Судьялар қазақ тілін білуі шарт

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ПАТРИОТИЗІМІНІҢ ӨСИЕТІ
1. Сен Ер Түрік елінің ұрпағысың, ¥лы Дала өркениетінің мақтанышысың. Соны
асқақтатып әрқашан кұрметтей біл.
2. Ер Түрік тарихын, мәдениетін, әдебиетін жетік меңгер, санаңа сіңір.
3. Қазақстанға, казақ халкыңа өзіңнің барлыкқ жігеріңді жұмса, ол үшін
құдай берген талантынды, еңбегінді аяма.
4. Өз еліңнің тілін, әдет- ғұрпын, дінін сақта, ол сенің руханиятың, басқа
ұлтқа жұтылып кетпеудің берік кепілі.
5. Сенің бай тілің, бай жерің бар. Бұларды қасық қаның қалғанша қорғау
сенің қасиетті борышың.
6. Қазақ мүддесін, ру, жүз жершілдік сияқты мүдделердің бәрінен жоғары қой,
сен тек кана өз ұлтыңа қажетсің, ұлтың тек саған ғана қажет.
7. Қазақ халқын шамаң келгенше дүние жүзіне ғылым, өнер, спорт салаларында
асқақтат. Бұл - мылтықсыз майданда, жаһандау кезінде баға жетпейтін
жетістік.
Сәкен Өзбекұлы Қазақ патриотизмін калай күшейтеміз? Жас алаш2005 жыл, 2
сәуір.

Рим ғұламаларының заңға байланысты қанатты сөздері.

1. abeunt studia morec (абэут студиа ин морэс) - әрекет әдетке
айналады.
2. ab incunabulis (аб инкунабулис) - бесіктен бастау
3. absens heres non erit (абсэнс хэрэс нон эрит) - кешіккен бәрінен
құралақан қалады.
4. actis testantibus (актас тэстантибус) - кесімдер дәлелдегендей.
5. ad hoc (ад хок) - дәл осы сәтке.
6. ad rem nihil facit (ад рем нихиль фацит) - іске қатысы жоқ.
7. aliis ne feceris guod tibi fieri non vis (алицс нэ фэцерис, квод
тиби фиэри вис) — өзіңе тілемегенді басқаға жасама.
8. amicus Plato, sed magis arnica Veritas (амикус Плято, сэд магис
амика вэритас) - Платон - маған дос, бірақ ақиқат кымбат,
9. aguila non captal muscas (аквилия нон каптат мускас) - бүркіт
шыбын ауламайды.
10. argumenta ponderantuz non numerantur (аргумэнта, тондэран-тур,
нон нумэрантур) - дәлелдің күші санымен емес, салмақтылығымен анықталады.
11. audiatur et alteza pars (аудиатур эт альтэра парс) - басқа жак та
тындалсын.
12. corpus delicti (корпус дэликти) - кылмыстың құрамы.
13. de gustibus non est disputandum (де густибус нон эстдиспутандум) -
ұнатымдылықта таластық болмайды.
14. de lege lata (дэ легэ лята) - күші бар заң талабы бойынша.
15. divide et impera (дивидэ эт импэра) - бөліп ал да, билей бер.
16. doctus nemo nascitur (доктус нэмо насцитур) - ешкім ғалым болып
тумайды.
17. dulce et decorum est pro patria mori (дульце эт дэкорум эст про
патчиа мори) - отан үшін өлу бақытты және игілікті.
18. dura lex, sed lex (дура лекс, сэд лекс) - заң қатал, бірақ ол заң.
19. errare humanum est (эррарэ хуманум эст) - адамға қателесу -тән
қасиет.
20. ex auribus cognoscitur asinus (экс аурибус когносцитур азинус) -
есекті құлағынан таниды.
21. flat justitia, ruat caelum (фиат юстициа, руат целюм) — дүние
төңкеріліп түссе де, әділсот салтанат қүрс ... ..
22. gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo (гутта кават ляпи-
дэм нон ви, сэд сэпэ кадэндо) — тамшы тасты күшпен емес, жиі тамшылауымен
уатады.
23. hoc erat in more maiorum (хок эрат ни море майерум) - ата-бабалар
әдет-ғұрпы солай болды.
24. ignorantiajuris (legis) neminem excusat (игноранциа юрис (легис)
нэминэм экскузат) - занды білмеу, ақталу емес.
25. inter arma, leges silent (интэр арма легэс силент) - қарудың да-
усы шыққанда заңдар үнсіз қалады.
26. legum servi esse debcmus, ut liberi esse possimus (легум сэрви
эссэ дэбэмус, ут либэри поссимус) - еркін болу үшін, заңға бағыну қажет.
27. lex posterior derogat priori (лекс постэриор дэрогат приори)
-соңғы заңмен ертеректегі жоққа шығарылады.
28. lex prospicit, non respicit (лекс проспицит, нон рэспицит) - заң-
ның кері күші жоқ.
29. magna est Veritas, et praevalebit (магна эст вэритас, эт
прэвалебит) әділет күші салтанат құрады.
30. nam vitiis nemo sine nascitur (нам вицнис нэмо синэ насцитур) —
ешкім де кемшіліксіз дүниеге келмейді; күнде де дақтар бар.
31. ne bis in idem (нэ бис ин идэм) - бір әрекет үшін екі рет
жазалауға болмайды.
32. negativa non probantur (нэгатива Нон пробантур) — теріс жағдайлар
дәлелдеуді қажет етпейді. (Рим кұкының қағидасы).
33. non numeranda sed ponderanda, argumenta (нон нумэранда сэд
пондэранда аргумэнта) - дәлелдемелер санына қарай емес сапасына қарай
бағаланады.
34. pacta sund servanda (пакта сунт сэрванда) - шарттарды орындау
қажет.
35. plenus venter non studet libenter (пленус вэнтэр нон студэт ли-
бэнтэр) - қарны тоқ білімге ынтасыз.
36. gui suo utitur, neminem laedit (кви суоюрэ утитур, нэмин.эм ле-
дит) - кім құқықты пайдаланса, ол ешкімнің мүддесіне қол сұқпайды.
37. salus populi suprema lex est (салюс попули супрэма лекс эст)
-халықтың игілігі ең жоғары заң болсын.
38. testis oculatus peuris est guat auditi,decern (тэстис окулятус
плюрис эст квам аудити дэцем) - көзімен көрген біреу естіген он адамнан
жоғары тұрады.
39. ubijusibi remedium (уби юс, иби рэмэдиум) - қүқық бар жерде қорғау
да бар.
40. vultus est index animi (вультус эстиңдэкс аними) - бет - жанның
айнасы.

ҚАЗАҚТЫҢ ҚҰҚЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ ҰЛАҒАТТЫ СӨЗДЕРІ

I. Ел басқару, билік жүргізу туралы.
1. Басшысын таппаған ел азады,
Иесін таппаған жер азады.
(Қазақ мақалы)
2. Жаксы адам ел басқарса,
Елің елден оздырады.
Жаман адам ел басқарса,
Елін торғайдай тоздырады.
(Қазақ мақалы)
3. Әділ болсаң халкыңнын көңілінен шығасың,
Пайғамбардың есігін қысылмай-ак кағасың.

(Мұхамед Хайдар Дулати)
II. Сот әділдігі туралы.
1. Қаңғыған оттан сақта, парақор биден сақта.

(Қазақ мақалы)
2. Батырдың атын жау шығарады,
Шешеннің атын дау шығарады.
(Қазақ мақалы)
3. Елге бай кұт емес, би құт.
(Қазақ мақалы)
4. Жаманнан жасауыл қойсаң
Еліңді жауға алдырар.
Наданнан би койсаң,
Еліңді дауға калдырар.
(Қазақ мақалы)
5. Қор болған бұл дүниеде алты нәрсе,
Би болар тоқал қатын ақша берсе.
(Қазақ
мақалы)
6. Батыр деген барақ ит,
Екі долы қатынның бірі табады.
Би деген бір бұлақ,
Қатынның ілуде біреуі табады.
(Төле би)

7.Тура биде туған жоқ,
Туғанды биде иман жоқ.
(Төле би)
8. Билері бұрыңғының пара алмайды,
Пара берген кісіге көз салмайды.
Бір ғаріп сөзім бар деп арыз етсе,
Ендігі би парасыз көз салмайды.
(Құлтума ақын)
9. Би асылдар паңсынып,
Сөйлер сөзі пұл болды.
Кім берсе пара молырақ
Оның ісі мол болды.
(Ғұмар Қарашев)

10. Тура айтатын
Биің қайда?
Би бардағы
Күйің қайда?
Би орнына
Бибің болды,
Би деу бірақ
Қиын болды.
Қаралды би
Жақтау болды,
Қараны жан
Ақтау болды.
(Ахмет Байтұрсынов)

III. Құқықтық тәрбие хақында

1. Халық занды көп білмейді тереңдеп, жай еңбекпен күн көреді әреңдеп.

(Жүсіп Баласағүн)
2.Қорқақтың қатыны болғанша,
Батырдың жесірі бол.
(Қазақ мақалы)

3. Бітісі жаман қамысты,
Су ішінде өрт шалар
Жүрісі жаман жігітті,
Ел ішінде жау алар.
(Қазақ мақалы)

4. Бір жылдығын ойлаған халық бидай егеді,
Жүз жылдығын ойлаған халық ағаш егеді,
Мың жылдығын ойлаған халық саналы ұрпақ тәрбиелейді.
(Қазақ мақалы)

5. Балаңды жеті жасқа дейін құдайдай сыйла,
Жетіден он беске дейін құлдай жұмса,
Он бестен өлгенге дейін жан досындай сырлас.
(Қазақ мақалы)

6. Ұятсыз қатын — тұзсыз ас,
Әдепсіз жігіт — жүгенсіз ат.
(Қазақ мақалы)

7. Ғалым алдында аузыңды тый.
(Қазақ мақалы)

8. Сүтпен кірген мінез
Сүйекпен бірге кетер.
(Қазақ мақалы)

9. Ұят-иман белгісі,
Ұятта да иман бар.
(Қазақ мақалы)

10. Сот түзелмей халық түзелмейді. Сот халықтың жайын, салтын,
рәсімін, тілін білмесе, сот емес, ол - сор... Сотқа шын еңбекшілер қамын
ойлайтын, ақшаға, ажарға сатылмайтын, халықтың әдет-ғұрпына жетік ақжүрек
адал адамдарды сайлау керек.

(Міржақып Дулатов)

11. Әділ бидің елін дау араламайды,
Әділ патшаның жерін , жау араламайды.
(Мәшһүр Жүсіп Көпеев)

12. Ақырзаман болғаңда
Қатын би болар
Сиыр пұл болар
Туған балаң қу болар
Үй ішінде неше жан болса,
Бас-басына би болар.
(Мөңке би)

13. Замана қайтіп түзелсін,
Қоңсыдан туған би болды.
Бұ сықылды күй болды,
Көрген жұртқа таң болды.
(Мұрат)

14. Би болсаң, даналық керек,
Даналық үшін саналық керек.
Би азғаны сол болар,
Төреде жоба жоқ болса.
(Шеген би)

15. Қазақ халқы тыныштық табу үшін халық билерінің әділ болуы керек...
Бұрыңғы қара қылды қақ жарып, билік айтатын шешен би қайда, олардың заманы
қайда?: Енді ол заманды іздемеске де керек, сағынбасқа да керек, қанша
зарласақ та қайта айналып келмейді... Билерге кім малды көп берсе, билік
сонда.

(Шардай Қарасарт баласы)
16. Адамды адам ететін үш мамандықты қадір тұткан: жанын емдейтіндер,
тәнін емдейтіндер және заңгерлер. Көне мұсылман елдерінде сот қызметіне
қызығушылык танытпаған, адамның тағдырын шешуде қате жіберіп, Алланың
алдында да, адамның алдында да ұятқа қалам деп сескенген. Сұлтан - патшалар
сотты күшпен, оның келісімінсіз тағайындаған.

А.Айталы
17. Судьялар арасындағы парақорлықты адамгершілік тұғырдан алғанда
абройсыздық деп бағалап қоймай, мұңы экономикалық жағынан да тиімсіз
етуіміз керек. Судья өз қызмет орнын қадірлеуге тиіс және занды немесе
кәсіби этиканы бұзған жағдайда өзінің мемлекеттік қызметте болу құқығынан
емес, барлық әлеуметтік кепілдіктерден де айырылатынын білуі керек.

Н.Ә. Назарбаев
Судьялар санатына тек ғана ары таза, терең білімді, дүниежүзілік
мәдениетті, дәстүрлік мәдениетті, әдебиетті меңгерген адамдар ғана кіруі
қажет. Кейде судьяларымыздың шала сауаттылығын көргенде төбе шашымыз тік
тұрады. Адам тағдырын шешіп отырған судьяның екі сөздің басын кұрап сөйлей
алмайтын, дөрекілікпен дікіңдеуден көз ашпайтын қатыгез, тіпті надан
болғанын құдайдын құтты күні кездестіреміз.

Сәкен Өзбекұлы

ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ УСТАВЫ
I. Кіріспе сөз
Қазақ елі көне ұлттардың бірі. Оның тарихының тамыры тереңге жайылған. Жеке
ел болып өмір сүрді, елін, жерін қорғады. Ұрпақ жалғастырудан 7 миллионға
жетті. Санымен Россияда үшінші орында. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
жылдарда қалмақтардың күшті һәм көп әскеріне ауыз бірлік жоқтығынан қарсы
тұра алмады. Бірақ Үш жүздің ақылды ұлдары бір байрақтың астына жиналуға
уәде беріп, бас қосып, қалмақтарды күл-талқан жасады. Әбілхайыр хан
асығыстық жасаумен Кіші жүздің қазақтарын Россияға бағынышты етті, Орыс
патшасы жасалған шартты бұзьш, қазақ жеріне бекіністер орнатты, жаулап
алуды күштіледі, қара шекпенділерді каптатты, қазақтың жерін, жеген нанын,
ішкен суын тартып алды. Байғұс қазақтар өз жеріне ие болудан айырылды һәм
айдалаға, құмға ығыстырылды.
Жаңа заман атыссыз, соғыссыз, қан төкпей бейбіт жолмен жерімізде хүкметі өз
қолында ел болу мақсатында, барлык елдермен достықта болу үшін жеке Қазақ
елі республикасын құрамыз. Қазақ елі республикасында жоғарғы билік жүргізді
бүкіл қазақ және басқа нәсілдердін өкілдері дауыс беру арқылы іске асырады.
Сайланатындар елдің ең сүйікті, білімді, ел үшін жанын беретін адамдар.
Өз алдына ел болуды көздеумен дүниеде өзін-өзі билеген нәсілдер сияқты жеке
ел болу мақсатында һәм елді бақытты, теңдік, бостандық өміріне жеткізу үшін
осы уставты кіргізеді.
II. Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында
1. Қазақ елі халық билейтін һәм қазақи ерекшеліктері бар ел.
2. Қазақ елінің туы бар. Ту жасыл, қызыл һәм сары көлденең жолақтардан
жасалады. Басыңдағы бұрышта ай һәм жұлдыздың суреті бар. Жасыл түс — елдің
исламға берілгендігінің белгісі, қызыл — ел қорғауда төгілген қан, сары —
қазақтың кең даласы, еркіңдіктің белгісі.
3. Бұдан былай Қазақ елі Россиямен достастық, яғни доминион дәрежесіндегі
қарым-қатынаста болып тұрады.
4. Қазақ елінде ең басшы орыны — Ұлт Мәжілісі. Оған дауыспен өткендер Қазақ
елінің басшысы Президентті төрт жылға сайлайды.
5. Бір Президент екі реттен асып ел билеуге хұқы жоқ.
6. Президент Қазақ елін министрлер арқылы басқарады. Министрлерді
Президент өзі таңдайды, бірақ Ұлт мәжілісі дауыспен шешеді.
7. Министрлер өздері баскарған жұмыстарымен Президенттің һәм Ұлт
мәжілісінің алдында есеп беріп тұрады.
8. Қазақ елі Президенттің орынбасары - Вице президент. Ол Президент жоқ
болғанда орын басады, бар кезде оның айтқанымен жұмыс істейді.
9. Қазақ еліңде билік жүргізу закон шығаратын, орындайтын һәм сот болып
тұрады. Үш билік бір-біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі
болып тұрады.

III. Адам баласының хұқы турасында
10. Қазақ елінде адам баласының бәрі тең хұкылы. Дініне, қанына, тегіне,
нәсіліне қарап адамды қорлауға жол жок. Адам тек закон һәм құдай алдында
жауап береді.
11. Қазақ елінде адам балалары бостаңдыкта, тендікте һәм бақытты өмір
сүруге хұкы бар.
12. Қазақ елінде ер адаммен әйел теңді. Қазақи ерекшеліктер әйелдерді
қорламайды, әйел келісімімен іске асады.
13. Қазақ елінде адам баласының еркін сөйлеуге, ұйым құруына һәм
партияларға кіруіне тыйым жоқ.
14. Нәсілдерді бір-біріне қарсы итеретін ұйымның, партияның, адам
баласынын істеріне тыйым салынады. Кінәлілер законға жауапты.
15. Қазақ елінде соттын рұқсатынсыз адам баласы ұсталмайды, абақтыға
қамалмайды. Ұсталғандарға сот 24 сағат хүкім беруі шарт, болмаса қамаудан
босатылады. Законды бұзумен қамаған сот алдында сазайын тартады.
16. Қазақ елінде адам баласынын хат-хабарын ашуға рұхсат жоқ. Рұхсат беру
- соттың мойнында.
17. Адам баласының мүліктің барлық түріне ие болуға хұкы бар. Мүлікке ие
болу, пайдалану һәм билеуден адам баласына зиян болмауы шарт. Мүлік хұкынан
айыру законмен, құнын төлеу арқылы болады.
IV. Қазақ жері турасында
18. Қазақ жері оның меншігінде болады.
19. Қазақ елінің жері саудаға түспейді, құдай оны адам баласына пайдалану
үшін жаратты.
20. Жердің кені, орман, су, көлі һәм таулары қазақ елінін иесіңде. Мал жаю,
егін есіру, үй салу, жерді өңдеу һәм жерді пайдалы іс мақсатында қазынаға
қайтару хұкмет рұхсатымен болады.
V. Сот турасында
21. Сот билігі өз еркімен іске асады.
22. Соттың хүкімі законға һәм сот ережелеріне сүйенеді.
23. Судьялар дау шешкенде хүкметке яки адам баласына бағынбай, закон һәм
сот ережелері негізімен хүкім шығарулары шарт. Судьяларға әсер жасағандарға
соттың хүкімі кесіледі.
24. Қазақ еліндегі бар судьялар Ұлт мәжілісінде өмір бойы сайланады.
Законды бұзған һәм орындамаған судьялар орындарынан алынады.
25. Орнынан алуды адам баласының арызының негізіңде һәм Қазақ елі сотының
Председателінің хүкімімен ¥лт мәжілісіңде көп дауыспен растайды. Олай
болмаса, судья өз атына қайтарылады.
26. Судьялар қазақ тілін білуі шарт. Басқа нәсілдердің сотта өз тілдеріңде
сейлеуге хұқы бар.
27. Присяжный соты ауыр қылмысты істерді шешуге хұкылы. Присяжный саны 7
адам.
28. Сот орнында партиялар болмауы шарт. Судьялар партияға кіру хұқынан
айырылады. Жасырын мүше болса, орнынан алынады.
13 июнь, 1911жыл, Санкт-Петербург.С.Б.Алашинский. Б. Сыртанов архиві, 1-
том, 34—39-беттер.

ЖЕТІ ЖАРҒЫ
Қазақтың көне ел билеу заңы
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу
(ер адамға 1000 қой, әйелге 500 қой);
— ұрлық, қарақшылык, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі,
жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады;

— денеге зақым келтірілсе, соған сәйкес құн төленеді (бас бармақ — 100 қой,
шынашақ - 20 қой);
— төре мен кожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді;
— егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім
жасаса, кұн төлеумен ғана құтылады, мұңдай қылмысты екіқабат әйел жасаса,
жазадан босатылады);
— егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінін құнын төлейді;
— ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы баласын
қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі;
— өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленеді;
— егер екіқабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес айлык
бала үшін - бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға - әр айына 1 түйеден
(анықтама үшін: 100 түйе — 300
—әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі.
Мұндай қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына кұн төлеуге тиіс, егер
жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады;
— әйелі ерінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны өлтіруге хақылы,
бірақ қылмыс сол сәтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенген еркектің
сөзін 4 сенімді адам дәлелдеп беру керек. Егер олар теріске шығарса, әйел
күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
— біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге бұйырылады
немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе, күйеуіне қалың
төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;— әйелді ренжіткен адам, одан
кешірім сұрауға тиіс; сұрамаса, арсыздығы үшін айып салынады;
— қан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайыңдар белгілеген жазаға
бұйырылады;
— құдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
— кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады;
— Құл өмірі Құнсыз, ол кожайынның билігіңде ( қазақ құлдарды жалпы, малшы
ретінде ұстап, кейін бөлек шығарып отырған);
— ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі қара сиырға
теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-
аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;
—ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
— ұрлык пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;
- ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады;
—өсиет ағайындар мен молланың қатысуы арқылы жасалады;
— барымтадан қайткан мал төлімен қайтарылуға тиіс;
— дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі;
— куәлікке кемінде екі немесе үш адам жүреді.

Сәкен Өзбекұлы
Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы, 2002. 174-176 беттер.

Заң туралы
Қоғамдық келісім арқылы Саяси организмге тіршілік пен өмір бердік: еңдігі
әңгіме оны заңның көмегімен қозғалысқа келтіру және оған ерік беруі туралы
болып отыр. Себебі, бұл организмнін кұрылуы мен біртұтас болуға қамтамасыз
еткен бастапқы акт, оның өзін сақтап қалу үшін не істеу керек екенінен
ештеңені анықтай алмайды.
Игілікті және тәртіпке сәйкес нәрсе заттардың табиғатынан солай болып
табылады, ол адамдар арасындағы келісімге тәуелді емес. Кез келген
әділеттілік Кұдайдан, Ол бір өзі ғана — оның қайнар көзі; бірақ біз оны
осыншама биіктен ала алатын болсақ, онда бізді үкіметке де, зандарға да
деген мұқтаждық болмаған болар еді әрине ақыл-парасаттан туындайтын жалпыға
ортақ әділеттілік бар, бірак бұл әділеттілікті біз қабылдау үшін, ол екі
жақты болуы керек. Егер заттарды адами көзкарас тұрғысынан қарастырсақ,
табиғи тыйым салу жоқ кезде әділеттілік заңдары адамдар арасында әлсіз;
олар тек қиянатшылдарға ғана игілік және ізгіліктіге - бақытсыздық әкеледі,
егер мына соңғысы барлық адамдармен қарым-қатынаста оларды сақтаса, ал
бірақ ешкім онымен қарым-қатынастарда оларды сақтамайды. Яғни құқықтар мен
міндеттерді біріктіретін және әділеттілікті оның пәніне қайтаратын
келісімдер мен заңдар қажет. Барлығы табиғи жағдайда ортақ болған, мен өзім
уәде бергендердің ешқайсысына ештеңеге міндетті емеспін; мен маған керек
еместі ғана бөтен деп мойындаймын. Барлық кұқық Заңмен белгіленген
азаматтық жағдайда тіпті бұлай емес.
Сонымен, жеме-жемге келгенде, Заң деген өзі? Адамдар бұл сөздің мағынасына
метафизикалык түсініктерді тықпалауын қоймайынша, біз өз пайымдауларымызда
бұрынғысынша бір-бірімізді түсінбейміз; және тіпті бізге табиғат заңы не
дегенді түсіндірсе де, бұл осының көмегімен біз мемлекет заңы деген не
екенін жаксы түсінеміз деген сөз емес.
Жалпы ерік жеке зат жөнінде пікір білдіре алмайтынын мен айттым. Шындығында
бұл жеке зат мемлекетте немесе одан тыс тұр. Егер ол мемлекеттен тыс
болмаса, оған жат ерік оған қатысты жалпы болмайды; ал егер ол Мемлекетте
болса ол Мемлекеттің бөлігін құрайды: онда тұтас пен бөліктің арасында
оларды екі бөлек нәрсеге айландыратын қарым-қатынас орнайды, бірі — бөлік,
бөліксіз тұтастық — басқасы. Бірақ тұтастыктан алып тасталған бөлік тіпті
де тұтастық емес; осындай қарым-қатынас болып тұрған кезде тұтастық жоқ,
тек екі тең емес бөліктер ғана бар: бұдан шығатыны — біреуінің еркі
басқасына қатысты тіпті де жалпы емес.
Бірақ бүкіл халық, барлық халыққа қатысты шешім шығарған кезде, ол өзін
ғана қарастырады және егер сонда қарым-қатынас құрылса, онда бұл көзқарас
тұрғысынан қарастырылған біртұтас нәрсеге қатынасы — осы тұтастықты ешбір
бөлмейді. Сонда үкім шығарылып тұрған мәселенің мәні осы үкім шығарып
тұрған ерік сияқты жалпы сипатқа ие болады, тап осы актіні мен заң деп
атаймын,
Заңдардың пәні әркашан жалпы сипатта болады дегенмен заң аза-маттарды
тұрактылық ретінде, ал іс-әрекеттерді жалпы түрде қарас-тырады деп, бірақ
адамды ешқашан индивидуум немесе жеке амал ретінде карастырмайды деп
түсінемін. Осылайша заң артықшылықтардың болатынын тағайындай алады, бірақ
ол ешқандай да белгілі тұлғаға оларды бере алмайды; Заң азаматтардың
бірнеше таптарын құруы мүмкін, тіпті осы таптардың әрқайсысына жату құқын
беретін қасиеттерді де тағайындауы мүмкін; бірақ ол нақты осы таптардын
біріне немесе басқасына мынадай және мынадай тұлғалар кіреді деп көрсете
алмайды; ол корольдік Басқаруды тағайындауы және тәжді мұраға қалатын етуі
мүмкін; бірақ ол корольді сайлай да, белгілі бір отбасын патшалық құрушы
деп жариялай да алмайды, - бір сөзбен айтқанда, объектісі жеке сипаты
болатын кез келген әрекет заң шығарушы билікке жатпайды.
Осыны анықтағаннан кейін біз мына нәрселер туралы сұрақтың артық екенін
түсінеміз: кім заңдарды жасауы керек, себебі олардың мәні жалпы еріктің
актілері; және билеуші заңнан жоғары тұруға бода ма, себебі, ол Мемлекеттің
мүшесі; және қалайша азат болуға және заңдарға бағынуға болады, себебі,
олар біздің білдірілген ниеттеріміздің жазбалары ғана.
Еріқтің жалпы сипаты мен оның затының сипаты занда үйлесімді болуы керек
болса, онда қандай да бір жеке адам өз билігімен жасайтын барлық
нұсқауларының, ол кім болса да, ешқандай да зандар бо-лып табылмайтыны
байқалады. Тіпті суверен жеке жағдай бойынша бұйырған нәрсе де - заң емес,
декрет; және суверенитет актісі емес, магистратура актісі.
Сонымен мен заңдар аркылы басқарылатын кез келген Мемлекетті Республиқа деп
атаймын, олардағы басқару салтының кандай екеңіне қарамастан; себебі сонда
ғана ортақ мүдде Мемлекетті билейді және ортақ игілік бірдеңені білдіреді.
Қез келгең Баскару заң-дар аркылы республикалық болады: Баскарудың не
екенін мен төменде түсіндірдім.
Шын мәнінде зандар азаматтық ассоциацияның алғы шарттары ғана. Зандарға
бағынатын халық оның жасаушысы болуы тиіс: ассоциацияға кіргендерге ғана
ортақ өмір сүру шарттарын анықтауға рұқсат етілген. Бірақ олар оны қалай
анықтайды? Оны ортақ келісім мен, кенеттен пайда болған шабыттың ізімен
жасай ма? Саяси организмде оның еркін білдіретін орган бар ма? Оның еркінің
көріністерінің актілерге айналдыруға және оларды халыққа ертерек жариялауға
қажеттілікті алдын ала көре білуді кім береді? Керек кезде ол оларды
басқаша жария етеді? Көбіне өзінің не қалайтынын білмейтін, себебі өзіне не
пайдалы екенін сирек ұғынатын көрсокыр тобыр осыншама ұлы, осыншама қиын іс
— зандар жүйесін жасауды қалай жүзеге асырады? Халық өзінше барлық кезде
игілікті қалайды, бірақ оның не екенін барлык өзі де көре бермейді. Жалпы
ерік үнемі дұрыс және тікелей бағытталған, бірақ оны басқаратын шешім
барлық кезде сауатты бола бермейді. Оған заттарды олар қандай болса, сондай
етіп көрсету керек, кейде олар оған қалай елестейді, солай; оған ол іздеген
дұрыс жолды көрсету; осы жолдан тайдырмақшы жеке тұлғалардың еріктерінен
корғау керек; алуан елдер мен дәуірлер арасындағы бай-ланыстарды оның
алдында жайып салу керек, иек астындағы және көрініп тұрған олжалардың
тартымдылығын алыс және жасырын қиыншылыктардын қауіптілігімен теңестіру
керек. Жеке тұлғалар бас тартып отырған игілікті көреді; халык игілікті
калайды, бірак оның неде екенін білмейді. Бәрі тең шамада жетекке мұқтаж.
Біріншілерді өз еркін акылмен келістіруге міндеттеу керек; екіншісін не
қалайды, соны білуге үйрету керек. Сонда халықты ағартудың нәтижесінде
Қоғамдық организмде ақыл мен еріктің одағы болады; осыдан бөліктердің дәл
өзара әсері және бәрінің соңында тұтастықтың ең мықты күші пайда болады.
Міне осының бәрі Заң шығарушыға деген мұқтаждықты тудырады.
Заң шығарушы туралы
Халықтарға ыңғайлы қоғамдық өмірдің ең жақсы ережелерін ашу үшін адамдардың
барлық кұмарлықтарын көре алатын және онын ешқайсысын басынан өткізбеген,
біздің табиғатымызбен ортақ ештеңесі жоқ, бірак оны жетік білетін; бакыты
бізге байланысты емес, бірақ біздің бақытымызбен айналысуға келісеті;
ақырында, өзінің алыс болашақтағы даңқын дайындай отырып, бір ғасырда еңбек
етуге, ал жемісін баскасыңда жинауға дайын жоғары ақыл керек. Адамдарға заң
беру үшін Құдайлар керек болар еді.
Калигуланың фактілерге қатысты жасаған осы қорытындысының Платон азаматтық
қызметке лайықты немесе патша болғысы келетін адамның қасиеттерін анықтау
принципіне көтерді, Баскару туралы кітабында ол сол принципті іздеумен
айналысты. Егер ұлы билеушілер сирек кездеседі деген рас болса, ұлы Заң
шығарушы туралы айтып керегі не? Алғашқысына екіншісі ұсынуы тиіс үлгіге
сай болуы керек. Мынау — машинаны ойлап табушы механик; анау — оны жинайтын
және жүргізетін жұмысшы ғана. Қоғамдар пайда бола бастаған кезде, - дейді
Монтескье - алғашында Республикалық билеушілер ережелері жасайды, ал содан
кейін ережелер Республиканың билеушілерін жасайды.
Базбір халыққа ережелер беру батылдығын өзіне алған адам, былайша айтқанда
өзін адам табиғатын өзгерте алуға; өзінше тұйықталған және шектелген
тұтастық болып табылатын әрбір индивидуумды, осы индивидуум өзіне белгілі
бір мағынада өзінің өмірі мен өзінің болмысын алатын өте ірі тұтастықтың
белігіне айналдыруға; адам организмін нығайту үшін өзгертуге; біздің
бәрімізге табиғат берген физикалық және жеке тіршілігіміздің орнына жеке
және адамгершілікті тіршілікті қоюға қабілетті болып сезінуі керек. Бір
сөзбен айтқанда, ол адамның өзіндік күштерін тартып алып, оның орнына ол
үшін бөтен және ол басқалардың көмегінсіз пайдалана алмайтын басқа күштерді
береді. Осы табиғи күштер көбірек сарқылса және жойылса, ал жаңадан
қабылданған күштер көбейсе және нығайса, бастапқы кұрылым да неғұрлым мықты
және жетілген болады; сонымен, егер әрбір азамат жеке өзі ештеңе болмаса
және барлык баскаларсыз ештеңе істей алмайтын болса, ал тұтастық қабылдаған
күш барлық индивидуумдардың табиғи күштерінің жиынтығына тең болса немесе
осы жиынтықтан асып түссе, онда заңдар олар жетуі тиіс кемелдіктің ең
жоғары дәрежесіне жетті деп айтуға болады.
Заң шығарушы - барлық қатынастар жағынан алғанда, Мемлекеттегі ерекше адам.
Егер, ол өзінің кабілеттері жағынан алғанда сондай болуы тиіс болса, өзінің
ролі жағынан, ол одан, ең кем дегеңде сондай болуы керек. Бұл магистратура
емес, бұл — сувернитет емес. Республиканың құрылтайшысының бұл ролі онын
мекемелеріне қатысты емес. Бұл - адам билігімен ортак ештеңесі жок, ерекше
және жоғары лауазым. Себебі, егер, адамдарды билеп отырған адам заңдардың
үстінен билік жүргізбеуі керек болса, онда заңдардың үстінен билік
жүргізуші де адамдарды билемеуі тиіс. Әйтпесе оның заңдары, оның
кұшарлыктарының құралы ретінде, көбіне ол жасаған әділетсіздіктерді
мәңгілік ғана етер еді; оның еңбегінің касиеттілігін жеке мүдделердің
бұрмалауынан қашып кұтыла алмас еді.
Ликург өз отанына заңдар берген кезде, ол патшалық биліктен бас тартудан
бастады. Грек қалаларында заңды жасауды шетелдіктерге тапсыратын салт
болған. Бұл салтқа жаңа замаңдағы итальян республикалары да жиі еліктеді,
Женева республикасы да солай істеді және ол нәтижелеріне өкпе айта алмайды.
Рим өзінің ең гүлденген шағында, оның қойнауларында тиранияның барлық
кылмыстары қайта өркендегенін және өзінің күйреу шегіңде тұрғанын көрді,
себебі бір ғана адамдардың бастарында заң шығарушының және патша билігінін
абыройы белгілерін біріктіреді.
Тіпті Децемвирлердің өздері ешқашан өздерінің жеке билігі арқылы қандай да
болмасын занды енгізу құқын өздеріне иеленбеген. Біз сіздерге ұсынып
отырғанның ешқайсысы, — деді олар халыққа — сіздердің келісімдеріңсіз заңға
айнала алмайды. Римдіктер, сіздердін бақыттарыңызды құрай алатын заңдардың
жасаушысы өздеріңіз болыңыздар.
Міне, заң шығарушы оларды енгізуге кандай да болмасын билікке ие емес, ие
болуға да тиіс емес; халық қалаған күннің өзінде де, өзін осы басқаға
берілмейтін құқықтан айыра алмайды, себебі, бастапқы келісімге сәйкес, тек
жалпы ерік ғана жеке тұлғаларға міндеттемелер сала алады және кандай да
болмасын жеке тұлғаның еркі жалпымен келісімде екеніне, ол — халыктың еркін
дауыс беруінің затына айналмайынша сенімді болуы мүмкін емес. Мен мұны
айтқан болатынмын, бірақ тағы да бір кайталаған артық болмайды. Сонымен,
заңдарды жасау ісінде бір мезетте бірі басқасын жокка шығаратын екі нәрсені
байкаймыз: адами күштерден асып түсетін мекеме және оны жүзеге асыратын —
өзін-өзі ешқандай мәні жоқ билік.
Назар аударуға тұрарлық тағы бір қиындық мынадай. Қарапайым халықпен оның
тілінде емес, өзінің тілінде сөйлескісі келетін данышпандар ешқашан оларға
түсінікті болмайды. Алайда халықтың тіліне аудару мүмкін емес әртүрлі
ұғымдар көп. Өте кең аукымды жоспарлар мен өте алшақ нәрселерге заттар оның
қолы жетпейді; себебі, әрбір индивидуумның талғамына, оның жеке мүдделеріне
жауап беретін басқару мақсаты сай келеді, игілікті заңдар жүктеп отырған
тұракты мұқтаждықтардан алатын артықшылыктарды ол өзіне нашар елестеді.
Пайда болып келе жатқан саясаттың ақылға сыйымды қағидаларын қолдай алу
үшін және мемлекеттік пайданың негізгі ережелерін ұстану үшін, салдар
себепке айналатын болу керек, бастапқы құрылымның нәтижесі болуы тиіс ортақ
тіршілік ету рухы оларды басқару қажет және адамдар заң пайда болғанға
дейін, осы заңдардың көмегімен қандай болуға тиіс болса, сондай болуы
қажет. Сонымен, Заң шығарушы не күшті, не пайымдауларға негізделген
дәлелдерді пайдалану мүмкіндігі жок бола тұрып, қажеттілігіне қарай күш
қолданбай өзінің соңынан ерте алатын және нандырусыз өз жағына бұра алатын
биліктің басқа түріне жүгінеді.
Халықтар Мемлекет зандарына табиғат зандары сияқты бас иіп және адамдарды
жарату мен Азаматтық қоғамды жасауда бір ғана күшті танып, өз еркімен
бағынып және коғамдық рахаттың ауыртпалығына бас ие көтеру үшін, міне тап
осы - барлық уакытта көмекке көкті шакыруға және құдайларға өз даналығын
беруге ұлттардың көсемдерін мәжбүр етті.
Адам парасаты да сүріндіре алмайтындарды кұдай берген билікпен әуестендіру
үшін осы жоғары акылдың карапайым адамдарға түсініксіз шешімдерін заң
шығарушы мәңгі өлмейтіндердің аузына салады. Құдайдың сөзіне кез келген
адам жеткізе алмайды және өзін олардың еркін түсіндіруші деп жариялаған кез
келген адамға сенбейді. Заң шығарушының ұлы рухы - Оның мақсатын ақтауға
тиіс нағыз керемет.
Кез келген адам тасқа таңба қашай алады немесе сәуегейлік мосысына ие бола
алады; немесе бір құдіретпен кұпия қарым-қатынаста сияқты бола алады;
немесе құлағына бірдеңе айтып тұру үшін кұсты үйретеді; немесе халықты
алдайтын тағы баска дөрекі әдістерді табуы мүмкін. Кім осыны ғана істеуді
үйренсе ол есуастар тобырына жинар, бірақ ол ешқашан патшалықтың негізін
сала алмайды, және оның оғаш дүниесі көп ұзамай өзімен бірге күйрейді. Бос
көзбояушылық тез өтіп кететін байланысты тудырады, тек даналық қана оны
ұзак уақытқа созады. Күші жойылмаған Иудей заңы және он ғасыр бойы әлемнің
жартысын басқарып отырған Исмаил ұрпағының заңы, оларды жаздырған ұлы
тұлғалардың бүгінге дейін даңқын көтеріп отыр, тәкаппар философия немесе
көрсоқыр секанттық рух олардан тек жолы болғыш алаяктарды көрсе, шынайы
саясаткерді олардың қағидаларындағы мәңгілік істеріне өмір беріп тұрған ұлы
да куатты кемеңгерлік таң калдырады.
Алайда бұдан Уобертонмен саясат біздің заманымызда саясат пен діннің пәні
бір нәрсе деп тұжырымдаудың керегі жоқ; бірақ халықтардың калыптасуында
бірі басқасына құрал ретінде қызмет етеді.
Халық туралы
Зәулім ғимаратты салмас бұрын оның салмағын көтере ала ма деп топырақты
тексеретін және зерттейтін сәулетші сияқты данышпан заң шығарушы өздігінен
ең игілікті заңдарды құрастырудан бастамайды, бірақ олар арналған халықты,
оларды көтере ала ма деп алдын ала сынайды. Платон Аркадий мен Киренаиканың
тұрғындарына, осы екі халық та бай екенін және теңдікке төзбейтінін біліп,
заңдарды беруден бас тартқанының себебі міне, осы. Критте жақсы заңдар мен
нашар адамдар болуының себебі — осы, өйткені Минос күнәға батқан халыққа
тәртіп орнатпақшы болды.
Жер бетінде игілікті зандардың жүгін көтере алмайтын мындаған осындай
халықтар жарқырап өтті; оған қабілеті жететін халыктар болса, бұған өзінің
бүкіл тарихында қысқа кезеңде ғана мүмкіндік алады. Халықтын көпшілігі
адамдар сиякты жас күнінде ғана алғыр, ал қартая келе олар түзелмейді. Әдет-
ғұрыптар тұрақтанып және ескішілдік қалыптасқанда, оларды қайта өзгертуге
тырысу кауіпті және зиян болған болар еді; халық дәрігер дірілдейтін ақымақ
және жасық ауру адамдар секілді кеселдеріне емдеу ниетімен тискенді тіпті
қаламайды.
Бұл адамдардың бастарында бәрін сапырылыстырылып және өткен туралы есті
өшіретін кейбір дерттер сияқты Мемлекеттердің тарихында да кейбір
дағдарыстардың индивидумдарға әсер ететіні сияқты төңкерістер халықтарға
әсер ететін, ұмытудың орнына өткенге үрейлене карау пайда болатын және
азаматтық соғыстар отына орнаған Мемлекет, былайша айтқанда, күлден пайда
болып, қайта өркендеп және ажал тырнағынан аман қалып кайтадан жастық
шағының гүлденуіне қайта оралатын қарқынды кезендер болмайды дегенді
білдірмейді. Ликург тұсындағы Спартада, Тарквинийлерден кейінгі Римде
осылай болды, біздің заманымызда тирандарды қуғаннан кейінгі Голландия мен
Швейцарияда осылай болды.
Бірақ мұндай оқиғалар сирек: бұл — ерекшеліктер; олардың себебі әрқашан
мұндай Мемлекеттің айрықша табиғатында жатады. Олар тіпті бір халықтың
өмірінде екі рет қайталана алмайды; себебі ол жабайылык жағдайда болғанда
ғана азат бола алады, бірак азаматтық қозғағыш тозған кезде ол әрі карай
оған қабілетті бола алмай қалады. Сонда бүліктер мұндай халықты жойып
жібере алады, төңкерістер оларды қайтадан қалпына келтіре алмайды; және
оның бұғаулары қиратылғаннан кейін ол өзі де ыдырап, халық ретінде өмір
сүруден калады. Енді оған билеуші керек, азат етуші тіпті де керек емес.
Азат халықтар, мына ережені есте сақтаныздар: Бостандыкты жеңіп алуға
болады, бірак оған қол жеткізу мүмкін емес.
Жасөспірім шақ — балалық емес. Адамдар сияқты халықтарда да жасөспірім шақ
немесе, егер қаласаңыз, оларды заңдарға бағындыру алдында күтуге тура
келетін есею болады. Бірақ халықтын кәмелетке жеткенін танып білу барлық
кезде оңай емес; егер заңдарды уақытынан бұрын енгізсе, бар еңбек зая
кетеді. Бір халық тумысынан еліктегіш, екіншісі он ғасыр өтсе де олай
болмайды. Орыстар ешқашан шынайы өркениетті бола алмайды, себебі олар
өркениеттің дәмін өте ерте татты. Петрдің еліктегіш дарыны болды, бірақ
онда ештеңеден бәрін жасайтын және жарататын шынайы кемеңгерлік болған жок.
Ол жасаған нәрселердің кейбірі жақсы болды, көбісінің қажеті жоқ еді. Ол өз
халқының жабайы екенін түсінді, бірақ Азаматтық қоғамнын жарғылары үшін
оның пісіп-жетілмегенін тіпті де түсінбеді, Ол өз халқын бірден ағартқысы
және абаттандырғысы келді, дұрысында алдымен мұның қиыншылықтарына оны
үйрету керек еді. Ол орыстарды жасауды бастаудың орнына, алдымен
немістерді, ағылшындарды жасағысы кедді. Ол өз азаматтарына олар кім бола
алатын болса, сол болуына кедергі жасап, олардың кім емес болса, сол
екеніне сендіріп бақты. Мысалы, тәлімгер француз өз шәкіртін балалық
шағында жарқырауға, ал содан кейін мәңгілік мүсәпір болуға тәрбиеледі.
Ресей империясы Еуропаны бағындырғысы келеді ол өзі бағындырылды.
Татарлар, оның бағыныштылары немесе оның көршілері — оның да, біздің де
билеушілеріміз болады. Осы төңкеріс маған болмай қоймайтын сияқты көрінеді.
Еуропаның барлық корольдері оның жақындауына ұйымдаса жағдай жасап отыр.
Жалғасы
Табиғат жақсы мүсінді адам үшін өсу шекараларын белгілеп, олардан асып
кеткен ол алыптарды немесе ергежейлерді ғана жасайтыны сияқты. Мемлекеттің
ең жақсы құрылымы үшін де ұзақтық шекаралары бар, ол оған ие бола алады,
оны жақсы баскару үшін ол соншама үлкен болмауы тиіс, өз күштерімен өзін
асырай алатын болуы үшін тым шағын да болмауы керек. Кез келген Саяси
организм үшін күштің өзіндік максимумы бар, ол одан асып кете алмайды және
өлшемі ұлғайған сайын, ол одан көбіне алыстайды. Коғамдық байланыс тым
ұзарған сайын, ол әлсіз бола бастайды; және жалпы алғанда шағын Мемлекет
салыстырмалы түрде үлкеннен күштірек.
Мыңдаған дәлелдер осы ереженің дұрыстығын растайды. Біріншіден, үлкен
қашықтықтарда басқару қиындай түседі, үлкен тетіктің соңында жүктің ауырлай
түсетіні сияқты. Сатылары көбейген сайын басқарудың ауыртпалығы басым бола
бастайды. Себебі, әрбір қалада ең алдымен өз басқармасы бар, халық ол үшін
ақша төлейді; әрбір округте тағы да ақшасын төлеп отырған халық басқармасы;
әрбір провинцияда — осындай кейін ірі губернаторлықтар, жергілікті биліктер
және вице корольдіктер, біз жоғары көтерілген сайын оларды ұстау қымбаттай
береді және осының бәрі байғұс халықтың есебінен; ақырында жоғары
басқарудың кезегі келеді – бәрін жұтып жатқан солар. Мұндай ұшы-қиырсыз
салымдар азаматтарды үнемі жұтатып отырады: осы толып жатқан басқару
орындары оларды жақсы басқара алмай отырғандары былай тұрсын, егер олардың
үстінде бір ғана оның органы тұрғандағыдан да нашар басқарылып отыр.
Төтенше оқиғаларға деген қаражаттар да қалмайды; ал енді осы қаражаттарға
сүйенген кезде, Мемлекет әрдайым кедейліктің шегіне жетеді
Бұл әлі бәрі емес: Үкіметтің күші мен іс-қимылдарының шапшаңдығы заңдарды
орыңдауға мәжбүр етуге, күш көрсетуді болғызбауға, қиянатты жазалауға, алыс
жерлерде шығуы мүмкін бүліктердің алдын алуға жетпейді ғана емес; халықта
да ешкашан көрмейтін өздерінің билеушілеріне, оның көз алдында барлық әлем
сиякты кең-байтак отанына; және ол үшін көпшілігі жат адамдар болып
табылатын өзінің отандастарына бауыр басуы төменгі деңгейде болуы мүмкін.
Әдет-ғұрыптары әр түрлі бір-біріне түбегейлі қарама-қарсы климаттык
жағдайлары бар соншама әр түрлі провинциялардың бәрі үшін бір заңдардын
жарамды болуы мүмкін емес және сондықтан да олар басқарудың бір түрі ғана
болуына жол бермейді. Әр түрлі зандар азаматтар арасында тек бүліктер мен
келеңсіздіктерді туғызады: бір билеушілердің қол астында өмір сүріп және
бірімен-бірі тұрақты қарым-қатынаста бола тұрып, олар бір жерден екінші
жерге қоныс аударуды немесе басқа әдет-ғұрыптарға бағынатын басқа
адамдармен некеге тұрады, нәтижесінде азаматтар олардың байлықтары өздеріне
шынында тиісті ме екенін ешқашан білмейді. Бірін-бірі танымайтын осы
көптеген адамдардың ішінде дарын кемілген, ізгілік белгісіз, күнә жазасыз,
олардың тұратын орнын жоғары басқару бір жерге шоғырландырған. Жұмысбасты
билеушілер ештеңені өз көздерімен көрмейді — Мемлекетті шенеуніктер
басқарады. Міне енді орталық биліктің беделін қолдайтын ерекше шаралар
қажет, себебі оның алыс жерлердегі қаншама өкілдері не оның
бағыныштылығынан шығуға, не оны алуға тырысады; бұл шаралар қоғамның барлык
күшін жұта-ды; енді халықтың бақытына қамқорлық жасауға күш калмайды; оны
қажет болғанда қорғауға күш әзер жетеді; осылайша шамадан тыс үлкейген
организм өзінің ауырлығын өзін басып, іріп-шіриді де күйрейді.
Екінші жағынан, Мемлекет мықты болу үшін өзіне сенімді негіз жасауы керек,
ол оған басынан өткізуге тура келетін күйзелістерге табысты төтеп бере алуы
және онын өмір сүруін камтамасыз етіп тұруға міндетті түрде керек болатын
қайрат-жігерді көтере алу үшін керек. Себебі, барлық халықтарға баз бір
орталыққа бағынышты күш бар, оның ықпалымен олар үнемі бір-біріне карсы
тұрады және Декарттың құйындары сияқты көршілерінің есебінен өз аумақтарын
ұлғайтуға тырысады. Осылайша әлсіздер жуык арада өзінің жүтылып кетуі
алдында тұрады, және кім болса да баскаша сакталуы екіталай, егер де езін
баскалармен белгілі дәрежеде тендікке алып келіп, күш түсіруді барлык жерде
шамамен бірдей етпесе.
Бұдан байкайтынымыз Мемлекетті кеңеюге мөжбүр ететін себеп-тер және оны
тарылуға мәжбүр ететін себептер бар; және саясаткердің дарыны, осы екеуінің
біріншісі мен баскаларының арасынан Мемле-кетті сактау үшін ең тиімді ара-
катынасты табудан көрінеді. Жалпы алғанда, бірінші себептер сыртқы және
салыстырмалы ғана болғандықтан, мәні жағынан ішкі және абсолютті
екіншілеріне бағынуы керек деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.