Нарықтық экономикалық саясаттағы Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік жағдайы
Мазмұны
Кіріспе 3
І Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және нарықтық экономикалық
саясаттың қалыптасуы 5
1.1 Нарықтық экономикалық саясаттағы Қазақстанның экономика-лық және
әлеуметтік жағдайы 5
1.2 Қазақстан Республикасы үкіметінің орта мерзімді бағдарлама-сы және
құрылым мен инвестиция саясаты 12
1.3 Жаңа өнеркәсіп саясатының қалыптасуы 16
II Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде даму
стратегиясы 22
2.1 Қазақстанның 2030 жылға дейін даму стратегиясының эконо-микалық
құбылысы 22
2.2 Қазақстан Республикасындағы агро өнеркәсіптің дамуы 27
2.3 Әлемдік дағдарыстан шығудағы Қазақстанның қосқан үлесі 29
III Қазақстанның әлем шаруашылығындағы орны 32
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыс-тарының
қалыптасуы және дамуы 32
3.2 Қазақстан Республикасының әлем елдері арасындағы экономи-калық 34
жүйесі және оның ерекшеліктері
Қорытынды 39
Пайдаланған әдебиеттер 40
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ күрделі, күрделі және қайшылықты жол.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ежелден қалыптасып қалған шаруашылық
жүйесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік – экономикалық шаралар
өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен
қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта
құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың
ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді. Саяси да экономикалық
еркіндік алған Қазақстан алдында әлемдік тәжірибе мен республикамызға тән
ерекшеліктерді ескере отырып, экономикалық дербес дамудың жолдарын
қарастыру міндеттері тұр.
Қазақтан Республикасының ұлан-ғайыр жері, оның ерекше бай қазыналары,
табиғи экономикалық қолайлы жағдайлары бар. Қазақстанның осыншама байлыққа
ие болуы оның экономикасының дербестігінің негізі болып табылады.
Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет – республиканың
өнірістік ахуалды экономикалық дұрыс баға беру, қолда барды ұтымды
пайдаланудың нақтылы бағдарламасын жасап, технологиясын талдау.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу кезінде бұрынғы
экономикаға тән емес көптеген қиыншылықтар мен өзгерістерге тап болды.
Мемлекетте жаппай дағдарыс көрініс алды. Жоспарлы экономикаға үйренген ел
жаңа өзгеріске өз бетінше, ешқандай дайындықсыз бет бұрды. Нарықтық
экономикаға тән көріністер орын ала бастады. Өнеркәсіптер мен кәсіпорындар
тұрып, теңге тұрақсызданып, инфляция өсіп, жұмыссыздар саны көбейіп, халық
өз уақытында төлемдер мен зейнетақысын ала алмайтын халге түсті. Ел
экономикасы құлдырау шегіне жетті. Осыдан экономиканың негізгі құраушы
бөлшегі мемлекеттің негізгі мақсаты – адам мен адам факторына ерекше көңіл
бөлу, оның еңбекпен қамтамасыз ет. Бұдан экономиканың құраушы бөлшегенің
бірі еңбек нарығы болып табылады 10.186-187б..
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолында салуға бағытталған
қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде
республиканың әлеуметтік экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар
ерекшеліктер бар еді.
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да
болды. Мұнда терілмеген мол мүмкіншіліктер бола тұра өнеркәсіптің дәрежесі
өте төмен болды. Реформаға кірісерде 1987ж. республиканың қоғамдық
табыстарындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта
есеппен 61% болса, Қазақстан 46% қана болды. Қор және капиталды көп
жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді, КСРО да ОЭК,ТМК, химия және
мұнай химия өндірудің үлесіне орташа 9% келсе, Қазақстанда 15% 1987ж еді.
Ал машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27% болса, Қазақстанда 17%
- ке ғана жетті 1987 ж.
Республикада КСРО халқының 6 пайыздан тұрғанмен, Одақ бойынша
өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 пайызы өндірілді. Республика
экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтың
салдарынан адам басына шағатын өнім өте төмен болды.
Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем
еді. Ол өнімдердің 60 процентке дейін республикаға сырттан әкелініп тұрды.
Қазақстаннан жуылған жүннің 70 %, жиналған астықтың жартысынан астамы,
мақтаның, мал терісінің 50% өңделмеген күйінде сыртқа жіберіліп отырды.
Шикізат және жартылай өңделген күйінде сыртқа жіберілген өнім құны 6-7
млрд. рубль болса оны республикалардан тыс жерлерде өңделгеннен кейін қайта
әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Республика бюджетіндегі
кірісте салық айналымының үлесі небірі 9% еді, ал Эстонияда осындай үлес -
45% болатын Қазақстан одақтық қорға республикада дайындалған барлық еттің
33% басқа республикалар 17-19% жіберіп отырды. Осының нәтижесінде
нарықтық қор есебіне бүкіл КСРО бойынша адам басына шаққанда келетін ет
көлемі 42 кг. болса, ол Қазақстанда 32 кг ғана болды. Республикадан
өңделмеген астық пен жүннің салық айналымынан бюджетке түспеген ақша 1,1
млрд. рубльге кеміп отырды.
Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда, Қазақстанның экономикасы
иемдене басқарылып, өндіріс пен мекемелерді алыптандыру бағытында
жүргізілді. Мысалы: Қазақстан өнеркәсібінің 93%-ін одақтық министрліктер
мен түрлі иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 процентке дейіні А
тобындағы өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды мұның өзі экономиканы қайта
құру барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді
қиындата түсті.
Қазақстаннның нарыққа көшуге бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Республикада адам басына шаққанда кіріс болды. Экономиканы қайта құра
бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша тұрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн.
адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 13 ден астамы.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып, ал мұнда қоршаған
ортаның экологиялық былғанышы ғана қалдырылды. Экологиялық жүдеулік жер-
жерде қоюлана түсті. Қазақстанның барлық өнеркәсіп орталықтарында да
ауадағы зиянды заттар тиісті мөлшерден артып кетті. Арал теңізінің ернеуі
13 метр төмендеді, су бетінің деңгейінің 13 суалып қалды, су қорының 60 %
солды. Осылардың салдарынан теңіз суының тұздануы 2,5 есе өсті де ауаға
тарайтын зиянды заттар 5,4 млн.тоннаға жетті.
Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың
монополиялығы, бұйрық әкімшілік басқару тәсілі қор және тауарлардың
жеткіліктігіне қарамастан тапшылыққа, тауар-ақша тепе-теңінің бұзылуына,
қайта-қайта бөле берудің тууына, мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты.
І Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және нарықтық экономикалық
саясаттың қалыптасуы
1.1 Нарықтық экономикалық саясаттағы Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік жағдайы
Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделігі де, ұзаққа созылатындығы да осы
себептерден болып отыр. Сондықтан Республика ерекшеліктерін ескере отырып,
нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды. Нарықты қалыптастырып орнықтыру соңғы
жылдардағы тәжірибе көрсеткендей, күрделі де қайшылықты жағдайларға
соқтырды.
1990 жылы желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын
тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы қолданды. Бұл бағдарламада
нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу,
республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын
қалыптастыру шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.
Дағдарысқа қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете
жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші бағдарламада
экономиканы тұрақтандырып, нарыққа өту кезеңінде 1992-1995 ж.ж. алғашқы
кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
- мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсенді жүргізу;
- тұтыну нарқын тауарлармен қанықтыру;
- республиканың әлем шаруашылығына енуі;
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген
экономикалық саясатты белсенді жүргізуге, инфляцияны мүмкін болғанынша
төмендету өндірістің құлдырай беруін тоқтату, оны өркендете беруге жағдай
жасау, халықтың әлеуметтік нәзік жағына нарық кеселінің салдарын жеңілдету
мәселелері топтастырылған.
1996-2005 ж.ж. барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың
толық механизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың
барлық түрлерін де қалыптастыру;
- экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен
қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
- жаңа технологияны игеріп Экология жайында жан-жақты жасалған
бағдарламаны іс жүзіне асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз
ету;
- отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.
5-7 жылға арналған үшінші кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде
Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы
мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі
өнеркәсібі озық елдер қатарында қосылуы көзделген. Қазақстан экономикасының
нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік салаларда дағдарысқа ұшырау
жағдайында жүргізілуде, мұның өзі көптеген тысқы және ішкі себептерге
байланысты болып отыр .
Біріншіден Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және
оның аймақтарымен шаруашылық байланыстардың бұзылуынан өндірістің
құлдырауы, 60%-ке төмендеуі КСРО-да бірыңғай халық шаруашылығына енген
алыптардың шаруашылық байланыстарының үзілуінен болып отыр.
Қазақстан Республикасында 1993 ж. 1992 жылмен салыстырғанда өндірілген
ұлттық табыс – 14,8%, өндіріс құралдарын өндіру -12% төмендеді.
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де мекемелерде
де, халықта ақша болмай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік кәсіпорындары
өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді. Сөйте тұра көптеген
қаржыны несиеге алды, бюджеттен қарыз сұрады. Мұның өзі қарыздарын өтей
алмауға әкеліп соқты, ал қарыз болса өте берді.
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды – олар әскери өндіріс кешенінің,
армияның өндіріс емес салалардың республика меншігіне көшуі, ал мұның өзі
мемлекеттік бюджеттің шығыс жағын көбейте түсті.
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД
елдерімен экономикалық байланысты реттеу болмағандығынан, шекараларымыздың
ашық болуы қаржы несие саясатымызда салық төлемінде. Баға қоюда,
лицензиялық ереже ендіруде т.б.қателіктер жіберілді. Осы себептер ақша
эмиссиясының өсуіне әкеп соқты .
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы
жағдайды қиындатып,халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп жіберді.
Экономикалық өсудің тежелуі еңбек өнімділігін әлсіретіп, еңбекті
пәтуәсіздікке айналдырды т.б.
Қазақстан Республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық ғылыми-
техникалық және сауатты салмақтары, экономикалық географиялық тиімді
орналасуы нарыққа жетістік пен көшуге әсер етті. Сыртқы байланыстарды да
дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының
мынандай міндеттерін шешу қажет:
1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген
бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналары,
материалдық және финанс қаржы мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 жылғы жарлығы
бойынша одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиалдары
Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың
мүмкіндіктері республиканың меншігі болып табылады.
2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекеттік мүлік,
инвестиция комитеті, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі және
олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
жүргізіледі.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты – жанды және таза
бәсекеге қол жеткізу үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау
шаруашылыққа иелік жасаудың сан-салалы түрлерін ұйымдастыру. Мұның өзінде
бір-біріне қайшы келетін, бірақ ат бір-бірімен тығыз байланысты екі
міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын мемлекеттік меншікке
иелендіріп, әлеуметтік әділдікті жүзеге асыру; екіншіден нарық сипатына сай
келетін осы замағы шаруашылыққа тиімді иелік жасай алатын жеке меншік
топтарын құру.
Республикада мемлекеттік меншікті жекешелендіру мемлекет меншігінен
айыру және жекешендіру ұлттық бағдарламасына сай мынандай бағыттарда
жүргізіледі:
- ірі және бірегей мүлік кешендерін дар жобалар бойынша жекешелендіру;
- орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындарын 200 адамға дейін қамтитын міндетті түрде
жекешелендіру жүргізу;
Негізінен 1993 жылы аяқталған бірінші көзеңде сауда және қызмет
көрсететін ұсақ кәсіпорындарды жекешелендіреді. Шағын кәсіпорындары жұмыс
істейтіндердің саны 200 адамға дейін алдын ала акционерлік қоғамдарға
айналдырмай тұрып жекешелендіреді. Қазақстанда 1993 жылдың соңында
экономиканың түрлі салаларындағы 9 мыңдай кәсіпорындары жекешелендіреді,
олардың 21% жеке меншікке берілді де, 57% акционерлік қоғамдарға
айналдырды. Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру жұмыс істейтіндер
саны 200-ден 5000 адамға дейін мынандай жолдармен жүргізіледі.
- Республика халқына жекешелендіру және жекешелендіру инвестиция-лық
купондар ЖИК беру;
- Инвестициялық жекешелендіру қорлардың жүйесін ИПФ жасау, оларды
құратындар мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен заңды жақтар.
ЖИК-терді есептеу, айналдыру және пайдалану тәртібі Қазақстан
Президенті бекіткен арнаулы ережеде белгіленген.
Ірі және бірегей мүлік кешендері жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан
асса өнім шығаратын немесе ерекеше маңызды жұмыстар атқарса, сол сиқты
мемлекеттік инвестициямен Қаржы министрлігі басшылығы мен жасалған дара
жобасы мен жекешелендіріледі. Олар белгілі бір инвесторларға келісім шарт
бойынша сату акциондарында немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау
жолымен, сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіреді
Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге ҚР-ның
қолданып жүрген заңдылықтарына, үкімет аралық келісімдерге және шарттарға
сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі құқықтық агенство тиісті лицензия
бергеннен кейін қатысады. Мұндайда сатылатын кәсіпорындарының бағасы ұлттық
және шетелдік валюта әлеміндегі ұқсас кәсіпорындарының бағасы мен жұмыс
дәрежесіне сәйкес бағаланады. Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар
жекешелендіруге Қазақстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен Қаржы
министрлігі белгіленген дара жобарлар мен, қатысу тәртібі мен ережелері
бойынша қатысады. Жеккешелендіруден түскен қаражат мемлекетмееншігіне
алынады да, арнаулы есепте болады және мынандай шығындарға жұмсалады:
- мемлекеттің ішкі неиелерін қарыздарын төлеуге;
- халықтың жете қамтамасыз етілмеген және әлеуметтік жағынан
қолданылмаған тобына жәрдем беруге;
- жұмыссыздарға жәрдем беруге және кадрлар даярлауға т.б.мақсатарға
жұмсалады.
3. Банк жүйесін қайта құру Респуликада банк және банк қызметі туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы банк жүйесі құрылған
Жоғары сатыда ҚР Ұлттық банкісі тұр, барлық қалғандары олардың меншігінің
ұйымдасу – құқық түрлеріне қарамастан банк жүйесінің екінші төменгі
деңгейіне жатады.
1996 жылдың басында республикада 170 астам банк жұмыс істейді, оның
үшеуі толық мемлекеттік.
Эксимбанк ірі экспорт – импорт операцияларымен және әдетте үкімет
кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялық несие
береді.
Жилстройбанк – Тұрғын үй құрылыс банкісі – құрылыс компанияларына
қаржы қорын бөледі.
Халық банкісі негізінен республика халқына қызмет етеді, мұның 4
мыңнан астам агенттігі бар.
Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер және басқа міндетті талаптар
белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және
жазалау шараларын салу арқылы барлық қатаң бақылайды және реттейді. ҚР
Ұлттық Банкісі түгел банк жүйесін жақсарту мақсатымен және клиенттерін
қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете алмайтын, сапалы қызмет атқара
алмайтын, банк менеджентті дамытпайтын осал банктерді ығыстыру үшін қатаң
саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі республика валюта қорын қалыптастыру
міндетін атқарады. Қазақстан жерінде барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеге
жүргізіледі.
Негізінде жеке меншік капиталы бар коммерциялық банктер ішінде
ірілері: Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық қоры (01.01.95) 1
млрд. теңгеден астамға жетті, оар қаржы нарығының 70% дейін қамтыды.
ҚР банкаралық валюта биржасын, өкіл банктерді және айырбас пунктерін
біріктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде. Валюта биржасына бар
валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика
инвесттеріне (күрделі және қаржы бөлушілерге) кең өріс беру міндеті
қойылған.
Бірқатар шетел банктері Қазақстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995
жылдың басында өкіл банкілердің саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде
корреспондент есебін ашуға құқық алды. АҚШ, Англия, Франция, Германия,
Жапония, Швейцария және басқа елдердің орталық және коммерциялық
банктерімен тұрақты байланыс жүргізеді.
Осымен қатар халықаралық қаржы мекемелері мен халықаралық банктерімен
қарым-қатынас жүргізіледі, олар: Әлем, Европа, Азия, қайта құру және даму
банктері, ХВҚ (халықаралық валюта қоры)
ҚР Ұлттық банк бекіткен Валюттік операциялар жүргізу ережесі бойынша
өкіл банктер және айырбас пунктері арқылы жүргізілетін барлық валюттік
операциялар заңды деп саналады. Республикада валюта нарығын дамыту мақсаты
мен әкеп беретін түскен табыстың 50% өкілді банктердің клиент-
экспортерлерінің тапсырмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта
биржасы арқылы сатылады.
Заң күші бар Банкілер және ҚР банкілер қызмет туралы ҚР
Президентінің Нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші
инвеститциялық банкілерге өздерінің әрекеттерін материалдық өндіріс
өрісінде жүргізілетін шаруашылық субъектілердің қорына бірігуге рұқсат
берілген. Бұл болса, бағалы қағаздардың екінші нарық өрісін, инвеститциялық
және жобалы қаржыландыруды ұйымдастыруға кең орын береді.
4 Қаржы және ақша-кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын
жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6 % деңгейінде.
Алғашында бюджет тапшылығын жою үшін салық базасын ұлғайту және
шығындарды шектеу саясаты жүргізіледі, бұл өндірістің құлдырауына,
кәсіпорындарының салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте
дағдарысқа әкеп соқты
Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауапкершілік енгізуге, жарнама
салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке
адаамдарға салық ауырпалығын жеңілдетуге бет бұру саясаты қолданылады.
Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғарыға құруға бір каналды сорап
негізге алынған. Бюджет және валюта қоры облыстардың жарнама төлеуінің
тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа ену
жағдайларын ескеріледі.
Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден қаржыландыру үшін ең алдымен
кепілді құқық негізінде ішкі және сыртқы қарыздарды пайдалану ұйғарылған.
Сыртқа қарыздар алудың ақиқаттылығы біздің табиғи қоғамымыздың орасан
молдығына және қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға
негізделінеді.
Ұзақ мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін анықтау
мақсаты мен объектілердің және шаралардың техникалық-экономикалық дәлелі
(ТЭД) анықталынады, онда мына мәселелер қамтылады;
- инвестицияларды іске асырудың мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін
аудандардың және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы
мәліметтері және негізгі жағдайы;
- қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық,
еңбек қорлары мен қамтамасыз ету;
- күрделі қаржының көлемі, өндірістік әректтен түсетін пайданың
болжанған мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және
т.б.
- Ұзақ мерзімді несие беруді дайыдағанда несиені қайтарып беру
кепілдемемен қамтамасыз ету мақсаты мен мынанадай құжаттар
тапсырылады:
- Қарыз алушының кепілдік міндеті (кепіл шарт). Бұл құжат бойынша
қазіргі заңдарға сәйкес несие сомасын және несие процентін
төлеуге болады.
Несиені қайтару жөнінде кепілдеме құжат – банк және кепілдемеші
аралығындағы шарт. Кепілдемеші – төлем қабілеті бар кәсіпорындар, ұйымдар,
банктер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы басқа банк
шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуін кепіл шот есебі ашылған
банк үшін.
Сақтандыру шарты, қарыз алушының несие қауіп қатеріне өз еркімен
сақтандыруды, яғни сақтандыру туралы мәмілені дәлелдейтін сақтану ұйымының
полис (куәландырма) құжаты.
Кепілдік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге несие беруде жұмыс орнынан
алынған және нотариус куәландырған құжат.
Залалды және пайдалылығы төмен кәсіпорындар жөніндегі (дотация
жойылуына байланысты) экономиканың қаражат – экономикалық сауықтыру үшін
оларды сауықтыру және банкрот деп жариялау туралы ұсыныстар дайындалуда.
Ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның
жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру агенствосына жүктелген.
5. Инфляция, бағаның өсуі, өндістің құлдырауы және банкроттық
жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің
құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік
қорғауға тиімді жүйе құру қажет.
Осы себеппен жұмыспен қамту әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту және
еңбекақы төлеу жүйесін реформалау мәселелерін шешу қажет.
Жұмысшылар, қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасында еңбекақы
деңгейін реттеу ұжымдық шарт және тарифтік келісім арқылы жүргізіледі.
Мемлекет азаматтарға минимум әлеуметтік норматив негізінде анықталған
тұтыну деңгейіне кепілдік береді осыған байланысты минималды еңбекақы шегі
белгіленеді.
Қолайсыз әлеуметтік төлеу жүйесін қарапайым және түсінікті жүйеге
ауыстыру мақсаты мен әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруды
орталықтандыруға шек қою көзделген. Мемлекет деңгейінде белгілі мемлекет
қолдау минимумы тағайындалып, ал аймақтарда халықтың әлеуметтік әлсіз
топтарына көмек мәселесі жергілікті бюджет көлемінде шешіледі.
Зейнетақыға жеңілдік беруді ретке келтіру және міндетті ерікті
зейнетақыға сақтық жүйесін ендіру жұмыстары жүргізілуде. Келешекте үш
сатылы зейнетақы жүйесі қалыптасады. Бірінші сатысы – ол мемлекет кепілдік
берген кепілді зейнетақы, екінші – зейнетақы сақтық қорынан берілетін
зейнетақы, үшіншісі – мемлекетке жатпайтын зейнетақы қоры ұйымының шот
есебінен берілетін зейнетақы. Үкімет 1995 жылы екі қаулы қабылдады
біріншісінде әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын жекешелендіруге әкелуге
ұйымдастыру әрекеттерді дайындау тәртіптері анықталған, екіншісінде –
әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын кәсіпорын балансынан жергілікті
әкімшілік балансына аудару тәртібі белгіленген.
Осы қаулыларды орындау үшін аймақтық коммиссиялар құрылуда, олар
аударатын салаларды дайындауды қамтамасыз етіп, жергілікті әкімшілікке
беруге жататын объектілердің аудару мерзімдерінің кезектілігін анықтайды.
Жыл сайын жергілікті әкімшілік басшылары ҚР Қаржы минитрлігіне және
тиісті салалық министрліктерге жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға
Мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.
ҚР экономикалық Министрлісі мүдделі министрліктер отандық және шетел
кеңесшілерінің қатысуымен жасалған Әлеуметтік салаларды кәсіпорындарынан
бөліну Мемлекеттік Стратегиясы жобасын дайындап Үкіметке талқылауға
ұсынды.
6. Республиканың сыртқы экономикалық әрекетіне әлем нарығына енуде
толық еркін дербестік алуда.1.148-159б.
Әлеуметтік бағдарланған экономиканы құру үшін мүмкіндігінше өркиетті
нарықтық қалыптастыру керек. Сонғысының орнын алуы үшін дүние жүзілік еңбек
бөлінісінде бәсекелестікке қабілетті экономикасы бар мемлекет атануымыз
қажет. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін индустриалдық-инновациялық
стратегияға сай сервистік технологиялық келешегі жоғары салаларды дамыту
көзделгені белгілі 7. Өндірістік кластерлер жасау, мұнайхимияны дамыту
инвестициялық құрылымдарыц өңдеуші салаларды бағыттау, жаңа технологияларды
тарату сияқты салалар қолға енді алына басталды. Кластерлер деп аталатын
технологиялық өзара тығыз байланысты және бәсекелестік қабілетті өнеркәсіп
топтарын құрмай отандық экономикамыздың әлемдік нарыққа келешегі жоқ
екендігі 1996-1997 жж бері айтылып келді 8.
Бүгінгі уақытта перспективті жеті кластер анықталған. Олар туризм,
тамақ өнеркәсібі, мұнай газ саласындағы машина жасау, мақта-мата
өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету, металлургия, құрылыс
материалдары. Жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсуі, инфляция қарқынының төмендеуі,
ресми жұмыссыздықтың азаюы сынды макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша
елеулі жетістіктерге жеттік. 1999 жылдан бері олар тек оң сипатқа ие. 1999-
2005 жж. аралығында ЖІӨ өсуінің орташа жылдық қарқыны 9-10 пайызды құрайды.
Инфляцияның жылдық деңгейі 1999 жылғы 13,2 пайыздан 2005 жылы 7 пайызға
дейін төмендеген. Ресми жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді тұрғындар
санына шаққанда, сәйкесінше 14 пайыздан 8,6 пайызға түскен. 2004 жылы
өндіруші саладағы өсу 12,7 пайызды құрады. 2005 жылдың көрсеткіштері
позитивті болатыны анық. 9.22-23б.
1.2 Қазақстан Республикасы үкіметінің орта мерзімді бағдарламасы және
құрылым мен инвестиция саясаты
Экономикалық реформаның бірінші және екінші бағдарламалары республика
рубль аймағында болғанда жасалған.
Қазіргі кезде көптеген өзгерістер енді, олар реформаның қағида
жағдайларын түпкілікті өзгерту қажетін туғызды. Оған себеп болған
жағдайлар:
- КСРО-ның ыдырау және Қазақстанның Әлем шаруашылық кеңестігі дербес
мемлекет ретінде өздігінен енуі;
- ҚР жерінде 1993 ж. 15-қарашада айналымға ұлттық валюта – теңге енуі,
ол қағаздан және металдан шекілген әр түрлі бағалы купюрдан тұрады;
- экономикалық реформалардың халықаралық тәжіребиелері талданып және
ескеруге алынды. Сонымен қатар, өзімізде кейбір тәжірибе пайда болды;
- ресми мәлімет бойынша макроэкономика жағдайы жақсаруда. Егер де
1993 ж. алдыңғы жылмен салыстырғанда баға 30 еседен астам өссе, 1995 ж. бұл
көрсеткіш тек 1,6 есе өсті. Ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) және өнеркәсіп
өндірісінің құлдырауы саябырлады, тиісінше 9 және 8% түсті, ал бұрынғы
кезеңде 25-27% еді;
- салық салуда, бюджет өрісінде, кеден жүйесінде жаңа т.б. әрекет
салаларда норматив-құқық негіздері жетілуде.
Бірақ, әлде де болса экономиканың негізгі салаларында дағдарыс
құбылысы, өндіріс құлдырауы жойылған жоқ, республика халқының тұрмыс
деңгейі төмен болуда, осы себептен экономикалық реформаның жаңа кезеңіне
аяқ басуға алдын ала жағдай туғызу керек. Бұл жағдайда еліміздің Президенті
Нұсқауымен бекітілген “ҚР Үкіметінің 1996-1998 жж. Реформаны тереңдету
әрекеті бағдарламасы” жасалды. Оны кейде ҚР Үкіметінің орта мерзімді
бағдарламасы деп атайды.
Бағдаламаның негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттары мынадай:
- мемлекттік және кәсіпорындар қорларының есебінен, халықтық
жинақ ақшасы, акционерлік және несие капиталдары пайдалану
негізінде өнеркәсіптің құрылымын қайта құруға белсенді кірісу;
- ОЭК және шикізаттар салаларында өндіріс құлдырауына тыйым сал,
ішкі және сыртқы нарықта өнімдердің бәсекелесу қабілеті және
сұранымы бар өңдеу салаларында өндірісті жандандыру;
- Тұрғын үйлер салу, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды
дамыту ауқымдарын өрістету;
- Агралық салада жағдайды тұрақтандыру.
Өндірістің материалдық өрісінде негізгі көңіл құдырауды саябырлату
шараларын қолдануға және тұрақтандыруға, сұранымы жоғары өнімдер шығаруға
Қазақстанның экономикалық салмағын нақты қалыптастыратын келешегі мол
өндірістік әрекеттер түрлерін жандандыру және дамыту жағдайдарын туғызуға
бөлінеді.
Әлеуметтік саясат тек ғана сақтану міндетін атқарып қоймай сонымен
қатар, экономикалық реформаның іске асырылуына, онда бұқара халық
топтарының неғұрлым белсенді қатысуға ынталандырады.
Экономика және сауда министрлігі аймақтарда 1996-1998 ж.ж. тереңдету
бағдарламасының қалыптасуы үшін үлгілі әдістемелік ұсыныс жасады.
Ұйымдастыру жағынан жергілікті және орталық мемлекеттік басқару
ұйымдарының қарым-қатынастарын байланыстыру және реттеу жұмысын Үкімет
бастығы Кеңсесінің территорияны дамыту Бөлімшесі жүргізеді
ҚР Президенті тапсырмасы бойынша Экономика және сауда министрлігі
экономиканың 5 және 15 жылдарға арналған даму индиактивтік жоспар жасалуда.
1996 жылдан бастап барлық экокомикалық бағадарламалар Республиканың
әлеуметтік-экономикалық даму индиактивтік жоспардың құрамында жасалынады
1.159-161б..
Құрылымдық қайта құрудың мәні негізгі көңілді басымдығын жоғалтқан
салалардан, әлеуметтік-экономиаклық міндеттерді орындауға мүмкіншілік
туғызатын салаларға бөлу.
Құрылымды өзгертудің маңызды аспабы ол инвестициялық саясат, өйткені
мемлекет күрделі қаржыны салалар арасында бөлу арқылы халық шаруашылық
салаларының құрылымын реттеп отырады.
Мемлекеттің инвестициялық саясатын стратегиялық мақсаты – құрылымдық
қозғалыстар арқылы ұлттық экономикалық тиімді қалыптастыру, сапалы жаңа
техника және технология негізінде өндірісті құрал жабдықтар мен қамтамасыз
етіп, қазіргі тілекке сәйкес өзгерту. Мамандардың пікірі бойынша,
Қазақстанның дағдарыстан шығуы үшін жыл сайын 3-4 млрд. АҚШ доллары
мөлшерінде инвестиция қажет, оның 75% шикізаттар өндіретін салалардың
дамуында кетеді. Бұлар мұнай, газ, металлургия, отын өнеркәсіптерінің
шығаратын салалары.
Нарыққа көшу кезеңінде республиканың инвестиция өрісінде екі жағдай
пайда болуда: бір жағынан инвестиция қорының тапшылығы және шаруашылық
субъектілерінің инвестициялық әрекетке ынталылығының түсуі; екіншіден
күрделі қаржыны тиімді жүзеге асыруға қажетті жағдайлардың жоқтығы.
Бұған себеп болғандар: ұлттық табыстың өсу қарқынының төмендеуі,
республика территориясының көптеген жерлерінің жеткіліксіз иегерілуі, еңбек
қорының шашыраңқы бөлінуі, жаңа өндіріс орналасқан жерлерде инфрақұрылымның
жоқтығы. Осының бәрі инвестициялық процестің тиімділігін төмендетеді.
Бұл жағдайда құрылымды өзгерту бағытында мемлекеттік саясат мынандай
міндеттерді шешуді көздейді ең алдымен халықтың мұқтаждығын мүмкіншілік
деңгейде қанағаттандыру – олар азық- түлік, халық тұтынатын заттар тұрғын
үй және т.б; халықты неғұрлым орынды, толық жұмыспен қамту; инвестициялық
белсенділіктен кейінгі кезеңде кең дамуына алдын ала қажет жағдай туғызу.
Инвестициялық қорларды шоғырландыру және күрделі қаржылардың
тиімділігін арттыру мақсатында тез арада әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешетін, шығындарды қысқа мерзімге қайтаратын озық салаларды
дамытуды ынталандыру қаже.
Қазақстанда озық салаларға мыналарды жатқызуға болады:
ОЭК, ол халық шаруашылығының барлық және әлеуметтік өріске энергия,
отын көзі ретінде өте маңызды роль атқарады. Әсіресе мұнай, газ,
өнеркәсібінің маңызы зор, бұл сала мемлекеттік валюта қорын айтарлық
көлемде толтырады;
ТМК – бұл кешен қазіргі кезде негізіне экспорттық өнімдер шығарады;
АӨК – мұнда еліміздің экономикалық салмағының 40% - іне дейінгі
топталған және халықты азық-түлікпен өнеркәсіпті шикізаттармен қамтамасыз
етеді.
Халық тұтынатын тауарлар шығаратын өндіріс тұтыну нарығын толтыратын
негізгі көз.
Жол құрылысы ҚР жоғары сапалы автомобилі жолдарын салу жұмысын түбінен
шешіп республиканың аймақтарын облыстарын басқарады. Алдымен жоғары
дәрежелі жол, содан соң тұрғын сілімдерін және өндіріс объектілерін салу
қажет.
Үй құрылысы, әсіресе ауылды жерлерде үй құрылысын кеңінен дамыту
қажет. Ірі және өте ірі қалаларда халықтың шектен тыс шоғырлануынан құтылу.
Республикада 57 шағын және орта көлемді қалалар бар, бұл Қазақстандағы
қалалардың 68% сатамы, оларда 2 млн. халық тұрады.
Бұрынғыша инвестициялық процесті қаржыландырудың негізгі көзі
кәсіпорындардың және мекемелердіңменшік қаражаттары болуда. 1996 жылы
бірінші тоқсанындаоар бүкіл күрделі қаржы көлемінің 96% астамын, ал кейбір
аймақта 100% құрды. Инвестицияның абсалюттік көлемінің қысқаруы өндірістің
құлдырауына байланысты.
Инвестициялық әрекеттің жағдайын зерттеу меншікті жекешелендіру
шараларын жүргізу және ұқсас шаруашылық құрымын қалыптастыру әдірме
инвестициялық қорларды бөлуде барабар өндірістер мен нығайтылмағаннын,
сондықтан меншіктің жаңа түрлерінің ұдайы дамуына қозғалыс бермеуін
байқатады.
Қорлануға және сонынан инвестиция ретінде пайдаланатын жинақ және ақша
мәселесі кенет асқындады. Кәсіпорындардың және халықтың қаржылары негізінен
күнделікті мүддеге жұмсалуда.
Республикада экономикалық құрылымын қайта құруды жетілдіру және
инвестициялық әрекетті жандандыру үшін аймақты бар қайта құру және даму
Банкісі ашылды. Онда кәсіпорындардың инвестицияға арналған қаржылары
жиналады. ҚР экономикасын өзгерту туралы ҚР Заңы қабылданды. Заң бойынша
ол мемлекеттік қор болып саналады. Оны құрудың мақсаты тиімді, әлеуметтік
бағытталған нарықтық экономика қалыптастыру және әлем нарығындағы оның
бәсекелесу қабілетін өсіру үшін жүргізіліп жатқан экономикалық реформаны
инвестициялық қолдану.
Қордың негізгі міндеттері:
- өндіруші салаларды алдымен дамыту негізінде экономиканың құрылымын
өзгертуді қамтамасыз ету және шикізаттар өндіруден шығуы;
- республиканың экспорттық және өнеркәсіптік салмағын көтеру;
- экспорттың және импорттың орынын басатын өндірістерді дамыту үшін
мемлекетттік бағдарламаларды іске асыру;
- тау-кен металлургия, химия-орман, мұнай газ кешендері кәсіпорын-
дарын әр тараптандыру және әскери өнеркәсіп кешені (ӘӨК) кәсіпорындарын
әскери өнім өндіруден азаматтық өнім өндіруге көшу;
- жаңа технология, техникалық жабдықтар және материалдар шығару,
оларды экономикаға тиімді өндіру;
- тұтыну нарығын азық – түлік пен және халық тұтынатын тауарлар ен
толықтыру,тұрғын үй нарығын құру;
- жастарды және жеке кәсіпкерлерді қолдау және қорғау;
- инфрақұрылымдық салаларды және түгел экономиканың тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз ететін жалпы жалпы мемлекеттік маңызы бар салаларды
дамыту;
- дайын, бірақ та қажеттелінбеген өндіргіш күштері медицинаны және
фармацевтикалық өнеркәсіп орындарын жаңарту және жаңадан салу.
- инвестицияны жандандыруды дамыту мақсаты мен шетел капиталын тарту
үшін көптеген экономикалық шаралар қолданылуда. Шетел инвестициясы туралы
ҚР Заныңа өзгерістер енгізілді, шетел капиталын арттыру және пайдалану
бағытында Мемлекеттік бағдарлама аяқталуда Инвесторларлардың құқығын
қорғау туралы Заңнын жобасын құру басталуда, ҚР Салық кодексінде
өзгерістер енгізілуде және т.б. Әзірше республика экономикасына жұмсалған
күрделі қаржының жалпы көлемінде шетел капиталының үлесі 4% төмен.
Қазіргі кезде жаңа құрылыс жобаларын іске асыруға және жұмыс істеп
жатқан кәсіпорындарын жаңғыртуға инвестиция жетіспеуде. Қазақстан жерінде
отандастар және шетелдік серіктестерге инвестиция жасауына 35-тей жобалар
ұсынылуда.
Олардың ішінде ОӘК-де ірілері Атырау, Ақтөбе, Қызылорда және Қарағанды
облыстары жерлерінен өтетін Батыс Қазақстан – Құмкөл мұнай құбырларын
салу жобасы, бұған 70,1 млн. АҚШ доллары көлемінде несие қажет. Бұл жобаны
орындауда Ортақ кәсіпорындарын ұйымдастыруға болады. Қазақстан жағынан ҚР
Энергетика және табиғи қорлар Министрлігі серіктес бола алады.
Металлургия кешенінде – Шалқия қорғасын мырыш Артемовск мыс- мырыш кен
орындарын дамыту, ол үшін біріншісіне 110 млн., екіншісіне 170 млн. АҚШ
доллары қажет.
АӨК де несие қажеттілігі 10 млн. АҚШ долларына тең ұннан істелетін
тағам комбинатын кеңейту жобасы ұсынылады. Мұнда да Ортақ кәсіпорындарын
ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Қазақстан жағынан Астық Мемлекеттік
акционерлік қоғам (МАҚ) серіктес бола алады. Ленгер қаласында несие
қажеттілігі 17 млн. АҚШ долларына тең балаларды тамақтандыратын цехы бар
азық концентрат заводы.
Транспортта несие қажеттілігі 20 млн. АҚШ долларына тең автомобиль
транспортымен халықаралық жүк тасымалдау жобасын ұйымдастыру және Ақтау
теңіз портын жаңарту жобары ұсынылады.
Қазіргі кезе Қазақстанда 800-ге жуық инвесторлар бар, олар өздерінің
жұмыс істеген мерзімінде республика экономикасының щамасы 2 млрд. АҚШ
доллар қаржы жұмсады. Ал республика инвестициялық қажеттілігі жылына 4
млрд. АҚШ доллары шамасында.
Сараптаушылардың бағалауы бойынша әлемде 1,5 трлн. доллар шамасында
инвестицияға пайдалануға болатын қаржы бар. Оларды кәсіпкерлер үшінші
әлемдегі мемлекеттер және бұрынғы кеңес үкіметі құрамында болған
мемлекеттер экономикаларына инвестиция ретінде жұмсай алады.
Әлемдік капитал нарығында инвестицияға сұраныс өсуіне байланысты
реципиент – мемлекеттер арасында оны алуға бәсекелестік те өсуде.
Республика экономикасында шетел капиталын тарту шетел кәсіпкерлеріне
мынандай жағдайлар жасау қажет:
- ұзақ мерзімді саяси және ұлтаралық тұрақтылық орнату;
- инвесторларға өзара шартты өзгертпейтін жағдайды қамтамасыз ететін
тұрақты заңдар қабылдау;
- капиталды мүлтіксіз кедергісіз әкелуге және шетке шығаруға жағдай
жасау, теңгенің кез келген шетел валютасына еркін айырбасталымда болуы;
- шетел инвестициясын тарту мәселелерін шешу кезінде төрешілікті, кең-
сешілікті жою және т.б.
Шетел инвестицияларын пайдаланудажаңа заңды жолмен реттеу шетел
инвесторларын тағамы негізінде жеңілдік және қолайлы жағдай жасау жүйесі
қарастырылған. Жеңілдік аталатын инвесторларының тізімі ҚР Президенті
бекітеді.
Әлемдік тәжірибеде жеңілдіктер үш жылда жеті жыл мерзіміне дейін, ал
пайданың 20-80% шетке шығаруға рұқсат беріледі. Қазқстанда жеңідік 10 жылға
беріледі. Сонымен заңды ұйымдар алғашқы 50 жылдың ішінде пайдадан салық
төлеуден босатылады, ал келесі бес жылда салық 50% төмендеуі мүмкін.
Шетел инвесторлары үшін тағы бір маңызды мағына ол республикада арзан,
професионалды жұмыс күшінің молдығы.
Жақын арада инвестицияда негінен тамақ, жеңіл және өңдеу
өнеркәсіптерін, туризмге, кейбір құрылыс, электроөнеркәсібіне жұмсалатын
болады.
Құрылымдық және инвестициялық саясатты іске асыру ҚР экономикасын
сапалы даму кезеңіне көшіруіне себеп болады, оған біршама макроэкономикалық
тұрақтылық және инфляция сатысынан инвестиция сатысына шығу сипатты. 1.159-
166б.
1.3 Жаңа өнеркәсіп саясатының қалыптасуы
1995 жылы сәуір айында ҚР Министрлер Кабинеті Экономика және сауда
министрлігінің (қазір экономика және сауда министрлігі) жасаған 2000 жылға
дейін өнеркәсіп саясатты Консепциясын және оны өнеркәсіп салаларында терең
өңдеуші және бәсекелік қабілеті бар өнімдер шығаратын ғылымға сыйымды
жоғары технолиялық өндіріс құру жолымен іске асыру бағдарламасын бекітті.
Концепция мынадай екі жағдайды ескереді: біріншіден, Қазақстанда қуатты
көпсалалы, өзін тең ұстаған және бәсекелік қабілеті бар өнеркісіп
комплектісін қалыптастыру; екіншіден, өндіріс құлдырауымен, инвестиция
дағдарысымен, кәсіпорындарының және халықтың сатып алу қабілетінің
төмендеуі себебімен сипаталатын нарыққа өтерде нақты жағдайды ескерту.
Өтпелі кезеңде әсіресе халық шаруашылығының негізі салаларында қатаң
мемлекеттік реттеу міндетін орнату қажет себебі негізгі салалардың бірнеше
кәсіпорындарында инвестициялау табыс алу арасындағы мерзім 10-15 жылға
созылады.
Концепцияда мемлекеттік реттеудің мынандай шаралары белгіленген:
- Құрылымды қайта құруды жүзеге асыру, өндірісті техникалық тұрғыдан
жетілдіру;
- Өндісті монополидан айыруды одан әрі жүргізу және шетел капиталын
белсенді тарту;
- Жекешелендіруге жеделдету және шағын және орта бизнесті қолдау;
- Экспорт және импортты валюта арқылы бақылау;
- Банкротты жариялау және таңдамалы сауықтыру жүргізу;
- Салық салуды жетілдіру және мемлекетаралық байланыстарды дамыту
Құрылымды қайта құруды жан-жақты үш жолмен жүргізу көзделген; олар
салааралық, ұдайы өндіріс және ұйымдастыру жолдары.
Саларалық жол беруші кезекте экспорттық мүмкіндігі бар және
республиканың экономикалық, ғылыми-техникалық, технологиялық әулеттілігін,
оның экономикалық қауіпсіздігін және ресурстарды сақтауды қамтамасыз ететін
салаларды дамыту көздейді.
Ұдай өндіріс жолы мемлекеттік өндірістің шикізаттар өндіруге
бағытталғанын жоюда, дайын өнімдер шығаратын салаларды қолдауды, қазіргі
заманға сай жабдықтарды және технологияларды жедел енгізуді, өндіріс
шығындарын төмендетуді көздейді.
Ұйымдастыру жолы пайда болып табылатын және бәсекелік қабілетті
өнімдер шығаратын өндіріс ұйымдастырудың барлық түрлерін дамытуды көздейді.
Олар акционерлік және холдинг компаниялары, қаржы-өнеркәсіп корпорациялар
және ұлтаралық корпарациялар.
Концепцияда шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындарымен қызмет
көрсету жолымен дамуына жаңа баптары ескерілген. Ол келесі дәлелдерге
негізделген: біріншіден, тек ірі кәсіпорындардың ірі инвестицияларды және
күрделі технологияларды иегеруге мүмкіндігі бар; екіншіден, шағын және орта
кәсіпорындары нарықтық өзгеріп отыратын конъюктурасын және ұсақ өнімдерді
аз шығынмен шығаруға тез бейімделетіні.
Ірі кәсіпорындарының шағын және орта кәсіпорындарымен өзара және
тиімді одақ құруына жету, тек егер де бірнеше шағын кәсіпорындары ірі
кәсіпорындарының жетегімен және олардың тапсырмасымен жұмыс істеуі мүмкін.
Қазақстан жерінде әскери- өнеркәсіптік кешенінің (ӘӨК) кәсіпорындары
көп, оларда ең жақсы материалдық-техникалық жабдықтар, ой өрісі және еңбек
қорлары шоғырланған. Осылардың жиынтығын пайдалану үшін мынандай бағыттарды
іске асыру ұйғарылған:
-ӨЭК және өңдеуші салаларына технологиялық құрал-жабдықтар шығару;
-АӨК-нің өңдеуші салаларына технологиялық жабдықтар, жинақтар және
модулдер шығару;
- халық тұтынатын тауарлар шығару,ең бірінші күрделі тұрмыс, медицина
техникаларын шығаруды игеру;
- пайдалы элементтерге кедей кендерді жаңа тәсілдер мен өңдеуді,
металлургия кәсіпорындарының қалдықтарын пайдаға асыруды иегеру және т.б.
Концепцияда ТМД елдерімен шаруашылық аралық байланыстарды және мемлеке
аралық корпорацияларды дамыту тарабы бар. 1994 жылы ТМД елдерінің
Мемлекетаралық экономикалық комитеті (МЭК) құрылды, онда республика кеден
және төлем одақтарын құруға белсене қатысуда. Бұл одақ мүшелеріне өзара
кеденсіз және лицензиясыз еңбек қорларының, тауарлардың қызметтердің және
капиталды еркін ауыстырушылыққа мүмкіндік береді.
Конверцияға жататын өндірістердің үлесі жоғары облыстарда ӘӨК
кәсіпорындаын құруға дем үшін жеңілдікпен салық салуды енгізу арқылы
тауарлық өндірістерді дамытуды ұсынады.
1994 жылдың аяғынан бастап республикада ірі кәсіпорындарды шарт
негізінде шеттегі отандас және шетел компанияларын басқаруға беру іске
асырылуда. Бұл шараның стратегиялық мақсаты мынада: біріншіден, шетел
инвесторларын тарту, олар ірі отандық кәсіпорындарымен шағын және орта
кәсіпорындарына тікелей көмек бере алады; екіншіден, жаңа өндірістік
қатынастардың қалыптасуы үшін жағдайлар туғызу.
Бастапқыда шетел компанияларға басқаруға түсті және қара металургия,
химия өнеркәсіп орындары берілді. Басқарушы компаниялардың іс - әрекеттерін
бақылайтын жалғыз мекеме, ол Экономика, индустрия жұмысына араласпайды.
Шет компаниялар алдын ала аудитор тексеру жүргізген кезде басқаруға
берілген компаниялардың жаңа қарыздары айқындалды. Осыған байланысты Үкімет
атынан оларды бақлайтын министрліктер, қарыздарды өтеу бұрынғы графигіне
түзету және шарттарға қажетті толтыру енгізу қажет.
Экономикалық талдау жүргізу нәтижесінде түсті және қара металлургия,
химия өнеркәсібінде және басқа салаларда 1994-1995 ж.ж. инфляцияны ескертіп
негізгі қорларды қайта бағалаудың кешігіп қалуына байланысты бірде- бір
кәсіпорындарында минималды амортизация қорының жоқтығы айқындалады. Демек,
негізгі қорлардың ұдайы дамуы тұрмақ өздерін қайта қалпына келтіруге жағдай
жоқ. Осыған қарамастан кәсіпорындары электриктер, транспортшылар,
құрылысшылар сияқты аралас құрылыстарға қарыздарын төлеуді мерзімінен асыру
есебінен негізгі қорларын жаманды жақсылы ауыстыруда немесе толықтыруда.
Экономикалық реформаның барысы өтпелі кезеңнің күрделілігінен туатын
АӨК – ге өткне дәуірдегі қопсыған мәселелерді айқын көрсетті. Осыған
байланысты ҚР Үкіметі аграрлық реформаны шұғылдандыру мақсаты мен бірнеше
арнаулы қалы қабылдады, олар:
- банкілер жүргізетін сауықтыру (санация) туралы (бұл ірі
кәсіпорындарды, банкілерді банкроттан сақтау және қаржы жөнінен сауықтыру
үшін мемлекеттің немесе аса ірі банкілердің көмегімен жүзеге асырылатын
шаралардың жүйесі)
- мүмкіншілігі жоқ мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жою
туралы:
- ауыл шаруашылығын қолдайтын мелекеттік қор құрастыру туралы
- ауылдардағы тауар өндірушілерге несие берудің жаңа механизмдері
туралы;
- форвард-фъючерс мәміле негізінде өзара есептесудің жаңа әдістерін
енгізу туралы.
Форвард дегеніміз – өзара шартта уағдаласылған алдағы мерзімді өнімде
мәміле бағасы бойынша сату – сатып алу туралы сатып алушы мен сатушы
арасындағы өзара екі жақты шарт.
Фъючерс дегеніміз – нақты материалдық немесе бейматериалдық өнімнің
белгілі бір мөлшерін болашақта жеткізу немесе алу құны ескерілетін биржалық
өзара шарт.
Алдағы жылдарға индикативтік жоспарлауда нарықтық аграрлық саясат құру
үшін құқықтың негізі қолдануда.
1994 жылдан бастап барлық ауыл шаруашылық салалардың дамуын қолдау
мақсатымен мынадай шаралар жүргізілуде :
- 1995 жылдан бастап барлық ауылшаруашылық өнімдеріне ырықтандыру,
сатып алу бағасы енгізілді. Яғни еркін баға белгілеу, бағаның сұраным мен
ұсынымның әсерімен құралуы. Егер 1994 ж.1 т. бидайдың өткізу бағасы 40-50
доллар болса, 1995ж.ол 80-90 АҚШ долларына дейін көтерілді;
- мемлекеттік қажеттілікке мемлекеттік жеткізілім жүйесі жойылды.
Мемлекет нарықта тей құқықты, мәжбүр етпейтін субъект ретінде қарым –
қатынас жасайды;
- экспортқа шығарылатын өнімдерге квота (сатылатын өнімнің үлесі) және
лицензия (мемлекет ұйымының экспортқа шығаруға беретін рұқсаты) жойылды.
Ауылдағы тауар өндірушілер демпингті бағаға (бағаның деңгейін
түсіруге) жол бермеу үшін тек тауар биржасында тіркелуге міндетті.
Отандық ауыл шаруашылық өнімдерді өндірушілердің мүддесін қорғау үшін
арнаулы Республикалық баға коммисиясы құрылды, ол ауыл шаруашылық өнімдер
өте төмен бағамен сатылмауын бағалап отырады.
Тұрақтандырудың және келешекте ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді
арттырудың қажеттілігі аграрлық реформаны шұғылдандыруды талап етеді. Ол
үшін салалар ішінде маңыздыларын анықтау, үйлесімді инфрақұрылым құру
маркетинг және ақпарат қызметтерін дамыту қажет. Алдымен аграрлық реформа
жүргізуде оның нақтылы кезеңдері өндісті экономикалық реттейтін буындар мен
байланысты анықтау қажет.
Экономиканың аграрлық саласын реформалау көп пішінді проблемалардың
пайда болуына және қордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және нарықтық экономикалық
саясаттың қалыптасуы 5
1.1 Нарықтық экономикалық саясаттағы Қазақстанның экономика-лық және
әлеуметтік жағдайы 5
1.2 Қазақстан Республикасы үкіметінің орта мерзімді бағдарлама-сы және
құрылым мен инвестиция саясаты 12
1.3 Жаңа өнеркәсіп саясатының қалыптасуы 16
II Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде даму
стратегиясы 22
2.1 Қазақстанның 2030 жылға дейін даму стратегиясының эконо-микалық
құбылысы 22
2.2 Қазақстан Республикасындағы агро өнеркәсіптің дамуы 27
2.3 Әлемдік дағдарыстан шығудағы Қазақстанның қосқан үлесі 29
III Қазақстанның әлем шаруашылығындағы орны 32
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыс-тарының
қалыптасуы және дамуы 32
3.2 Қазақстан Республикасының әлем елдері арасындағы экономи-калық 34
жүйесі және оның ерекшеліктері
Қорытынды 39
Пайдаланған әдебиеттер 40
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ күрделі, күрделі және қайшылықты жол.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ежелден қалыптасып қалған шаруашылық
жүйесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік – экономикалық шаралар
өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен
қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта
құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың
ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді. Саяси да экономикалық
еркіндік алған Қазақстан алдында әлемдік тәжірибе мен республикамызға тән
ерекшеліктерді ескере отырып, экономикалық дербес дамудың жолдарын
қарастыру міндеттері тұр.
Қазақтан Республикасының ұлан-ғайыр жері, оның ерекше бай қазыналары,
табиғи экономикалық қолайлы жағдайлары бар. Қазақстанның осыншама байлыққа
ие болуы оның экономикасының дербестігінің негізі болып табылады.
Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет – республиканың
өнірістік ахуалды экономикалық дұрыс баға беру, қолда барды ұтымды
пайдаланудың нақтылы бағдарламасын жасап, технологиясын талдау.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу кезінде бұрынғы
экономикаға тән емес көптеген қиыншылықтар мен өзгерістерге тап болды.
Мемлекетте жаппай дағдарыс көрініс алды. Жоспарлы экономикаға үйренген ел
жаңа өзгеріске өз бетінше, ешқандай дайындықсыз бет бұрды. Нарықтық
экономикаға тән көріністер орын ала бастады. Өнеркәсіптер мен кәсіпорындар
тұрып, теңге тұрақсызданып, инфляция өсіп, жұмыссыздар саны көбейіп, халық
өз уақытында төлемдер мен зейнетақысын ала алмайтын халге түсті. Ел
экономикасы құлдырау шегіне жетті. Осыдан экономиканың негізгі құраушы
бөлшегі мемлекеттің негізгі мақсаты – адам мен адам факторына ерекше көңіл
бөлу, оның еңбекпен қамтамасыз ет. Бұдан экономиканың құраушы бөлшегенің
бірі еңбек нарығы болып табылады 10.186-187б..
Қазақстанда көп салалы экономика, оны нарық жолында салуға бағытталған
қайта құру 1990 жылдардың басында басталды. Қазақстанды нарыққа көшірерде
республиканың әлеуметтік экономикалық дамуында өзіне тән бірқатар
ерекшеліктер бар еді.
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да
болды. Мұнда терілмеген мол мүмкіншіліктер бола тұра өнеркәсіптің дәрежесі
өте төмен болды. Реформаға кірісерде 1987ж. республиканың қоғамдық
табыстарындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта
есеппен 61% болса, Қазақстан 46% қана болды. Қор және капиталды көп
жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді, КСРО да ОЭК,ТМК, химия және
мұнай химия өндірудің үлесіне орташа 9% келсе, Қазақстанда 15% 1987ж еді.
Ал машина жасау өнеркәсібінің үлесі КСРО бойынша 27% болса, Қазақстанда 17%
- ке ғана жетті 1987 ж.
Республикада КСРО халқының 6 пайыздан тұрғанмен, Одақ бойынша
өндірілетін қоғамдық өнімнің 4,5 пайызы өндірілді. Республика
экономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтың
салдарынан адам басына шағатын өнім өте төмен болды.
Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем
еді. Ол өнімдердің 60 процентке дейін республикаға сырттан әкелініп тұрды.
Қазақстаннан жуылған жүннің 70 %, жиналған астықтың жартысынан астамы,
мақтаның, мал терісінің 50% өңделмеген күйінде сыртқа жіберіліп отырды.
Шикізат және жартылай өңделген күйінде сыртқа жіберілген өнім құны 6-7
млрд. рубль болса оны республикалардан тыс жерлерде өңделгеннен кейін қайта
әкелгенде әлгілердің құны 13,8 млрд. болып шықты. Республика бюджетіндегі
кірісте салық айналымының үлесі небірі 9% еді, ал Эстонияда осындай үлес -
45% болатын Қазақстан одақтық қорға республикада дайындалған барлық еттің
33% басқа республикалар 17-19% жіберіп отырды. Осының нәтижесінде
нарықтық қор есебіне бүкіл КСРО бойынша адам басына шаққанда келетін ет
көлемі 42 кг. болса, ол Қазақстанда 32 кг ғана болды. Республикадан
өңделмеген астық пен жүннің салық айналымынан бюджетке түспеген ақша 1,1
млрд. рубльге кеміп отырды.
Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда, Қазақстанның экономикасы
иемдене басқарылып, өндіріс пен мекемелерді алыптандыру бағытында
жүргізілді. Мысалы: Қазақстан өнеркәсібінің 93%-ін одақтық министрліктер
мен түрлі иеліктер басқарды. Күрделі қаржының 70 процентке дейіні А
тобындағы өнеркәсіп саласын дамытуға жұмсалды мұның өзі экономиканы қайта
құру барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен алуды және жекешелендіруді
қиындата түсті.
Қазақстаннның нарыққа көшуге бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.
Республикада адам басына шаққанда кіріс болды. Экономиканы қайта құра
бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша тұрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн.
адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 13 ден астамы.
Республикадан толып жатқан байлық көздері алынып, ал мұнда қоршаған
ортаның экологиялық былғанышы ғана қалдырылды. Экологиялық жүдеулік жер-
жерде қоюлана түсті. Қазақстанның барлық өнеркәсіп орталықтарында да
ауадағы зиянды заттар тиісті мөлшерден артып кетті. Арал теңізінің ернеуі
13 метр төмендеді, су бетінің деңгейінің 13 суалып қалды, су қорының 60 %
солды. Осылардың салдарынан теңіз суының тұздануы 2,5 есе өсті де ауаға
тарайтын зиянды заттар 5,4 млн.тоннаға жетті.
Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың
монополиялығы, бұйрық әкімшілік басқару тәсілі қор және тауарлардың
жеткіліктігіне қарамастан тапшылыққа, тауар-ақша тепе-теңінің бұзылуына,
қайта-қайта бөле берудің тууына, мемлекетке арқа сүйеушілікке әкеп соқты.
І Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және нарықтық экономикалық
саясаттың қалыптасуы
1.1 Нарықтық экономикалық саясаттағы Қазақстанның экономикалық және
әлеуметтік жағдайы
Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделігі де, ұзаққа созылатындығы да осы
себептерден болып отыр. Сондықтан Республика ерекшеліктерін ескере отырып,
нарыққа кезеңдей кірісу қажет болды. Нарықты қалыптастырып орнықтыру соңғы
жылдардағы тәжірибе көрсеткендей, күрделі де қайшылықты жағдайларға
соқтырды.
1990 жылы желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын
тұрақтандыру және нарыққа көшу бағдарламасы қолданды. Бұл бағдарламада
нарықтық құрылымдар құруды жеделдету, экономиканы нарыққа сәйкес реттеу,
республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандыру, нарық тарапын
қалыптастыру шаруашылық әрекеттерді белсендіру қаралған.
Дағдарысқа қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете
жүргізудің кезек күттірмейтін шаралары туралы екінші бағдарламада
экономиканы тұрақтандырып, нарыққа өту кезеңінде 1992-1995 ж.ж. алғашқы
кезеңге мынандай міндеттер қойылды:
- мемлекет меншігінен алып, меншікті жекешелендіруді белсенді жүргізу;
- тұтыну нарқын тауарлармен қанықтыру;
- республиканың әлем шаруашылығына енуі;
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген
экономикалық саясатты белсенді жүргізуге, инфляцияны мүмкін болғанынша
төмендету өндірістің құлдырай беруін тоқтату, оны өркендете беруге жағдай
жасау, халықтың әлеуметтік нәзік жағына нарық кеселінің салдарын жеңілдету
мәселелері топтастырылған.
1996-2005 ж.ж. барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:
- республиканың шикізат қана өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың
толық механизмін құру, транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың
барлық түрлерін де қалыптастыру;
- экономиканы монополизацияға соқтырмай, дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен
қолдау арқылы барлық тауар өндірушілерге шын мәнінде еркіндік жасау;
- жаңа технологияны игеріп Экология жайында жан-жақты жасалған
бағдарламаны іс жүзіне асыру арқылы табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз
ету;
- отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру.
5-7 жылға арналған үшінші кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде
Қазақстанның әлемдік саудада алатын орнын нығайту, бюджет тапшылығы
мәселелерін шешу, ұлттық валютаға толық жол ашу, республиканың әлемдегі
өнеркәсібі озық елдер қатарында қосылуы көзделген. Қазақстан экономикасының
нарыққа көшуі экономикалық және әлеуметтік салаларда дағдарысқа ұшырау
жағдайында жүргізілуде, мұның өзі көптеген тысқы және ішкі себептерге
байланысты болып отыр .
Біріншіден Қазақстанда бұрынғы КСРО-ға кірген республикалармен және
оның аймақтарымен шаруашылық байланыстардың бұзылуынан өндірістің
құлдырауы, 60%-ке төмендеуі КСРО-да бірыңғай халық шаруашылығына енген
алыптардың шаруашылық байланыстарының үзілуінен болып отыр.
Қазақстан Республикасында 1993 ж. 1992 жылмен салыстырғанда өндірілген
ұлттық табыс – 14,8%, өндіріс құралдарын өндіру -12% төмендеді.
Екіншіден, өнімдерді сату тығырыққа тірелді, мемлекетте де мекемелерде
де, халықта ақша болмай қалды. Осының салдарынан мемлекеттік кәсіпорындары
өндірісті қысқартты, өнімдерін ақы алмай үлестірді. Сөйте тұра көптеген
қаржыны несиеге алды, бюджеттен қарыз сұрады. Мұның өзі қарыздарын өтей
алмауға әкеліп соқты, ал қарыз болса өте берді.
Үшіншіден, ескермеген шығындар туды – олар әскери өндіріс кешенінің,
армияның өндіріс емес салалардың республика меншігіне көшуі, ал мұның өзі
мемлекеттік бюджеттің шығыс жағын көбейте түсті.
Төртіншіден, экономиканы қайта құра бастаған алғашқы кезеңде ТМД
елдерімен экономикалық байланысты реттеу болмағандығынан, шекараларымыздың
ашық болуы қаржы несие саясатымызда салық төлемінде. Баға қоюда,
лицензиялық ереже ендіруде т.б.қателіктер жіберілді. Осы себептер ақша
эмиссиясының өсуіне әкеп соқты .
Бесіншіден, инфляцияның және тапшылықтың өсе беруі тұтыну нарқындағы
жағдайды қиындатып,халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп жіберді.
Экономикалық өсудің тежелуі еңбек өнімділігін әлсіретіп, еңбекті
пәтуәсіздікке айналдырды т.б.
Қазақстан Республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық ғылыми-
техникалық және сауатты салмақтары, экономикалық географиялық тиімді
орналасуы нарыққа жетістік пен көшуге әсер етті. Сыртқы байланыстарды да
дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының
мынандай міндеттерін шешу қажет:
1. Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген
бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарихи қазыналары,
материалдық және финанс қаржы мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес орындары экономикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 жылғы жарлығы
бойынша одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімдері мен филиалдары
Қазақстан мемлекетінің басқару органдарына беріледі және олардың
мүмкіндіктері республиканың меншігі болып табылады.
2. Меншікті қайта қарауда жекешелендіру жолымен мемлекеттік мүлік,
инвестиция комитеті, Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі және
олардың аймақтық органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен
жүргізіледі.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты – жанды және таза
бәсекеге қол жеткізу үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау
шаруашылыққа иелік жасаудың сан-салалы түрлерін ұйымдастыру. Мұның өзінде
бір-біріне қайшы келетін, бірақ ат бір-бірімен тығыз байланысты екі
міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын мемлекеттік меншікке
иелендіріп, әлеуметтік әділдікті жүзеге асыру; екіншіден нарық сипатына сай
келетін осы замағы шаруашылыққа тиімді иелік жасай алатын жеке меншік
топтарын құру.
Республикада мемлекеттік меншікті жекешелендіру мемлекет меншігінен
айыру және жекешендіру ұлттық бағдарламасына сай мынандай бағыттарда
жүргізіледі:
- ірі және бірегей мүлік кешендерін дар жобалар бойынша жекешелендіру;
- орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындарын 200 адамға дейін қамтитын міндетті түрде
жекешелендіру жүргізу;
Негізінен 1993 жылы аяқталған бірінші көзеңде сауда және қызмет
көрсететін ұсақ кәсіпорындарды жекешелендіреді. Шағын кәсіпорындары жұмыс
істейтіндердің саны 200 адамға дейін алдын ала акционерлік қоғамдарға
айналдырмай тұрып жекешелендіреді. Қазақстанда 1993 жылдың соңында
экономиканың түрлі салаларындағы 9 мыңдай кәсіпорындары жекешелендіреді,
олардың 21% жеке меншікке берілді де, 57% акционерлік қоғамдарға
айналдырды. Орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру жұмыс істейтіндер
саны 200-ден 5000 адамға дейін мынандай жолдармен жүргізіледі.
- Республика халқына жекешелендіру және жекешелендіру инвестиция-лық
купондар ЖИК беру;
- Инвестициялық жекешелендіру қорлардың жүйесін ИПФ жасау, оларды
құратындар мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен заңды жақтар.
ЖИК-терді есептеу, айналдыру және пайдалану тәртібі Қазақстан
Президенті бекіткен арнаулы ережеде белгіленген.
Ірі және бірегей мүлік кешендері жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан
асса өнім шығаратын немесе ерекеше маңызды жұмыстар атқарса, сол сиқты
мемлекеттік инвестициямен Қаржы министрлігі басшылығы мен жасалған дара
жобасы мен жекешелендіріледі. Олар белгілі бір инвесторларға келісім шарт
бойынша сату акциондарында немесе бәсекелерде басқаруға контракт жасау
жолымен, сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіреді
Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге ҚР-ның
қолданып жүрген заңдылықтарына, үкімет аралық келісімдерге және шарттарға
сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі құқықтық агенство тиісті лицензия
бергеннен кейін қатысады. Мұндайда сатылатын кәсіпорындарының бағасы ұлттық
және шетелдік валюта әлеміндегі ұқсас кәсіпорындарының бағасы мен жұмыс
дәрежесіне сәйкес бағаланады. Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар
жекешелендіруге Қазақстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен Қаржы
министрлігі белгіленген дара жобарлар мен, қатысу тәртібі мен ережелері
бойынша қатысады. Жеккешелендіруден түскен қаражат мемлекетмееншігіне
алынады да, арнаулы есепте болады және мынандай шығындарға жұмсалады:
- мемлекеттің ішкі неиелерін қарыздарын төлеуге;
- халықтың жете қамтамасыз етілмеген және әлеуметтік жағынан
қолданылмаған тобына жәрдем беруге;
- жұмыссыздарға жәрдем беруге және кадрлар даярлауға т.б.мақсатарға
жұмсалады.
3. Банк жүйесін қайта құру Респуликада банк және банк қызметі туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы банк жүйесі құрылған
Жоғары сатыда ҚР Ұлттық банкісі тұр, барлық қалғандары олардың меншігінің
ұйымдасу – құқық түрлеріне қарамастан банк жүйесінің екінші төменгі
деңгейіне жатады.
1996 жылдың басында республикада 170 астам банк жұмыс істейді, оның
үшеуі толық мемлекеттік.
Эксимбанк ірі экспорт – импорт операцияларымен және әдетте үкімет
кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялық несие
береді.
Жилстройбанк – Тұрғын үй құрылыс банкісі – құрылыс компанияларына
қаржы қорын бөледі.
Халық банкісі негізінен республика халқына қызмет етеді, мұның 4
мыңнан астам агенттігі бар.
Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер және басқа міндетті талаптар
белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және
жазалау шараларын салу арқылы барлық қатаң бақылайды және реттейді. ҚР
Ұлттық Банкісі түгел банк жүйесін жақсарту мақсатымен және клиенттерін
қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете алмайтын, сапалы қызмет атқара
алмайтын, банк менеджентті дамытпайтын осал банктерді ығыстыру үшін қатаң
саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі республика валюта қорын қалыптастыру
міндетін атқарады. Қазақстан жерінде барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеге
жүргізіледі.
Негізінде жеке меншік капиталы бар коммерциялық банктер ішінде
ірілері: Орталық Банк, Казкоммерцбанк. Бұлардың барлық қоры (01.01.95) 1
млрд. теңгеден астамға жетті, оар қаржы нарығының 70% дейін қамтыды.
ҚР банкаралық валюта биржасын, өкіл банктерді және айырбас пунктерін
біріктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде. Валюта биржасына бар
валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика
инвесттеріне (күрделі және қаржы бөлушілерге) кең өріс беру міндеті
қойылған.
Бірқатар шетел банктері Қазақстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995
жылдың басында өкіл банкілердің саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде
корреспондент есебін ашуға құқық алды. АҚШ, Англия, Франция, Германия,
Жапония, Швейцария және басқа елдердің орталық және коммерциялық
банктерімен тұрақты байланыс жүргізеді.
Осымен қатар халықаралық қаржы мекемелері мен халықаралық банктерімен
қарым-қатынас жүргізіледі, олар: Әлем, Европа, Азия, қайта құру және даму
банктері, ХВҚ (халықаралық валюта қоры)
ҚР Ұлттық банк бекіткен Валюттік операциялар жүргізу ережесі бойынша
өкіл банктер және айырбас пунктері арқылы жүргізілетін барлық валюттік
операциялар заңды деп саналады. Республикада валюта нарығын дамыту мақсаты
мен әкеп беретін түскен табыстың 50% өкілді банктердің клиент-
экспортерлерінің тапсырмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта
биржасы арқылы сатылады.
Заң күші бар Банкілер және ҚР банкілер қызмет туралы ҚР
Президентінің Нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші
инвеститциялық банкілерге өздерінің әрекеттерін материалдық өндіріс
өрісінде жүргізілетін шаруашылық субъектілердің қорына бірігуге рұқсат
берілген. Бұл болса, бағалы қағаздардың екінші нарық өрісін, инвеститциялық
және жобалы қаржыландыруды ұйымдастыруға кең орын береді.
4 Қаржы және ақша-кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын
жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6 % деңгейінде.
Алғашында бюджет тапшылығын жою үшін салық базасын ұлғайту және
шығындарды шектеу саясаты жүргізіледі, бұл өндірістің құлдырауына,
кәсіпорындарының салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте
дағдарысқа әкеп соқты
Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауапкершілік енгізуге, жарнама
салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке
адаамдарға салық ауырпалығын жеңілдетуге бет бұру саясаты қолданылады.
Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғарыға құруға бір каналды сорап
негізге алынған. Бюджет және валюта қоры облыстардың жарнама төлеуінің
тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа ену
жағдайларын ескеріледі.
Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден қаржыландыру үшін ең алдымен
кепілді құқық негізінде ішкі және сыртқы қарыздарды пайдалану ұйғарылған.
Сыртқа қарыздар алудың ақиқаттылығы біздің табиғи қоғамымыздың орасан
молдығына және қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға
негізделінеді.
Ұзақ мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін анықтау
мақсаты мен объектілердің және шаралардың техникалық-экономикалық дәлелі
(ТЭД) анықталынады, онда мына мәселелер қамтылады;
- инвестицияларды іске асырудың мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін
аудандардың және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы
мәліметтері және негізгі жағдайы;
- қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық,
еңбек қорлары мен қамтамасыз ету;
- күрделі қаржының көлемі, өндірістік әректтен түсетін пайданың
болжанған мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және
т.б.
- Ұзақ мерзімді несие беруді дайыдағанда несиені қайтарып беру
кепілдемемен қамтамасыз ету мақсаты мен мынанадай құжаттар
тапсырылады:
- Қарыз алушының кепілдік міндеті (кепіл шарт). Бұл құжат бойынша
қазіргі заңдарға сәйкес несие сомасын және несие процентін
төлеуге болады.
Несиені қайтару жөнінде кепілдеме құжат – банк және кепілдемеші
аралығындағы шарт. Кепілдемеші – төлем қабілеті бар кәсіпорындар, ұйымдар,
банктер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы басқа банк
шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуін кепіл шот есебі ашылған
банк үшін.
Сақтандыру шарты, қарыз алушының несие қауіп қатеріне өз еркімен
сақтандыруды, яғни сақтандыру туралы мәмілені дәлелдейтін сақтану ұйымының
полис (куәландырма) құжаты.
Кепілдік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге несие беруде жұмыс орнынан
алынған және нотариус куәландырған құжат.
Залалды және пайдалылығы төмен кәсіпорындар жөніндегі (дотация
жойылуына байланысты) экономиканың қаражат – экономикалық сауықтыру үшін
оларды сауықтыру және банкрот деп жариялау туралы ұсыныстар дайындалуда.
Ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның
жанындағы кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру агенствосына жүктелген.
5. Инфляция, бағаның өсуі, өндістің құлдырауы және банкроттық
жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің
құлдырауына және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік
қорғауға тиімді жүйе құру қажет.
Осы себеппен жұмыспен қамту әлеуметтік сақтану жүйесін дамыту және
еңбекақы төлеу жүйесін реформалау мәселелерін шешу қажет.
Жұмысшылар, қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасында еңбекақы
деңгейін реттеу ұжымдық шарт және тарифтік келісім арқылы жүргізіледі.
Мемлекет азаматтарға минимум әлеуметтік норматив негізінде анықталған
тұтыну деңгейіне кепілдік береді осыған байланысты минималды еңбекақы шегі
белгіленеді.
Қолайсыз әлеуметтік төлеу жүйесін қарапайым және түсінікті жүйеге
ауыстыру мақсаты мен әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруды
орталықтандыруға шек қою көзделген. Мемлекет деңгейінде белгілі мемлекет
қолдау минимумы тағайындалып, ал аймақтарда халықтың әлеуметтік әлсіз
топтарына көмек мәселесі жергілікті бюджет көлемінде шешіледі.
Зейнетақыға жеңілдік беруді ретке келтіру және міндетті ерікті
зейнетақыға сақтық жүйесін ендіру жұмыстары жүргізілуде. Келешекте үш
сатылы зейнетақы жүйесі қалыптасады. Бірінші сатысы – ол мемлекет кепілдік
берген кепілді зейнетақы, екінші – зейнетақы сақтық қорынан берілетін
зейнетақы, үшіншісі – мемлекетке жатпайтын зейнетақы қоры ұйымының шот
есебінен берілетін зейнетақы. Үкімет 1995 жылы екі қаулы қабылдады
біріншісінде әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын жекешелендіруге әкелуге
ұйымдастыру әрекеттерді дайындау тәртіптері анықталған, екіншісінде –
әлеуметтік мәдени тұрмыс салаларын кәсіпорын балансынан жергілікті
әкімшілік балансына аудару тәртібі белгіленген.
Осы қаулыларды орындау үшін аймақтық коммиссиялар құрылуда, олар
аударатын салаларды дайындауды қамтамасыз етіп, жергілікті әкімшілікке
беруге жататын объектілердің аудару мерзімдерінің кезектілігін анықтайды.
Жыл сайын жергілікті әкімшілік басшылары ҚР Қаржы минитрлігіне және
тиісті салалық министрліктерге жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға
Мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.
ҚР экономикалық Министрлісі мүдделі министрліктер отандық және шетел
кеңесшілерінің қатысуымен жасалған Әлеуметтік салаларды кәсіпорындарынан
бөліну Мемлекеттік Стратегиясы жобасын дайындап Үкіметке талқылауға
ұсынды.
6. Республиканың сыртқы экономикалық әрекетіне әлем нарығына енуде
толық еркін дербестік алуда.1.148-159б.
Әлеуметтік бағдарланған экономиканы құру үшін мүмкіндігінше өркиетті
нарықтық қалыптастыру керек. Сонғысының орнын алуы үшін дүние жүзілік еңбек
бөлінісінде бәсекелестікке қабілетті экономикасы бар мемлекет атануымыз
қажет. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін индустриалдық-инновациялық
стратегияға сай сервистік технологиялық келешегі жоғары салаларды дамыту
көзделгені белгілі 7. Өндірістік кластерлер жасау, мұнайхимияны дамыту
инвестициялық құрылымдарыц өңдеуші салаларды бағыттау, жаңа технологияларды
тарату сияқты салалар қолға енді алына басталды. Кластерлер деп аталатын
технологиялық өзара тығыз байланысты және бәсекелестік қабілетті өнеркәсіп
топтарын құрмай отандық экономикамыздың әлемдік нарыққа келешегі жоқ
екендігі 1996-1997 жж бері айтылып келді 8.
Бүгінгі уақытта перспективті жеті кластер анықталған. Олар туризм,
тамақ өнеркәсібі, мұнай газ саласындағы машина жасау, мақта-мата
өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету, металлургия, құрылыс
материалдары. Жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсуі, инфляция қарқынының төмендеуі,
ресми жұмыссыздықтың азаюы сынды макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша
елеулі жетістіктерге жеттік. 1999 жылдан бері олар тек оң сипатқа ие. 1999-
2005 жж. аралығында ЖІӨ өсуінің орташа жылдық қарқыны 9-10 пайызды құрайды.
Инфляцияның жылдық деңгейі 1999 жылғы 13,2 пайыздан 2005 жылы 7 пайызға
дейін төмендеген. Ресми жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді тұрғындар
санына шаққанда, сәйкесінше 14 пайыздан 8,6 пайызға түскен. 2004 жылы
өндіруші саладағы өсу 12,7 пайызды құрады. 2005 жылдың көрсеткіштері
позитивті болатыны анық. 9.22-23б.
1.2 Қазақстан Республикасы үкіметінің орта мерзімді бағдарламасы және
құрылым мен инвестиция саясаты
Экономикалық реформаның бірінші және екінші бағдарламалары республика
рубль аймағында болғанда жасалған.
Қазіргі кезде көптеген өзгерістер енді, олар реформаның қағида
жағдайларын түпкілікті өзгерту қажетін туғызды. Оған себеп болған
жағдайлар:
- КСРО-ның ыдырау және Қазақстанның Әлем шаруашылық кеңестігі дербес
мемлекет ретінде өздігінен енуі;
- ҚР жерінде 1993 ж. 15-қарашада айналымға ұлттық валюта – теңге енуі,
ол қағаздан және металдан шекілген әр түрлі бағалы купюрдан тұрады;
- экономикалық реформалардың халықаралық тәжіребиелері талданып және
ескеруге алынды. Сонымен қатар, өзімізде кейбір тәжірибе пайда болды;
- ресми мәлімет бойынша макроэкономика жағдайы жақсаруда. Егер де
1993 ж. алдыңғы жылмен салыстырғанда баға 30 еседен астам өссе, 1995 ж. бұл
көрсеткіш тек 1,6 есе өсті. Ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) және өнеркәсіп
өндірісінің құлдырауы саябырлады, тиісінше 9 және 8% түсті, ал бұрынғы
кезеңде 25-27% еді;
- салық салуда, бюджет өрісінде, кеден жүйесінде жаңа т.б. әрекет
салаларда норматив-құқық негіздері жетілуде.
Бірақ, әлде де болса экономиканың негізгі салаларында дағдарыс
құбылысы, өндіріс құлдырауы жойылған жоқ, республика халқының тұрмыс
деңгейі төмен болуда, осы себептен экономикалық реформаның жаңа кезеңіне
аяқ басуға алдын ала жағдай туғызу керек. Бұл жағдайда еліміздің Президенті
Нұсқауымен бекітілген “ҚР Үкіметінің 1996-1998 жж. Реформаны тереңдету
әрекеті бағдарламасы” жасалды. Оны кейде ҚР Үкіметінің орта мерзімді
бағдарламасы деп атайды.
Бағдаламаның негізгі әлеуметтік-экономикалық бағыттары мынадай:
- мемлекттік және кәсіпорындар қорларының есебінен, халықтық
жинақ ақшасы, акционерлік және несие капиталдары пайдалану
негізінде өнеркәсіптің құрылымын қайта құруға белсенді кірісу;
- ОЭК және шикізаттар салаларында өндіріс құлдырауына тыйым сал,
ішкі және сыртқы нарықта өнімдердің бәсекелесу қабілеті және
сұранымы бар өңдеу салаларында өндірісті жандандыру;
- Тұрғын үйлер салу, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды
дамыту ауқымдарын өрістету;
- Агралық салада жағдайды тұрақтандыру.
Өндірістің материалдық өрісінде негізгі көңіл құдырауды саябырлату
шараларын қолдануға және тұрақтандыруға, сұранымы жоғары өнімдер шығаруға
Қазақстанның экономикалық салмағын нақты қалыптастыратын келешегі мол
өндірістік әрекеттер түрлерін жандандыру және дамыту жағдайдарын туғызуға
бөлінеді.
Әлеуметтік саясат тек ғана сақтану міндетін атқарып қоймай сонымен
қатар, экономикалық реформаның іске асырылуына, онда бұқара халық
топтарының неғұрлым белсенді қатысуға ынталандырады.
Экономика және сауда министрлігі аймақтарда 1996-1998 ж.ж. тереңдету
бағдарламасының қалыптасуы үшін үлгілі әдістемелік ұсыныс жасады.
Ұйымдастыру жағынан жергілікті және орталық мемлекеттік басқару
ұйымдарының қарым-қатынастарын байланыстыру және реттеу жұмысын Үкімет
бастығы Кеңсесінің территорияны дамыту Бөлімшесі жүргізеді
ҚР Президенті тапсырмасы бойынша Экономика және сауда министрлігі
экономиканың 5 және 15 жылдарға арналған даму индиактивтік жоспар жасалуда.
1996 жылдан бастап барлық экокомикалық бағадарламалар Республиканың
әлеуметтік-экономикалық даму индиактивтік жоспардың құрамында жасалынады
1.159-161б..
Құрылымдық қайта құрудың мәні негізгі көңілді басымдығын жоғалтқан
салалардан, әлеуметтік-экономиаклық міндеттерді орындауға мүмкіншілік
туғызатын салаларға бөлу.
Құрылымды өзгертудің маңызды аспабы ол инвестициялық саясат, өйткені
мемлекет күрделі қаржыны салалар арасында бөлу арқылы халық шаруашылық
салаларының құрылымын реттеп отырады.
Мемлекеттің инвестициялық саясатын стратегиялық мақсаты – құрылымдық
қозғалыстар арқылы ұлттық экономикалық тиімді қалыптастыру, сапалы жаңа
техника және технология негізінде өндірісті құрал жабдықтар мен қамтамасыз
етіп, қазіргі тілекке сәйкес өзгерту. Мамандардың пікірі бойынша,
Қазақстанның дағдарыстан шығуы үшін жыл сайын 3-4 млрд. АҚШ доллары
мөлшерінде инвестиция қажет, оның 75% шикізаттар өндіретін салалардың
дамуында кетеді. Бұлар мұнай, газ, металлургия, отын өнеркәсіптерінің
шығаратын салалары.
Нарыққа көшу кезеңінде республиканың инвестиция өрісінде екі жағдай
пайда болуда: бір жағынан инвестиция қорының тапшылығы және шаруашылық
субъектілерінің инвестициялық әрекетке ынталылығының түсуі; екіншіден
күрделі қаржыны тиімді жүзеге асыруға қажетті жағдайлардың жоқтығы.
Бұған себеп болғандар: ұлттық табыстың өсу қарқынының төмендеуі,
республика территориясының көптеген жерлерінің жеткіліксіз иегерілуі, еңбек
қорының шашыраңқы бөлінуі, жаңа өндіріс орналасқан жерлерде инфрақұрылымның
жоқтығы. Осының бәрі инвестициялық процестің тиімділігін төмендетеді.
Бұл жағдайда құрылымды өзгерту бағытында мемлекеттік саясат мынандай
міндеттерді шешуді көздейді ең алдымен халықтың мұқтаждығын мүмкіншілік
деңгейде қанағаттандыру – олар азық- түлік, халық тұтынатын заттар тұрғын
үй және т.б; халықты неғұрлым орынды, толық жұмыспен қамту; инвестициялық
белсенділіктен кейінгі кезеңде кең дамуына алдын ала қажет жағдай туғызу.
Инвестициялық қорларды шоғырландыру және күрделі қаржылардың
тиімділігін арттыру мақсатында тез арада әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешетін, шығындарды қысқа мерзімге қайтаратын озық салаларды
дамытуды ынталандыру қаже.
Қазақстанда озық салаларға мыналарды жатқызуға болады:
ОЭК, ол халық шаруашылығының барлық және әлеуметтік өріске энергия,
отын көзі ретінде өте маңызды роль атқарады. Әсіресе мұнай, газ,
өнеркәсібінің маңызы зор, бұл сала мемлекеттік валюта қорын айтарлық
көлемде толтырады;
ТМК – бұл кешен қазіргі кезде негізіне экспорттық өнімдер шығарады;
АӨК – мұнда еліміздің экономикалық салмағының 40% - іне дейінгі
топталған және халықты азық-түлікпен өнеркәсіпті шикізаттармен қамтамасыз
етеді.
Халық тұтынатын тауарлар шығаратын өндіріс тұтыну нарығын толтыратын
негізгі көз.
Жол құрылысы ҚР жоғары сапалы автомобилі жолдарын салу жұмысын түбінен
шешіп республиканың аймақтарын облыстарын басқарады. Алдымен жоғары
дәрежелі жол, содан соң тұрғын сілімдерін және өндіріс объектілерін салу
қажет.
Үй құрылысы, әсіресе ауылды жерлерде үй құрылысын кеңінен дамыту
қажет. Ірі және өте ірі қалаларда халықтың шектен тыс шоғырлануынан құтылу.
Республикада 57 шағын және орта көлемді қалалар бар, бұл Қазақстандағы
қалалардың 68% сатамы, оларда 2 млн. халық тұрады.
Бұрынғыша инвестициялық процесті қаржыландырудың негізгі көзі
кәсіпорындардың және мекемелердіңменшік қаражаттары болуда. 1996 жылы
бірінші тоқсанындаоар бүкіл күрделі қаржы көлемінің 96% астамын, ал кейбір
аймақта 100% құрды. Инвестицияның абсалюттік көлемінің қысқаруы өндірістің
құлдырауына байланысты.
Инвестициялық әрекеттің жағдайын зерттеу меншікті жекешелендіру
шараларын жүргізу және ұқсас шаруашылық құрымын қалыптастыру әдірме
инвестициялық қорларды бөлуде барабар өндірістер мен нығайтылмағаннын,
сондықтан меншіктің жаңа түрлерінің ұдайы дамуына қозғалыс бермеуін
байқатады.
Қорлануға және сонынан инвестиция ретінде пайдаланатын жинақ және ақша
мәселесі кенет асқындады. Кәсіпорындардың және халықтың қаржылары негізінен
күнделікті мүддеге жұмсалуда.
Республикада экономикалық құрылымын қайта құруды жетілдіру және
инвестициялық әрекетті жандандыру үшін аймақты бар қайта құру және даму
Банкісі ашылды. Онда кәсіпорындардың инвестицияға арналған қаржылары
жиналады. ҚР экономикасын өзгерту туралы ҚР Заңы қабылданды. Заң бойынша
ол мемлекеттік қор болып саналады. Оны құрудың мақсаты тиімді, әлеуметтік
бағытталған нарықтық экономика қалыптастыру және әлем нарығындағы оның
бәсекелесу қабілетін өсіру үшін жүргізіліп жатқан экономикалық реформаны
инвестициялық қолдану.
Қордың негізгі міндеттері:
- өндіруші салаларды алдымен дамыту негізінде экономиканың құрылымын
өзгертуді қамтамасыз ету және шикізаттар өндіруден шығуы;
- республиканың экспорттық және өнеркәсіптік салмағын көтеру;
- экспорттың және импорттың орынын басатын өндірістерді дамыту үшін
мемлекетттік бағдарламаларды іске асыру;
- тау-кен металлургия, химия-орман, мұнай газ кешендері кәсіпорын-
дарын әр тараптандыру және әскери өнеркәсіп кешені (ӘӨК) кәсіпорындарын
әскери өнім өндіруден азаматтық өнім өндіруге көшу;
- жаңа технология, техникалық жабдықтар және материалдар шығару,
оларды экономикаға тиімді өндіру;
- тұтыну нарығын азық – түлік пен және халық тұтынатын тауарлар ен
толықтыру,тұрғын үй нарығын құру;
- жастарды және жеке кәсіпкерлерді қолдау және қорғау;
- инфрақұрылымдық салаларды және түгел экономиканың тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз ететін жалпы жалпы мемлекеттік маңызы бар салаларды
дамыту;
- дайын, бірақ та қажеттелінбеген өндіргіш күштері медицинаны және
фармацевтикалық өнеркәсіп орындарын жаңарту және жаңадан салу.
- инвестицияны жандандыруды дамыту мақсаты мен шетел капиталын тарту
үшін көптеген экономикалық шаралар қолданылуда. Шетел инвестициясы туралы
ҚР Заныңа өзгерістер енгізілді, шетел капиталын арттыру және пайдалану
бағытында Мемлекеттік бағдарлама аяқталуда Инвесторларлардың құқығын
қорғау туралы Заңнын жобасын құру басталуда, ҚР Салық кодексінде
өзгерістер енгізілуде және т.б. Әзірше республика экономикасына жұмсалған
күрделі қаржының жалпы көлемінде шетел капиталының үлесі 4% төмен.
Қазіргі кезде жаңа құрылыс жобаларын іске асыруға және жұмыс істеп
жатқан кәсіпорындарын жаңғыртуға инвестиция жетіспеуде. Қазақстан жерінде
отандастар және шетелдік серіктестерге инвестиция жасауына 35-тей жобалар
ұсынылуда.
Олардың ішінде ОӘК-де ірілері Атырау, Ақтөбе, Қызылорда және Қарағанды
облыстары жерлерінен өтетін Батыс Қазақстан – Құмкөл мұнай құбырларын
салу жобасы, бұған 70,1 млн. АҚШ доллары көлемінде несие қажет. Бұл жобаны
орындауда Ортақ кәсіпорындарын ұйымдастыруға болады. Қазақстан жағынан ҚР
Энергетика және табиғи қорлар Министрлігі серіктес бола алады.
Металлургия кешенінде – Шалқия қорғасын мырыш Артемовск мыс- мырыш кен
орындарын дамыту, ол үшін біріншісіне 110 млн., екіншісіне 170 млн. АҚШ
доллары қажет.
АӨК де несие қажеттілігі 10 млн. АҚШ долларына тең ұннан істелетін
тағам комбинатын кеңейту жобасы ұсынылады. Мұнда да Ортақ кәсіпорындарын
ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Қазақстан жағынан Астық Мемлекеттік
акционерлік қоғам (МАҚ) серіктес бола алады. Ленгер қаласында несие
қажеттілігі 17 млн. АҚШ долларына тең балаларды тамақтандыратын цехы бар
азық концентрат заводы.
Транспортта несие қажеттілігі 20 млн. АҚШ долларына тең автомобиль
транспортымен халықаралық жүк тасымалдау жобасын ұйымдастыру және Ақтау
теңіз портын жаңарту жобары ұсынылады.
Қазіргі кезе Қазақстанда 800-ге жуық инвесторлар бар, олар өздерінің
жұмыс істеген мерзімінде республика экономикасының щамасы 2 млрд. АҚШ
доллар қаржы жұмсады. Ал республика инвестициялық қажеттілігі жылына 4
млрд. АҚШ доллары шамасында.
Сараптаушылардың бағалауы бойынша әлемде 1,5 трлн. доллар шамасында
инвестицияға пайдалануға болатын қаржы бар. Оларды кәсіпкерлер үшінші
әлемдегі мемлекеттер және бұрынғы кеңес үкіметі құрамында болған
мемлекеттер экономикаларына инвестиция ретінде жұмсай алады.
Әлемдік капитал нарығында инвестицияға сұраныс өсуіне байланысты
реципиент – мемлекеттер арасында оны алуға бәсекелестік те өсуде.
Республика экономикасында шетел капиталын тарту шетел кәсіпкерлеріне
мынандай жағдайлар жасау қажет:
- ұзақ мерзімді саяси және ұлтаралық тұрақтылық орнату;
- инвесторларға өзара шартты өзгертпейтін жағдайды қамтамасыз ететін
тұрақты заңдар қабылдау;
- капиталды мүлтіксіз кедергісіз әкелуге және шетке шығаруға жағдай
жасау, теңгенің кез келген шетел валютасына еркін айырбасталымда болуы;
- шетел инвестициясын тарту мәселелерін шешу кезінде төрешілікті, кең-
сешілікті жою және т.б.
Шетел инвестицияларын пайдаланудажаңа заңды жолмен реттеу шетел
инвесторларын тағамы негізінде жеңілдік және қолайлы жағдай жасау жүйесі
қарастырылған. Жеңілдік аталатын инвесторларының тізімі ҚР Президенті
бекітеді.
Әлемдік тәжірибеде жеңілдіктер үш жылда жеті жыл мерзіміне дейін, ал
пайданың 20-80% шетке шығаруға рұқсат беріледі. Қазқстанда жеңідік 10 жылға
беріледі. Сонымен заңды ұйымдар алғашқы 50 жылдың ішінде пайдадан салық
төлеуден босатылады, ал келесі бес жылда салық 50% төмендеуі мүмкін.
Шетел инвесторлары үшін тағы бір маңызды мағына ол республикада арзан,
професионалды жұмыс күшінің молдығы.
Жақын арада инвестицияда негінен тамақ, жеңіл және өңдеу
өнеркәсіптерін, туризмге, кейбір құрылыс, электроөнеркәсібіне жұмсалатын
болады.
Құрылымдық және инвестициялық саясатты іске асыру ҚР экономикасын
сапалы даму кезеңіне көшіруіне себеп болады, оған біршама макроэкономикалық
тұрақтылық және инфляция сатысынан инвестиция сатысына шығу сипатты. 1.159-
166б.
1.3 Жаңа өнеркәсіп саясатының қалыптасуы
1995 жылы сәуір айында ҚР Министрлер Кабинеті Экономика және сауда
министрлігінің (қазір экономика және сауда министрлігі) жасаған 2000 жылға
дейін өнеркәсіп саясатты Консепциясын және оны өнеркәсіп салаларында терең
өңдеуші және бәсекелік қабілеті бар өнімдер шығаратын ғылымға сыйымды
жоғары технолиялық өндіріс құру жолымен іске асыру бағдарламасын бекітті.
Концепция мынадай екі жағдайды ескереді: біріншіден, Қазақстанда қуатты
көпсалалы, өзін тең ұстаған және бәсекелік қабілеті бар өнеркісіп
комплектісін қалыптастыру; екіншіден, өндіріс құлдырауымен, инвестиция
дағдарысымен, кәсіпорындарының және халықтың сатып алу қабілетінің
төмендеуі себебімен сипаталатын нарыққа өтерде нақты жағдайды ескерту.
Өтпелі кезеңде әсіресе халық шаруашылығының негізі салаларында қатаң
мемлекеттік реттеу міндетін орнату қажет себебі негізгі салалардың бірнеше
кәсіпорындарында инвестициялау табыс алу арасындағы мерзім 10-15 жылға
созылады.
Концепцияда мемлекеттік реттеудің мынандай шаралары белгіленген:
- Құрылымды қайта құруды жүзеге асыру, өндірісті техникалық тұрғыдан
жетілдіру;
- Өндісті монополидан айыруды одан әрі жүргізу және шетел капиталын
белсенді тарту;
- Жекешелендіруге жеделдету және шағын және орта бизнесті қолдау;
- Экспорт және импортты валюта арқылы бақылау;
- Банкротты жариялау және таңдамалы сауықтыру жүргізу;
- Салық салуды жетілдіру және мемлекетаралық байланыстарды дамыту
Құрылымды қайта құруды жан-жақты үш жолмен жүргізу көзделген; олар
салааралық, ұдайы өндіріс және ұйымдастыру жолдары.
Саларалық жол беруші кезекте экспорттық мүмкіндігі бар және
республиканың экономикалық, ғылыми-техникалық, технологиялық әулеттілігін,
оның экономикалық қауіпсіздігін және ресурстарды сақтауды қамтамасыз ететін
салаларды дамыту көздейді.
Ұдай өндіріс жолы мемлекеттік өндірістің шикізаттар өндіруге
бағытталғанын жоюда, дайын өнімдер шығаратын салаларды қолдауды, қазіргі
заманға сай жабдықтарды және технологияларды жедел енгізуді, өндіріс
шығындарын төмендетуді көздейді.
Ұйымдастыру жолы пайда болып табылатын және бәсекелік қабілетті
өнімдер шығаратын өндіріс ұйымдастырудың барлық түрлерін дамытуды көздейді.
Олар акционерлік және холдинг компаниялары, қаржы-өнеркәсіп корпорациялар
және ұлтаралық корпарациялар.
Концепцияда шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындарымен қызмет
көрсету жолымен дамуына жаңа баптары ескерілген. Ол келесі дәлелдерге
негізделген: біріншіден, тек ірі кәсіпорындардың ірі инвестицияларды және
күрделі технологияларды иегеруге мүмкіндігі бар; екіншіден, шағын және орта
кәсіпорындары нарықтық өзгеріп отыратын конъюктурасын және ұсақ өнімдерді
аз шығынмен шығаруға тез бейімделетіні.
Ірі кәсіпорындарының шағын және орта кәсіпорындарымен өзара және
тиімді одақ құруына жету, тек егер де бірнеше шағын кәсіпорындары ірі
кәсіпорындарының жетегімен және олардың тапсырмасымен жұмыс істеуі мүмкін.
Қазақстан жерінде әскери- өнеркәсіптік кешенінің (ӘӨК) кәсіпорындары
көп, оларда ең жақсы материалдық-техникалық жабдықтар, ой өрісі және еңбек
қорлары шоғырланған. Осылардың жиынтығын пайдалану үшін мынандай бағыттарды
іске асыру ұйғарылған:
-ӨЭК және өңдеуші салаларына технологиялық құрал-жабдықтар шығару;
-АӨК-нің өңдеуші салаларына технологиялық жабдықтар, жинақтар және
модулдер шығару;
- халық тұтынатын тауарлар шығару,ең бірінші күрделі тұрмыс, медицина
техникаларын шығаруды игеру;
- пайдалы элементтерге кедей кендерді жаңа тәсілдер мен өңдеуді,
металлургия кәсіпорындарының қалдықтарын пайдаға асыруды иегеру және т.б.
Концепцияда ТМД елдерімен шаруашылық аралық байланыстарды және мемлеке
аралық корпорацияларды дамыту тарабы бар. 1994 жылы ТМД елдерінің
Мемлекетаралық экономикалық комитеті (МЭК) құрылды, онда республика кеден
және төлем одақтарын құруға белсене қатысуда. Бұл одақ мүшелеріне өзара
кеденсіз және лицензиясыз еңбек қорларының, тауарлардың қызметтердің және
капиталды еркін ауыстырушылыққа мүмкіндік береді.
Конверцияға жататын өндірістердің үлесі жоғары облыстарда ӘӨК
кәсіпорындаын құруға дем үшін жеңілдікпен салық салуды енгізу арқылы
тауарлық өндірістерді дамытуды ұсынады.
1994 жылдың аяғынан бастап республикада ірі кәсіпорындарды шарт
негізінде шеттегі отандас және шетел компанияларын басқаруға беру іске
асырылуда. Бұл шараның стратегиялық мақсаты мынада: біріншіден, шетел
инвесторларын тарту, олар ірі отандық кәсіпорындарымен шағын және орта
кәсіпорындарына тікелей көмек бере алады; екіншіден, жаңа өндірістік
қатынастардың қалыптасуы үшін жағдайлар туғызу.
Бастапқыда шетел компанияларға басқаруға түсті және қара металургия,
химия өнеркәсіп орындары берілді. Басқарушы компаниялардың іс - әрекеттерін
бақылайтын жалғыз мекеме, ол Экономика, индустрия жұмысына араласпайды.
Шет компаниялар алдын ала аудитор тексеру жүргізген кезде басқаруға
берілген компаниялардың жаңа қарыздары айқындалды. Осыған байланысты Үкімет
атынан оларды бақлайтын министрліктер, қарыздарды өтеу бұрынғы графигіне
түзету және шарттарға қажетті толтыру енгізу қажет.
Экономикалық талдау жүргізу нәтижесінде түсті және қара металлургия,
химия өнеркәсібінде және басқа салаларда 1994-1995 ж.ж. инфляцияны ескертіп
негізгі қорларды қайта бағалаудың кешігіп қалуына байланысты бірде- бір
кәсіпорындарында минималды амортизация қорының жоқтығы айқындалады. Демек,
негізгі қорлардың ұдайы дамуы тұрмақ өздерін қайта қалпына келтіруге жағдай
жоқ. Осыған қарамастан кәсіпорындары электриктер, транспортшылар,
құрылысшылар сияқты аралас құрылыстарға қарыздарын төлеуді мерзімінен асыру
есебінен негізгі қорларын жаманды жақсылы ауыстыруда немесе толықтыруда.
Экономикалық реформаның барысы өтпелі кезеңнің күрделілігінен туатын
АӨК – ге өткне дәуірдегі қопсыған мәселелерді айқын көрсетті. Осыған
байланысты ҚР Үкіметі аграрлық реформаны шұғылдандыру мақсаты мен бірнеше
арнаулы қалы қабылдады, олар:
- банкілер жүргізетін сауықтыру (санация) туралы (бұл ірі
кәсіпорындарды, банкілерді банкроттан сақтау және қаржы жөнінен сауықтыру
үшін мемлекеттің немесе аса ірі банкілердің көмегімен жүзеге асырылатын
шаралардың жүйесі)
- мүмкіншілігі жоқ мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жою
туралы:
- ауыл шаруашылығын қолдайтын мелекеттік қор құрастыру туралы
- ауылдардағы тауар өндірушілерге несие берудің жаңа механизмдері
туралы;
- форвард-фъючерс мәміле негізінде өзара есептесудің жаңа әдістерін
енгізу туралы.
Форвард дегеніміз – өзара шартта уағдаласылған алдағы мерзімді өнімде
мәміле бағасы бойынша сату – сатып алу туралы сатып алушы мен сатушы
арасындағы өзара екі жақты шарт.
Фъючерс дегеніміз – нақты материалдық немесе бейматериалдық өнімнің
белгілі бір мөлшерін болашақта жеткізу немесе алу құны ескерілетін биржалық
өзара шарт.
Алдағы жылдарға индикативтік жоспарлауда нарықтық аграрлық саясат құру
үшін құқықтың негізі қолдануда.
1994 жылдан бастап барлық ауыл шаруашылық салалардың дамуын қолдау
мақсатымен мынадай шаралар жүргізілуде :
- 1995 жылдан бастап барлық ауылшаруашылық өнімдеріне ырықтандыру,
сатып алу бағасы енгізілді. Яғни еркін баға белгілеу, бағаның сұраным мен
ұсынымның әсерімен құралуы. Егер 1994 ж.1 т. бидайдың өткізу бағасы 40-50
доллар болса, 1995ж.ол 80-90 АҚШ долларына дейін көтерілді;
- мемлекеттік қажеттілікке мемлекеттік жеткізілім жүйесі жойылды.
Мемлекет нарықта тей құқықты, мәжбүр етпейтін субъект ретінде қарым –
қатынас жасайды;
- экспортқа шығарылатын өнімдерге квота (сатылатын өнімнің үлесі) және
лицензия (мемлекет ұйымының экспортқа шығаруға беретін рұқсаты) жойылды.
Ауылдағы тауар өндірушілер демпингті бағаға (бағаның деңгейін
түсіруге) жол бермеу үшін тек тауар биржасында тіркелуге міндетті.
Отандық ауыл шаруашылық өнімдерді өндірушілердің мүддесін қорғау үшін
арнаулы Республикалық баға коммисиясы құрылды, ол ауыл шаруашылық өнімдер
өте төмен бағамен сатылмауын бағалап отырады.
Тұрақтандырудың және келешекте ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді
арттырудың қажеттілігі аграрлық реформаны шұғылдандыруды талап етеді. Ол
үшін салалар ішінде маңыздыларын анықтау, үйлесімді инфрақұрылым құру
маркетинг және ақпарат қызметтерін дамыту қажет. Алдымен аграрлық реформа
жүргізуде оның нақтылы кезеңдері өндісті экономикалық реттейтін буындар мен
байланысты анықтау қажет.
Экономиканың аграрлық саласын реформалау көп пішінді проблемалардың
пайда болуына және қордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz