуының
шамасы бойынша басқарудың өзі күрделенді, құрылымы бойынша өзгерістерге
түсті және де мағыналы түрде байыды. Басқару ғылым түрінде, білім және
іскерлік жүйесі ретінде XIX ғасырда құрыла бастады деп ойлауға себептер
бар. Ал оның дамуы жиырмасыншы жүзжылдыққа сәйкес келеді, бұл –
басқарушылардың біржола өздік қоғамдық қатарға бөлінуі мен осы қатардың
үстемдік етуші класқа айналуына байланысты.
Қаржыны басқару әр қоғамдық-нарықтық шаруашылығының субъектілері үшін
маңызды қызмет саласы болды, әсіресе өндіру-сату қызметтерін орындайтые
кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдар үшін. Өндіру технологиясының өзгеруі,
жаңа нарықтарға шығу, шығарылым мөлшерінің ұлғаюы немесе жабылуы терең
қаржылық есептеулерге, қаржылық ресурстарды инвестициялау, тарту, бөлу және
қайта бөлуге негізделеді. Жергілікті және дүниежүзілік жалпынарықтық
жағдайдың даму тенденциялары (аз болжанатын сұраныс өзгерісі, дәстүрлі
нарықтардағы бағалық бәсекелестіктің қатаңдауы, жаңа нарықтық қуыстардың
жаулап алынуы, операцияларды жүргізу тәуелділігінің жоғарылауы) қаржылық
басқарудың ерекше сұрақтарының өсіп келе жатқан рөлінің негізінде жатыр.
Осындай тенденцияларға жауап ретінде Қазақстанда теориялық білім мен
практикалық әдістердің автономды облысы дами бастады, ол кәсіпорындардағы
қаржылық басқарудың жалпы теорияларының түйісінде орналасқан және қаржы
менеджменті деген атау алды. Басында осымен кәсіпорын экономикасы,
жоспарлау саласындағы мамандар, есепші-аналитиктер айналысты, олар
есептеулерді өткізуден, жоспар-болжамдарды құрудан және бағаларды
калькуляциядан жалпы кәсіпорын ресурстарын бақылаудағы қиындық туғызатын
мәселелер бойынша көптеген шешімдерді дайындау мен қабылдауға дейін
жұмыстарын жүргізді. Бұндай қайта бағдарлау қаржылық нарықтағы құралдарды
біруақытта ұлғайту мен күрделету міндеттерін шешудегі басқарушылық
компонентінің үлес салмағын арттырды. Осы тарауда біз қаржылық
менеджмент пәнін жалпы менеджменттегі тиімді басқару мәселелеріне деген
көзқарастар эволюциясы арқылы қарастырамыз.
Ең алдымен, қазіргі уақыттағы тиімді басқарушылық менеджментке басты
тарихи ыңғайларды ерекшелеп кетуіміз керек. XIX-XX ғасырларды қалыптасқан,
тарихи ең бірінші ғылыми басқарушылық мектептің қағидаларына сәйкес
(Ф.Тейлор), тиімді басқарудың негізінде аналитикалық ерекшеленген еңбектік
операциялар жатыр. Осы мектептің айтарлықтай еңбегі – соңғылардың тізімін
өндіріп жетілдіру, олардың қатаң регламентациясы және істің жүргізілуіне
деген бақылау.
Тиімді бақылаудың келесі тұжырымдамасы классикалық (әкімшілік) атау
алды. Басқарудың процесс ретінде негізгі элементтері аталып кетті –
қызметтері. Егжей-тегжейлі жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, үйлестіру,
ынталандыру, бақылау және тағыда басқалар сипатталып кеткен. Қосарласа
басқарудың әмбебаптық қағидалары өнделген (А.Файоль), осы қағидаларға
сейкес әр мекеменің басқарушысы – мақсаттарға, меншіктің мөлшері мен көлемі
және тағыда басқаға қарамастан – мекеменің дұрыс жұмыс істеуіне, қойылған
мақсаттарға жетуіне есептей алады.
Нарықтық жағдайдың айтарлықтай күрделенуі басқару бойынша мамандарды
мекемені ашық жүйе түрінде қарастыруға мәжбүрледі. Менеджментте жүйелі
түрдегі ыңғай парадигмасы қалыптасып, бекітіліп қалды, оның мәні –
көпдеңгейлі өзара байланысқан ұйымдастырушылық элементтердің жүйесіне
барлық басқарушылық әсерлердің жалпы болуы. Басқару ішкі және сыртқы
факторларды еспеке ала отыратын, кешенді стратегия арқылы жүзеге асады.
Қаржылық менеджменттің пәндік облысын анықтау үшін керекті әртүрлі
әдістерді талдау бізге осындай тұжырым жасауға мүмкіндік берді: қаржылық
менеджмент пәніне деген көзқарастар эволюциясының сығылған,
шоғырландырылған қалпы жалпы түрде тарихи қалыптасқан және кезектесіп
келген менеджменттегі тиімді басқарудың постулаттарын қайталайды.
Дербес пән ретінде қалыптасудың бас кезінде қаржылық менеджментке
бақылау рөлі, қатаң есеп пен өндірістік шығындарды осы сызба бойынша
тиімдірек қылу ресурстар - өндіріс - өткізу бекітілді. Осы жақтардан
менеджмент шығындарды бақылауға (азайтуға), уақытылы және дұрыс қаржылық
операцияларды жүргізуге бағытталған қаржыны басқару саласы болып
анықталады. 1994 жылға дейін көп кәсіпорындар үшін қаржылық ұйымдастыруда
ең үлкен рөл еспешіде болды. Және де осындай, алғашқы мәліметтерді жинауды
ұйымдастырып, өңдей, шығындарды есептей, тауарға деген жоспарлы бағаларды
айқындай, несиелер бойынша шешімдер қабылдай, алашақ және берешек
қарызгерлермен жақсы қарымқатынас құрай алатын, және де ең бастысы салық
инспекциясына төтеп бере алатын мамандарға мұраныс өте жоғары болды.
Қаржы менеджменті дамуының келесі сатысы ретінде біз осындай
қызметтерді ерекшелей аламыз: жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау
және тағыда басқалар, олар бізге қаржылық бақылауды заңдылық бойынша
күрделеніп отыратын міндеттер ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Осы
сатыда біз қаржылық менеджментке кәсіпорынның қаржылық ресурстарының
шығындарын жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау және тағыда басқа жайғасымдар
арқылы анықтама бере аламыз. Ал осы жағдайда қаржылық менеджмент пәні
басқарумен менеджменттегі жалпы процесс ретінде қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорынның қаржысын басқару саласында жан-жақты ережелер мен
процедураларды жетілдіру қаржы менеджменті жалпы стандартты қаржылық
ережелержін, процедуралар мен технологиялардың жиынтығы ретінде түсінуге
мүмкіндік береді. Бұндай концептуалды әдістеме Е.С.Стоянова мен жасалған.
Осыған ұқсас көзқарастар жүйесін Е.Н.Лобанова ұстанады, оның ойынша,
кәсіпорынның қаржылық басқаруының маңызды саласы болып қаржылық шешімдер
табылу керек. Соңғылардың маңызы кәсіпорынды ары қарата дамыту үшін қажетті
ресурстарды қалыптастыруда, ақшалай және қаржылық нарықтардағы жаңа
қаржыландыру көздерін табуда және де жаңа қаржылық құралдарды іздеуде
шоғырландырылады, ал осылар өз кезегінде бізге осындай қаржылық мәселелерді
шешуге көмектеседі: өтімділік, төлем қабілеттілік, табыстылық және өздік
пен қарыз қаржыландыру көздерінің тиімді арасалмағы. Осы әдістер мен
А.Файольдің басқарудағы әмбебап қағидаларының жиынтығы арасында ұқсастық
көру қиын емес.
Осы аталып кеткен қызметтерді орындауға барлық, тіпті жоғары білікті
бас есепшінің шамасы жетпейді. Осы жерде әр біреуі өз жұмысына жауа бере
алатын, орта буындағы қаржылық менеджерлерден құралатын топтың дамыған
жұмысы туралы айтамыз. Шын мәнінде кәсіпорындардағы қаржылық басқару жұмысы
1994 – 1995 жылдары басталды. Дәл осы уақытта ең маңызды адам ретінде бас
есепші емес қаржылық директор қалыптасады. Бас директормен қосы
кәсіпорынның стратегиясын айқындайтын қаржылық басқарушы қажет бола
бастады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қарым-қатынастардың дамуында тұрақты емес
қоғамдық әлеуметтік-экономикалық ортада жұмыс жасайтын кәсіпорындардың
қаржысын басқару бойынша міндеттері жүйелі әдістерді жасауды жүктейді.
Бастысы, жүйені қалыптастыратын қаржылық саясаттың факторларын айқындау
міндет болып тұр. Біздің ойымызша, жүйені қалыптастырушы факторлар ретінде
келесі интегралды параметрлерді алуға болады: өтімділік, қаржылық ағын
векторларының жақсы орналасуы, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы және тағы
да басқалар. Келесі айтарлықтай маңызды аспектісі – қаржылық стратегияның
кәсіпорынды басқарудың басты стратегиялық тұжырымдамасының негізгі ішкі
жүйесі ретінде сөзсіз енуі. Осыны қорытындылай келе, қаржы менеджменті –
жалпы алғандағы ұйымның стратегиялық мақсаттарына жету үшін қаржылық
стратегияны жетілдіру және іске асыру механизмдерінің ережелері туралы
ғылым.
Жалпы менеджменттің әзірлемелері мен тұжырымдамаларын қаржылық
менеджменттің мәселелерін талдау мен түсіну үшін қолдану, бізге
кәсіпорынның қаржыларын басқарудағы көптеген міндеттердің құрылымын
айқындау мен негізгі түсініктер қатарын жүйелеуге мүмкіндік береді 2.
Тарихи және логикалық түрде қаржылық менеджменттің негізгі бағыттары
келесі бағдарлар бойынша орын алды:
- Компанияның қаржылық жағдайын бағалау;
- Банкрот болуды жоспарлау;
- Қаржылық активтерді бағалау және капитал құрылымын басқару;
- Қорларды басқару;
- Бірлесіп бақылау нарығын қалыптастыру;
- Мекеменің құнын құрудың тиімділігін бағалау.
Берілген қаржы менеджменті теориясының эволюциясын алдымен кәсіпорынның
қаржылық жағдайын, оның несие бойынша төлеу қабілеттілігін, банкроттыққа
ұшырау жағдайын, инвестициялық тартымдылығын және т.б. (бірінші және екінші
бағыттар) бағалаудың әр түрлі әдістерін құруға бағытталған аналитикалық
мінезді зерттемелер пайда болумен түсіндіруге болады. Бұл толығымен, орын
алған жағдайды бірінші кезеңде талдағанда, кез келген басқарушылық шешімді
қабылдау логикасына сәйкес келеді. Сонымен, қаржы менеджменті шеңберінде
тікелей капиталдың қаржылық құрылымын басқарумен (үшінші бағыт) және
мекеменің бөлек активтерін басқарумен (төртінші және бесінші бағыт)
байланысты бағыттар дами бастады.
Мекеменің құнын тудыру мен бағалау процестерін қайта құру әдістерін
қалыптастыру басқарушылық шешімдерді қабылдаудың (алтыншы және жетінші
бағыттар) орталық буыны болып табылады 2.
Нарықтық экономикаға өтуден бастап қаржы мен қаржылық менеджменттің
рөлі жедел артты. Қазіргі жағдайда, кәсіпорын шешімдерді өз бетімен
қабылдайтын кезде, шаруашылық ететін субъектінің ресурстық потенциялы
кенеттен көтерілді. Бұл қаржылық қарым-қатынастарды оңтайландыруды және
қаржылық ресурстарды басқарудың тиімділігін артыруды болжайды.
1.4 Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментiнiң негiзгi
функциялары ретiнде
Кәсіпорындағы қаржылық басқару субъектілерінің функциялары:
- жоспарлау;
- болжау;
- ұйымдастыру;
- реттеу;
- ынталандыру;
- шоғырландыру;
- қадағалау.
Болжау- мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайларын алдын ала көре
біру, қаржы жоспардың көрсеткіштерін негіздеу. Болжамдар орта мерзімді (5-
10жыл) және ұзақ мерзімді (10жылдан астам) болуы мүмкін. Мақсаты- болжанған
кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды
қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады.
Ұйымдастыру функциясы- қаржылық менеджментте қаржылық бағдарламаны
бірігіп жүзеге асыратын адамдарды біріктіруді білдіреді.
Реттеу- қаржылық менеджментте басқару объектісіне әсер ету болып
табылады, оның көмегімен қаржылық жүйенің тұрақты жағдайы қамтамасыз
етіледі.
Ынталандыру функциясы- қаржы службасы жұмыскерлердің өз жұмыстарының
нәтижесіне қызығушылық танытуынан көрініс табады.
Қадағалау- қаржылық менеджментте қаржылық жұмыстың ұйымдастырылуын
тексеруді қаржылық жоспардың орындалуын тексеруді білдіреді.
Қаржылық жоспарлау- бұл қаржылық жоспарларын әзірлеу, қаралған мерзімде
оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған процесі.
Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты құралдарының бірі болып
табылады. Жоспарлаудың объектісі- шаруашылық субъектілері мен мемлекеттің
қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары мен жеке
мекемелердің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы жоспарына
дейінгі қаржы жоспарларын жасау болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың міндеттері қаржы саясатымен анықталады. Бұл:
жоспарлау тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың
көздерін анықтау; кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін
анықтау; т.б.
Жоспарлау: экстенсивтілігімен, қарқындылығымен, тиімділігімен
сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциялары ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс.
Қаржыны жоспарлау белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады:
Экстрополяция әдісі. Оның мағынасы қаржылық көрсеткіштерді олардың
динамикасын белгілеу негізінде анықтауда болады. Есеп-қисаптар есепті
кезеңнің жетістіктері және оларды өсірудің немесе төмендеудің салыстырмалы
тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрстекіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
Математикалық үлгілеу әдісі- процестердің үлгісін құру және оны қаржы
саласына көшіру.
Баланстық әдіс- шығыстардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарлардың барлық бөлімдердің, өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің
өзара үйлесуін қарастырады.
Сараптық бағалаулар әдісі- жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
Бақылау- қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу
және оларды пайдаланудың негіздерін тексеруге бағытталған айырықша қызмет.
Бақылау функциялары қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін
объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте
қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
Бақылаудың көмегімен қаржы жоспарлардың орындалуы, қаржы- шаруашылық
қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының
сақталуы, ЖҚӨ мен ҰТ-ң құнын бөлу, қайта бөлу үййлесімдердің оңтайлығы;
заңды тұлғаның еңбек, материал, қаржы ресурстарының қаржылық жай-күйі және
оларды тиімді пайдалану.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық менеджмент деген не?
2. Қаржылық менеджменттің негізгі мақсаты мен міндеттері қандай?
3. Қаржылық менеджменттің негізгі қағидаттары, қызметтері туралы не
білесіз?
4. Қаржы менеджерінің міндеттерін толығырақ түсіндіріңіз.
СӨЖ тапсырмасы:
1. Кәсіпорынды дамытудағы стратегиялық басқару сызбасын сызыңыз.
2. Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментінің негізгі
функциялары ретінде түсіндіріп эссе жазу.
3. Қаржы менеджеріне қойылатын талаптар туралы эссе.
II ТАРАУ. Қаржы менеджментінің базалық
тұжырымдамалары және көрсеткiштерi
2.1 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал, табыстар,
шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi, капитал
тұжырымдамасы (халықаралық стандарттарға сәйкес)
Шетелдік тәжірибеде активтер – бұл кез-келген зат, материалды және
материалды емес, ол өз иесіне құндылығын білдіреді. Көп жағдайларда, бұл
қолма-қол ақша, яки қаржы қаражатына ауыстыратын; ренттерді алдын-ала
төлеу, меншікке деген жергілікті салық немесе көлік салығы ерекшеліктерден
тұрады, демек бекітілген мерзімнен бұрын төленген төлемдер. Материалды
активтер өзіне жерді, ғимараттарды және соғу, т.б. көліктер, құрал-
жабдықтар, арматура және қолдану әдістемесі, тауарлық қор, дебиторлы
шығындар немесе қолма-қол ақша; материалдық емес активтерге: гудвилл,
патентентер, авторлық құқық сауда маркалары.
Активтерге мынадай анықтамалар береді.
Активтер – бұл компанияның кез-келген меншігі; көліктермен құрал-
жабдықтар; ғимараттар, қорлар, банктік салымдар және бағалы қағаздардағы
инвестициялар, патенттер.
Активтер – бухгалтерлік баланстың бөлімі, құрамымен орналастыру
қөзқарасы жағынан кәсіпорынның материалды және материалды емес (гудвилл)
құндылықтарын көрсетеді.
Активтер – баланстың кейбір түрлерінде шығыстан гөрі кірістің ұлғаюы
(төлеу балансы және т.б).
Активтер – бір жылдық есептеме бойынша қолданылатын, сатылатын немесе
тұтынуға жататын шаруа ресурстарымен құралдары, шаруа қызметінде қолдану
мақсатында алынады және берілген есептеме мерзімінде сатуға арналмаған.
Міндеттеме – азаматтық-құқықтық қатынастардың келісім шартымен
рәсімделген, келісім шартың бір беті екінші бетіне міндетті түрде белгілі
бір іс-әрекеттерді орындауы қажет, белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы менеджменті
Оқу құралы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІлІм жӘне Ғылым министрлІгІ
Тұран- Астана университеті
Ж.М. Бұлақбай
Қаржы менеджменті
Оқу құралы
Астана 2010
УДК 005 (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
Б 89
Пікір жазған:
Керімқұлов С.Е. - э.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры
Берстембаева Р.Қ. - э.ғ.к., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің доценті
Исаева А.Т. - Тұран-Астана университетінің Қаржы, есеп және аудит
кафедрасының доценті, э.ғ.к.
ISBN 978-601-214-059-0
Бұлақбай Ж.М.
Б 89 Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Астана, - 2010ж. - 290 б.
Оқу құралында қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары,
мақсаты, мiндеттерi; қаржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму
кезеңдерi; экономикалық ғылымдар жүйесiндегi қаржы менеджментiнiң орны;
капитал құрылымы және дивидендтiк саясат; операциялық тұтқаның тиiмдiлiгі;
фирманың ағымдағы шығындарын басқару; қаржы тұтқасының тиiмдiлiгi; қарыз
қаражатын тарту саясаты; кәсiпорынның ұзақ мерзiмдi инвестициялық шешiмдер
стратегиясы; капиталдың құны; қаржылық жоспарлау және болжамдау; қаржы
менеджментiнiң тактикасы: айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттерін
басқару, ақша қаражаттарын басқару, босалқы қорларды басқару, дебиторлық
борышты басқару; қаржы менеджментiнiң арнаулы тақырыптары баяндалады,
сонымен қатар, қаржы менеджменті жайлы студенттердің білімін тексеруге
арналған бақылау сұрақттары, өзіндік жұмыс тапсырмалары мен тестілік
сұрақтар қарастырылған, глоссарий берілген.
Қаржы менеджменті оқу құралы жоғары оқу орындарының экономикалық
мамандықтарының студенттеріне арналған.
УДК 005 (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-059-0
© Бұлақбай Ж. М., 2010
© Тұран- Астана университеті, 2010
Мазмұны
АлҒы сӨз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
I Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары
1 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің мазмұны
1.1 Қаржы менеджментiнiң анықтамасы, экономикалық ғылымдар жүйесiндегi
қаржы менеджментiнiң
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Қаржы менеджментінің мақсаты, мiндеттерi және 14
рөлi ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Каржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму
кезеңдерi ... ... ... ... . 20
1.4 Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментiнiң негiзгi 22
функциялары 22
ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 23
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
... ... ... ... ... ... ... . 37
2 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің базалық тұжырымдамалары және
көрсеткiштерi 40
2.1 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал,
табыстар, шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi,42
капитал тұжырымдамасы (халықаралық стандарттарға 44
сәйкес) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.2 Ақшаның уақытша құны, тәуекелдiк активтердiң
құны ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 Актвитердi басқарудың тиiмдiлiк көрсеткiштерi- ROE, ROA, 46
ROI ... ... .
2.4 Келтiрiлген құн- PV, нарықтық қосылған құн - MVA, экономикалық 49
қосылған құн – 53
EVA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
... ... ... ... ... ...
2.5 Шаруашылық қызметтiң қаржылық нәтижелерiнiң қорытындылау 56
көрсеткiштерi-EBIT, EBT, NI (NOPAT), EPS, DPS,
PPS ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Бақылау 58
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... .. 60
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 61
3 Тарау. Тәуекел және табыстылық. Корпорациялық тәуекелдердi басқару
3.1 Тәуекелдiктi анықтау, оның мәні мен 63
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
3.2 Тәуекелдің
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
... ... ... ... ... 72
3.3 Тәуекелді бағалау әдістері. Ықтималдықтарды бөлу және күтiлген 72
табыстылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.4 Қаржылық тәуекелді басқару
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Автономдық (жалпы) тәуекелдi нарықтық тәуекелмен
салыстыру ... ... . 73
3.6 Автономдық тәуекелдi талдау: оқшаулау қаралатын
активтер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.7 Нарықтық тәуекелдi талдау: портфельге қатысты активтер. Тиiмдi 76
портфельдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 78
3.8 Корпорациялық тәукелдердiң типтерiн анықтау және 79
бағалау ... ... ... ... 79
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 80
СӨЖ 83
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 83
84
4 ТАРАУ. Активтер портфелiн басқару 84
Каржылық активтердiң табыстылығын бағалау үлгiсi
(моделi) ... ... ... ..
Баға белгiлеу төрелiгi теориясы. Опциондарға баға белгiлеу
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 94
ß- коэффициенттiң тұжырымдамасы. 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 100
Капитал рыногының сызығы. Бағалы қағаздар рыногының 102
сызығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Бақылау 104
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 107
СӨЖ 108
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
... ... ... ... ... ... ... 118
119
II Бөлiм. Капитал құрылымы және дивидендтiк саясат 119
5. ТАРАУ. Операциялық тұтқаның тиiмдiлiгі. Фирманың ағымдағы
шығындарын басқару
5.1 Шығындардың
жiктелуi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 121
5.2 Залалсыздықты талдау, залалсыздық нүктесiн сату бiрлiгiндегi және 123
ақшалай түрiнде есептеу, жоспарлық операциялық пайда 128
есебi ... ... ... ... ... 131
5.3 Операциялық тұтқа. Операциялық тұтқаның (DOL) күшi. DOL және
залалсыздық 132
нүктесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .134
... ... ... ... ... ... ... 135
5.4 DOLжәне iскерлiк (операциялық) 136
тәуекел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 136
5.5 Қаржылық беріктік
қоры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 137
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 138
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 142
6 ТАРАУ. Қаржы тұтқасының тиiмдiлiгi. Қарыз қаражатын тарту саясаты 143
6.1 Қаржы 143
тұтқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
6.2 Қаржы тұтқасының күшi (DFL). DFL және қаржылық
тәуекел ... ... ... ... 145
6.3 Фирманың жиынтық тәуекелi. Жиынтық (құрамдастырылған) тұтқа, 146
жиынтық тұтқаның (DTL) 147
күшi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .149
... .. 149
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ 150
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 150
7 ТАРАУ. Капитал құрылымының теориясы: Модильяни – Миллер үлгiсi,
ымыралы үлгiлер 151
7.1 Капитал құрылымы түсінігі және капитал құрылымының 155
тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .155
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
7.2 Капитал құрылымының теориясы: Модильяни-Миллер 156
үлгiлерi ... ... ... 157
7.3 Модильяни- Миллер үлгiсi мен Миллер үлгiсiн
сынау ... ... ... ... ... ... ...
7.4 Капиталдың мақсатты 159
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .161
.
Бақылау 165
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .166
... ... ... ... ... ... .. 167
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
8 ТАРАУ. Дивидендтік саясатты басқару
8.1 Дивидендтік саясат
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .168
... ... ..
8.2 Инвестордың қалауы бойынша – дивидендтердi қалаудың үш 176
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 182
8.3 Корпорациялардың дивидендтерді төлеу саясаты 184
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 186
8.4 Тәжiрибеде дивидендтiк саясатты 186
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
8.5 Дивидендтердi қайта инвестициялау 186
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 189
Бақылау 193
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .196
... ... ... ... ... ... .. 201
СӨЖ 202
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 203
III Бөлiм. Кәсiпорынның ұзақ мерзiмдi инвестициялық шешiмдер 206
стратегиясы. 208
9 ТАРАУ. Капиталдың құны
9.1 Капиталдың 211
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .214
... ... ... ... ... ... 217
9.2 Капиталдың құрамдас бөлiктерi және олардың құны. 218
... ... ... ... ... ... ... . 220
9.3 Қарыз капиталы деректемесiнiң құны. 223
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 225
9.4 Артықшылықты акциялар деректемесiнiң 228
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 228
9.5 Бөлiнбеген пайда деректемесiнiң құнын бағалау әдiстерi. Жаңа 231
акциялар шығару деректемесiнiң 231
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
9.6 Капиталдың орташа өлшенген
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
9.7 Капиталдың шектi
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Бақылау 232
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 234
СӨЖ 236
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 237
10 тарау. Инвестициялық жобаларды талдау әдiстерi. Жоба тәуекелiн 239
талдау 239
10.1 Қаржылық салымдар бюджетiн
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
10.2 Күрделi жұмсалым бюджетiн қалыптастыру кезiнде шешiмдер қабылдау
критерийлерi: өтелiмдiлiк мерзiмi, табыстылық есебi, таза келтiрiлген 240
тиiмдiлiк, iшкi табыстылық, рентабельдiлiк индексi, түрлендiрiлген
iшкi 242
табыстылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .242
... ... ... 243
10.3 Критерийлердi салыстыру. Болашақ шығындардың келтiрiлген
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 244
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Бақылау 281
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 288
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
11 ТАРАУ. Инвестициялық жобаның ақша ағындарын болжамдау
11.1 Ақша ағындарын бағалау. Релевантты және релевантты емес ақша
ағындарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
11.2 Ақша ағындарының сапырылыстығын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.3 Жобаларды тоқтатудың қаржылық нәтижесi.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
IV Бөлiм. Қаржылық жоспарлау және болжамдау
12 тарау. Бюджеттендiру
12.1 Бюджеттердi жасаудың
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12.2 Бюджеттердi қабылдаудың рәсiмдерi. Жоспарлы-аржы
комиссиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
12.3 Бюджеттендiрудiң кезеңдерi. Өнiмдердi шығаруға шек қоюшы
факторларды анықтау. Бюджет
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
13 ТАРАУ. Ұзақ мерзiмдi қаржылық жоспарлау
13.1 Стратегиялық және жедел жоспарлар.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
13.2 Қаржы
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
13.3 Өткiзу көлемiнiң көрсеткiштерiне байланысты үйлесiмдiк әдiстi
қолдана отырып қаржыны жоспарлау. Сырттан қаржыландыру қажеттiгi
деңгейiн анықтаушы факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.4 Қолайлы өсу қарқыны.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
13.5 Үйлесiмдi әдiс негiзiнде сату көлемi көрсеткiшетрiне байланысты
жоспарлау тәсiлiнiң проблемалары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
V Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң тактикасы
14 Тарау. Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттерін басқару
14.1 Айналым капиталының маңызы, жіктелуі. Айналым капиталын
ұйымдастыру
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
14.2 Айналым капиталына қажеттілікті анықтау, оған әсер етуші
факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
14.3 Айналым каражаттарының көлемi мен қаржыландыру саласындағы
стратегиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
11.4 Айналым капиталын тиімді пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
15 Тарау. Ақша қаражаттарын басқару
15.1 Ақша қаражаттарын басқарудың мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
15.2 Ақша қаражаттарының
бюджетi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.3 Ақша қаражаттарын басқарудың әдiстерi
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
15.4 Ақша қаражаттарының мақсатты қалдығын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ..
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
16 Тарау. Босалқы қорларды басқару
16.1 Босалқы қорларды басқарудың мақсаттары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
16.2 Босалқы қорларды басқару процесiнде қабылданатын негiзгi
шешiмдер ... .. Босалқы қорлармен байланысты шығындарды
жiктеу ... ... ...
16.3 Босалқы қорларды бағалау және есебiн
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.4 Босалқы қорлар тапсырысының оңтайлы партиясының үлгiсi. Босалқы
қорларды бақылау
жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
17 тарау. Дебиторлық борышты басқару
17.1. Дебиторлық борышты
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
17.2. Дебиторлық борыштың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17.3 Несиелік
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
17.4 Несие кезеңi мен несие қабiлеттiгi стандарттарын
анықтау ... ... ... ... ..
17.5. Фирманың дебиторлық борышын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
VI Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң арнаулы тақырыптары.
18 тарау. Корпорацияларды қайта ұйымдастыру: қосылу, сатып алу,
бөлшектеу, банкроттық және тарату
18.1 Банкроттық ұғымы, белгілері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.2 Фирманың кризистік жағдайының пайда болуы механизмы. Компания
қызметінің кризисінің
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.3 Банкроттылық ықтималдығын
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18.4 Банкроттық нысандары: санация, қайта ұйымдастыру, келісімдер.
Қайта ұйымдастыру әрекеттерінің түрлері мен оны жүргізудің
реті ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
19 тарау. Ұлтаралық корпорациялардағы қаржы менеджментi (қаржы
менеджментiнiң халықаралық аспектiлерi)
Ұлтаралық
корпорациялар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
Ұлтаралық корпорациялардағы қаржы менеджментiнiң
ерекшiлiктерi ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Бақылау
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
СӨЖ
тапсырмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
ТЕСТ
СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Алғы сөз
Кәсіпорындарды басқаруда қаржы менеджментінің маңызы зор. Нарықтық
экономика жағдайында бухгалтерлер мен аудиторлар мамандарына, қаржыландыру
мен несиелеу бойынша мамандарға көп талаптар қойылады. Өйткені олар
басқарушылық және қаржылық шешімдерді қабылдау үшін ақиқат ақпарат беруді
қамтамасыз етуі тиіс. Есептік-аналитикалық және қаржылық қызмет
жұмыскерлерінің жұмысының құндылығы олардың қаржылық мәселелерді шешуінде
және туындаған жағдайларда дұрыс оперативтік шешімдер қабылдауында.
Қаржы менеджменті оқу құралының мақсаты – кәсіпорындағы қаржы
менеджментінің ұғымдарын және басқарудың негізгі механиздерін игеру,
базалық көрсеткіштердің практикалық есептеу машықтарын үйрену, ақша
қаражаттарын болжау және басқаруды үйрету, фирманың және оның жеке
өндірістік- шаруашылық буындарының қызметінің экономикалық әл-ауқатына
жетудегі әдістері мен құралдарын қолдануды дарыту.
Қаржы менежментінің стратегиясы мен тактикасына негізделе отырып оқу
құралы 6 бөлімнен, 19 тараудан құралған. Қаржы менеджерлері қызметі
кәсіпорынның үлескерлерінің табыстылығын арттыруға бағытталуы тиіс, сонымен
қатар, қаржы активтерін тиімді басқару, тәуекел мен табыстылықты анықтау,
корпорациялық тіуекелді басқару, операциялық және қаржылық тұтқалардың
әсерін анықтау, дивидендтік саясатты жүргізу, айналым капиталын басқару,
ақаша ағындарын басқару, материалдық қорларды басқару, дебиторлық берешекті
басқару, ұзақ мерзімді қаржыландыруды жоспарлау, инвестициялық жобаларды
талдау, инвестициялық тәуекелдерді анықтау, корпорацияның қызметін қайта
ұйымдастыруды жүргізу мәселелерін шешуге арналған.
Қаржы менеджменті - 050509-Қаржы мамандығының студенттерінің
міндетті оқу пәні және өзге экономикалық мамандықтардың студенттері үшін
ерекше пайдалы курс.
Қаржы менеджменті оқу пәнінің мазмұны кәсіпорындар қаржысын басқару
процесіндегі теориялық білім мен талдаудың тәжірібелік негіздерін
зерттеуге; қаржы ресурстарының оптималды қатынастарын табу мен негіздеу
және олардың қалыптасу көздері мен орналасуын анықтауға; тиімді басқару
шешімдерін қабылдаудағы негізгі тәсілдер мен критерийлерді игеруге
бағытталған.
Студенттерге ұсынылған бұл оқу құралы кәсіпорынның қаржылық стратегиясы
мен тактикасының механизмдерін түсінуге, қаржылық қатынастарын басқару мен
бақылау, жоспарлау мен болжамдау әдістері мен қағидаларын тәжірибеде орынды
қолдануға көмек көрсетеді.
I Бөлiм. Қаржы менеджментiнiң мазмұны, базалық тұжырымдамалары
1 ТАРАУ. Қаржы менеджментінің мазмұны
1.1 Қаржы менеджментiнiң анықтамасы, экономикалық ғылымдар жүйесiндегi
қаржы менеджментiнiң орны
Қаржы менеджменті - кәсіпорынның қаржылық ресурстарды қалыптастыру,
бөлу және пайдаланумен және оның ақша-қаражаттары айналымын ұйымдастырумен
байланысты басқару шешімдерін жасау және жүзеге асыру қағидалары мен
әдістерінің жүйесі.
Менеджмент кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметі шеңберінде және
коммерциялық ұйымдардағы әлеуметтік-экономикалық процестерді басқару
формасы.
Қаржы менеджменті - кәсіпкерлік қызметін қаржыландыру процесін басқару
нысаны. Қаржы менеджменті негізінен ақша ағыны мен айналым құралдарын
басқаруға бағытталған. Алайда қаржылық менеджментті тек инвестициялык
шешімдерді кабылдау туралы ғылым ретінде қарастыру дұрыс емес. Қаржы
менеджменті - бұл ақша ағымдары, ақша ресурстары мен қаржылық қатынастарды
ұйымдастыруды баскаратын ерекше жүйе.
Қаржы менеджментін әр түрлі нысаны бар интегралды құбылыс ретінде
қарастыру керек.
Функционалдык тұрғыдан қарағанда қаржы менеджменті экономикалык басқару
жүйесі мен қаржылық механизмнің бір бөлігі болып табылады.
Институционалды түрғыдан қарағанда қаржы менеджменті басқару органы
болып табылады.
¥йымдык-кұқықтық тұрғыдан қарағанда қаржы менеджменті -бұл кәсіпкерлік
қарекеттің бір түрі.
Қаржы менеджменті қаржылық ресурстар қозғалысы мен осы ресурстардың
қозғалысы процесіндегі шаруашылық субъектілердің арасында пайда болатын
қаржылық қарым-катынастарды басқаруға бағытталған. Сол себепті қаржы
менеджменті өзіне стратегия мен тактиканы біріктіреді. Стратегия
кәсіпорындағы жалпы ұзақ мерзімді бағыт пен қойылған мақсатқа жету үшін
құралдарды қолданудың әдіс-тәсілі (бағдарламалар) болып табылады. Қойылған
мақсатқа жеткеннен кейін стратегия бағыт пен мақсатқа жету құралы ретінде
жойылады. Жана мақсат пайда болғаннан кейін жаңа стратегия қабылданады.
Тактика - белгілі бір жағдайлардағы қойылған мақсатка жетудегі белгілі бір
қысқа мерзімді әдіс-тәсілдер (бағдарламалар).
Қаржы менеджменті басқару жүйесі ретінде екі кіші жүйеден құралады:
басқару объектісі (басқарылатын жүйе), басқару субъектісі (басқаратын
жүйе).
Басқару субъектісі:
-қаржылық басқарудың ұйымдық құрылымы;
-қаржы бөлімінің кадрлары (бухгалтерлер, экономистер);
-қаржы құралдары;
-қаржылык әдістер;
-қаржылық бейнедегі ақпарат;
-қаржылық басқарудың техникалык құралдары.
Басқару объектісі:
-қаржы ресурстарының көздері;
-қаржы ресурстары;.
-қаржылық катынастар.
Қаржы менеджменті қаржылық ресурстарды тиімді басқару жүйесі шеңберінде
қарастырылады, ол кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің ішкі жүйлерінің
бастысы болып табылады. Кәсіпорында қаржыларды басқару жүйесінің қызмет ету
кұрылымы мен процесі 1-ші суретте көрсетілген.
Басқарушы
ішкіжүйе
Қаржылық Қаржылық ҚадрлыҚаржы-Қаржылық Қаржылық
басқарудың басқару қ лық сипаттағы басқарудың
ұйымдасты-рубөлімшесініңқұралдә дістеақпараттартехникалық
шылық кадрлары ар р құралдары
құрылымы
Басқару процесі
Басқару объекті
Қаржылық Қаржылық Қаржылық
ресурстар ресурстар қарым-қатынастар
көздері
Ақшалай ағым
Ақпараттық ағым
Ақпараттық ағым
Материалдық ағым
Ақшалай ағым
Ақпараттық ағым
Сурет 1- Шаруашылық жүргізуші субъектің қаржысын басқару жүйесінің
құрылымы мен қызметінің процесі 1,б.26
Қаржылық басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы, және оның кадрлық
құрылымы кәсіпорынның түрі мен оның жұмыс істеу саласына байланысты әр
түрлі жасалуы мүмкін.
Қаржы менеджменті басқа да өндірістік және инвестициялық менеджментпен,
қызметкерлерді басқарумен, маркетингпен, материалды ресурстарды сатып алу
логистикасымен тығыз байланысты. Әр басқару шешімі қаржылық ресурстарды
қалыптастыру мен пайдалануға, кәсіпорындар мен мекемелердің ақшалай
ағымдарына тікелей әсер етеді.
Қаржы менеджментінің функциялары басқарушы жүйе құрылымының қалыптасуын
анықтайды. Қаржы менеджменттінің функцияларының негізгі екі типі бар:
басқару объектісінің функциялары және баскару субъектісінің функциялары.
Басқару объектісінің функциялары болып келесілер табылады: ақша айналымын
ұйымдастыру, қаржылык құралдар мен инвестициялық құрал-жабдықтарды
қамтамасыз ету, қаржылык қызметті ұйымдастыру жэне т.б. Басқару
субъектісінің функцияларына: жоспарлау, болжамдау, ұйымдастыру, реттеу,
координациялау, ынталандыру мен бақылау жатады.
Жоспарлау қаржы менеджментінде маңызды роль атқарады. өйткені белгілі
бір бұйрық жасау үшін мақсатты қалыптастырып іс-әрекеттер бағдарламасын
құрастыру керек. Ал бұл үшін қаржылық іс-әрекеттердің арнайы жоспары
жасалады. Басқару функциясы - қаржылық жоспарлау -жоспарлы мақсаттарды
құрастырудан бастап оларды жүзеге асырғанға дейінгі барлық іс-әрекеттер
кешенін қамтиды.
Қаржы менеджментіндегі болжамдау - бұл объекттің қаржылық жағдайының
өзгерісінің ұзақ мерзімді перспективаларын жасау. Болжамдау жоспарлауға
қарағанда жасалған болжамдарды іс-жүзіне асыруды мақсат етіп коймайды. Бұл
болжамдар сәйкесінше өзгерістерді алдын ала көру болып табылады.
Қаржы менеджментіндегі ұйымдастыру функциясы
белгілі бір процедуралар мен ережелер негізінде қаржылық
бағдарламаны бірге жүзеге асыратын адамдарды біріктіру болып
табылады.
Қаржы менеджментіндегі реттеу - бұл басқару объектісіне әсер ету. Бұл
әсер ету арқылы белгіленген параметрлерден ауытқу пайда болған жағдайда
қаржылық жүйенің тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.
Қаржы менеджментіндегі коордициялау - бұл басқару жүйесінің барлық
бөлімщелерінің, басқару аппараты мен мамандардың қызметінің үйлесімділігі.
Қаржы менеджментіндегі ынталандыру қаржылық служба қызметкерлерінің өз
жұмыстарына деген қызығушылығын тудыру болып табылады.
Қаржы менеджментіндегі бақылау қаржылық қызметтің ұйымдастырылуын,
қаржылық жоспарлардың орындалуын және т.б. тексеру болып табылады. Бақылау
арқылы қолданылған қаржылық кұралдар мен объектінің қаржылық жағдайы туралы
ақпарат жиналады, қосымша резервтер мен мүмкіндіктер ашылады,
қаржылық бағдарламалар мен қаржылық менеджменттің ұйымдастырылуына
өзгерістер енгізіледі.
Қаржы менеджментінің негізгі қағидаттары :
1. Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен бірігуі. Басқару шешімі
кәсіпорынның қандай сферасында қабылданса да ол ақша ағымдарының қалыптасуы
мен қаржылық қызметтің нәтижесіне тікелей және жанама түрде әсер етеді.
Қаржы менеджменті өндірістік, инновациялық менеджментпен,
персонал менеджментімен тығыз байланысты. Бұл қаржы менеджментінің
кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен бірігу қажеттілігін анықтайды
2. Басқару шешімдерін қалыптастырудың кешендік сипаты. Қабылданатын
қаржылық және инвестициялық шешімдердің кешенді түрде болуына негізделеді.
Қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөлу мен пайдалану және кәсіпорын-ның
ақша айналымын ұйымдастыру саласынағы барлық баскару шешім-дері өзара
байланысты және оның қаржылык қызметіне тікелей немесе жанама әсер етеді.
Кейбір жағдайларда бұл әсер қарама-қарсы сипатта болуы мүмкін. Мысалы,
табысы жоғары қаржылык инвестицияны жүзеге асыру өндірістік қызметті жүзеге
асыруда тапшылык тудыруы мүмкін және соның салдарынан операциялық пайда
мөлшерін айтарлықтай төмендетеді. Сондықтан, қаржы менеджменті әрбір
кәсіпорынның қаржылық қызметінің жалпы нәтижесіне өз үлесін қосатын, өзара
байланысты басқару шешімдерін жасауды қамтамасыз ететін кешенді басқару
жүйесі ретінде қарастырылады.
3.Басқарудың жоғарғы динамикасы. Кәсіпорында жасалған тиімді басқару
шешімдерінің өзі алдағы уақытта үнемі қайта пайдаланылуы мүмкін емес. Бұл
сыртқы ортаның факторлары динамикасымен, алдымен қаржы нарығының
коньюктураның өзгерісімен байланысты. Оның сыр-тында кәсіпорынның қызмет
етуінің ішкі жағдайында да озгереді.
4.Кейбір басқару шешімдерін жасау көзқарастарының әртүрлілігі. Қаржы
ресурстарын қалыптастыру және пайдалану сферасындағы әр басқару шешімі
альтернативтік мүмкіндіктерді ескеруге тиіс. Басқару шешімдерінің
альтернативтік жобалары болған жағдайда оларды таңдау кәсіпорынның қаржылық
идеологиясын, қаржылық стратегиясьр немесе нақты қаржылық саясатты
анықтайтын белгілер жүйесіне негізделуге тиіс. Ондай белгілер жүйесін
кәсіпорындар өздері белгілейді.
5.Кәсіпорынды дамытудың стратегиялық мақсаттарына бейімделу. Басқару
шешімдерінің кез келген жобасы қанша тиімді болса даэ егер олар кәсіпорын
қызметінің негізгі мақсатына, оны дамытудын стратегиялык бағыттарына қарама-
қайшы келсе, олар ауытқуы тиіс.
6. Шешім қабылдаудағы тәуекелділік факторларын есептеу.
Қағидаттарды ескере отырып құрылған қаржы менеджмент кәсіпорынның
өндірістік қызметінің өсімінің жоғарғы қарқынының ресурстық потенциалын
қанағаттандыруға, меншікті қапиталдың тұрақты өсімін қамтамасыз етуге,
тауар және қаржы нарықтарындағы бәсекелестік позициясын көтеруге,
стратегиялык перспективадағы тұрақты экономикалык дамуды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
1.2 Қаржы менеджментінің мақсаты, мiндеттерi және рөлi
Қаржы менеджментінің мазмұны мен қағидаттарын ескере отырып, оның
міндеттері мен мақсаттары қалыптасады.
Қаржы менеджментінің келесі мақсаттары анықталған:
- бәсекелестік күрес жағдайында фирманың түрақтылығы және қаржылық
жағдайы;
- үлкен қаржылык қателіктерді болдырмау, банкроттыққа ұшырамау;
- фирманың экономикалық потенциалын шоғырландыру;
- өнім көлемі мен оны өткізуді арттыру;
- қызметтің рентабельділігін қамтамасыз ету.
Сонымен, қаржы менеджментінің негізгі мақсаты - тиімді қаржылык саясат
көмегімен ағымдағы және келешектегі кезеңде кәсіпорын меншік иелерінің
жағдайын жақсартуды қамтамасыз ету. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтық құнын
көтеруді қамтамасыз етуде нақты көрінеді. Бірақ бұл бізде қалыптасқан
пікірге қайшы келеді. Себебі, кәсіпорынның таза табысын арттырған кезде
кәсіпорынның нарықтық құнын бірден көтеру үнемі мүмкін бола бермейді, ол
ағымдағы тұтыну мақсатына толық жұмсалу мүмкін. Сөйтіп, кәсіпорын өзінің
алдағы дамуы үшін меншікті қаржы ресурстарын қамтамасыз етудің негізгі
қайнар көздерінен айырылады. Ал, дамыған кәсіпорындар нарықтағы өздерінің
бәсекелестік позициясынан айырылады, ішкі қайнар көздер есебінен меншікті
қайнар ресурстарын қалыптастьгру потенциалын қысқартады, ол онын нарықтық
құнын қысқартуға әкеп соғады. Оның сыртында нарықтық тәуекелі жоғары
болғанда және келешекте банкроттық қаупі төнген кезде кәсіпорынның таза
табысының деңгейі өседі. Сондықтан, нарықтық жағдайында таза табысты
көбейту қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Ішкі және сыртқы жағдайларға байланысты негізгі мақсаты фирманың келесі
ішкі мақсаттарына бөлуге болады: банкроттық пен ірі қаржылық
сәтсіздіктерден қорғану; бәсекелестермен күрестегі басымдылық; фирманын
экономикалық потенциалының экономикалық өсімінің тұрақты қарқыны; өндіріс
көлемін өсіру және оны жүзеге асыру; таза табысты (пайданы) көбейту,
шығынды азайту; тиімді қызметпен қамтамасыз ету.
Қаржы менеджментінің негізгі мақсатын жүзеге асыру үшін келесі негізгі
міндеттерді шешу қажет.
Алдағы уақытта кәсіпорынды дамыту міндеттеріне сәйкес қаржылық
ресурстардың жеткшікті көлемімен қамтамасыз ету. Бұл міндет алдағы уақытта
кәсіпорынның қаржы ресурсына жалпы қажеттілігін анықтау, ішкі қайнар көздер
есебіне меншікті қаржы ресурстарын тарту қолемін көбейту, меншікті қаржы
ресурстарын қалыптастыру мақсатын анықтау, қарыздық қаржы потенциалын
қалыптастыру көздерін оңтайландыру жолымен жүзеге асырылады.
Кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттарының боліктерінде қаржы
ресурстарының қалыптасқан көлемін тиімді пайдалану. Бұл міндетті жүзеге
асыруда кәсіпорынның дамуының стратегиялық мақсаттары мен са-лынған
қаражаттың қайтарылу деңгейі ескерілуге тиіс.
Ақша айналымын оңтайландыру. Бұл міндет кәсіпорынның ақша-
қаражаттарының айналымы процесінде кәсіпорынның ақша ағымдарын тиімді
басқару, жекеленген кезеңдер бойынша ақша-қаражаттарының түсуі мен
жұмсалымын үйлестіру жолымен шешіледі. Ондай оңтайландыру нәтижелерінің
бірі - бос ақша активтерінін орташа калдығын азайту.
Қаржылық тәуекелдің қарастырылған деңгейі жағдайында кәсіпорынның таза
табысын (пайдасын) көбейту. Оған кәсіпорын активтерін тиімді басқару,
шаруашылық айналымға қарыздық қаражат тарту, операциялық және қаржылық
қызметтің тиімді бағытын таңдау жолымен қол жеткізуге болады. Мүнда
кәсіпорын салық төлеуге дейінгі табысты емес, таза табысты (пайдасын)
көбейтуге мүдделі болуы тиіс, ол үшін тиімді салық, амортизациялық және
дивидендтік саясаттарды жүргізуі тиіс. Сондай-ақ, таза табыс деңгейін
көбейту қаржылык тәуекелдщ дәрежесінің өсуімен тікелей байланысты.
Сондықтан таза табысты арттыруда қаржылык тәуекел деңгейі ескерілуі тиіс.
Қарастырылып отырған таза табыс деңгейінде қаржылык қауіп-тәуекел
деңгейін азайту. Егер кәсіпорынның таза табысының деңгейі алдын-ала берілсе
немесе жоспарланса, онда маңызды міндет – қаржылық тәуекел деңгейін
төмендету болып табыдады. Оған кәсіпорынның операциялық және қаржылық
кызметтерінің дивесификациялануы жолымен қол жеткізеді. Сонымен қатар,
кейбір қаржылык тәуекелден қорғану және ішкі сыртқы сақтандырудың тиімді
нысандары қажет.
Кәсіпорынды дамыту процесінде оның тұрақты қаржылық тепе-теңдігін
қамтамасыз. ету. Ондай тепе-теңдік қаржылық тұрақтылық деңгейінің
жоғарьшығы мен кәсіпорынның дамуының барлык сатыларындағы
толемқабілеттілігімен анықталады да қапитал мен активтердің оңтайлы
құрылымының қалыптасуымен қамтамасыз етіледі.
Қарастырылған барлык міндеттер өзара тығыз байланысты. Қаржы
менеджментінің кейбір міндеттері оның негізгі мақсаттарын тиімді жүзеге
асыру үшін өзара оңтайлануы тиіс.
Корпорациядағы қаржылық жұмыс арнайы қызметімен немесе бухгалтериямен
жүзеге асырылады.
Корпорациядағы қаржы қызметі:
- ақша ресурстарымен өндірістік-коммерциялық қызметтің үздіксіздігін
қамтамасыз ету;
- активтер мен меншікті капиталдың табыстылығының өсімін қамтамасыз
ету;
- оперативті және ұзақ мерзімді қаржылық жоспарларды өңдеу;
- ақша ресурстарының орынды пайдалануын бақылау жұмыстарын орындайды.
Корпорациядағы қаржылық жұмыс негізгі 3 бағыт бойынша жүзеге асады:
- қаржылық жоспарлау (кіріс, шығыс, капиталды бюджеттеу);
- ақша айналымын басқару бойынша оперативті қызмет;
- аналитикалық-бақылау жұмысы.
Қаржылық жоспарлау әр түрлі қаржылық жоспарлардың талдауы мен өңдеуін
орындауында жатыр. Бюджеттер құрылымдық бөлімшелер мен жалпы кәсіпорын
бойынша құрылады.
Жиынтық бюджетті өңдеу үшін келесі ақпарат қолданылады:
- өнімді сатудан түскен пайда туралы болжамдық мәліметтер;
- әрбір тауар тобына өзгермелі өндірістік шығыстар бойынша мәліметтер;
- корпорацияның өндірістік әлеуеті бойынша мәліметтер.
Оперативті бюджеттерді құру үшін келесі мәліметтер маңызды: алдын-ала
төлем үшін қойылған өнімнің үлес салмағы, өнімді тиеу уақыты мен төлем
уақытының арасындағы айырмашылық, бартер бойынша жеткізілім.
Бюджеттеу жүйесін ұйымдастыру үшін корпорацияда келесідей жауапкершілік
орталықтарын құру тиімді:
- табыс бойынша, оған қоса маркетингтік және коммерциялық қызметін
басқару;
- шығыстар бойынша, оған қоса (маркетингтік және коммерциялық қызметін
басқару) өндірістік, қамтамасыз етуді басқару;
- пайда бойынша, оған қоса қаржылық қызметті басқару;
- инвестиция бойынша, оған корпорация персоналы мен техникалық дамуды
басқару жатады.
Корпорациялық жиынтық бюджеттің құрамына мыналар кіреді:
- бастапқы болжалдық мәліметтер (өнімді өткізудің, капиталдың
салымдарының көлемі, т.б);
- табыс пен шығыс бойынша жиынтық бюджет шығыс бюджетіне өндірістік,
коммерциялық, басқарушылық т.б жалпы шығыстың жергілікті бюджеттері жатады;
- пайда мен шығындар бойынша есепті болжау;
- активтер мен пассивтер балансының болжамы.
Жиынтық бюджеттің табыс бөлімі өнімді сату жоспары мен басқа көздерін
ақшалай түсімдердің жоспары негізінде болжанады. Бұдан басқа корпорацияның
баланстық шотындағы ақша қаражаттың қалдығын есепке алу керек.: касса,
есепшот, валюталық шот, жолдағы ақшалар, т.б.
Жиынтық бюджеттің шығыс бөлімі келесілердің негізінде болжанады:
- жарық энергиясының шығын бюджеті;
- еңбекақы төлеу қорының бюджеттері;
- салық төлемдердің жоспар-графигі;
- несиелерді жабу жоспар-графигі;
- басқа шығындар бюджеті.
Оперативті қаржылық жұмыстың қызметі - корпорация серіктестерімен
үздіксіз тұрақты ақша қатынастарын қамтамасыз ету болып табылады:
- материалдық құдылықтар мен қызмет көрсетулер жеткізушілермен;
- дайын өнім сатып алушылармен;
- мемлекеттің бюджеттік жүйесімен;
- персоналмен (еңбекақы төлеу, әлеуметтік және дивиденттік төлемдер);
- банктер, сақтандыру компаниялар, инвестициялық қорлармен, т.б.
Оперативті қаржылық жұмыс құрамына, сондай-ақ корпорацияның тиімді
қаржыландыру әдістерін таңдау жатады. Оның өзіне мыналар енеді:
- өзін-өзі қаржыландыру (негізгі меншікті қаражаттар есебінен);
- қысқа мерзімді банктік несие есебінен қаржыландыру;
- ұзақ мерзімді банктік несие есебінен қаржылық;
- хеджирлеу.
1.3 Каржы менеджментiнiң қазiргi теориясының даму кезеңдерi
Басқарушылық ой эволюциясы – бұл объективті шарттар мен ұзақ уақыт
мерзіміндегі экономикалық қажеттіліктерге сейкес, басқару жүйесіне деген
жиынтық көзқарастардың қалыптасуы мен өзгеру процессі. Қоғамдық
қатынастардың прогрессінің шамасы бойынша, шаруашылық қызметтің дамуының
шамасы бойынша басқарудың өзі күрделенді, құрылымы бойынша өзгерістерге
түсті және де мағыналы түрде байыды. Басқару ғылым түрінде, білім және
іскерлік жүйесі ретінде XIX ғасырда құрыла бастады деп ойлауға себептер
бар. Ал оның дамуы жиырмасыншы жүзжылдыққа сәйкес келеді, бұл –
басқарушылардың біржола өздік қоғамдық қатарға бөлінуі мен осы қатардың
үстемдік етуші класқа айналуына байланысты.
Қаржыны басқару әр қоғамдық-нарықтық шаруашылығының субъектілері үшін
маңызды қызмет саласы болды, әсіресе өндіру-сату қызметтерін орындайтые
кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдар үшін. Өндіру технологиясының өзгеруі,
жаңа нарықтарға шығу, шығарылым мөлшерінің ұлғаюы немесе жабылуы терең
қаржылық есептеулерге, қаржылық ресурстарды инвестициялау, тарту, бөлу және
қайта бөлуге негізделеді. Жергілікті және дүниежүзілік жалпынарықтық
жағдайдың даму тенденциялары (аз болжанатын сұраныс өзгерісі, дәстүрлі
нарықтардағы бағалық бәсекелестіктің қатаңдауы, жаңа нарықтық қуыстардың
жаулап алынуы, операцияларды жүргізу тәуелділігінің жоғарылауы) қаржылық
басқарудың ерекше сұрақтарының өсіп келе жатқан рөлінің негізінде жатыр.
Осындай тенденцияларға жауап ретінде Қазақстанда теориялық білім мен
практикалық әдістердің автономды облысы дами бастады, ол кәсіпорындардағы
қаржылық басқарудың жалпы теорияларының түйісінде орналасқан және қаржы
менеджменті деген атау алды. Басында осымен кәсіпорын экономикасы,
жоспарлау саласындағы мамандар, есепші-аналитиктер айналысты, олар
есептеулерді өткізуден, жоспар-болжамдарды құрудан және бағаларды
калькуляциядан жалпы кәсіпорын ресурстарын бақылаудағы қиындық туғызатын
мәселелер бойынша көптеген шешімдерді дайындау мен қабылдауға дейін
жұмыстарын жүргізді. Бұндай қайта бағдарлау қаржылық нарықтағы құралдарды
біруақытта ұлғайту мен күрделету міндеттерін шешудегі басқарушылық
компонентінің үлес салмағын арттырды. Осы тарауда біз қаржылық
менеджмент пәнін жалпы менеджменттегі тиімді басқару мәселелеріне деген
көзқарастар эволюциясы арқылы қарастырамыз.
Ең алдымен, қазіргі уақыттағы тиімді басқарушылық менеджментке басты
тарихи ыңғайларды ерекшелеп кетуіміз керек. XIX-XX ғасырларды қалыптасқан,
тарихи ең бірінші ғылыми басқарушылық мектептің қағидаларына сәйкес
(Ф.Тейлор), тиімді басқарудың негізінде аналитикалық ерекшеленген еңбектік
операциялар жатыр. Осы мектептің айтарлықтай еңбегі – соңғылардың тізімін
өндіріп жетілдіру, олардың қатаң регламентациясы және істің жүргізілуіне
деген бақылау.
Тиімді бақылаудың келесі тұжырымдамасы классикалық (әкімшілік) атау
алды. Басқарудың процесс ретінде негізгі элементтері аталып кетті –
қызметтері. Егжей-тегжейлі жоспарлау, ұйымдастыру, басқару, үйлестіру,
ынталандыру, бақылау және тағыда басқалар сипатталып кеткен. Қосарласа
басқарудың әмбебаптық қағидалары өнделген (А.Файоль), осы қағидаларға
сейкес әр мекеменің басқарушысы – мақсаттарға, меншіктің мөлшері мен көлемі
және тағыда басқаға қарамастан – мекеменің дұрыс жұмыс істеуіне, қойылған
мақсаттарға жетуіне есептей алады.
Нарықтық жағдайдың айтарлықтай күрделенуі басқару бойынша мамандарды
мекемені ашық жүйе түрінде қарастыруға мәжбүрледі. Менеджментте жүйелі
түрдегі ыңғай парадигмасы қалыптасып, бекітіліп қалды, оның мәні –
көпдеңгейлі өзара байланысқан ұйымдастырушылық элементтердің жүйесіне
барлық басқарушылық әсерлердің жалпы болуы. Басқару ішкі және сыртқы
факторларды еспеке ала отыратын, кешенді стратегия арқылы жүзеге асады.
Қаржылық менеджменттің пәндік облысын анықтау үшін керекті әртүрлі
әдістерді талдау бізге осындай тұжырым жасауға мүмкіндік берді: қаржылық
менеджмент пәніне деген көзқарастар эволюциясының сығылған,
шоғырландырылған қалпы жалпы түрде тарихи қалыптасқан және кезектесіп
келген менеджменттегі тиімді басқарудың постулаттарын қайталайды.
Дербес пән ретінде қалыптасудың бас кезінде қаржылық менеджментке
бақылау рөлі, қатаң есеп пен өндірістік шығындарды осы сызба бойынша
тиімдірек қылу ресурстар - өндіріс - өткізу бекітілді. Осы жақтардан
менеджмент шығындарды бақылауға (азайтуға), уақытылы және дұрыс қаржылық
операцияларды жүргізуге бағытталған қаржыны басқару саласы болып
анықталады. 1994 жылға дейін көп кәсіпорындар үшін қаржылық ұйымдастыруда
ең үлкен рөл еспешіде болды. Және де осындай, алғашқы мәліметтерді жинауды
ұйымдастырып, өңдей, шығындарды есептей, тауарға деген жоспарлы бағаларды
айқындай, несиелер бойынша шешімдер қабылдай, алашақ және берешек
қарызгерлермен жақсы қарымқатынас құрай алатын, және де ең бастысы салық
инспекциясына төтеп бере алатын мамандарға мұраныс өте жоғары болды.
Қаржы менеджменті дамуының келесі сатысы ретінде біз осындай
қызметтерді ерекшелей аламыз: жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау
және тағыда басқалар, олар бізге қаржылық бақылауды заңдылық бойынша
күрделеніп отыратын міндеттер ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Осы
сатыда біз қаржылық менеджментке кәсіпорынның қаржылық ресурстарының
шығындарын жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау және тағыда басқа жайғасымдар
арқылы анықтама бере аламыз. Ал осы жағдайда қаржылық менеджмент пәні
басқарумен менеджменттегі жалпы процесс ретінде қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорынның қаржысын басқару саласында жан-жақты ережелер мен
процедураларды жетілдіру қаржы менеджменті жалпы стандартты қаржылық
ережелержін, процедуралар мен технологиялардың жиынтығы ретінде түсінуге
мүмкіндік береді. Бұндай концептуалды әдістеме Е.С.Стоянова мен жасалған.
Осыған ұқсас көзқарастар жүйесін Е.Н.Лобанова ұстанады, оның ойынша,
кәсіпорынның қаржылық басқаруының маңызды саласы болып қаржылық шешімдер
табылу керек. Соңғылардың маңызы кәсіпорынды ары қарата дамыту үшін қажетті
ресурстарды қалыптастыруда, ақшалай және қаржылық нарықтардағы жаңа
қаржыландыру көздерін табуда және де жаңа қаржылық құралдарды іздеуде
шоғырландырылады, ал осылар өз кезегінде бізге осындай қаржылық мәселелерді
шешуге көмектеседі: өтімділік, төлем қабілеттілік, табыстылық және өздік
пен қарыз қаржыландыру көздерінің тиімді арасалмағы. Осы әдістер мен
А.Файольдің басқарудағы әмбебап қағидаларының жиынтығы арасында ұқсастық
көру қиын емес.
Осы аталып кеткен қызметтерді орындауға барлық, тіпті жоғары білікті
бас есепшінің шамасы жетпейді. Осы жерде әр біреуі өз жұмысына жауа бере
алатын, орта буындағы қаржылық менеджерлерден құралатын топтың дамыған
жұмысы туралы айтамыз. Шын мәнінде кәсіпорындардағы қаржылық басқару жұмысы
1994 – 1995 жылдары басталды. Дәл осы уақытта ең маңызды адам ретінде бас
есепші емес қаржылық директор қалыптасады. Бас директормен қосы
кәсіпорынның стратегиясын айқындайтын қаржылық басқарушы қажет бола
бастады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қарым-қатынастардың дамуында тұрақты емес
қоғамдық әлеуметтік-экономикалық ортада жұмыс жасайтын кәсіпорындардың
қаржысын басқару бойынша міндеттері жүйелі әдістерді жасауды жүктейді.
Бастысы, жүйені қалыптастыратын қаржылық саясаттың факторларын айқындау
міндет болып тұр. Біздің ойымызша, жүйені қалыптастырушы факторлар ретінде
келесі интегралды параметрлерді алуға болады: өтімділік, қаржылық ағын
векторларының жақсы орналасуы, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы және тағы
да басқалар. Келесі айтарлықтай маңызды аспектісі – қаржылық стратегияның
кәсіпорынды басқарудың басты стратегиялық тұжырымдамасының негізгі ішкі
жүйесі ретінде сөзсіз енуі. Осыны қорытындылай келе, қаржы менеджменті –
жалпы алғандағы ұйымның стратегиялық мақсаттарына жету үшін қаржылық
стратегияны жетілдіру және іске асыру механизмдерінің ережелері туралы
ғылым.
Жалпы менеджменттің әзірлемелері мен тұжырымдамаларын қаржылық
менеджменттің мәселелерін талдау мен түсіну үшін қолдану, бізге
кәсіпорынның қаржыларын басқарудағы көптеген міндеттердің құрылымын
айқындау мен негізгі түсініктер қатарын жүйелеуге мүмкіндік береді 2.
Тарихи және логикалық түрде қаржылық менеджменттің негізгі бағыттары
келесі бағдарлар бойынша орын алды:
- Компанияның қаржылық жағдайын бағалау;
- Банкрот болуды жоспарлау;
- Қаржылық активтерді бағалау және капитал құрылымын басқару;
- Қорларды басқару;
- Бірлесіп бақылау нарығын қалыптастыру;
- Мекеменің құнын құрудың тиімділігін бағалау.
Берілген қаржы менеджменті теориясының эволюциясын алдымен кәсіпорынның
қаржылық жағдайын, оның несие бойынша төлеу қабілеттілігін, банкроттыққа
ұшырау жағдайын, инвестициялық тартымдылығын және т.б. (бірінші және екінші
бағыттар) бағалаудың әр түрлі әдістерін құруға бағытталған аналитикалық
мінезді зерттемелер пайда болумен түсіндіруге болады. Бұл толығымен, орын
алған жағдайды бірінші кезеңде талдағанда, кез келген басқарушылық шешімді
қабылдау логикасына сәйкес келеді. Сонымен, қаржы менеджменті шеңберінде
тікелей капиталдың қаржылық құрылымын басқарумен (үшінші бағыт) және
мекеменің бөлек активтерін басқарумен (төртінші және бесінші бағыт)
байланысты бағыттар дами бастады.
Мекеменің құнын тудыру мен бағалау процестерін қайта құру әдістерін
қалыптастыру басқарушылық шешімдерді қабылдаудың (алтыншы және жетінші
бағыттар) орталық буыны болып табылады 2.
Нарықтық экономикаға өтуден бастап қаржы мен қаржылық менеджменттің
рөлі жедел артты. Қазіргі жағдайда, кәсіпорын шешімдерді өз бетімен
қабылдайтын кезде, шаруашылық ететін субъектінің ресурстық потенциялы
кенеттен көтерілді. Бұл қаржылық қарым-қатынастарды оңтайландыруды және
қаржылық ресурстарды басқарудың тиімділігін артыруды болжайды.
1.4 Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментiнiң негiзгi
функциялары ретiнде
Кәсіпорындағы қаржылық басқару субъектілерінің функциялары:
- жоспарлау;
- болжау;
- ұйымдастыру;
- реттеу;
- ынталандыру;
- шоғырландыру;
- қадағалау.
Болжау- мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайларын алдын ала көре
біру, қаржы жоспардың көрсеткіштерін негіздеу. Болжамдар орта мерзімді (5-
10жыл) және ұзақ мерзімді (10жылдан астам) болуы мүмкін. Мақсаты- болжанған
кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды
қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады.
Ұйымдастыру функциясы- қаржылық менеджментте қаржылық бағдарламаны
бірігіп жүзеге асыратын адамдарды біріктіруді білдіреді.
Реттеу- қаржылық менеджментте басқару объектісіне әсер ету болып
табылады, оның көмегімен қаржылық жүйенің тұрақты жағдайы қамтамасыз
етіледі.
Ынталандыру функциясы- қаржы службасы жұмыскерлердің өз жұмыстарының
нәтижесіне қызығушылық танытуынан көрініс табады.
Қадағалау- қаржылық менеджментте қаржылық жұмыстың ұйымдастырылуын
тексеруді қаржылық жоспардың орындалуын тексеруді білдіреді.
Қаржылық жоспарлау- бұл қаржылық жоспарларын әзірлеу, қаралған мерзімде
оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған процесі.
Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты құралдарының бірі болып
табылады. Жоспарлаудың объектісі- шаруашылық субъектілері мен мемлекеттің
қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары мен жеке
мекемелердің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы жоспарына
дейінгі қаржы жоспарларын жасау болып табылады.
Қаржылық жоспарлаудың міндеттері қаржы саясатымен анықталады. Бұл:
жоспарлау тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың
көздерін анықтау; кірістерді өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін
анықтау; т.б.
Жоспарлау: экстенсивтілігімен, қарқындылығымен, тиімділігімен
сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциялары ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс.
Қаржыны жоспарлау белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады:
Экстрополяция әдісі. Оның мағынасы қаржылық көрсеткіштерді олардың
динамикасын белгілеу негізінде анықтауда болады. Есеп-қисаптар есепті
кезеңнің жетістіктері және оларды өсірудің немесе төмендеудің салыстырмалы
тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрстекіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
Математикалық үлгілеу әдісі- процестердің үлгісін құру және оны қаржы
саласына көшіру.
Баланстық әдіс- шығыстардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарлардың барлық бөлімдердің, өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің
өзара үйлесуін қарастырады.
Сараптық бағалаулар әдісі- жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
Бақылау- қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу
және оларды пайдаланудың негіздерін тексеруге бағытталған айырықша қызмет.
Бақылау функциялары қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін
объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте
қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады.
Ғылыми негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады.
Бақылаудың көмегімен қаржы жоспарлардың орындалуы, қаржы- шаруашылық
қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының
сақталуы, ЖҚӨ мен ҰТ-ң құнын бөлу, қайта бөлу үййлесімдердің оңтайлығы;
заңды тұлғаның еңбек, материал, қаржы ресурстарының қаржылық жай-күйі және
оларды тиімді пайдалану.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық менеджмент деген не?
2. Қаржылық менеджменттің негізгі мақсаты мен міндеттері қандай?
3. Қаржылық менеджменттің негізгі қағидаттары, қызметтері туралы не
білесіз?
4. Қаржы менеджерінің міндеттерін толығырақ түсіндіріңіз.
СӨЖ тапсырмасы:
1. Кәсіпорынды дамытудағы стратегиялық басқару сызбасын сызыңыз.
2. Қаржылық жоспарлау және бақылау каржы менеджментінің негізгі
функциялары ретінде түсіндіріп эссе жазу.
3. Қаржы менеджеріне қойылатын талаптар туралы эссе.
II ТАРАУ. Қаржы менеджментінің базалық
тұжырымдамалары және көрсеткiштерi
2.1 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал, табыстар,
шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi, капитал
тұжырымдамасы (халықаралық стандарттарға сәйкес)
Шетелдік тәжірибеде активтер – бұл кез-келген зат, материалды және
материалды емес, ол өз иесіне құндылығын білдіреді. Көп жағдайларда, бұл
қолма-қол ақша, яки қаржы қаражатына ауыстыратын; ренттерді алдын-ала
төлеу, меншікке деген жергілікті салық немесе көлік салығы ерекшеліктерден
тұрады, демек бекітілген мерзімнен бұрын төленген төлемдер. Материалды
активтер өзіне жерді, ғимараттарды және соғу, т.б. көліктер, құрал-
жабдықтар, арматура және қолдану әдістемесі, тауарлық қор, дебиторлы
шығындар немесе қолма-қол ақша; материалдық емес активтерге: гудвилл,
патентентер, авторлық құқық сауда маркалары.
Активтерге мынадай анықтамалар береді.
Активтер – бұл компанияның кез-келген меншігі; көліктермен құрал-
жабдықтар; ғимараттар, қорлар, банктік салымдар және бағалы қағаздардағы
инвестициялар, патенттер.
Активтер – бухгалтерлік баланстың бөлімі, құрамымен орналастыру
қөзқарасы жағынан кәсіпорынның материалды және материалды емес (гудвилл)
құндылықтарын көрсетеді.
Активтер – баланстың кейбір түрлерінде шығыстан гөрі кірістің ұлғаюы
(төлеу балансы және т.б).
Активтер – бір жылдық есептеме бойынша қолданылатын, сатылатын немесе
тұтынуға жататын шаруа ресурстарымен құралдары, шаруа қызметінде қолдану
мақсатында алынады және берілген есептеме мерзімінде сатуға арналмаған.
Міндеттеме – азаматтық-құқықтық қатынастардың келісім шартымен
рәсімделген, келісім шартың бір беті екінші бетіне міндетті түрде белгілі
бір іс-әрекеттерді орындауы қажет, белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz