КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ТАРАУ. ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорындарда қаржыны
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының қаржылық тұрақтылығына қаржының әсері..7
1.3. Жаһандану жағдайындағы халықаралық қаржы нарығының дамуы ... ... ... 14
II ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметі жағдайын талдаудың ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2. Кµжек ЖАҚ-ның қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Кµжек ЖАҚ тәжірибелік станциясы негізіндегі өндірістік қызметтің
қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
III ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Экономиканы мемлекеттік қаржылық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 45
3.2. Қаржы нарығы және қор
биржасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.3. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы оның даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор роль атқарады. Қаржы-нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі және мемлекеттік саясаты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет
етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қоғамдық өнімді болуымен және осының
негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды
ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану мен байланысты болатын
экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі – Кµжек ЖАҚ болып табылады.
Онда кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторлары,
шаруашылық етудегі экономикалық жағдайы, тұтынушылардың табыс деңгейі және
төлем қабілеттілігі, сыртқы экономикалық байланыстар және тағы басқалар
кіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - нарықтық экономиака жағдайындағы өтелген
қаржы нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие
беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша
ағымдары мен және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстармен
міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды.
Дипломдық жұмыстың міндеті - қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара
байланысымен іс-әрекетін және оны қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының
нақтылы жағдайларында қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу болып
табылады.
Диплом жұмысының құрылымы – үш тараудан, үш бөлімнен тұрады.
І ТАРАУ. ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорындарда қаржыны қалыптастыру.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестіктері
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытша өтеу үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген
факторлар әсер етеді.
1-пайда болу орнына байланысты ішкі және сыртқы
2-нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес
3-құрылысы бойынша-қарапайым және күрделі
4-әрекет ету уақыты бойынша-тұрақты және уақытша
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілетінің кепілі болып табылатынын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қаржылық жағдайды талдау үшін қаржылық тұрақтылықты білген жөн және
оған мыналар жатады:
-кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау
-кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау
-баланс өтімділігін талдау
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау
1.2. Қазақстан Республикасының қаржылық
тұрақтылығына қаржының әсері.
Валюталық либерализация режимі, банктік сектордың және ҚР ұлттық
банкісінің жалпылама тенденциясының мемлекеттік қаржылық секторының
функционалдануына аз араласуы макроэкономикалық жағдайдың және мемлекеттегі
қаржылық тұрақтандыруға әсер ету сұрағын тудырады.
Қаржылық либералдыққа кірген көптеген дамыған елдер қаржылық және
валюталық күйзеліс түріндегі нағыз шоктардың пайда болуын көрсетеді. Бірақ
ауқымды болып табылатын процесс және әлемдік қаржы жүйесіне жетудің алдын-
ала ойластырылған стратегиясы күшті реформалардың басты элементі болады.
Каменски және Шмуклерге (дамыған және дамушы елдерге) арналған 1977-
2001 жылдарға арналған қаржылық либерализация индексі 1-кестеде
көрсетілген. Орташа көлемдегі бұл индекс әр мемлекетке арналған негізгі
ұлттық қаржылық сектор мен нарықтығы бағалы қағаздардың либералдық
көрсеткіштерін агрегаттайды. Белгіленген индекс бірден үшке дейін өзгереді.
Мұндағы
1-толықтай либералдалған қаржы жүйесі
3-толықтай кепілделген қаржы жүйесі
1-кестеден көріп отырғанымыз: дамыған қаржы нарығы дамытушыларға
қарағанда аз реттеледі. Дамыған елдер индексі орташа есеппен 1,7-ні, ал
дамушы елдер индексі орташа есеппен 2,3-ті көрсетеді. 2001 жылдан бастап
индекстік либерализация шектеулерінің либерализация индексі едәуір
төмендеді: 2,5-дамыған елдерде және 2,9-дамушы елдерде. Сонымен қатар осы
кестеден біз 1984 жылы дамыған елдердегі қаржылық дағдарыс кезеңдерін көре
аламыз.
Негізгі және капиталдың жүруімен байланысты либерализацияны көріп (2),
1984 жылға дейін дамыған және дамушы елдерде де бақылау деңгейлерінің
айрықшалықтарын атап кетуге болады. 1973 жылға дейін негізгі есептер
либерализациясының айрықшалануы байқалады. Алайда 2- кесте көрсетіп
отырғандай, либералдық реформалар өте қысқа мерзімді және дамушы елдерге
бақылау 1984 жылдың ортасына қарай жаңарады.
Бұл көрсеткіштер тек әр түрлі қаржылық шарттардағы механизм мінезі
өзгеруі кезінде ғана емес, сонымен қатар осы шарттарды қаржылық
институттардың қабылдауы кезінде, қаржылық либерализация жағдайындағы
дамушы елдер өзгеріске ұшырағанда да болады.
Қатаң бақыланатын қаржылық жүйеде несие пайыздық мөлшері бар банктерге
максималды шектеулер белгіленген, яғни банктерге сый-ақылар сыртынан жоғары
тәуелділік үшін ақылар алуды болдыртпайды. Сол сбептен жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар салымшылар банктер үшін қызықсыз болды. Ал қаржылық
либерализация процесінде бұндай шектеулер қойылмайды, яғни жоғары сый-ақы
үшін банктер тәуелді жобаларды қаржыландырады. Бұл жерде қаржылық
либерализацияның ерекшелігі-жоғары рентабельді және жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар жобаларды қаржыландыруында. Кейбір банктер жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар несиелерді несиелік қоржынжы максималды түрде
диверсификациялау арқылы жүргізіледі.
Бірақ бұл шара барлық жағдайда тиімді емес, мысалы: егер экономикада
кең масштабты шоктар болса. Банктік несиелік қоржынның тәуекелділігін
басқаруда қызмет көрсетуші құрамның ерекше біліктілігі мен тәжірибесі
керек. Олар қатаң бақылаулы қаржылық мүмкін. Тәуекелді инвестициялық
жобаларды бағалау және оларға мониторингтегі сияқты жоғары біліктілікті
қажет етеді, яғни бұндай біліктілік мемлекеттік несиелерді беру көптеген
жылдар бойы басты жұмысы болып табылатын банктік жүйеде болмауы мүмкін.
Пайыздық мөлшерлемелері нарықпеен анықталатын либералдық қаржы
жүйесінде номиналдық пайыз мөлшері бақылаулы жүйеге қарағанда көбірек
құбылмалы (2).
Банк функциясының бірі-ұзақ мерзімді активтерде қысқа мерзімді
пассивтерді көшіру жолымен қаржылық, ал бұл дегеніміз-банктерге номиналды
пайыз мөлшерлемесін көбейту тәуелділігін жоғарылату. Ал егер банктер
валантильді пайыз мөлшерлемесі ортасында болса, олардың іскерліктері өте
әлсіз болады. Оның сыртындағ егер қаржылық либерализация процесі банкаралық
нарықтық дамудың дамымауында орталық банк көмегі тимесе, банктер уақытша
өтімділік қаражаттарының жетіспеушілігін сезінулері мүмкін. Бір банктің
өтімділік проблемалары басқаларына ауысып кейде, бұл толық ақпаратты
білмеген салымшылар арасында күдік туғызады.
Либерализация банктерге тәуекелді жобаларды қаржыландыруға рұқсат
беретіндіктен, несие беру тәуекелділігін алдын-ала бағалайтын әрбір
механизм қауіпті болады. Мысалы: тікелей және жанама мемлекеттік
салымшыларға беретін кепілдемелеі моральдық тәуекелділікті жоғарылатады.
Моральдық тәуекелділік “тиімді нарықтар теориясының” бөлігі болып табылады.
Бұл теория бойынша қаржы нарығындағы мәліметтер негізінен ассиметриялы,
яғни қаржы шартының бір жағы беретін мәліметтер көлемі екіншісіне қарағанда
аз болады.
Мәліметтер берудегі бұндай алшақтықтар қиындықтарға әкелуі мүмкін,
академиялық әдебиеттерде оларды “қолайсыз таңдау”, “моральды тәукелділік”
және “таптың іс әрекеті” деп атайды. Бұндай ассиметриялар тиімсіз қаржылық
нарыққа, ал кейде эектремалды жағдайда тіпті үлкен қаржылық дағдарысқа
әкелуі мүмкін.
Қазақстанда нақты ЖҰӨ және банктік несиелердің динамикасы
Несие 2001 2002 2003 2004 2005
Нақты ЖҰӨ-нің бағамы -1,9 2,7 9,8 13,5 9,8
Алдыңғы кезеңге берілетін 30,3 59,3 85,7 77,3 37,3
банктік несиелер бағамы
Жалпы несиелер 36,4 44,7 23,2 31 28,7
Жалпы несиелердегі шетелдік 43,2 53,9 51 71,2 68,5
валюта түріндегі үлесі
Шетелдік валюта түріндегі 136,8 98,7 95,3 130,8 127,3
депозиттердің несиелік үлесі
1 кестеден көріп отырғанымыз: елдегі экономикалық және ЖҰӨ-нің нақты
тұрақты бағамына қарамастан Қазақстанның банктік секторының несие беру
бағамының едәуір өсуін байқаймыз, яғни 2000 жылы 37,8%-дан 2004 жылы 45,5%-
ға дейін. 2003 жылы 60%-ға жуық несиелер индустриялы кәсіпорындар мен сауда
орындарына, ал 10-12% ауыл шаруашылықтарына берілген. Өздерінің ірі
корпоративтік салымшыларынан айырылған үлкен банктердің араласуымен шағын
және орта бизнеске несие көбейді.
Экономикада несиелер бағамымен бірге әр түрлі проблемалар да көбейді,
әсіресе, банктер несиелерді жаңа кәсіпкерліктерге кептеп бере бастағанда
макроэкономикалық шоктар екінші деңгейдегі банктердің несиелік қоржын
сапасын жақсартуы мүмкін.
Тағы бір факторы-моральді көтеретін банктік лицензиялармен іс-
әрекеттерді тым өз қалауынша қолдану. Бұндай жағдай банкирлер жоғары табыс
ала алмағанда және банк салымшыларының қаражаттарын өз қалауынша
қолданғанда пайда болады. Мүмкін пайыз мөлшері максималды деңгейлерінің
арқасында банктік нарыққа кіру шектеулілігінде банктік тұрақты бөлу мен
несие қоржынының тәуекелділігімен күресуге тырысты.
Депозиттерден пайыз максималды деңгейінің алынуы және банктік жүйеге
кіруге кедергілердің азаюы банктер арасында бәсекелестікті жоғарылатады,
яғни осы банктердің табысы азаяды.
Бұл проблемалардың Қазақстандағы банктік секторлардың алдындағы қиын
мәселелер емес.
Қазақстанда банктік байлықтар дәрежесінің динамикасы
Көрсеткіштер 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Салықтар төленгеннен 1,9 2,8 1,5 0,9 2 2
кейінгі активті табыстар
Акционерлі капиталдың 13 13,8 7,6 5,4 13,8 14,6
табысы
Жалпы активтердегі 3 ең ірі51,6 52,8 53,2 55,29 59,18 58,46
банктердің активті үлесі
Саясат деңгейі 29,5 27,6 25,7 18,6 17,2 16,9
Пиквидті коэффициент, К4 0,69 0,95 0,98 0,83 0,78 0,9
Жалпы активтердегі шетелдік20,1 23,5 19,8 17,3 34,3 30
банктердің активті үлесі
2 кесте көрсеткендей, акционерлік капиталда белгілі бір жоғары табыстың
немесе оның күрт төмендеуі байқалмайды.
Нарықтың үлкен шығармалары жергілікті банктердің күштерін атап өтеді.
Банктердің төлем қабілеттері жоқ болса банктік лицензиядан айырылу
азаяды да, жоғары тәуелділігі бар жобаларды қаржыландыру керісінше
көбейеді. Егерде бұндай мотивацияларға бақылауларды жасырын түрде актілер
және тексерулер мен жасамаса, моральді тәуекелділік банктер дағдарысынң
бастауы болады. “Топтың іс-әрекеті” және “қолайсыз таңдау” проблемалары,
сол сияқты “тиімді нарық теорияларына” сәйкес қаржылық дағдарыстың пайда
болуына әкеледі.
Либерацияланған қаржы делдандары енді ғана жаңа тәуекелділігіне,
валюта түріндегі несие жолдарымен халықаралық нарықта және жергілікті
жерлерде несиелер беруге тап болды. Валютаның тәуекелділік несиелік
тәуекелділікке ауысуы мүмкін, ал бұл дегеніміз банктік дағдарыс пайда
болады.
Бірер уақыттан соң мемлекетте қаржылық тұрақтылыққа қорқыныш туады да,
ішкі және сыртқы либерализациялардың механизмдері теңестіріледі. Банктер
мен қаржы түгелдей бағалау және тәуекелділігі бар инвестицияларды қадағалау
арқылы табысты көбейтудің жаңа мүмкіндіктерін ала отырып, либерализация
бұндай мүмкіншіліктерді қолайсыз қолданудың тәуекелділігін жоғарылатады.
Түрлі экономистер мынадай тұжырымдамаларға келеді: проблема қаржылық
либерализацияның өзінде емес, керісінше либерализацияның болуымен қаржы
секторларында төменгі деңгейлі басқару мен қолайсыз пруденцияалды
реттеуде.
Сол себептен ішкі либерализация көбінесе үлкен тәуелділіктерге әкеле
отырып, банктік және қаржылық секторларға жаңа мүмкіншіліктер ашылады.
Белгілі бір бақылау және қадағалау жүргізілмесе, тәуекелділік дағдарысқа
әкеледі. Шектеулер алынып тасталғандықтан көбінесе мемлекет жоғары әсерлік
жағдайларын құра отырып, капитал ағысында жаңа тенденциялар пайда болады
және көбейеді.
Көп аналитиктер қаржылық дағдарыстар сапасында сыртқы факторлардың
сәйкестендірілуін атап өтеді. Жағдай капиталдың валлантильді ағыстарының
болуынан құриды. Мысалға Мексика дағдарысы 1984 жылы алдыңғы бірнеше жылдар
бұрын қаржылық ағыстар кезеңінде пайда болатын шоктар мен ішкі
макроэкономикалық дисбаланстарының сәйкестігімен анықталады.
Алайда 1998-1999 жылдары салымшылар АҚШ доллары түріндегі баланстар мен
қысқа мерзімде жиналған үлкен қарыздарға зарар дағдарыс себептері болып
табылады. Оның сыртында, қаржылық сектордың күрт үлкеюі банктердің төменгі
сапалы несиелік қоржынға және ұлттық валютаның құнсыздануына әкеледі.
Қаржылық шектеулерді қолданатын макроэкономика саясаты шекарадан өтетін
жалпы саясаттық жолдың бөлігі болуы мүмкін. Қаржылық либерализация
мемлекетті реформалайтын істердің бірі болса, либерализация қолданылатын
жағдайларға байланысты әр түрлі әсерлер жасайды. Көп экономистердің
зерттеулері бойынша қаржы либерализациясының жағымсыз әсері, негізінен
институционалды базасы әлсіз дамыған мемлекеттерге банктік реттеу мен
тексеру де кең тараған коррупция және тұтастай алғанда “жинақтылық және
заңдылық” деңгейлерінің әлсіздігіне әкелді. Бұл зерттеу бойынша
либерализация басты себеп болуы шарт емес, ол қаржылық шектеулерде және
олар өзгертілгенде әсері білінбейтін факторлармен сәйкестендірілгенде
қауіп туады.
Қаржылық тұрақтылық макроэкономикалық тұрақтылықты, құрылымдық
саясаттың дұрыстығын және мықты әрі тиімді қаржылық мектроды құру жағдайын
қажетсінеді. Құрылымдық саясат өзіне қаржылық нарықтық және институттардың
дамуын, пруденцяиалды реттеу мен бақылауды, тәуелділікті реттеуді,
бухгалтерлік есептермен аудиттердің халықаралық стандартқа сәйкес келуін
қосады.
Көп жағдайларда қаржылық кепілденген экономика либерализациясы
капиталдың тез ағысын шақырады.
Сонымен, қаржылық либерализация банктер мен басқа да қаржыны көп дербес
бере отырып, олардың тәуекелділігі бар шешімдердің мүмкіншіліктерін
жоғарылатады.
1.3. Жаһандану жағдайындағы халықаралық
қаржы нарығының дамуы.
Қаржы нарығының ішінде көптеген түрлі нарықтар бар. Халықаралық қаржы
жүйесін қарастыра отырып, тікелей инвесторлар мен қоржынды инвесторлар
арасында, банктер мен халықаралық институттар арасында айырмашылықтар
жасаған жөн. Тікелей инвесторлар тек банк салымшыларының алдында ғана
басты рөльді алады. Қоржынды инвесторларға келсек, оларды басқа адамдардың
ақшасын өз қалауынша жұмсайтын институционалды инвесторлар, хеджерлі
фондтар, инвестицияланатын несие қаражаттары және тікелей жеке инвесторлар
деп бөлуге болады.
Институционалды инвесторлар өздерінің көрсеткіштерін сәкестендіріп,
жалпы тенденцияға сүйенеді. Олар өз активтерін түрлі ұлттық банктерге
бөледі; егер қандайда бір нарықта жоғары бағам байқалса, инвесторлар оның
үлесін көтеру керек және керісінше. Осы факторлар дағдарысқа әкелуде еш
рөлді ойнамайды. Инвесторлар құрылған нарық фондтарынан аз қаражат ала
отырып, осы фондтарды бағалы қағаздарын сатуға мәжбүрлейді. Несие
қаражаттарымен операцияларда хеджерлі фондттар және басқа да институттар
сондай рөл атқарады.
Хеджерлі фондтарға қарағанда валюта нарығында банктер негізгі рөлді
атқарады. Хеджерлі фондтар, әдетінше, салыстырмалы емес абсолютті
нәтижелермен айналысады. Мысалы 1997 жылдың қаңтарында тайландтік бат
“қысқа түрде” сатып, Quantum фондтары мынадай сигнал берді: бат курсы
жоғары. Егер үкімет дұрыс түсінсе, жаңа шарттарға икемделу қиын болмас еді.
Іс жүзінде үкімет түзетулерге қарсы тұрды, яғни дағдарыс катастрофалық
түрде болды. Мәліметтерді зерттеп, валюта бағамы тәуелсіз мемлекет валюта
саудасын қатаң бағалаған елдерге қарағанда валюталық дағдарыста
түсініспеушіліктен көп зардап шекті. Тайланд Мамайзияға қарағанда ашық,
сондықтан Тайландта экономикалық өрлеу төмен болды: Гонконгтің банктік және
қаржылық жүйесі мықты болғанымен, Қытай оған қарағанда дағдарысқа аз
ұшырады.
Әр елде өзінің банктік жүйесі мен оны реттеу органдары бар. Олар бір-
бірімен халықаралық банктік жүйе құрады Жүйе орталығындағы кейбір банктер
халықаралық операциялармен айналысады, оларды халықаралық банктер дейді.
Гонконг пен Сингапурде үлкен банктер халықаралық қатарға кіреді.
Жапонияның, одан соң кореялық банктер де катасрофалық шешіммен халықаралық
операцияларға қосылды. Күтілген қайтарымсыз қаражаттар бағасы тек бір
Азияның өзінде 2 триллион долларға тең болды.
3 кесте
Жапония және Азия мемлекеттерінде қайтарымсыз қаражаттар көлемінің
бағалануы
Мемлекеттер Қайтарымсыз Бағасы,
қаражаттар үлесі АҚШ доллар
Гонконг 12,0 15,9
Индия 16,0 13,0
Индонезия 85,0 34,1
Корея 45,0 167,0
Малайзия 40,0 27,5
Филиппины 25,0 7,0
Сингапур 11,0 8,5
Тайвань 4,5 16,3
Тайланд 50,4 91,7
Юго-Восточная Азия 381,0
Япония 30,0 800,0
Китай 25-30 600,0
Барлығы 1 781,0
Халықаралық және ұлттық банктер бір-бірімен несиелік жолдармен
байланысады. Несиелер доллар және басқа да қатты валюта түрінде болады.
Долларға ұқсайтын валюталары бар мемлекеттердің ұлттық банктері мен
несиелерді осы сәйкестік қалады деп болжаған. Көбіне олар валюталық
тәуекелділікті хеджерлеумен айналысты. Долларға сәйкестік құлаған соң олар
көптеген жабылмаған тәуекелділіктерімен қалғаннан кейін жолдар іздей
бастады, несие берушілер балансы күрт түсіп кетті, әлсіз компаниялар одан
да көп зардап шекті. Сөйтіп, валюталық тәуекелділікпен бірге несие
берушілердің шектеулері бар несиелік тәуекелділіктері күр пайда болды. Бұл
жағдай 1997 жолдың маусымынан 1998 жылдың тамызының аяғына дейін тайланд
валютасының 42%-ға құнсыздалуына және ұлттық валюта түріндегі тайланды
акцияларының 59%-ға түсуіне әкелді.
Үрей көршілес мемлекеттердің қаржы нарықтарына да тарады. Дағдарысқа
ұшыраған кейбір мемлекеттер балансы ауыр жағдайда болмағанымен, одан ештеңе
өзгермеді. Мамайзияның экономикасы ақша-несие жағдайы негізнен іште жүрді,
ал сауда жетіспеушілігі белгілі бір деңгейде болды. Инданезия
экономикасының негізі едәуір мықты болды, оның ең басты проблемасы Корея
Жапония банктерінен үлкен көлемде несие алуында болды. Өйткені, ол
мемлекеттердің өздері ауыр жағдайда болды да, несие беруді тоқтатты.
Ганконг банктерімен жұмыс істеген халықаралық банктер өздері күтпеген
несиелік тәуекелділікке ұшырады: пайыздық своптарға компенсациялық
келісімге отырғанда, сома екі жаққа бірдей болады деп есептелген, алайда
пайыздық мөлшерлеме өзгергенде олар ганконктік серіктестіктерге қарағанда
көп сома төлеулері керек екенін түсінді. Сондықтан олар байланыстарын
тоқтата құрды. Кореяда несие тәуекелділігі одан да қиын проблемаға айналды,
себебі банктер өз қарыздарын толық қайтаруға мүмкіншіліктері болмады.
Түсініспеушіліктердің басты себебі-валюта курстарының сәйкессіздіктері
болды. Оңтүстік шығыс Азия мемлекеттері өз валюталарын АҚШ долларына
сәйкестендіруге келісті. Бұл доллар тұрақтылығы жергілікті фирмалар мен
банктердің несие алуды және хаттауды хеджерлемей-ақ доллар түрінде
пайдалануға итермелейді. Осыдан банктер ақшаны азайтты немесе түрлі
жобаларға салды. Бұл банктерге доллар тұрақты болғанда қауіпсіздік ақша
табу көзі болды. Бірақ жүйе бір жағынан 1996 жылы Қытай валютасының курсы
төмендеуінен, екінші жағынан доллар курсының иенге қатынасынан өзгерді.
Континенттік және аймақтық қаржы нарығы, әлемдік экономика
ауқымдылығына қарамастан, операция масштабы және қаржы құралдары болып
ажыратылады. Келесі қаржылық нарықтарды аймақтық белгілері бойынша көруге
болады.
Қаржылық нарықты бағалау ғылыми болжау түрінде жасалады. Бұл бағалау
қаржы нарығының экономикалық дамуын мінездейді. Біз әлемдік қаржы нарығы
жүйесінің бөлігіміз. Жүйе капиталдың түріне және әлемдік қаржы нарығының
тез өсуіне әкелді.
1997-1998 жылдары азияның дағдарыс капитал жүрісінің белгілі бір
бағыттан ауысуына әкелді. Басында ағыс бағытының өзгерісі орталықтағы қаржы
шарығына пайда әкелді, экономика өте жақсы жағдайда болды, 1998 жылы
қаңтардан сәуірге дейін көпшілік Азия нарықтары өз шығындарының жартысына
жуығын қайтта толтырды.
Ресейде дағдарыс бұрын қолданған халықаралық банк жүйесінің
кемшіліктерін ашты. Баланстың есептері көрсетілген әлеуметті шығындар
тәуекелділігінің сыртында, банктер мен оның салымшылары арасында шетел
вашоталарын сатып алу, айырбастау, форвардті операциялар және бағалы
қағаздарды сату жұрді. Бұл операциялар баланс есептерінде айқындалмайды.
Банктер әрдайым нарықпен байланыста жүреді, әрбір айырмашылық қаржылық
аудармалармен өтеледі. Бұл нешеге байланысты міндеттерді орындалмауды
немесе деороль тәуекелділігін жоққа шығаруды көрсету үшін қолданады.
Нарықтық свиттар, форвардтық және өзіндік бағалы қағаздар-үлкен, ал шарша-
өте кішкентай. Операциялар көптеген делдалдарға қатысты көбейеді және әр
делдал өз салымшылары алдында жауапты.
Бұл күрделі жүйе ресейлік банктік жүйе құлағанда ауыр жағдайда болды.
Банктер өз қаржылық міндеттерінен бас тартты. Бір банктің екінші банкке
міндеттері еш жерде есепке алынбады. Сақтандыру фондтары көп шығындарға
ұшырағаны соншалықты, олардың нарықтан шығуына мәжбүр болды.
Ұқсас жағдай Малайзия шет елдер үшін өз нарығын жапқанда, ал
Сингапурдың жүргізуші қаржы несие мекемелері басқа орталық банктермен бірге
жауапты іс-шаралар ұйымдастырғанда пайда болды.
Қаржы нарығы тұрақсыз болып келеді. Экономика ғылымында тепе-теңдік
теориясы қате физиологияда негізделеді. Физиологиялық түрде кім қалай
ойнағанына қарамастан объектілер жүрреді, ал қаржы нарығы адамдармен
шешілетін болашақты болжайды. Қазіргі жағдай мен болашақтағы шешімдер
арасындағы екіжақты байаныс рефлекс деп аталады. Рефлекстік тұжырымдама
қазіргі кезде қаржы нарығының жүруіне толық түсініктеме береді.
Бұл жүйе сый ақысы бар қаржы капиталы үшін қолайлы, ал ол әлемдік
қаржы нарығының тез өсуіне әкеледі. Одан капиталды қаржы нарығына және
орталық институттарға апаратын, сосын оны периферецияға жеткізетін үлкен
көлемді айналым пайда болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу құқығы болғанымен, олар халықаралық
бәсеке иесіне өздері тәуекелді Егер үкімет капиталға жағымсыз жағдай
енгізсе капитал мемлекеттен кетіп қалада және керісінше, егер үкімет жалқы
бағамын қадағаласа және белгілі бір салалар мен кәсіпорындар дамуын,
капиталдың жиналуына әкеледі. Әлемдік экономика сүйесі көптеген егемен
елдерден тұрады, олардың әрқайсысының өз саясаты бар, бірақ олар
халықаралық бәсекелестііке саясаты үшін ғана емес, капитал үшін де кірген.
II ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметі жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың талдаудың негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №732 "Бухгалтерлік
есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап
қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп. Онда сонымен қатар
түсіндірме хат болады, сондай-ақ, қаржылық есеп беруге негізделген немесе
қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл
материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің
есеп және есеп (Н-рудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржлық
есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқада ақпараттар жазылуы тиіс.
Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық
есепте жазылған міндеттемелер туралы тусініктемелерді жазуға болады.
Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері
туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және
басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырады,
Субьектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп қалпында анықталған
жеңілдетілген түрде толтыратын көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда да маңызға ие
болады.
Санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР
заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі шамалары
бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР- да
соңы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып
реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы
нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің
қалыптасуымен, екішніден, біздін еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті. №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық есепте негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы жініс оның
қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялмқ шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдармен және осы
субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді, бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық .Ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебімен пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер субъекттің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды,
сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын
талап етеді. Бұл нәтижесінде, субьектінің өз жұмысшыларына және
жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайзды төлеу, несиені қайтару жініс
табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де колданушылар тек қана
субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі
қаржылық есебінің өзгсрісін сипаттайтын ақпарттармен емес, сонымен қатар
барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни
қолданушылар иқиіа қаражаттарының айналдыру мумкіндігін одан да жақсы
бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын
қаржылық ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде
кейбіреулері (тсргеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болыған
жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға осыншама ақпараттарды
талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық
ақпараттың басты көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне,
түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субьектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару өнімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы қаржылық жағдайын
сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады.
Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің
мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субьекті
нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары
қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай
ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас
кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағыттың
дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты
және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау
туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі
қолданушылары сияқты сыртқы қолданушышларға да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім
қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиентің
сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және
әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек
алады, ал даңдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды. Баланс
ақпаратгары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің
серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының
мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген акцияларьш иеленудің
орындығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
қай жағдайда қаржылық жағдайды талдаудыбаланстық талдау деп атайды.
Бухгалтерлік баланс
Қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңде кәсіпорын
мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен
өтімділігі, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және
кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайың және кәсіпорынның несие
қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның
ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің
көлемі мен құрылымын, сондай – ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып
табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорының, заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері
бойынша қарастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві
мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз
ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер
мен қорытындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай
жеке элементтермен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары.
Баланстың актив бөлшегнің құрылымына сай ереклік бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлімінде ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз өнімдерден өтімділік күні активтерге
дейін, демек басында баланстың: өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен
баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу өніміне байланысты жоғары
өтімді активтер жазылады принцип бойынша активтің қорытынды бапгары ең
өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа
мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің
жеделлік дәрежесіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем
мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі
Бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталады. Олардың
түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және
аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған
орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және тәжірибе
құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады.
Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын
авторының Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі
қаржылық жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз
бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе
активтер бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі);
пассивтер бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы.
Активтер сомасы әрқашан да несиелер сомасына тең болуы тиіс Ағылшын
ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу құралында былай
жазылған: Баланс бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер
мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт
мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып
табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де
активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер бұл ұйымга тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді
Капитал - пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте – қалдырылған табысты қоса
алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайлаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайтын жұмысын
қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме" Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде
кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс
әкелетін ресурс.
Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда болған экономикалық
ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алумен
байланысты кәсіпорын,ресурстарының шығынына (сыртқа кетуіне)
әкеліп соқтырады,
Капитал бұл пассиптерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның
өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің; бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы; бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері - активтер, меншікті капитал және субьектінің
міндеттемесі" болып; табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
эленттеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекетпен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзімің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп артуға болады.
баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымеп анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға дейін талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның және
дәлелді басқарушылық қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай
жазылған: "барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін
анық ІһиІІе түсінікті болатындай дөрежеде ашьшуы тиіс" (12). БЕС-2 және
қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған
бухгалтерлік баланс көлденең түрде 4 кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
2.2. Кµжек ЖАҚ-ның қаржылық жағдайы.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудын
маңызы зор.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорын қызметін үздіксіз жүзеге асыру
үшін оны қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуін және белгілі бір уақытта
кәсіпорнының қаржылық тұрақтылығының және өз уақытында қарыз
мінтеттемелерін жабуын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына ішкі және сыртқы факторлары әсер етуі
мүмкін.
Ішкі факторларға:
− кәсіпорынның салалықтығы ;
− өндірілген өнімнің құрылымы, және оның жалпы төлем қабілеттілігі
сұранысындағы үлесі;
− өтелген қаржылық қорының мөлшері;
− ұсталымдар денгейі және олардын ақшалай табыстарымен салыстырғандағы
өзгеріс;
− қаржылық ресурстар мен мүлік жағдайы, олардын құрамы мен
құрылымы;
− кәсіпорнының басқару тиімділігі.
Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторларға
шаруашылық етудің эканомикалық жағдайы , тұтұнушылардың табыс деңгейі және
төлем қабілеттілігі, ҚР салық және несие саясаты, сыртқы экономикалық
байланыстар және т.б. кіреді.
Жалпы кәсіпорынның шаруашылық іс − әрекетінің маңыздысы болып
қаржылық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық қызметі бұл,
нәтижесінде сырттан алынған және меншік капиталының құрамы мен көлемінің
өзгеру іс− әрекеті.
Қаржылық жағдайын талдауды (өзінің құрамына төмендегідей к-рсеткіштер
енетін) қаржылық тұрақтылықты талдаудан бастаған жөн.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың негізгі қайнар көзі
бухгалтерлік баланс болып табылады.
Баланс активінің құрамы мен құрылымының өзгерісін талдау кәсіпорынның
барлық мүлкінің және оның жекелеген түрлерінің салыстырмалы және абсалютті
азаю және өсу көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорын қызыметінің кеңеюі (таралуын)
көрсетеді.
Қаржылық есептеменің маңызды элементі болып табылатын активтерді
талдауда олардың құрамы, құрылымы және өзгерісі зертеледі.
Шаруашылықтың берілген балансы бойынша оның активтерінің құрамы
мен орналасуын талдау үшін келесідей аналитикалық кесте құруға болады.
Қосымша 1.
Кестедегі үш жылғы мәліметтеріне сүйене отырып келесідей қорытынды
жасауға болады:
2005 жылдың соңында баланс валютасы 2003 жылмен салыстырғанда 89478 мың
теңгеге, яғни 24,92 %− ке өскен.
Әрине бұл шаруашылық жағдайын оң жағынан көрсетіп отыр. Ал есепті жылы
2005 жылмен салыстырғанда баланс валютасы жыл соңында 11265 мың теңгеге,
яғни 2,5 % −ке төмендеген.
Активтерді талдау кезінде есепті жылы олардың орналасуын және неге
көп көңіл бөлінді, кәсіпорынның өндірістік потенциалының, оның негізгі
құрамдарын жағдайын және мүлігінің мобильділігін анықтау қажет.
Ол үшін шаруашылықтың өндірістік потенциалының деңгейін анықтау керек.
Шаруашылық бойынша өндіріс потенциалының құны 2003 жылы 254637 мың
тг., 2004 жылы 263423 мың тг, ал 2005 жылы 177918 мың тенгені құраған.
Баланс активінің жалпы саласындағы өндірістік потенциал құнының үлесі әр
жыл сайын төмендепотырған. Бірақ үш жылда өндірістік мүлік коэффицентінің
мәніне сай келеді.
Кестеден ұзақ мерзімді және ағымдағы активтердің арасында қаражаттардың
бөлінуі үш жылда өзгеріп отырғаның көруге болады. Осыдан кейін ағымдағы
активтердің баланс валютасындағы үлесін анықтаудың маңызы зор. Ол қарызды
жабудың қаражат үлесін сипаттайды.
Бұл коэффицент мәні неұғрлым жоғары болса, соғырлым кәсіпорынның үздіксіз
жұмыс істеуін және кредиторлармен есеп айырысуды қамтамасыз ету мүмкіндігі
бар.
Қаржылық көз қарас жағынан оның жоғарылауы құрылымда оң жағдай
көрсетеді.
Талданып отырған кәсіпорын бойынша бұл коэффиценттің мәні 2003 жылы
0,2 (94344 352035), 2004 жылы 0,4 (189638 459778) және 2005 жылы 0,7
(30587 448513) құраған.
Кәсіпорынның активтерін тиімді орналасуын сипаттайтын келесі бір
көрсеткіш болып мобильдiк және иммобильдік қаражаттар коэффициенті
табылады. Бұл коэффициенттің оңтайлы және тоқырау шамасы кәсіпорынның
салалық ерекшелігіне байланысты. өнеркәсіптік кәсіпорындарда бұл
көрсеткіштің дәрежесi 0,5−тен төмен болмауы керек.
Кәсіпорын бойынша бұл көрсеткіштің шамасы 2003 жылы 0,36 (107932
264692), 2004 жылы 0,70 (189638 270140) және 2005 жылы 2,14 (1305587
142926).
Бұл коэффициенттің жоғарлануына есепті жылғы мобильдік қаражаттардың
иммобильдік қаражаттан өсу қарқынының жоғары болуынан болып отыр. Есепті
жылғы ұзақ мерзімді активтер өткен 2004 жылмен салыстырғанда 1,6 есеге өссе
екіншісі 47 %−ке төмендеген .
Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорының қызметі және оның дамуы өзін −
өзі қаржыландыру, яғни меншік капитал есебі негізінде жүзеге асырылады.
Өзінің қаржы ресурстары жеткіліксіз болған жағдайда ғана қарыз қаражаты
тартылады.
Активтерді қалыптастыру көздерін талдау барысында тартылған және меншік
капиталының дұрыс көлемі аңықталады.
Бірақ меншік капиталының наіты көлемін анықтап қана қоймай, оның жалпы
капитал сомасындағы үлес салмағын да анықтау керек.
Бұл көрсеткіш арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен аталып жүр (меншік
коэффициенті, тәуелсіздік коэффициенті).
Тәуелсіздік коэффициентi ’ меншікті капитал авансталған капитал. Оның
өсуі кәсіпорын қаржылық тәуелсіздігінің ұлғаюын, алдағы кезенде қаржы
қиындығының тәулділігінің төмендеуін білдіредi.
Кәсіпорын капиталының құрылымың зерттеу кәсіпорын қызметінің тартылуы
немесе кеңеюі туралы толқылауға мүмкіңдік бередi. Бірақ мұндай бір жақты
қорытынды жасауға болмайды, бқл қаражаттар үлесі басқа да факторлар
дивидендке және кредит үшін пайыздық үстеме үшін ұсталынып отыруы мүмкін.
Егер кредит үшін пайыздық үстеме дивидендке үстемеден төмен болса, онда
қарыздану қаражатын ұтымды жоғарылату қажет. Ал егер жағдай керсінше
болатын болса , онда меншік капиталын мақсатқа сай пайдалану қажет.
Төмендегі кестеден Дихан ЖАҚ-ның авансталған капиталының құрамы мен
құрылымын көруге болады. Қосымша 2.
Кәсіпорынның активтерінің қалыптасу көзі 2005 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда 84478 мың теңге немесе 24,92 %−ке жоғарыласа, 2005 жылы 2004
жылмен салыстырғанда 11265 мың теңгеге немесе 2,5 %−ке төмендеп отыр.
Тәуелсіздік коэффициентi 2004 жылы 0,779 − 0,96− 5а дейін жоғарылаған, ал
2005 жылы 0,96 − 0,67−ге қысқарған. Бірақ бұл университеттің қаржылық
тұрақтылығынын көрсетпейді
Қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі бір
көрсеткіш қаржыландыру коэффициентi. Бұл коэффициент арқылы кәсіпорын
қызметінің қанша бөлігі меншікті капитал есебінен, ал қанша бөлігі қарыз
есебінен қаржыландырылып отырғанын көруге болады. Бізде бұл коэффициент
2003 жылы 1,235, 2004 жылы 25, ал 2005 жылы 3,030 құрады. 2004 жылы төлем
қабілеттілігінің өте жоғары екенін көруге болады.
Енді осы қаржыландыру коэффициентіне қарама − қарсы көрсеткіш меншікті
және заемды капитал арақатынасы коэффициентін аңықтайық. Бұл коэффициент
қарыз қаражатының 1 теңге меншікті қаражаттарға қанша келетінін көрсетедi.
Кәсіпорын бойынша меншікті қаржылардың активіне салынған 1 теңгеге заемның
2004 жылы 0,284 − 0,042−ге дейін төмендеген, бұл қаржылық тұрақтылыққа оң
әсерін тигізедi. Ал 2005 жылы ол 0,042 − 0,493−ке дейін жоғарылап отыр.
Капитал құрылымын қалыптастырудың оңтайлылығын анықтау ушін
инвестициялау коэффициенті қолданылады. Ол 2003 жылы 1,209, 2004 жылы
1,791−дi, ал 2005 жылы 2,869 − ды көрсетіп отыр.
Активтердің құралуының қалыпты варианты меншік капиталы барлық негізі
капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін
жапқан кез болып табылады.
Қаржылық жағдайын талдаудың соңғы кезеңі баланс өтімділігін
есептеу, яғни белгілі бір уақытта кәсіпорынның өз міндеттемелерін жабу
қабілеті. Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарамас бұрын активтердің,
баланстық және кәсіпорынның өтімділігін жалпылама анықтап алу қажет.
Өтімділіктің екі концепциясы белгілі. Біріншісi бойынша өтімділікті
кісіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеті деп
түсіндіріледі. Егер кәсіпорын осы міндеттемелерді ағымдағы активтерді
өткізу арқылы, яғни оларды ақшалай формаға ауыстыру арқылы орындай алса,
онда ол өтімді деп саналады.
Екінші концепция бойынша өтімділік − бұл ағымдық активтердің ақша
қаражаттарына айналу жылдамдығы және дайындығы. Кәсіпорынның қаржылақ
тұрақтылығына күмәнді дебиторлық қарыздың үлесінің жоғарлауы қауіп
төндіруі мүмкін. Кәсіпорын активтері өтімділік қарқындылығына қарай
келесідей топтарға бөлінеді:
− өтімді активтер: бағалы қағаздар мен ақша қаражатының барлық статьялары
жатады. Бағалы қағаздар мен ақша қаражаттары айналым қаражатының ең
өтімді бөлігі болып табылады.
− жылдам өтімді активтер: дебиторлық қарыз бен басқада активтер.
− баяу өтімді активтер: ТМҚ және ұзақ мерзімді инвестициялар.
− Қиын өтімді активтер: Ұзақ мерзімдi қаржы инвестициялары.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ТАРАУ. ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорындарда қаржыны
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының қаржылық тұрақтылығына қаржының әсері..7
1.3. Жаһандану жағдайындағы халықаралық қаржы нарығының дамуы ... ... ... 14
II ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметі жағдайын талдаудың ақпараттық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2. Кµжек ЖАҚ-ның қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Кµжек ЖАҚ тәжірибелік станциясы негізіндегі өндірістік қызметтің
қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 35
III ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ҚАРЖЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Экономиканы мемлекеттік қаржылық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 45
3.2. Қаржы нарығы және қор
биржасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.3. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы оның даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де қаржы зор роль атқарады. Қаржы-нарықтық қатынастардың
құрамды бөлігі және мемлекеттік саясаты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда
қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет
етуінің ерекшеліктерін терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай
дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың
әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қоғамдық өнімді болуымен және осының
негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды
ұлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану мен байланысты болатын
экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу объектісі – Кµжек ЖАҚ болып табылады.
Онда кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторлары,
шаруашылық етудегі экономикалық жағдайы, тұтынушылардың табыс деңгейі және
төлем қабілеттілігі, сыртқы экономикалық байланыстар және тағы басқалар
кіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - нарықтық экономиака жағдайындағы өтелген
қаржы нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие
беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша
ағымдары мен және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстармен
міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды.
Дипломдық жұмыстың міндеті - қаржыны ұйымдастыру нысандарының өзара
байланысымен іс-әрекетін және оны қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының
нақтылы жағдайларында қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізу болып
табылады.
Диплом жұмысының құрылымы – үш тараудан, үш бөлімнен тұрады.
І ТАРАУ. ҚАРЖЫ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорындарда қаржыны қалыптастыру.
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, комерциялық серіктестіктері
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытша өтеу үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген
факторлар әсер етеді.
1-пайда болу орнына байланысты ішкі және сыртқы
2-нәтижесінің маңыздылығына байланысты-негізгі және негізгі емес
3-құрылысы бойынша-қарапайым және күрделі
4-әрекет ету уақыты бойынша-тұрақты және уақытша
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілетінің кепілі болып табылатынын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Қаржылық жағдайды талдау үшін қаржылық тұрақтылықты білген жөн және
оған мыналар жатады:
-кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын талдау
-кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық
динамикасын талдау
-кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау
-баланс өтімділігін талдау
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау
1.2. Қазақстан Республикасының қаржылық
тұрақтылығына қаржының әсері.
Валюталық либерализация режимі, банктік сектордың және ҚР ұлттық
банкісінің жалпылама тенденциясының мемлекеттік қаржылық секторының
функционалдануына аз араласуы макроэкономикалық жағдайдың және мемлекеттегі
қаржылық тұрақтандыруға әсер ету сұрағын тудырады.
Қаржылық либералдыққа кірген көптеген дамыған елдер қаржылық және
валюталық күйзеліс түріндегі нағыз шоктардың пайда болуын көрсетеді. Бірақ
ауқымды болып табылатын процесс және әлемдік қаржы жүйесіне жетудің алдын-
ала ойластырылған стратегиясы күшті реформалардың басты элементі болады.
Каменски және Шмуклерге (дамыған және дамушы елдерге) арналған 1977-
2001 жылдарға арналған қаржылық либерализация индексі 1-кестеде
көрсетілген. Орташа көлемдегі бұл индекс әр мемлекетке арналған негізгі
ұлттық қаржылық сектор мен нарықтығы бағалы қағаздардың либералдық
көрсеткіштерін агрегаттайды. Белгіленген индекс бірден үшке дейін өзгереді.
Мұндағы
1-толықтай либералдалған қаржы жүйесі
3-толықтай кепілделген қаржы жүйесі
1-кестеден көріп отырғанымыз: дамыған қаржы нарығы дамытушыларға
қарағанда аз реттеледі. Дамыған елдер индексі орташа есеппен 1,7-ні, ал
дамушы елдер индексі орташа есеппен 2,3-ті көрсетеді. 2001 жылдан бастап
индекстік либерализация шектеулерінің либерализация индексі едәуір
төмендеді: 2,5-дамыған елдерде және 2,9-дамушы елдерде. Сонымен қатар осы
кестеден біз 1984 жылы дамыған елдердегі қаржылық дағдарыс кезеңдерін көре
аламыз.
Негізгі және капиталдың жүруімен байланысты либерализацияны көріп (2),
1984 жылға дейін дамыған және дамушы елдерде де бақылау деңгейлерінің
айрықшалықтарын атап кетуге болады. 1973 жылға дейін негізгі есептер
либерализациясының айрықшалануы байқалады. Алайда 2- кесте көрсетіп
отырғандай, либералдық реформалар өте қысқа мерзімді және дамушы елдерге
бақылау 1984 жылдың ортасына қарай жаңарады.
Бұл көрсеткіштер тек әр түрлі қаржылық шарттардағы механизм мінезі
өзгеруі кезінде ғана емес, сонымен қатар осы шарттарды қаржылық
институттардың қабылдауы кезінде, қаржылық либерализация жағдайындағы
дамушы елдер өзгеріске ұшырағанда да болады.
Қатаң бақыланатын қаржылық жүйеде несие пайыздық мөлшері бар банктерге
максималды шектеулер белгіленген, яғни банктерге сый-ақылар сыртынан жоғары
тәуелділік үшін ақылар алуды болдыртпайды. Сол сбептен жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар салымшылар банктер үшін қызықсыз болды. Ал қаржылық
либерализация процесінде бұндай шектеулер қойылмайды, яғни жоғары сый-ақы
үшін банктер тәуелді жобаларды қаржыландырады. Бұл жерде қаржылық
либерализацияның ерекшелігі-жоғары рентабельді және жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар жобаларды қаржыландыруында. Кейбір банктер жоғары дәрежелі
тәуелділігі бар несиелерді несиелік қоржынжы максималды түрде
диверсификациялау арқылы жүргізіледі.
Бірақ бұл шара барлық жағдайда тиімді емес, мысалы: егер экономикада
кең масштабты шоктар болса. Банктік несиелік қоржынның тәуекелділігін
басқаруда қызмет көрсетуші құрамның ерекше біліктілігі мен тәжірибесі
керек. Олар қатаң бақылаулы қаржылық мүмкін. Тәуекелді инвестициялық
жобаларды бағалау және оларға мониторингтегі сияқты жоғары біліктілікті
қажет етеді, яғни бұндай біліктілік мемлекеттік несиелерді беру көптеген
жылдар бойы басты жұмысы болып табылатын банктік жүйеде болмауы мүмкін.
Пайыздық мөлшерлемелері нарықпеен анықталатын либералдық қаржы
жүйесінде номиналдық пайыз мөлшері бақылаулы жүйеге қарағанда көбірек
құбылмалы (2).
Банк функциясының бірі-ұзақ мерзімді активтерде қысқа мерзімді
пассивтерді көшіру жолымен қаржылық, ал бұл дегеніміз-банктерге номиналды
пайыз мөлшерлемесін көбейту тәуелділігін жоғарылату. Ал егер банктер
валантильді пайыз мөлшерлемесі ортасында болса, олардың іскерліктері өте
әлсіз болады. Оның сыртындағ егер қаржылық либерализация процесі банкаралық
нарықтық дамудың дамымауында орталық банк көмегі тимесе, банктер уақытша
өтімділік қаражаттарының жетіспеушілігін сезінулері мүмкін. Бір банктің
өтімділік проблемалары басқаларына ауысып кейде, бұл толық ақпаратты
білмеген салымшылар арасында күдік туғызады.
Либерализация банктерге тәуекелді жобаларды қаржыландыруға рұқсат
беретіндіктен, несие беру тәуекелділігін алдын-ала бағалайтын әрбір
механизм қауіпті болады. Мысалы: тікелей және жанама мемлекеттік
салымшыларға беретін кепілдемелеі моральдық тәуекелділікті жоғарылатады.
Моральдық тәуекелділік “тиімді нарықтар теориясының” бөлігі болып табылады.
Бұл теория бойынша қаржы нарығындағы мәліметтер негізінен ассиметриялы,
яғни қаржы шартының бір жағы беретін мәліметтер көлемі екіншісіне қарағанда
аз болады.
Мәліметтер берудегі бұндай алшақтықтар қиындықтарға әкелуі мүмкін,
академиялық әдебиеттерде оларды “қолайсыз таңдау”, “моральды тәукелділік”
және “таптың іс әрекеті” деп атайды. Бұндай ассиметриялар тиімсіз қаржылық
нарыққа, ал кейде эектремалды жағдайда тіпті үлкен қаржылық дағдарысқа
әкелуі мүмкін.
Қазақстанда нақты ЖҰӨ және банктік несиелердің динамикасы
Несие 2001 2002 2003 2004 2005
Нақты ЖҰӨ-нің бағамы -1,9 2,7 9,8 13,5 9,8
Алдыңғы кезеңге берілетін 30,3 59,3 85,7 77,3 37,3
банктік несиелер бағамы
Жалпы несиелер 36,4 44,7 23,2 31 28,7
Жалпы несиелердегі шетелдік 43,2 53,9 51 71,2 68,5
валюта түріндегі үлесі
Шетелдік валюта түріндегі 136,8 98,7 95,3 130,8 127,3
депозиттердің несиелік үлесі
1 кестеден көріп отырғанымыз: елдегі экономикалық және ЖҰӨ-нің нақты
тұрақты бағамына қарамастан Қазақстанның банктік секторының несие беру
бағамының едәуір өсуін байқаймыз, яғни 2000 жылы 37,8%-дан 2004 жылы 45,5%-
ға дейін. 2003 жылы 60%-ға жуық несиелер индустриялы кәсіпорындар мен сауда
орындарына, ал 10-12% ауыл шаруашылықтарына берілген. Өздерінің ірі
корпоративтік салымшыларынан айырылған үлкен банктердің араласуымен шағын
және орта бизнеске несие көбейді.
Экономикада несиелер бағамымен бірге әр түрлі проблемалар да көбейді,
әсіресе, банктер несиелерді жаңа кәсіпкерліктерге кептеп бере бастағанда
макроэкономикалық шоктар екінші деңгейдегі банктердің несиелік қоржын
сапасын жақсартуы мүмкін.
Тағы бір факторы-моральді көтеретін банктік лицензиялармен іс-
әрекеттерді тым өз қалауынша қолдану. Бұндай жағдай банкирлер жоғары табыс
ала алмағанда және банк салымшыларының қаражаттарын өз қалауынша
қолданғанда пайда болады. Мүмкін пайыз мөлшері максималды деңгейлерінің
арқасында банктік нарыққа кіру шектеулілігінде банктік тұрақты бөлу мен
несие қоржынының тәуекелділігімен күресуге тырысты.
Депозиттерден пайыз максималды деңгейінің алынуы және банктік жүйеге
кіруге кедергілердің азаюы банктер арасында бәсекелестікті жоғарылатады,
яғни осы банктердің табысы азаяды.
Бұл проблемалардың Қазақстандағы банктік секторлардың алдындағы қиын
мәселелер емес.
Қазақстанда банктік байлықтар дәрежесінің динамикасы
Көрсеткіштер 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Салықтар төленгеннен 1,9 2,8 1,5 0,9 2 2
кейінгі активті табыстар
Акционерлі капиталдың 13 13,8 7,6 5,4 13,8 14,6
табысы
Жалпы активтердегі 3 ең ірі51,6 52,8 53,2 55,29 59,18 58,46
банктердің активті үлесі
Саясат деңгейі 29,5 27,6 25,7 18,6 17,2 16,9
Пиквидті коэффициент, К4 0,69 0,95 0,98 0,83 0,78 0,9
Жалпы активтердегі шетелдік20,1 23,5 19,8 17,3 34,3 30
банктердің активті үлесі
2 кесте көрсеткендей, акционерлік капиталда белгілі бір жоғары табыстың
немесе оның күрт төмендеуі байқалмайды.
Нарықтың үлкен шығармалары жергілікті банктердің күштерін атап өтеді.
Банктердің төлем қабілеттері жоқ болса банктік лицензиядан айырылу
азаяды да, жоғары тәуелділігі бар жобаларды қаржыландыру керісінше
көбейеді. Егерде бұндай мотивацияларға бақылауларды жасырын түрде актілер
және тексерулер мен жасамаса, моральді тәуекелділік банктер дағдарысынң
бастауы болады. “Топтың іс-әрекеті” және “қолайсыз таңдау” проблемалары,
сол сияқты “тиімді нарық теорияларына” сәйкес қаржылық дағдарыстың пайда
болуына әкеледі.
Либерацияланған қаржы делдандары енді ғана жаңа тәуекелділігіне,
валюта түріндегі несие жолдарымен халықаралық нарықта және жергілікті
жерлерде несиелер беруге тап болды. Валютаның тәуекелділік несиелік
тәуекелділікке ауысуы мүмкін, ал бұл дегеніміз банктік дағдарыс пайда
болады.
Бірер уақыттан соң мемлекетте қаржылық тұрақтылыққа қорқыныш туады да,
ішкі және сыртқы либерализациялардың механизмдері теңестіріледі. Банктер
мен қаржы түгелдей бағалау және тәуекелділігі бар инвестицияларды қадағалау
арқылы табысты көбейтудің жаңа мүмкіндіктерін ала отырып, либерализация
бұндай мүмкіншіліктерді қолайсыз қолданудың тәуекелділігін жоғарылатады.
Түрлі экономистер мынадай тұжырымдамаларға келеді: проблема қаржылық
либерализацияның өзінде емес, керісінше либерализацияның болуымен қаржы
секторларында төменгі деңгейлі басқару мен қолайсыз пруденцияалды
реттеуде.
Сол себептен ішкі либерализация көбінесе үлкен тәуелділіктерге әкеле
отырып, банктік және қаржылық секторларға жаңа мүмкіншіліктер ашылады.
Белгілі бір бақылау және қадағалау жүргізілмесе, тәуекелділік дағдарысқа
әкеледі. Шектеулер алынып тасталғандықтан көбінесе мемлекет жоғары әсерлік
жағдайларын құра отырып, капитал ағысында жаңа тенденциялар пайда болады
және көбейеді.
Көп аналитиктер қаржылық дағдарыстар сапасында сыртқы факторлардың
сәйкестендірілуін атап өтеді. Жағдай капиталдың валлантильді ағыстарының
болуынан құриды. Мысалға Мексика дағдарысы 1984 жылы алдыңғы бірнеше жылдар
бұрын қаржылық ағыстар кезеңінде пайда болатын шоктар мен ішкі
макроэкономикалық дисбаланстарының сәйкестігімен анықталады.
Алайда 1998-1999 жылдары салымшылар АҚШ доллары түріндегі баланстар мен
қысқа мерзімде жиналған үлкен қарыздарға зарар дағдарыс себептері болып
табылады. Оның сыртында, қаржылық сектордың күрт үлкеюі банктердің төменгі
сапалы несиелік қоржынға және ұлттық валютаның құнсыздануына әкеледі.
Қаржылық шектеулерді қолданатын макроэкономика саясаты шекарадан өтетін
жалпы саясаттық жолдың бөлігі болуы мүмкін. Қаржылық либерализация
мемлекетті реформалайтын істердің бірі болса, либерализация қолданылатын
жағдайларға байланысты әр түрлі әсерлер жасайды. Көп экономистердің
зерттеулері бойынша қаржы либерализациясының жағымсыз әсері, негізінен
институционалды базасы әлсіз дамыған мемлекеттерге банктік реттеу мен
тексеру де кең тараған коррупция және тұтастай алғанда “жинақтылық және
заңдылық” деңгейлерінің әлсіздігіне әкелді. Бұл зерттеу бойынша
либерализация басты себеп болуы шарт емес, ол қаржылық шектеулерде және
олар өзгертілгенде әсері білінбейтін факторлармен сәйкестендірілгенде
қауіп туады.
Қаржылық тұрақтылық макроэкономикалық тұрақтылықты, құрылымдық
саясаттың дұрыстығын және мықты әрі тиімді қаржылық мектроды құру жағдайын
қажетсінеді. Құрылымдық саясат өзіне қаржылық нарықтық және институттардың
дамуын, пруденцяиалды реттеу мен бақылауды, тәуелділікті реттеуді,
бухгалтерлік есептермен аудиттердің халықаралық стандартқа сәйкес келуін
қосады.
Көп жағдайларда қаржылық кепілденген экономика либерализациясы
капиталдың тез ағысын шақырады.
Сонымен, қаржылық либерализация банктер мен басқа да қаржыны көп дербес
бере отырып, олардың тәуекелділігі бар шешімдердің мүмкіншіліктерін
жоғарылатады.
1.3. Жаһандану жағдайындағы халықаралық
қаржы нарығының дамуы.
Қаржы нарығының ішінде көптеген түрлі нарықтар бар. Халықаралық қаржы
жүйесін қарастыра отырып, тікелей инвесторлар мен қоржынды инвесторлар
арасында, банктер мен халықаралық институттар арасында айырмашылықтар
жасаған жөн. Тікелей инвесторлар тек банк салымшыларының алдында ғана
басты рөльді алады. Қоржынды инвесторларға келсек, оларды басқа адамдардың
ақшасын өз қалауынша жұмсайтын институционалды инвесторлар, хеджерлі
фондтар, инвестицияланатын несие қаражаттары және тікелей жеке инвесторлар
деп бөлуге болады.
Институционалды инвесторлар өздерінің көрсеткіштерін сәкестендіріп,
жалпы тенденцияға сүйенеді. Олар өз активтерін түрлі ұлттық банктерге
бөледі; егер қандайда бір нарықта жоғары бағам байқалса, инвесторлар оның
үлесін көтеру керек және керісінше. Осы факторлар дағдарысқа әкелуде еш
рөлді ойнамайды. Инвесторлар құрылған нарық фондтарынан аз қаражат ала
отырып, осы фондтарды бағалы қағаздарын сатуға мәжбүрлейді. Несие
қаражаттарымен операцияларда хеджерлі фондттар және басқа да институттар
сондай рөл атқарады.
Хеджерлі фондтарға қарағанда валюта нарығында банктер негізгі рөлді
атқарады. Хеджерлі фондтар, әдетінше, салыстырмалы емес абсолютті
нәтижелермен айналысады. Мысалы 1997 жылдың қаңтарында тайландтік бат
“қысқа түрде” сатып, Quantum фондтары мынадай сигнал берді: бат курсы
жоғары. Егер үкімет дұрыс түсінсе, жаңа шарттарға икемделу қиын болмас еді.
Іс жүзінде үкімет түзетулерге қарсы тұрды, яғни дағдарыс катастрофалық
түрде болды. Мәліметтерді зерттеп, валюта бағамы тәуелсіз мемлекет валюта
саудасын қатаң бағалаған елдерге қарағанда валюталық дағдарыста
түсініспеушіліктен көп зардап шекті. Тайланд Мамайзияға қарағанда ашық,
сондықтан Тайландта экономикалық өрлеу төмен болды: Гонконгтің банктік және
қаржылық жүйесі мықты болғанымен, Қытай оған қарағанда дағдарысқа аз
ұшырады.
Әр елде өзінің банктік жүйесі мен оны реттеу органдары бар. Олар бір-
бірімен халықаралық банктік жүйе құрады Жүйе орталығындағы кейбір банктер
халықаралық операциялармен айналысады, оларды халықаралық банктер дейді.
Гонконг пен Сингапурде үлкен банктер халықаралық қатарға кіреді.
Жапонияның, одан соң кореялық банктер де катасрофалық шешіммен халықаралық
операцияларға қосылды. Күтілген қайтарымсыз қаражаттар бағасы тек бір
Азияның өзінде 2 триллион долларға тең болды.
3 кесте
Жапония және Азия мемлекеттерінде қайтарымсыз қаражаттар көлемінің
бағалануы
Мемлекеттер Қайтарымсыз Бағасы,
қаражаттар үлесі АҚШ доллар
Гонконг 12,0 15,9
Индия 16,0 13,0
Индонезия 85,0 34,1
Корея 45,0 167,0
Малайзия 40,0 27,5
Филиппины 25,0 7,0
Сингапур 11,0 8,5
Тайвань 4,5 16,3
Тайланд 50,4 91,7
Юго-Восточная Азия 381,0
Япония 30,0 800,0
Китай 25-30 600,0
Барлығы 1 781,0
Халықаралық және ұлттық банктер бір-бірімен несиелік жолдармен
байланысады. Несиелер доллар және басқа да қатты валюта түрінде болады.
Долларға ұқсайтын валюталары бар мемлекеттердің ұлттық банктері мен
несиелерді осы сәйкестік қалады деп болжаған. Көбіне олар валюталық
тәуекелділікті хеджерлеумен айналысты. Долларға сәйкестік құлаған соң олар
көптеген жабылмаған тәуекелділіктерімен қалғаннан кейін жолдар іздей
бастады, несие берушілер балансы күрт түсіп кетті, әлсіз компаниялар одан
да көп зардап шекті. Сөйтіп, валюталық тәуекелділікпен бірге несие
берушілердің шектеулері бар несиелік тәуекелділіктері күр пайда болды. Бұл
жағдай 1997 жолдың маусымынан 1998 жылдың тамызының аяғына дейін тайланд
валютасының 42%-ға құнсыздалуына және ұлттық валюта түріндегі тайланды
акцияларының 59%-ға түсуіне әкелді.
Үрей көршілес мемлекеттердің қаржы нарықтарына да тарады. Дағдарысқа
ұшыраған кейбір мемлекеттер балансы ауыр жағдайда болмағанымен, одан ештеңе
өзгермеді. Мамайзияның экономикасы ақша-несие жағдайы негізнен іште жүрді,
ал сауда жетіспеушілігі белгілі бір деңгейде болды. Инданезия
экономикасының негізі едәуір мықты болды, оның ең басты проблемасы Корея
Жапония банктерінен үлкен көлемде несие алуында болды. Өйткені, ол
мемлекеттердің өздері ауыр жағдайда болды да, несие беруді тоқтатты.
Ганконг банктерімен жұмыс істеген халықаралық банктер өздері күтпеген
несиелік тәуекелділікке ұшырады: пайыздық своптарға компенсациялық
келісімге отырғанда, сома екі жаққа бірдей болады деп есептелген, алайда
пайыздық мөлшерлеме өзгергенде олар ганконктік серіктестіктерге қарағанда
көп сома төлеулері керек екенін түсінді. Сондықтан олар байланыстарын
тоқтата құрды. Кореяда несие тәуекелділігі одан да қиын проблемаға айналды,
себебі банктер өз қарыздарын толық қайтаруға мүмкіншіліктері болмады.
Түсініспеушіліктердің басты себебі-валюта курстарының сәйкессіздіктері
болды. Оңтүстік шығыс Азия мемлекеттері өз валюталарын АҚШ долларына
сәйкестендіруге келісті. Бұл доллар тұрақтылығы жергілікті фирмалар мен
банктердің несие алуды және хаттауды хеджерлемей-ақ доллар түрінде
пайдалануға итермелейді. Осыдан банктер ақшаны азайтты немесе түрлі
жобаларға салды. Бұл банктерге доллар тұрақты болғанда қауіпсіздік ақша
табу көзі болды. Бірақ жүйе бір жағынан 1996 жылы Қытай валютасының курсы
төмендеуінен, екінші жағынан доллар курсының иенге қатынасынан өзгерді.
Континенттік және аймақтық қаржы нарығы, әлемдік экономика
ауқымдылығына қарамастан, операция масштабы және қаржы құралдары болып
ажыратылады. Келесі қаржылық нарықтарды аймақтық белгілері бойынша көруге
болады.
Қаржылық нарықты бағалау ғылыми болжау түрінде жасалады. Бұл бағалау
қаржы нарығының экономикалық дамуын мінездейді. Біз әлемдік қаржы нарығы
жүйесінің бөлігіміз. Жүйе капиталдың түріне және әлемдік қаржы нарығының
тез өсуіне әкелді.
1997-1998 жылдары азияның дағдарыс капитал жүрісінің белгілі бір
бағыттан ауысуына әкелді. Басында ағыс бағытының өзгерісі орталықтағы қаржы
шарығына пайда әкелді, экономика өте жақсы жағдайда болды, 1998 жылы
қаңтардан сәуірге дейін көпшілік Азия нарықтары өз шығындарының жартысына
жуығын қайтта толтырды.
Ресейде дағдарыс бұрын қолданған халықаралық банк жүйесінің
кемшіліктерін ашты. Баланстың есептері көрсетілген әлеуметті шығындар
тәуекелділігінің сыртында, банктер мен оның салымшылары арасында шетел
вашоталарын сатып алу, айырбастау, форвардті операциялар және бағалы
қағаздарды сату жұрді. Бұл операциялар баланс есептерінде айқындалмайды.
Банктер әрдайым нарықпен байланыста жүреді, әрбір айырмашылық қаржылық
аудармалармен өтеледі. Бұл нешеге байланысты міндеттерді орындалмауды
немесе деороль тәуекелділігін жоққа шығаруды көрсету үшін қолданады.
Нарықтық свиттар, форвардтық және өзіндік бағалы қағаздар-үлкен, ал шарша-
өте кішкентай. Операциялар көптеген делдалдарға қатысты көбейеді және әр
делдал өз салымшылары алдында жауапты.
Бұл күрделі жүйе ресейлік банктік жүйе құлағанда ауыр жағдайда болды.
Банктер өз қаржылық міндеттерінен бас тартты. Бір банктің екінші банкке
міндеттері еш жерде есепке алынбады. Сақтандыру фондтары көп шығындарға
ұшырағаны соншалықты, олардың нарықтан шығуына мәжбүр болды.
Ұқсас жағдай Малайзия шет елдер үшін өз нарығын жапқанда, ал
Сингапурдың жүргізуші қаржы несие мекемелері басқа орталық банктермен бірге
жауапты іс-шаралар ұйымдастырғанда пайда болды.
Қаржы нарығы тұрақсыз болып келеді. Экономика ғылымында тепе-теңдік
теориясы қате физиологияда негізделеді. Физиологиялық түрде кім қалай
ойнағанына қарамастан объектілер жүрреді, ал қаржы нарығы адамдармен
шешілетін болашақты болжайды. Қазіргі жағдай мен болашақтағы шешімдер
арасындағы екіжақты байаныс рефлекс деп аталады. Рефлекстік тұжырымдама
қазіргі кезде қаржы нарығының жүруіне толық түсініктеме береді.
Бұл жүйе сый ақысы бар қаржы капиталы үшін қолайлы, ал ол әлемдік
қаржы нарығының тез өсуіне әкеледі. Одан капиталды қаржы нарығына және
орталық институттарға апаратын, сосын оны периферецияға жеткізетін үлкен
көлемді айналым пайда болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу құқығы болғанымен, олар халықаралық
бәсеке иесіне өздері тәуекелді Егер үкімет капиталға жағымсыз жағдай
енгізсе капитал мемлекеттен кетіп қалада және керісінше, егер үкімет жалқы
бағамын қадағаласа және белгілі бір салалар мен кәсіпорындар дамуын,
капиталдың жиналуына әкеледі. Әлемдік экономика сүйесі көптеген егемен
елдерден тұрады, олардың әрқайсысының өз саясаты бар, бірақ олар
халықаралық бәсекелестііке саясаты үшін ғана емес, капитал үшін де кірген.
II ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметі жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың талдаудың негізі қаржылық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №732 "Бухгалтерлік
есеп туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап
қаржылық есеп беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп. Онда сонымен қатар
түсіндірме хат болады, сондай-ақ, қаржылық есеп беруге негізделген немесе
қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл
материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің
есеп және есеп (Н-рудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржлық
есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқада ақпараттар жазылуы тиіс.
Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық
есепте жазылған міндеттемелер туралы тусініктемелерді жазуға болады.
Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері
туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және
басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырады,
Субьектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп қалпында анықталған
жеңілдетілген түрде толтыратын көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер
төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда да маңызға ие
болады.
Санкцияларын, салық және басқа ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР
заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізі шамалары
бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР- да
соңы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бейімдей отырып
реформалау процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден, негізін құраушы
нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің
қалыптасуымен, екішніден, біздін еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруімен байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді
құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгерді.
Қаржылық есептің мақсаты - бухгалтерлік есепті. №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылық есепте негізгі ашылулар деген стандартында
көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы жініс оның
қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған
өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады.
Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және
де кәсіпорын үшін инвестициялмқ шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдармен және осы
субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың
жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді, бағалау үшін қажетті
пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық .Ақпараттарды
қамтымайды. Қаржы есебімен пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер субъекттің ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды,
сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын
талап етеді. Бұл нәтижесінде, субьектінің өз жұмысшыларына және
жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайзды төлеу, несиені қайтару жініс
табысты тарату қабілетін анықтайды. Егер де колданушылар тек қана
субъектінің қаржылық жағдайын, қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі
қаржылық есебінің өзгсрісін сипаттайтын ақпарттармен емес, сонымен қатар
барлық қажетті ақпараттармен жабдықталған болса, онда олар, яғни
қолданушылар иқиіа қаражаттарының айналдыру мумкіндігін одан да жақсы
бағалайды. Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын
қаржылық ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде
кейбіреулері (тсргеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болыған
жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарға осыншама ақпараттарды
талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық
ақпараттың басты көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің
қызметі жөнінде қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген бірден-бір көзіне,
түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субьектілерінің өзара
негізгі байланысына және басқару өнімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін
бухгалтерлік баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы қаржылық жағдайын
сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады.
Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің
мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субьекті
нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары
қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай
ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас
кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағыттың
дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты
және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау
туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі
қолданушылары сияқты сыртқы қолданушышларға да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім
қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиентің
сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және
әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек
алады, ал даңдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды. Баланс
ақпаратгары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің
серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның
шарттары шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының
мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген акцияларьш иеленудің
орындығын және басқа шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы
қай жағдайда қаржылық жағдайды талдаудыбаланстық талдау деп атайды.
Бухгалтерлік баланс
Қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңде кәсіпорын
мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен
өтімділігі, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және
кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайың және кәсіпорынның несие
қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның
ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің
көлемі мен құрылымын, сондай – ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып
табылады.
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив және
пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді. Активтер, баланс
кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және
қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорының, заемдар мен
кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу
мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері
бойынша қарастырылады. Осының нәтижесінде баланстың активі мен пассиві
мүлік және оның қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық топтарының аз
ғана санынан құралады, ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке элементтер
мен қорытындыланған көрсеткіштерден тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай
жеке элементтермен қорытындырылған көрсеткіштер баланс баптары.
Баланстың актив бөлшегнің құрылымына сай ереклік бұл яғни баланс
бөлімдері мен баптарының әр бөлімінде ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір
дәйектілікпен орналасуы яғни олардың өтімділік дәрежесіне байланысты мына
принцип бойынша: өтімділік дәрежесі аз өнімдерден өтімділік күні активтерге
дейін, демек басында баланстың: өтімділігі жағынан төмен бөлімдері мен
баптары жазылады, содан кейін өтімділігінің өсу өніміне байланысты жоғары
өтімді активтер жазылады принцип бойынша активтің қорытынды бапгары ең
өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа
мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.
Баланс пассивінің бөлімдері мен баптары төлем мерзімінің
жеделлік дәрежесіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем
мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.
Бухгалтерлік стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс
жаңаша анықталады және оның екі
Бөлігі мен элементтері де жаңаша сипатталады. Олардың
түсіндірмесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есеп және
аудит тұрғысындағы жетекші ғалымдардың еңбектеріне арқа сүйейді. Осыған
орай ағылшын тілінен орыс тіліне аударылған оқулықтардың және тәжірибе
құралдарының авторларының пікірлері теориялық көзқарас болып табылады.
Жоғары оқу орындарында экономикалық мамандық алатын студенттерге,
бизнес мектептер мен экономикалық лицейлерге арналған ағылшын
авторының Бухгалтерлік талдау деген оқулығында келесідей анықтама
берілген: "Баланс - бұл кәсіпорынның белгілі бір күндегі
қаржылық жағдайының кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз
бұл кәсіпорын нені иеленеді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді (немесе
активтер бұл кәсіпорынның иелігіндегі және алуға тиісті мүлкі);
пассивтер бұл кәсіпорынның өзінің біреуге берешек қарызы немесе борышы.
Активтер сомасы әрқашан да несиелер сомасына тең болуы тиіс Ағылшын
ғалымдары шығарған "Бухгалтерлік іске кіріспе деген оқу құралында былай
жазылған: Баланс бұл белгілі бір күнге кәсіпорынға тиісті барлық активтер
мен оның борыштарын анықтайтын пассивтерінің тізімі. Бұл берілген уақыт
мерзіміндегі бизнестің (іскерлік қызметтің) қаржы жағдайының бейнесі болып
табылады. Актив пен пассивтің әр бабы ақшалай көрініске ие болады және де
активтер сомасы әрқашан пассивтер сомасына тең болуы тиіс.
Әрі қарай олар баланстың негізгі элементтерін келесідей сипаттайды:
Активтер бұл ұйымга тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе
Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза
бухгалтерлік ұғым болып табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді
білдіреді
Капитал - пассивтердің арнайы түрі.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте – қалдырылған табысты қоса
алғандағы меншік иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған "Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша
нұсқаулар" оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді: "Баланстық есеп -
бұл белгілі бір кезеңде жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы қаржылық
жағдайын бағалау үшін пайлаланылатын фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен
тікелей байланысқан баланстық есеп элементтері дегеніміз бұл активтер,
пассивтер және капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның әрі қарайтын жұмысын
қамтамасыз ету үшін қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы ақпаратты
қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді қаржыландыру көздері туралы
ақпараттан тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған ба, жоқ, әлде
меншікті ме" Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде
кәсіпорынмен бақыланатын және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс
әкелетін ресурс.
Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда болған экономикалық
ағымдағы міндеттемесі. Оны өтеу экономикалық табыс алумен
байланысты кәсіпорын,ресурстарының шығынына (сыртқа кетуіне)
әкеліп соқтырады,
Капитал бұл пассиптерді активтерден алып тастағандағы кәсіпорынның
өзіндік қаражаты.
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс және оның элементтері туралы
бұл анықтамалар біздің; бухгалтерлік есеп теориясы бойынша оқулықтарымызда
берілген анықтамалардан өте ерекшеленеді. ҚР-дағы; бухгалтерлік есеп туралы
заңды жасаушылар негіз ретінде батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық жағдайын бағалаумен байланысқан
негізгі элементтері - активтер, меншікті капитал және субьектінің
міндеттемесі" болып; табылатынын айта келе, олар қаржылық есептің бұл
эленттеріне келесідей сипаттама береді.
Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке
мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.
Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа
бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті мүлікті беру,
жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекетпен бас
тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзімің міндетін орындауын талап
етуге құқығы бар.
Меншіктік капитал — бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп
тастағаннан кейінгі активтері
Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын
түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп артуға болады.
баланс бухгалтерлік есептің "Бухгалтерлік баланс және қаржылық есеп
берудегі негізгі анықтаулар" №2 стандартымеп анықталады. Ол активтердің,
меншікті капитал және міндеттемелердің мәнін анықтайды, сондай-ақ қаржылық
есеп беруде анықтауға жататын ақпараттарға дейін талаптардан тұрады.
Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы
анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың
жиынтық сомасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушыларды кәсіпорынның және
дәлелді басқарушылық қамтамасыз етеді.
Пайдаланушылар үшін қаржылық есептің өте пайдалы
екендігіне БЕС-2-нің 7-пунктінде ерекше көңіл бөлінген. Онда былай
жазылған: "барлық маңызды ақпараттар, қаржылық есепті қолданушылар үшін
анық ІһиІІе түсінікті болатындай дөрежеде ашьшуы тиіс" (12). БЕС-2 және
қаржылық есепті жасаудың әдістемелік нұсқаулары негізінде құрастырылған
бухгалтерлік баланс көлденең түрде 4 кестеде көрсетілген
көрсеткіштерден тұрады.
2.2. Кµжек ЖАҚ-ның қаржылық жағдайы.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудын
маңызы зор.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорын қызметін үздіксіз жүзеге асыру
үшін оны қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуін және белгілі бір уақытта
кәсіпорнының қаржылық тұрақтылығының және өз уақытында қарыз
мінтеттемелерін жабуын көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына ішкі және сыртқы факторлары әсер етуі
мүмкін.
Ішкі факторларға:
− кәсіпорынның салалықтығы ;
− өндірілген өнімнің құрылымы, және оның жалпы төлем қабілеттілігі
сұранысындағы үлесі;
− өтелген қаржылық қорының мөлшері;
− ұсталымдар денгейі және олардын ақшалай табыстарымен салыстырғандағы
өзгеріс;
− қаржылық ресурстар мен мүлік жағдайы, олардын құрамы мен
құрылымы;
− кәсіпорнының басқару тиімділігі.
Ал, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші сыртқы факторларға
шаруашылық етудің эканомикалық жағдайы , тұтұнушылардың табыс деңгейі және
төлем қабілеттілігі, ҚР салық және несие саясаты, сыртқы экономикалық
байланыстар және т.б. кіреді.
Жалпы кәсіпорынның шаруашылық іс − әрекетінің маңыздысы болып
қаржылық қызмет болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық қызметі бұл,
нәтижесінде сырттан алынған және меншік капиталының құрамы мен көлемінің
өзгеру іс− әрекеті.
Қаржылық жағдайын талдауды (өзінің құрамына төмендегідей к-рсеткіштер
енетін) қаржылық тұрақтылықты талдаудан бастаған жөн.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың негізгі қайнар көзі
бухгалтерлік баланс болып табылады.
Баланс активінің құрамы мен құрылымының өзгерісін талдау кәсіпорынның
барлық мүлкінің және оның жекелеген түрлерінің салыстырмалы және абсалютті
азаю және өсу көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорын қызыметінің кеңеюі (таралуын)
көрсетеді.
Қаржылық есептеменің маңызды элементі болып табылатын активтерді
талдауда олардың құрамы, құрылымы және өзгерісі зертеледі.
Шаруашылықтың берілген балансы бойынша оның активтерінің құрамы
мен орналасуын талдау үшін келесідей аналитикалық кесте құруға болады.
Қосымша 1.
Кестедегі үш жылғы мәліметтеріне сүйене отырып келесідей қорытынды
жасауға болады:
2005 жылдың соңында баланс валютасы 2003 жылмен салыстырғанда 89478 мың
теңгеге, яғни 24,92 %− ке өскен.
Әрине бұл шаруашылық жағдайын оң жағынан көрсетіп отыр. Ал есепті жылы
2005 жылмен салыстырғанда баланс валютасы жыл соңында 11265 мың теңгеге,
яғни 2,5 % −ке төмендеген.
Активтерді талдау кезінде есепті жылы олардың орналасуын және неге
көп көңіл бөлінді, кәсіпорынның өндірістік потенциалының, оның негізгі
құрамдарын жағдайын және мүлігінің мобильділігін анықтау қажет.
Ол үшін шаруашылықтың өндірістік потенциалының деңгейін анықтау керек.
Шаруашылық бойынша өндіріс потенциалының құны 2003 жылы 254637 мың
тг., 2004 жылы 263423 мың тг, ал 2005 жылы 177918 мың тенгені құраған.
Баланс активінің жалпы саласындағы өндірістік потенциал құнының үлесі әр
жыл сайын төмендепотырған. Бірақ үш жылда өндірістік мүлік коэффицентінің
мәніне сай келеді.
Кестеден ұзақ мерзімді және ағымдағы активтердің арасында қаражаттардың
бөлінуі үш жылда өзгеріп отырғаның көруге болады. Осыдан кейін ағымдағы
активтердің баланс валютасындағы үлесін анықтаудың маңызы зор. Ол қарызды
жабудың қаражат үлесін сипаттайды.
Бұл коэффицент мәні неұғрлым жоғары болса, соғырлым кәсіпорынның үздіксіз
жұмыс істеуін және кредиторлармен есеп айырысуды қамтамасыз ету мүмкіндігі
бар.
Қаржылық көз қарас жағынан оның жоғарылауы құрылымда оң жағдай
көрсетеді.
Талданып отырған кәсіпорын бойынша бұл коэффиценттің мәні 2003 жылы
0,2 (94344 352035), 2004 жылы 0,4 (189638 459778) және 2005 жылы 0,7
(30587 448513) құраған.
Кәсіпорынның активтерін тиімді орналасуын сипаттайтын келесі бір
көрсеткіш болып мобильдiк және иммобильдік қаражаттар коэффициенті
табылады. Бұл коэффициенттің оңтайлы және тоқырау шамасы кәсіпорынның
салалық ерекшелігіне байланысты. өнеркәсіптік кәсіпорындарда бұл
көрсеткіштің дәрежесi 0,5−тен төмен болмауы керек.
Кәсіпорын бойынша бұл көрсеткіштің шамасы 2003 жылы 0,36 (107932
264692), 2004 жылы 0,70 (189638 270140) және 2005 жылы 2,14 (1305587
142926).
Бұл коэффициенттің жоғарлануына есепті жылғы мобильдік қаражаттардың
иммобильдік қаражаттан өсу қарқынының жоғары болуынан болып отыр. Есепті
жылғы ұзақ мерзімді активтер өткен 2004 жылмен салыстырғанда 1,6 есеге өссе
екіншісі 47 %−ке төмендеген .
Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорының қызметі және оның дамуы өзін −
өзі қаржыландыру, яғни меншік капитал есебі негізінде жүзеге асырылады.
Өзінің қаржы ресурстары жеткіліксіз болған жағдайда ғана қарыз қаражаты
тартылады.
Активтерді қалыптастыру көздерін талдау барысында тартылған және меншік
капиталының дұрыс көлемі аңықталады.
Бірақ меншік капиталының наіты көлемін анықтап қана қоймай, оның жалпы
капитал сомасындағы үлес салмағын да анықтау керек.
Бұл көрсеткіш арнайы әдебиеттерде әр түрлі атпен аталып жүр (меншік
коэффициенті, тәуелсіздік коэффициенті).
Тәуелсіздік коэффициентi ’ меншікті капитал авансталған капитал. Оның
өсуі кәсіпорын қаржылық тәуелсіздігінің ұлғаюын, алдағы кезенде қаржы
қиындығының тәулділігінің төмендеуін білдіредi.
Кәсіпорын капиталының құрылымың зерттеу кәсіпорын қызметінің тартылуы
немесе кеңеюі туралы толқылауға мүмкіңдік бередi. Бірақ мұндай бір жақты
қорытынды жасауға болмайды, бқл қаражаттар үлесі басқа да факторлар
дивидендке және кредит үшін пайыздық үстеме үшін ұсталынып отыруы мүмкін.
Егер кредит үшін пайыздық үстеме дивидендке үстемеден төмен болса, онда
қарыздану қаражатын ұтымды жоғарылату қажет. Ал егер жағдай керсінше
болатын болса , онда меншік капиталын мақсатқа сай пайдалану қажет.
Төмендегі кестеден Дихан ЖАҚ-ның авансталған капиталының құрамы мен
құрылымын көруге болады. Қосымша 2.
Кәсіпорынның активтерінің қалыптасу көзі 2005 жылы 2003 жылмен
салыстырғанда 84478 мың теңге немесе 24,92 %−ке жоғарыласа, 2005 жылы 2004
жылмен салыстырғанда 11265 мың теңгеге немесе 2,5 %−ке төмендеп отыр.
Тәуелсіздік коэффициентi 2004 жылы 0,779 − 0,96− 5а дейін жоғарылаған, ал
2005 жылы 0,96 − 0,67−ге қысқарған. Бірақ бұл университеттің қаржылық
тұрақтылығынын көрсетпейді
Қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі бір
көрсеткіш қаржыландыру коэффициентi. Бұл коэффициент арқылы кәсіпорын
қызметінің қанша бөлігі меншікті капитал есебінен, ал қанша бөлігі қарыз
есебінен қаржыландырылып отырғанын көруге болады. Бізде бұл коэффициент
2003 жылы 1,235, 2004 жылы 25, ал 2005 жылы 3,030 құрады. 2004 жылы төлем
қабілеттілігінің өте жоғары екенін көруге болады.
Енді осы қаржыландыру коэффициентіне қарама − қарсы көрсеткіш меншікті
және заемды капитал арақатынасы коэффициентін аңықтайық. Бұл коэффициент
қарыз қаражатының 1 теңге меншікті қаражаттарға қанша келетінін көрсетедi.
Кәсіпорын бойынша меншікті қаржылардың активіне салынған 1 теңгеге заемның
2004 жылы 0,284 − 0,042−ге дейін төмендеген, бұл қаржылық тұрақтылыққа оң
әсерін тигізедi. Ал 2005 жылы ол 0,042 − 0,493−ке дейін жоғарылап отыр.
Капитал құрылымын қалыптастырудың оңтайлылығын анықтау ушін
инвестициялау коэффициенті қолданылады. Ол 2003 жылы 1,209, 2004 жылы
1,791−дi, ал 2005 жылы 2,869 − ды көрсетіп отыр.
Активтердің құралуының қалыпты варианты меншік капиталы барлық негізі
капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін
жапқан кез болып табылады.
Қаржылық жағдайын талдаудың соңғы кезеңі баланс өтімділігін
есептеу, яғни белгілі бір уақытта кәсіпорынның өз міндеттемелерін жабу
қабілеті. Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарамас бұрын активтердің,
баланстық және кәсіпорынның өтімділігін жалпылама анықтап алу қажет.
Өтімділіктің екі концепциясы белгілі. Біріншісi бойынша өтімділікті
кісіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеті деп
түсіндіріледі. Егер кәсіпорын осы міндеттемелерді ағымдағы активтерді
өткізу арқылы, яғни оларды ақшалай формаға ауыстыру арқылы орындай алса,
онда ол өтімді деп саналады.
Екінші концепция бойынша өтімділік − бұл ағымдық активтердің ақша
қаражаттарына айналу жылдамдығы және дайындығы. Кәсіпорынның қаржылақ
тұрақтылығына күмәнді дебиторлық қарыздың үлесінің жоғарлауы қауіп
төндіруі мүмкін. Кәсіпорын активтері өтімділік қарқындылығына қарай
келесідей топтарға бөлінеді:
− өтімді активтер: бағалы қағаздар мен ақша қаражатының барлық статьялары
жатады. Бағалы қағаздар мен ақша қаражаттары айналым қаражатының ең
өтімді бөлігі болып табылады.
− жылдам өтімді активтер: дебиторлық қарыз бен басқада активтер.
− баяу өтімді активтер: ТМҚ және ұзақ мерзімді инвестициялар.
− Қиын өтімді активтер: Ұзақ мерзімдi қаржы инвестициялары.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz