ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім

1-тарау. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
1. Шағын бизнестің ерекшеліктері
2. Шағын бизнес негізін қалау жолдары

2-тарау. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
1. Франчайзиштік қарым – қатынастардың жүйесі
2. Шағын бизнесті дамыту проблемалары

ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілдіктен нарықтық
экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері
нарықтық қайта құруларды іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттарды
ұстануда – мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік
саясат, құнды қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды
қалыптастыру. Кезек күттірмейтін шаралар қатарында кәсіпкерлік қызметті
қолдау, шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері тұр.
Экономикалық дамудың экономикалық моделі қазіргі заманғы
экономикалық дафму тереторияларының арасында ең соңғы орнында емес,
оның мәні-экономика жағдайын жақсартуда жаңа шағын және орта
кәсіпрпындардың үлкен потенциялы бар екендігінде. Осы терияға сәйкес
мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырудың жеткілікті дәрежеде
тиімді және оңтайлы әдістерін табуы тиіс. Өтпелі экономика кезеңінде
экономикалық дамудың кәсіпкерлік моделі жалпы экономиканы
сауықтырудың маңызды факторы және дағдарыстан шығу жолындағы алғашқы
қадам болып табылуы мүмкін.
Бұл зерттеудің өзектілігі соңғы уақытта көптеген ТМД
елдеріңде кәәсіпкерлік белсеңділіктің төмендеп кетуінен туындап отыр.
Қайта құрылған кәсіпорындардың көбсі барлық мүмкін болатын
нұсқауларға, салықтарға, шектеулерге шыдай алмай жабылып қалды. Тек
шағын фирмалар ғана емес, сондай – ақ ірі өндірістік алыптардың да
жабылу қаупі бар. Кәсіпкерлік әзірге экономиканың белсенді
қоректендірушісі бола қойған жоқ, дамыған нарықтық экономикасы бар
елдерде өріс алғандай, жаңа жұмыс орындарын аша алмауда. Мұндай
жағдайлардың себептерінің бірі фирманы тікелей басқару деңгейі мен
аймақтық басқару деңгейінің және мемлекеттік деңгейінде қамтылған
кәсіпкерлікті басқарудың тұтас жүйесінің жоқтығы, сондай – ақ жеке
салаларда кәсіпкерлікті дамытуды қамтамасыз ететін тиімді механизімнің
жоқтығы болып табылады. Қазіргі мол шетелдік кәсіпкерлік тәжірибеге
қарамастан, транзиттік экономикасы бар елдердің ерекшеліктерін есепке ала
отырып, шағын фирмаларды құру және жұмыс істеудің тәжірибелік мәселелерін
зерттеуге, шағын және орта бизнесті анықтауға, кәсіпкерліктің теориялық
аспектілерін, сонымен қатар кәсіпкерлік феноменінң маңыздылығын зерттеуге
аоналған бірқатар нақты зерттеулер жасау қажеттілігі бар.
Кәсіпкерлікті дамыту саласында методологиялық дәрежеде шетелдік,
атап айтқанда, американдық ғалымдар мен көптеген зерттеулер жасалған. Бұл
осы елдің шағын кәсіпкерлікті дамытуда 200 жылдық тарихы бар екендігін
көрсетеді. Бүгінгі таңда АҚШ – та 20 миллионнан астам кәсіпорын бар және
олардың 6% шағын және орта бизнеспен шұғылданатын кәсіпорындар. Дәл осы
шаған кәсіпкерлікті басқару проблемасын дамытуға Д.Лонгенеко, У. Петти, К.
Моор сияқты американдық ғалымдар үлкен үлестерін қосты.
Кәсіпкерлікті дамытудың теориялық және методологиялық мәселелері
отандық, сондай – ақ, шетелдік ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты.
Дегенмен бұл салада жасалған жұмыстардың бар екендігіне қарамастан, ол
жұмыстарда негізінен, кәсіпкерлік қызметін дамытудың жалпы экономикалық көз
қарастары ғана қарастырылғандығын айтуымыз керек. ХІХ ғасыр басында – ақ
Жан Батис Сэй кәсіпкерлікті жер, еңбек және капиталмен бірге өндіріс
факторларының бірі ретінде қарастырылған. Көптеген жылдар бойы экономист
ғалымдар еңбек, жер және қаржы ресурстарын басқару проблемаларымен
шұғылдануда. Бірақ, кәсіпкерлікті басқару мәселесә негізгі өндіріс факторы
ретінде әлі күнге дейін бірінші орынға қойылған жоқ. Бұл зерттеуде
менеджмент (басқару) тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың концепциялық әдісі
талданады. Кітапта ұсынылған концепциясы бүгінгі таңда аз зерттелген
және мүлдем әзірленбеген дерлік.

1-тарау. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
1. Шағын бизнестің ерекшеліктері

Бұл бөлімнің басты міндеті – қаржы ресурстарын деген қажетті және
оларды қамтамасыз ету көздерін анықтау. Кәсіпкер мынадай маңызды екі
сауалдың жауабын білуі тиіс:
- Оған кәсіпорынды құру және дамыту үшін қанша қаржы қажет?
- Қаржыландыру көзінің қайсысы ол үшін өте қолайлы?
Қаржыландырудың 3 негізгі көзі бар:
1. Өнімді өңдіру және өткізу процестерінде туындайтын ерікті
қаржыландыру;
2. Кәсіпррын пайдасының өндірісті жұмсалатын бір бөлігі;
3. Сыртқы қаржы көздері есебімен қаржыландыру.
Кәсіпкерлік қаржыландыру көзінің қайсысын тыңдайтындығы туралы шешім
қабылдамастан бұрын, меншікті капиталы арқылы осы мәселені шешуге
мүмкіншілігінің бар не жоқ екендігі анықтап алуы тиіс. Кәсіпкерге бизнесті
бастау үшін 300000 теңге қажет делік. Ол бұл қаржыны несие алу (қарыздану)
немесе өз қаржы көздерін жұмылдыру (өзін өзі қаржыландыру) арқылы
қамтамасыз етуі мүмкін. Алайда, осы мәселенің шешімін көбіне кәсіпорынның
бизнес түріне, қаржы тұрақтылығына және жалпы экономикалық жағдайға,
мысаоға, банктік пайыз мөлшерлемесінің, сондай – ақ , кәсіпкердің өзіне
және оның несие алуға деген көзқарасын байланысты. Аталмыш екі әдістің
қайсысын тандау керектігі кәсіпорын пайдасының әлеуетті мөлшері, қаржы
тәуекелі және бақылау деңгейімен анықталады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде меншікті капиталды тарту бірінші
кезекте акция шығару дегенді білдіреді. Бұл жағдайда кәсіпкер пайыз (өсім)
төлеу негізінде несие алып, оны толығымен қайтару және акция шығарып, өзіне
тиесілі бақылау ауқымын кішірейту (азайту) жолдарының қайсысын таңдау
керектігіне тоқталуы қажет. Қазақстанда қазіргі таңда құнды қағаздар
нарығының дамымағандағы, тіркеу жұмыстарының күнделігі және жұмсалатын
шығындар мөлшерінің көптігі салдарынан кәсіпорындардың барлығының дерлік
акция шығаруға мүмкіншілігі болмай отыр. Сол себептен, көптеген шағын орта
кәсіпорындар өз қаражаты жетпеген жағдайда тек несие алуға мәжбүр болуда.
Дамыған елдерде меншікті капитал және инвесторлардың көмегімен және
венчурлы капитал мен акция шығару арқылы арттырылады. Кәсіпкерлердің басым
көпшілігінің өз бизнесіне қажетті қаражатты қамтамасыз ету қаржы көздерінің
түрлігіне қарамастан меншікті капитал мен туған туыс, жора- жолдастарының
қаржысын (75%), Сыртқы қаржы көздерін (15%) және банк несиелерін (10%)
қолданғандағы зерттеулер нәтижесінде анықтаған. Компанияның жұмыс істеу
қарқынына байланысты жаңа қаржыланжыру көзі кәсіпорының меншікті пайдасы да
қызмет барысында іске асырылады. Бұл қаржы көзі арқылы кәсіпорындардың 75%-
ы қаржыландырады. Сондай – ақ, жұмыс барысында банк несиелерінің алуға
деген талпыныс өрістей түсіп, кәсіпорындардың 45%- ы қысқа мерзімді, ал 42%-
ы ұзақ мерзімді банк несиелерін қолдануға кіріседі. Капитал таратудың
әдісі ретінде ақшалар (10-12%) шығарыла бастайды.
Жеке қорлардың, әсіресе бастапқы кезеңіндегі маңыздылығын ескере
отырып, оларды жан – жақты қарастыратын боламыз. Жеке қорларды 3
категорияға бөлуге болады:
1. жеке қор;
2. туыстарының және жора – жолдастарының қорлары;
3. басқа жеке инвесторлар.
Кәсіпкердің жеке қоры – ең кен тараған өз қаржыландыру көзі. Бұл
келесі факторлармен түсіндіріледі. Біріншіден, іс енді жаңадан басталып
жатыр және кәсіпорының қалай дамитыны белгісіз, тәуекел деңгейі жоғары.
Ондай жағдайда несиелік емес жеке капитаомен тәуекел жасаған артығырақ.
Екіншіден, егер жаңадан бастаушы, кәсіпкер банкіден несие алатын болса,
онда банк бірінші кезекте, кәсіпкерден белгілі сомада жеке қаражаттарын
салуды талап етеді. Үшіншіден, алғашқы бірнеше жылдарды кәсіпорын әдетте
қарызды өтеуге, алынған несиелері үшін пайызды төлеуге шамасы болмайды.
Сондықтан кәсіпкерлердің көбісі алғаш кезде бастапқы капиталдың болмауына
байланысты айтарлықтай қиыншылықты бастан кешіреді. Кәсіпкерлердің мүмкін
болатын қаржыландыру көздерінің бірінші кезекте туыстары мен жолдастары
арасынан іздей бастауы кездейсоқтық емес.
Кейде жолдастардан және туыстардан алатын қарыз қаржыландырудың
негізгі көзі болады. Ондай қаржыландырудың артықшылығы белгілі. Бірінші
кезекте, бұл жерде қажетті құжаттарды толтыру бойынша үлкен жұмыстар
жүргізу қажет емес, егжей – тегжейлі қаржылық талдау талап етілмейді,
себебі барлығы жеке қарым – қатынастар мен сенімде қалыптасады. Сонда да
кәсіпкер бұл қарызды мүмкіндігінше тез қайтаруды жоспарлау керек және бұл
міндеттер жазбаша бекітілген болуы керек.
Көптеген бастауыш кәсіпорындар жаң құрал – жабдық сатып алудың орнына
оны жалға алуды қалайды. Жалға алу мерзімі әдетте 3 жылдан 5 жылға дейін
созылады. Кәсіпорын жалгерлік төлемді төлеуі қажет және құрал – жабдықты
мақсатына қарай пайдалануға міндеттенеді.
Кәсіпорынға жалға алу нұсқасын пайдалану тиімді болатындығының,
бірнеше себептері бар:
1. Фирманы бірден қымбат құрал – жабдықтар алуға барлық кезде жағдайы
болмайды.
2. Банк құрал – жабдық арендасын төлеуге бірден несие беруі мүмкін .
3. Жалға алынған құрал – жабдықты моральдық ескеру жағдайында үлкен
шығындардан құтылуға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге кәсіпкер құрал – жабдықты сатып алу немесе жалға алу
деген мәселені шешпес бұрын, барлық факторларды ескеріп және салыстыру
керек: арендалық төлем, салық төлемдерді құрал – жабдықты орындаудың
қиындығы, және тағы басқалар.
Қаржыландырудың келесі маңызды қайнар көзі – коммерциялық банктер.
Банктік несиенің берілуінің барлық кезде артықшылығы болғанымен оның
кемшіліктері де бар, соның ішінде жоғарғы пайыздық өлшем, белгілі бір
мерзімде несиені қайтару қажеттілігі, төлемді алдын ала анықталған график
бойынша жүзеге асыру, соңында жеке кепілдіктер беру сияқты.
Несиені қайтару мерзімі несиенің түріне байланысты қысқа және ұзақ
мерзімді. Мысалы, несие желілері несиелеудің қысқа мерзімді түрі ретінде
ғана пайдаланылады және әдетте бір жылға ашылады. Кейде банк шектеу қоюы
мүмкін – жыл ішінде 1 ай.
Банк кәсіпкердің жеке кепілдемесіне мүдделі. Егер сөз корпорация
жөнінде болса, онда проблема қиындай түседі. Өйткені бұл жерде корпорация
меншігі кәсіпкердің меншігіне тең келмейді және корпорация мүшелерінің
жауапкершілігі салынған капиталдың көлемімен шектеледі. Банк
корпорациясының шешуші менеджерлерінің қосымша жеке кепілдіктерді талап
етуі мүмкін.
Сонымен, банктің кәсіпорынды несиелеуден бас тартуы мүмкін келесі
себептерді бөліп көрсетуге болады:
- банктің бизнестің мәнің немесе бизнес жұмыс істейтің саланы толық
түсінбеуі;
- кәсіпорын шығыстарының кірістерінен артық кетуі, теріс қаржылық
көрсеткіштер;
- меншік иелерінің қарызды қайтаруға жеке кепілдеме беруді қаламауы;
- кәсіпкер және оның командасының бизнестің ашылуына нашар дайындалуы;
- бұрын қарызды қайтаруда проблемасы болған;
- несиелеудің кейбір түрлерін шектейтін, мемлекеттік реттеудің болуы;
- аймақтық экономикалық немесе әлеуметтік дамудың төмен деңгейі және
экономикада тұтастай несие ресурстарының жетіспеуі.
Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
бойынша шаралар туралы Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қазақстандық заңды тұлғалардың және кәсіпкерлердің, халық аралық қаржы
ұйымдарының, шетелдік үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдардың
қатысуымен кәсіпкерлікті дамыту қорын құру көзделген. Әр түрлі үкіметтік
және үкіметтік емес ұйымдарды және шетел ұйымдарын кеңінен тарту бұл қорды
қалыптастыруда бюджеттік шығындарды едәуір қысқартуға мүмкіндік
береді.Аталмыш қорың қызметі шағын бизнес жобаларына несие беруге (5 млн.
теңгеге дейін) бағытталуы керек және ол шартты түрде қордың ақша
құралдарының конкурс негізінде Қазақстан Республикасы банктеріне
орналастыру жолымен жүзеге асырылуы қажет. Қормен берлердің (5 млн. теңге
дейін) аздаған қатынастағы қарыз жыл сайын жобалардың әжептәуір көп бөлігін
қаржыландыруға мүмкіндік береді.
Тағы да Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бірлесе отырып, жеке кәсіпкерлерді қосқанда
шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарына мемлекеттік банктер мен екінші деңгейлі
мемлекеттің қатысуымен ақысыз шоттардың ашылуына қамтамасыз ететін сәйкес
шешімдер мен шаралар қабылдауды көздеп отыр. Конкурстық негізде
қазақстандық банктерді тарту, бірінші кезекте, берілген несиелердің
қайтарымдылығын қамтамасыз етеді.

2. Шағын бизнес негізін қалау жолдары
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер
бар.
Басты дәлел - шағын фирмалардың жақсы жіктелген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалға ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін 6 жыл қажет етеді, ал жаңа стратегия енгізу үшін 10 жыл және
одан көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай
азырақ-жарты жылдан бір жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар –
бұл дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статетстикаға
қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24
есе көп жаңартпашылықтар мен ашылымдар жасалуда.
Сондықтан Еуропа Достастығында (ЕД) экономиканы жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде
болуы кезде соқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70 % жұмыс орындарымен
(62 млн.) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, статестикалық мәліметтер бойынша 16 миллион адам өздеріне және 46
миллион адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келді. АҚШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі басқару
ақпараттарының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараған критерийлерінің бірі
жұмыс істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы
біреулері 50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыс пен қамтылған адамдар саны 1-ден 500-
ге жететін кәсіпорындары шағын бизнеске жатқызады, сөйте тұра олар келесі 4
категорияға бөлінеді: 20-дан 49-ға дейін, 50-ден 99-ға дейін, 100-ден 199-
ға дейін, 200 -ден 499 -ға дейін. Германияда жылдық ақма айналыма 3,5
-нан 11,5 миллион неміс маркасын құрайтын фирмалар шағын фирма деп
саналады. Германиядағы шағын кәсіпорын тиімділігі АҚШ-пен Жапонияға
қарағанда жоғары. Мұнда 12,3 % ірі кәсіпорындардың және ол жерде жұмыспен
қамтылған 34 % жұмысшылардың үлесіне ұлттық табыстың тек 52,6 % ғана
келеді. Жұмыс орындарының үштен екісінен көбі шағын кәсіпкерліктің
арқасында ашылуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорында критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста – 300 адамнан көп емес, көтерме саудада
–100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында – 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алды. Сондай–ақ
жарғылық капитал мөлшерінде шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікке –
770 мың доллордан жоғары емес, көтерме саудада – 230 мың доллор, қвзмет
көрсету саласында 77 мың доллор.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарға сәйкес, шағын
кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
• құрылыста – 100 адамға дейін;
• көтерме саудада – 50 адамға дейін;
• ауылшаруашылығында – 50 адамға дейін;
• ғалымда және өндірістік емес салада – 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада – 15 адамға дейін; жұмыс істейтің кәсіпорындар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықтай аз, кәсіпорындар шағын болып
саналады. Қазақстан Республикасының 1997 жылы 8 сәуірдегі № 499 қаулысана
сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, құрылыста және шаруашылықта – 50 адамға дейін;
• саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста – 25 адамға дейін;
• ғалымда және жаңартпашылық қызметте – 20 аламға дейін;
жұмыс істейтің кәсіпорындар жатады. Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан
аспайтын кәсіпорындар орта бизнеске жатады.
Авторлары, шағын бизнесті жұмысшылардың саны, капитал, айналымы,
өндіріс көлемі сияқты және тағы басқалары көрсеткіштер арқылы анықтау
көзқарасынан бас тартуды ұсынатын зерттеулер де бар. Оның орнына шағын
бизнесті ірі бизнестен принципті түрде ажырататын сипаттамаларға көңіл
бөлуді ұсынуда, атап айтқанда: нарық үлесі, негізін салушылардың
кәсіпорынды басқарулары, шешім қабылдау процесіне ірі кәсіпорын әсерлерінің
жоқтығы. Мұндай позицияны австралиялық ғалымдар да ұсынуда, ол қаржы,
бухгалтерлік есеп, қызметкерлерді басқару, қамсыздандыру, маркетинг,
өндіріс немесе қызмет көрсету мен сатуды қамтамасыз ету саласында бір
немесе екі адамның ғана өздерінің жеке мамандарының көмегінсіз барлық
стратегиялық шешімдерді қабылдауға өкілеттігі бар бизнесті шағын деп
есептеуді ұсынады.
Анақұрлым жаңашыл зерттеулерде шағын бизнестің мынадай сипаттамаларын
ұсынылуда: кәсіпорын құнды қағаздарының ашық сатылмауы; кәсіпорындардың
құнды қағаздар шеңбері шектеулі; негізін қалаушылар – тәуекелге биім
алғашқы ұрпақ кәсіпкерлері; менеджерлер командасы толығымен жинақталмаған;
бизнес жоғары маркетингтік шығындарға ұшырауда; акционерлермен өзара
қатынас аз, жалаң сипатқа ие; бизне әртүрлі копентенция түрлерін таңдауда
жоғарғырақ икемділік дәрежесіне ие болды.
Д.Лонгенеке, У.Петтидің, К.Мурдың зерттеулерінде жеке көрсеткіштер
ұстанымдағы тәсіл анағұрлым негізгі айырмашылықтарды іздестірумен
ұштастырылып, шағын бизнеске анықтама беру үшін келесі критерийлер
ұсынылуда:
1. Бизнесті қаржыландыру бір инвестормен немесе инвесторлардың шағын
тобымен жүзеге асырылады. Тек айрықша жағдайларда ғана бизнесті 15 –
20 дан көп инвесторлары болуы мүмкін;
2. Фирма өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыруда географиялық
шектелген аймақтарда жұмыс істейді;
3. Әдетте бизнестегі жұмысшылардың саны 100 адамнан аспайды.
Шағын және ірі бизнесті салыстыру анализі 1.1. кестеде көрсетілген.
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өніммен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай – ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарда еңгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылымы жоқ, жұмысшыларды басқару, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі - кірістерге қатысуы мен жұмыс пен
қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың ең жоғарғы
нәтижелігіне деген жалпы біріккен құштарлық, колективтік түрде еңбек етуге
және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда құраушылар
(негізінен қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді тартуға
мәжбүр, біріқ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі, ал ол өз
кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта
кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін
қалаушы мен менеджер – бұл ереже бойынша бір адам.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз
мәні мен маңыздылығына ие болды. Көптеген елдердің үкіметтері шағын
бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстарымен
өркенеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып,
ол жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасына жұмыс табуға жол ашады.
Мысалы, Көкшетау қаласының жағдайында, бұрынғы үлкен Көкшетаустрой,
Көкшетаустрой – 1, Көкшетаустрой – 2 трестері сияқты құрылыс
өндірістерінің көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық
фирмаларда құру жүздеген құрылыс мамандарының өз қаласынан тысқары шықпай -
ақ жұмысқа тұруға мүмкіндік берді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей шағын
және ірі бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты
ірі бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын
бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады.
Оның үстіне, шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы факторы
болып қана қоймай, сондай – ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының
алғашқы кезені ретінде де қарастырылады, Шағын фирмаларды көбірек құру –
және жұмысыздық проблемасын жеңілдетуі, сауыққан бәсекелші орта құруы,
қаржы нарығын жаңжандыруды ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі
барлығының ауқымын кеңейтуі мүмкін.
Экономиканың бұл күшті қорегін жоғары дамыған елдерде елемей
кетпейді, олар шағын бизнесті, сайып келгенде кез келген ірі бизнестің
негізі деп, өздеріне есеп беруде, себебі кез келген ірі кәсіпорын екі
адамның бастапқы аздаған капиталмен өз ісін бастау идиясына басталады. Идия
кәсіпорының кіріс әкелу мүмкіншілігіне айналады. Кірістің өсуі өндірістің
дамуына жағдай жасайды, бұл кірістің одан әрі өсуіне әкеледі, демек
өндірістің әрі қарай даму мүмкіндігі пайда болды. Шет елдегі шағын
кәсіпорыннан млн. айналымы бар компанияларға айналатын ірі фирмалардың
бастапқы тарихы осындай.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар бар:
жаңа кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзингтік
қатынастар жүйесі және жанұялық бизнес (1.2. кесте).
Жаңа бизнестің негізін қалау туралы мәселелер екінші бөлімде
толығырақ қарастырылады. Бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу біздің
экономикамыздағы аз таңымалы құбылыс, бұл негізінен біздің
кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бұл
шетелде бизнеске кірудің айтарлықтай тараған формасы ретінде мынадай бір
қатар артықшылықтарға ие:
- тәукел мен тұрлаусыздық факторлары сынға жие ұшырайтын жаңа кәсіпорын
ашумен салыстырғанда, олардың (тәуекел және тұрлаусыздық) деңгейін
төмендетуі;
- бизнестің жөнге келтірілген инырақұрылымының болуы, себебі бизнес әлде
қашан құрылуы сатысынан өткен, жұмыс істеуде, бизнестің басқа
контрагенттерімен қарым – қатынас орнатылған;
- жаңа бизнесті бастауда жүзеге асыратын шығындарға қарағанда әлде қайда
аз келісім баға бойынша бизнесті алуы мүмкіндігі.
Біздің Республикамыз үшін шағын бизнестің негізін қалау формаларының
ішінде, жаңа бизнес құрудан басқа франчайзинг пен жанұялық бизнес формалары
ең өзекті деуге болады. Бұл екі бағытты толығырақ қарастырайық. Алғашқы
франчайзингтің келісім ХІХ ғасырда тігін машинасын өндіретін компаниямен
оның диллері арасында жасалады. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
франчайзинг принциптері фармацевтикалық бизнес, бөлшек сауда және қонақ үй
кешені саласында кең қолданыла бастады. 60 – 70-ші ж.ж., тағамды тез
дайындайтын технология барлық жерге тез таратыла бастағанда, франчайзинг
қатнасының келесі дүрлікпесі әр түрлі елдердің өкілдері арасында
жасалғандықтан, франчайзингтің кең ауқымдық сипатқа ие болды.
Франчайзинг компаниясы (франчайзер) өзінің франчайзи – мүшелеріне
фирма атын, сауда маркасын, өнімің технологиясын және т.с.с. пайдалану
құқығын береді. Франчайзинг жанадан бастаушы кәсіпкерлер үшін жаңа
кәсіпорынды ашу мен жұмыс істеу тәуекелінің деңгейін айтарлықтай
төмендетеді. Франчайзинг келісімі жаңа бизнеске, бүгінгі кңүндегі кәсіпорын
мен оның жұмысшылары жинақтаған үлкен тәжірибелерді пайдалануға мүмкіндік
берді, сондықтан шетелдегеі әрбір 12-ші кәсіпорының франчайзингтік болуы
кезде соқтық емес. Франчайзингтік қатынастар жүйесі – тек қана бізде емес,
сондай – ақ шет елде де айтарлықтай жаңа құбылыс, слндықтаг бұл түсініктің
терминологиясына толығырақ тоқталу қажеттілігі бар (1.3 кесте).
Франчайзингтік қатынастың 3 типі бар:
1. Франчайзер - өнім өндіруші немесе қызмет көрсетуші фирма, өзінің
өнім өндіріу немесе қызмет көрсету құқығын франчайзиға береді.
2. Франчайзер – негізгі өнім өндіруші, өз өнімін көтерме сату құқығын
франчайзиға берді.
3. Франчайзер – көтерме сатушы, тауарды бөлшек сату құқығын франчайзи
фирмасына берді.

2-тарау. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
1. Франчайзиштік қарым – қатынастардың жүйесі

Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанын тандамас бұрын,
кәсіпкер франчайзингтің оң және кемшілік жақтарын жете зерттеуі қажет
(1.4. кесте). Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі бұл
франчайзерден оқып үйрену мен дайындалу мүмкіндігі. Сондай – ақ франчайзер
тек өндіріс мәселелерін оқып үйретуді ғана ұйымдастырып қоя салмай, сондай
– ақ бухгалтерлік есеп, тауарлық – материалдық құндылықтырды бақылау, еңбек
ресурстарын басқару, сақтандыру мәселелреін және т.б. да оқытып үйретеді.
Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады. Бұл үшін арнайы
оқып – үйрету орталықтары құрылады. Мысалы, Макдональдс секілді ірі
фирманаң қарамағында тұтас бір университет бар, онда 1961 жылран бері
40.000 бизнесмендер, менеджерлер, жұмысшылар оқып үйренді. Университетте 30
жасқа жабдықталған аудиториялар бар, 30 дан астам профессор жұмыс істейді.
Тағы бір маңызды артықшылық – бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау. Мысалы,
франчайзерг алынған тауар бойынша шарттағы төлем мерзімін ұзарта алады,
сөйтіп франчайзердің айналым капиталының көлемінің көбейуіне әкеледі немесе
франчайзми банктен несие алған кезде кепілдік беруші бола алады.
Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салымды
қажет етсе, франчайзингтің фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Маркетингтік көмектің мәні – бұл франчайзи тарапынан франчайзердің
жақсы дамыған және айтарлықтай кең ауқымды тұтынушылары бар сауда маркасы
мен атын пайдалануы болып табылады. Франчайзидің жарнамаға және тауардың
алға, жылжуына қосымша шығын жұмсалуының керегі жоқ. Себебі онымен
франчайзер фирмасы айналысада. Франчайзер оқытып, әзірлеу процесінде
бизнесті басқарудың негізгі әдістерін де жие үйретеді. Франчайзер
фирмасының мұнда арсеналын иеленген Франчайзи бұрынан бері жинақталған
тәжірибесін пайдалана отырып, тек бизнесті тез бастауға ғана емес, сондай –
ақ бизнестің ең басынан табысты жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болды.
Сондықтан жүргізілетін бір зерттеу мәліметтері бойынша 5жыл бұрын негіздері
қаланған. Франчайзингтік фирмалардың 97% әлі күнге дйін сәтті жұмыс істеп
келуі кездейсоқтық емес.
Франчайзингтік қатынастардың негізгі кемшіліктеріне франчайзингтің
құның, фирама өсімінің, шарт мерзімінің және тәуелсіздіктің шектеулілігін
жатқызу шарт. Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзирдің
сауда маркасын, атын, өнімің, технологиясын, ноу – хау және тағы басқа
пайдалану құқығын алғаны үшін төлейтін франчайзингтің төлем кіреді. Осы
жерде егег франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі компания
болса, оның капиталға деген қажеттілігікүрт өседі және ол бұл проблеманы
көбінесе франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте ұстау керек. Бұл
жағдайда франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін.
Сондықтан көптеген франчайзилер әріптес іздеген кезде ірі,
тұрақталған фирмалардан тандауға тырысады. Франчайзи бұдан басқа
материалдар мен толықтырушыларға, құрал – жабдықтарға, еңбек ақы төлеуге
кететін және тағы басқа шығындарды көтереді. Шығынның мөлшері мен құрылымы
франчайзи – фирманың түрімен франчайзигтік қатынастың сипатына тәуелді.
Фирма қызметінің аумақтық өрісін кеңейтуі көбіне оның негізгі өсу
жолы болып табылады. Дегенмен дәл осы фактор франчайзингтің шартта шектеуші
факторға айналады. Франчайзи тек шартта көрсетілегн аумақта ғана әрекет ете
алады. Соңында, тәуелсіздіктің шектеулілігі жоғарыдан бақылану мен
басқарылусыз өз бетінше жұмыс істеуді қалайтын кәсіпкерлер үшін сындарлы
фактор болуы мүмкін. Көрсетілген кемшіліктерге қарамастан франчайзигтік
нысан бүкіл әлемде бизнесті ұйымдастырудың толық құқықтық түрі болып
есептеледі. Оның үстінде соңғы жылдары оның одан әрі қарай таралу
тенденциясы байқалуда. 1970 жылдан 1990 жылға дейін франчайзингтік фирмалар
арқылы жүзеге асырылған сатылым көлемі 10-нан 15 % -ға дейін өсті. Шағын
бизнесті ұйымдастырудың бір нысаны ретінде франчайзингтің кең ауқымдық
сипатқа ие болғандығы жайлы келесі сандардан көруге болады. АҚШ-та
франчайзингтік жүйе арқылы жүзеге асырылған сату мен қызмет көрсету көлемі
758 млрд. долларды құрады, франчайзерлердің саны 2177, ал франчайзи 542000
бірлікке тең. АҚШ-та 374 франчайзердің шет елде 35000 франчайзерлері бар,
олардың 75 % - Канадада, Жапонияда, Шығыс Еуропада және Австралияда.
Франчайзингтік қатынастардың интернационализациясы туралы айтқан кезде, ең
алдымен оның салған капиталды жоғарғы дәрежеде пайпа әкелетін, бөлшек және
сервистік желісі дамыған елдерге ұмтылатындығын атап кету қажет. Сонымен
қатар әлеуеті жоғары нарықтарды жаулап алып, ол жерде өз әсерін орнатуға
деген ұмтылыс франчайзер үшін басты дәлелдеуші факторларға айналады.
Халықаралақ франчайзинг ұстанатын факторларға шетелге шығумен байланысты
шығындар жатады. Бұл жерде франчайзер әрине нарықтық стратегиясын өзгертуді
қажет етпейтін және табыс табу деңгейі бұрынғыдай болатын елдерді табуға
ұмтылады. Интерноционалдық франчайзингтің дамуын тоқтататын факторларға,
шығындардан басқа көбінесе халықаралық менеджменттегі тәжірибесінің
жеткіліксіздігі және басқа мемлекеттер тарапынан белгіленген заңды
тосқаулары да жатады.
Қазақстандық кәсіпкерлер үшін халықаралық франчайзинг ең алдымен
біріккен кәсіпорын, лицензия сатып алу, тікелей инвестиция және мемлекеттік
деңгейіндегі келісім түрінде болуы мүмкін. Көп нәрсе осы бағытта іске
асырылуда, бірақ өкінішке орай басты бизнесмендерінің қолдарындағы
Қазақстан нарығы оның әлеуеті мен дамуы туралы алған мәліметтері әлі аз.
Шетелдік франчайзерлер үшін арзан жұмысшы күшімен жоғарғы білікті
мамандардың болуы, қолда бар ресурстар, оңтайландырылған инфрақұрылым,
саяси тұрақтылық және кәсіпкерлікті қолдануға бағытталған мемлекеттік
саясат ұтымды факторлар бола алар еді.
Ең соңында шағын бизнестін негізін қалудың төртінші жолы – бір отбасы
мүшелерінің негізін қолданып, жұмыс істеп жатқан отбасылық бизнес. Сонымен
бірге бұл бизнесте отбасы мүшелері қаласа толық, қаласа жарты күн жұмыс
істей алады. Әдетте отбасылық бизнес бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өтіп
отырады. Отбасылық бизнестің көбісі – шығын, бірақ отбасылық бизнестің ірі
кәсіпорынға айналып отбасылық болып қала беретін мысалдары да іс жүзінде аз
кездеспейді.
Кез келген отбасылық бизнес – бұл отбасы мен бизнестің симбиозы. Оның
әрқайсысының өз мақсаты болады. Отбасының мақсаты – балаларды тәрбиелу және
отбасы мүшелеріне енгізу. Бизнестің басты - өндіріс жолымен немесе тауар
сатып, қызмет көрсетіп пайда табу. Бұл мақсаттар үйлесімді, сондай – ақ
қарама – қайшылықта өмір сүрулері мүмкін. Бұл екі мақсат көбінесе бірін
бірі толықтырып отырады, бірақ ұрыс - керіс жағдайлар болуы мүмкін. Туыстық
байланысы жоқ әріптестер арасындағы қарым – қатынас, отбасы мүшелері
арасындағы қарым – қатынастан таң қаларлықтай айрықшаланады. Менеджер
қызметкерді жұмысқа кешігіп келгені үшін сөгуі мүмкін, бірақ сло кешігіп
келген қызметші өз отбасының мүшесі болса, онда бұл проблематикалық
жағдайға айналады.
Отбасылық бизнестің басты артықшылығы кез келген қиыншылықтарға
қарамастан бизнесті жүргізуге көмектесетін туыстық байланыстың беріктігі.
Отбасы мүшелері бизнесті ағымдағы қажеттіліктері үшін өздерінің еңбек
ақылары мен дивидиентерін жиі құрбан етеді. Шетелдерде кейбір отбасылық
кәсіпорындар бәсекелестерге қарағанда көбірек маркетингтік артықшылықтарға
жету мақсатымен құрылады. Жұмысқа берілгендік, жоғарғы әдеттәк нормалар,
тұтынушылар үшін тікелей жауапкешілік – отбасылық бизнестің негізгі
критериялары екендігі белгілі. Кәсіпорын отбасылық бизнестің нысанын
қабылдай отырып, автоматты түрде жарнамалық сипат алады. Отбасылық
бизнестің тағы бір артықшылығына, ірі корпорациялармен салыстырғанда
жұмысшылар қару деңгейінің жоғарлығы жатады. Корпорациялардың менеджерлері
тек жақын бір – екі жылға нәтижелер туралы ойланады, ал отбасылық бизнес
оларға қарағанда көбінесе ұзақ мерзімді бағытты ұстанады. Отбасылық
кәсіпорындарда ұрпақтан ұрпаққа берілетін тұтынушыларға жоғарғы деңгейде
қызмет көрсеру дәстүрі бар. Сондықтан АҚШ-та кәсіпорындардың 80 – 90 %
отбасылық бизнес саласында жатуы және экономиканың әр түрлі секторларында
жұмыспен қамтылғандардың 50 % отбасылық бизнес жұмысшыларынан тұратындығы
кездейсоқтық емес. Америкадағы табыстан табысқа жетіп жүрген 500
компанияның үштен бірі – отбасылық бизнес кәсіпорындары. Олар шағым түрден
миллиондаған айналымы бар тез өсуші компанияларға айналған.
Отбасылық бизнес кәсіпорындары көлемдері бойынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.