Құнды қағаздар рыногы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

І ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР ҚҰҚЫҒЫ
1.1 Құнды қағаздардың түсінігі және түрлері
1.2 Құнды қағаздарды есепке алу және тіркеу

ІІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Құнды қағаздар рыногы
2. Құнды қағаздардың экономикадағы қызметтері
3. Құнды қағаздар және оның айналу мәселелері

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы
Қазақстанның Конституциясына негізделген және ҚР Азаматтық кодекісінен, 2-
шілде 2003 жылғы Құнды қағаздар нарығы туралы ҚР заңынан және басқа ҚР
нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де Қазақстан Республикасы қол
қойған келісімшарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген
болса, онда халықаралық келісімшарт ережелері қолданылады.
Қазақстанда Азаматтық құқықтағы бағалы қағаздарды толық қалыптастыру
үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету
керек. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып жетілдіру
мәселесі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып
экономиканың реалды секторына жұмсауды қажет етеді. Кіріс министрлігі
мен Салық комитеті мамандарының пікірінше, Қазақстан тұрғындарының қолында
айналымға тартылмаған 2-3 млрд. доллар нақты қаржы қорлары бар екен. Осы
қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің
мүмкіншілігін нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру
кепілдіктерін (гарантия) жоғары деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр.
Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп,
банкаралық сақтандыру қаржы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Қазақстанда
тұрғындар өз қаржы-қаражатын негізінен Халық банкісінде сақтайтыны белгілі.
Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты тұрде
өсімін қамтамасыз ету мақсаттарында, Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп
тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп,
қажетті құжаттар дайындап оларды заңдастыруға күш салып отыр.
Азаматтық құқықтың объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып табылады.
Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген: белгіленген
нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат
құнды қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың ерекше
сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) құнды қағаз — түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, құнды қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) құнды қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды құнды қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға — индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді).
І ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР ҚҰҚЫҒЫ
1.1 Құнды қағаздардың түсінігі және түрлері

Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсырумен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкілі ретінде әрекет жасайды (АК-
тің 132-бабы).[1]
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжаттаумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп-төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың құнды қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны құнды қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша керсетілген міндеті, нормалдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың тұпнұсқасы болады, ал
тұпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек ұсынбалы бағапы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың құнды қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік құнды қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік құнды қағаз құқықтың субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықтың айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік құнды қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу — индоссамент
арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік
құнды қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін
ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Индоссамент құжатта
(әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде
иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екінішісі әлгі айтқандай,
бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ
құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді.[2]
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атьш жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізумен бағалы қағаздарды
ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік құнды қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың тұпнұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаментттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі база формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.
Ордерлік құнды қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді ("Қазақстан Республикасындағы 141 вексельдік қатынастар туралы"
Заңның 96-бабын қараңыз). Ордерлік қағаздың иесі айрылып қалған құжаты
кімнің қолында екенін білсе, кұжатты қайтаруға ликдикациялық талап қоюға
құқылы. Егер кейінгі индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық
меншігін дәлелдеу іс жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда
оның орындалуына да үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың
балама данасын беруге болмайды.
Атаулы құнды қағаз — бұл мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім
екендігі құжаттың мәтінівде көрсетіледі. Яғни атаулы құнды қағаз бойынша
құқықты талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады.
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін "Бағалы қағаздар нарығы
туралы" Заңның 34-бабының нормасын келтіруге болады.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес деп бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. "Бюджет жүйесі
туралы" және "Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы" заңдарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен
алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны
шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Ұлттық банк арқылы
жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда
республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы
бағалы қағаздарды әлемдік нарықтарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ
Қазақстан аумағында қазыналық міңдеттемеде және қазыналық облигацияда
жүреді. "Құнды қағаздар нарығы туралы" Заңның 14-бабына сәйкес мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдық қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі "Құнды
қағаздар нарығы туралы" Заңмен реттеледі.
Құнды қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар құжатталмаған
құнды қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық кодекстің 135-бабында
құжатталмаған құнды қағаздардың мүліктік құқықтарының бірнеше түрі
келтірілген.
Құжатталмаған құнды қағаздар шын мәнінде бағалы қағаздың мазмұнын
куәландыратын мүліктік құқы болып есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен
құқықтық қатынасқа түскен кезде оның тізілімдегі жазбаға енгізілуі жарамды
бола береді.[3]

1.2 Құнды қағаздарды есепке алу және тіркеу

Қазақстанда тұрғындардың сақталған қорларын банк және құнды қағаздар
арқылы жұмылдырып өндіріске тарту, оның құрылымын жетілдіру үшін
инвестициялау бүгінгі күні ең ұтымды саясат бағыты ретінде танылып отыр.
Шетелдік капитал өздеріне қажетті Қазақстанның шикізат-энергетика өн-
дірісіне жұмылуда. Қазақстанның ішкі қажеттіліктерін өтейтін жеңіл
өнеркәсіп, машина жасау, дайын өнім өндіру салаларына шетелдік
инвестициялар бармай отыр. Сондықтан өзімізге қажетті өнімді өндіру
саласына негізінен ішкі қаржы ресурстарын жұмылдырып қарастыруга болатыны
түсінікті болған сияқты. Егер ішкі өндіріс көтерілсе, онда ішкі ұлттық
нарық қалыптасады, кәсіпорындар мен тұрғындардың табысы өседі, ал бұл
болса Қазақстанда ішкі ұлттық капиталдың қорланып өсуіне жол ашады, осының
негізінде құнды қағаздар нарығы да тиімді қызмет атқаратын болады.
Қорытып айтқанда, бағалы қағаздардың қалыптасуы және оның тиімді
жұмыс істеуі Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп шоғырлануына
тікелей байланысты деуге болады. Ұлттық капиталдың шоғырланып өсуі ұлттық
табыстың жұмсалуына байланысты келеді. Қазақстан жағдайында тұрғындар
өздерінің табыстарын негізінен шетелдік тауарларға жұмсайды, яғни олар
шетел фирмаларын жанама түрде инвестициялап қаржыландырып тұрады. Ұлттық
кәсіпкерлік пен өндіріс шоғырланып өсуі үшін тұрғындардың табысы ұлттық
өнеркәсіп орындары өндірген өнімге жұмсалуы қажет. Сондықтан да Қазақстан
Үкіметі ішкі тауар өндіруші кәсіпкерлерді қорғау және қолдау саясатын
ұстанып отыр.
Ұлттық экономиканың өсіп-өркендеуі ішкі өнімнен түсетін таза табыстың
Қазақстан банкілерінде сақталып, Ұлттық қаржы-капитал резервтерінің
шоғырлануына байланысты келеді. Қазақстанда шикізат өнімдерін экспортқа
өндіретін ең ірі өнеркәсіп органдары шетелдік компаниялардың басқаруында
екені белгілі. Мамандардың айтуына қарағанда, осы шетелдерге басқаруға
берілген компаниялардан бюджетке салық түрінде табыс өте аз көлемде түсетін
болған. Мұның негізгі себебін білетін мамандар былай түсіндіреді:
Қазақстанда жұмыс істейтін компаниялардың шет негізінен офф-шорлық
аймақтарда тіркелген филиалдары бар. Қазақстандағы компаниялар шикізат
өнімдерін екі есе төмен бағамен өздерінің шетелдік филиалдарына өткізеді
екен, ал соңғылары Қазақстан экономикасына көптеген есепке алынбаған және
көзге көрінбейтін зиян келтіреді екен.
Біріншіден, бюджетке қажетті табыс түспейді, екіншіден ішкі өнімнен
түскен таза табыс шетелге кетіп, Қазақстан банкілерінің ресурстарын
шектейді, олар өздеріне қажетті қаржыны шетелден тартуға мәжбүр болады.
Соңғы кездері Қазақстан Үкіметінің құрамында Кіріс министрлігі
құрылғаны және Салық комитетінің міндеттері мен кұкығы кеңейтілгені
белгілі. Соңғы мәліметтерге қарағанда, Кіріс министрлігі Қазақстандағы ең
ірі деген 100 кәсіпорынды өзінің тұрақты бақылауына алған көрінеді.

Құнды қағаздар орта ғасырлардан бері қарай қолданыла бастады. Сол
кезеңде ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты сауданың аясы
кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалғысы келген кәсіпкерлердің ірі
капитал сомасына деген қажеттілігі туды. Оның үстіне теңізден шалғай рынок
пен шикізат кезін игерумен байланысты орын алатын шығындарды жекелеген
адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын, голландық компаниялары
акционерлік қоғамы Ост-Индия, Грудзон бұғазы компанияларымен сауда жасаумен
байланысты дүниеге келді. Міне осылар құнды қағаздарды бірінші шығарған ірі
компаниялар болды. Олардың акциялары күні бүгінге дейін Лондон мен Торонто
биржаларында сатылуда. XVI—XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар
капиталды көп қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан
болатын.
ХІХ ғасырдың 60-жылдары тағы да бір маңызды оқиға болды. Германияда
ауыр өнеркәсіпті дамытуға шығарылған құндықағаздармен делдалдық
операцияларды жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына
алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Гермаииядан келді (аз мөлшерде
Франциядан) "Маклер", "биржа", "акция" деген ұғымдар осындай қаржы
инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді.

ІІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Құнды қағаздар рыногы

Құнды қағаздар рыногы дегеніміз не? Ол қаржы рыногының бір бөлігі
екен. Қалған бөлігін банк қарызы рыногы құрайды. Банк, шын мәнінде,
коммерциялық банк болса (мемлекеттік мекеме емес), қарызды бір жылдан астам
уақытқа өте сирек береді. Ал құнды қағаздарды шығара отырып (облигациялар,
акциялар) олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы мүмкін.
Қаржы рыногын осылайша бөлу капиталдың, айналмалы және негізгі болып
бөлінуімен байланысты. Құнды қағаздар рыногы банктың кредит жүйесін
толықтырады, өзара байланыста әрекет етеді. Мысалы, коммерциялық банктер
құнды қағаздар рыногында аралық қызмет атқарушыларға жаңадан шығарылған
бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық бағамен
сату үшін құнды қағаздардың бір блогын бередi;
Құнды қағаздар рыногының маңызды бөлігі ақша рыногы болып табылады,
онда қысқа мерзімді (бір жылға дейін) қарым міндеттемелері бар казначейлік
вексельдер (билеттер) айналыста болады. Ақша рыногы қолда бос тұрған
ақшаларды мемлекетке берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп
корпорациялар мен жеке адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс табуға
пайдалануға мүмкіндік жасайды. Онсыз толыққанды қаржы рыногының орын алуы
мүмкін емес.
Барлық рыноктар сияқты, құнды қағаздар рыногы да сұраныс пен
ұсынысқа, олардың бағасына тәуелді. Яғни құнды қағаздар рыногы сатып алу,
сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Рыноктың
мөлшері қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.
Құнды қағаздар рыногы тікелей алғашқы және қайталама рыноктан
тұрады. Алғашқы рынокта мемлекеттік және муниципиалды облигациялар, сол
сияқты акциялар мен облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржытық
және қаржытық емес профильдегі әр қилы акционерлік компаниялар шығарады.
Алғашқы рынокта құнды қағаздардың тікелей инвесторлары коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, қаржытық емес корпорациялар және жеке адамдар (жеке инвесторлар).
Олар биржа фирмалары мен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен
облигациялар сатып алады. Құнды қағаздардың қайталама рыногы эмитент құнды
қағаздарды орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды
түсіндіреді. Құнды қағаздар — спецификалық тауар, барлық тауар сияқты
тұтыну құны мен бағасы бар. Құнды қағаздардың тұтыну құнының мәні белгілі
дәрежеде табыс келтіреді, яғни процент (облигациялар бойынша) және дивиденд
(акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар құндықағаздардың күн курсының
өсуі нәтижесінде келетін табыстар. Құнды қағаздардың өздері туралы айтар
болсақ, оның үш түрі бар. Олар: акциялар, облигациялар және олардан
туындайтын қағаздар.
Акцияларды корпорациялар шығарады, акциялар шығарудың өзі
корпорациялар ұйымдастырудың әдісі. Акцияны ұстаушы корпорация мүлігінің
бөлігіне иелік ететін болады. Корпорациялар акцияларды шығарып, ірі
инвестициялық жобаларды жүзеге асырып, сөйтіп қаржытың қуаттылығы артады.
Акция иесі корпорация пайдасының бір бөлігін дивиденд ретіңде алып отырады.
Облигацияларды корпорациялар да, үкімет те шығарып отырады.
Облигация шығарушылар белгілі бір мерзімде (қарызды) және қарыз процентін
төлеуге міндеттенеді. Ол — зайым арқылы алынатын пайданың бір бөлігі.
Дивидендтен проценттің өзгешелігі тұрақты, әрі банк ставкаларының
өзгерісіне тәуелсіз. Сондықтан да облигацияларды белгілі бір табыс әкелетін
құнды қағаздар деп атайды. Әдетте процент зайымының қызмет мерзімі бойына
бірдей үлеспен төленеді.
Акция мен облигациялардың инвестициялық сапасы бірдей емес, яғни
инвесторлар үшін тартымдылығы әр түрлі. Облигациялар, әдетте, акцияларға
қарағанда жинақты сақталу кепілділігі молырақ. Әсіресе мемлекеттік
облигациялардың төлем қабілеті өте жоғары.
Құнды қағаздардың басқа да түрлері бар. Мысалы, ордерлер
қозғалмайтын мүліктерге қатысты құнды қағаздар, опциондар, фьючерлік
келісімдер. Олар тәжірибелі инвесторлар үшін де, алып сатарлар үшін де
тартымды. Инвестицияның сенімділігі мен табыс әкелу тұрақтылығы түрғысьнан
ең сапалысы мемлекеттік облигациялар, әсіресе казначейлік билеттер. Олардаи
кейін жеке облигациялар және ірі компаниялардың "көп дауысты" акциялары.
Белгісіз, жаңадан ұйымдасқан фирмалар шығарған акциялар сапасы төмен
дәрежеге жатады. Осыған қарамастан АҚШ-та 120 миллион қызметкердің 47
миллионы акционерлер болып табылады. Осыншама адамды қамтитындай
акциялардың қандай тартымдылық күші бар? Біріншіден (бұл ең бастысы),
болашақта ескі инвестициялардың еселеп өсуімен байланысты. Айталық, бір
акцияны 100 долларға сатып алдыңыз делік, ал 10 жылдан кейін, егер
кәсіпорын жақсы жұмыс істейтін болса, ол акция 1000 доллар табыс әкеледі.
Екіншіден, акция ұстаушыларға дивиденд төленіп отырады (оның қатаң заңды
нормасының болмағандығына қарамастан). Үшіншіден, акцияны ұстаушының дауыс
беру құқы бар және кәсіпорын иесі ретінде басқадай да құқықтары бар.
Төртіншіден, акцияларды сатып жіберу өте жеңіл.
Құнды қағаздардың қозғалысы мынадай үш фазадан тұрады: аптаның үштен
екісі, жаңадан құндықағаздарды ойластыруға, шамамен осындай уақыт оны
алғашқы орналастыруға кетеді, ал осылардан кейін құнды қағаздардың өзіндік
айналымы басталады.
Құнды қағаздарға деген сұраныс халықтың әлеуметтік-тұрмыс дәрежесімен
анықталады. Тұрмыс дәрежесі жоғары болған сайын, табыстың басым көпшілігі
жинақталады да, адамдар құнды қағаздарды сатып алуда мүдделілік көрсетеді.
Құнды қағаздар ұсынысы, онда сұраныспен анықталады. Құнды қағаздарға
сұраныстың дамуы қаржы жүйесін қайта құрумен тікелей байланысты. Құнды
қағаздар рыногында қандайлық дәрежеде болмасын белсендiлiк күтер болсақ,
салық жүйесiн жетiлдiрiп отыру да бүгiнгi уақыт талабы, рынок талғамы.
Бағалау қағаздары бұл белгілі бір өзіндік формада шығарылатын мүліктік
құқықтық міндетті көрсеткіштері көрсетілетін шығарушы мен оларды
иеленушілер арасындағы қарым – қатынасты бейнелеп, қолдан қолға сатылатын,
сондай-ақ мәлімдеу барысында төлемдерді алуға құқық беретін, қандай-да бір
қаражат салғандығын куәландыратын ақшалай қаражатты білдіреді.
Құнды қағаздардың мәні мынада, яғни капиталды иеленушінің қолында
капиталдың өзі емес, құнды қағаз түріндегі жалған капитал формасы болады.
Жалған капитал деп құнды қағаздың аталуы олардың өзіндік ішкі
құндарының болмауын айтады.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалар жылдарында қайта
қаржыландыру ставкасын пайдалану қолайсыз болды. Тек 1994 жылдың екінші
жартысынан бастап қана Ұлттық банк жанжақты сынға қарамастан позитивті
ставканы белгілеуге көшті. Қайта қаржыландыру ставкасын 270 % -тен 300 %-ке
дейін жоғарылату есебінен сұраныс инфляциясы төмендетілді, содан кейін бір
айдан соң 340%-ке жоғарлатылды. Ставкалардың нақты мәні және оның нарықтық
ставкамен сәйкестілігі несиелік ресурстар аукционында анықталды. Осындай
өзгерістердің нәтижесінде валюталык операциялар бойынша табыстылық пен
салыстырғанда несиелік операциялар бойынша табыстылықтың жоғарылауы
байқалды. Соның нәтижесінде шетел валюталарына деген сұраныс пен валюта
бағамының тұрақтылығы байқала бастады. Қайта қаржыландырудың жоғарғы
ставкасын ұзақ мерзімге ұстап отыру тиімді болып табылды және қайта
қаржыландыру ставкасын 340% деп белгілеген кезден соң бір айдан кейін, яғни
қыркүйек айынан бастап Ұлттық банк жылдың соңына дейін оның мөлшерін 230%
ке дейін төмендетті. Осындай шараны инфляция деңгейінің төмендеуі және
айырбас бағамының тұрақтануы байқалғаннан кейін іске асыру мүмкіндігі туды.
1995 жылы қайта қаржыландыру ставкасын одан әрі қарай 45% ке дейін
төмендету осы жылдың қараша айында оның деңгейін 52,5% ке дейін жоғарлатуға
өтті, соның нәтижесінде инфляция деңгейі 2,4%-тен 4,4%-ке дейін өсті.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелері, Ұлттық банктің ноталарының және
банкаралық несиелер бойынша пайыздық ставкалардың мөлшері олардың нарықтық
мөлшерімен сәйкес келіп отырды. 1994-1995 жылдары аралығында нақты нарықтық
пайыздық ставкалар оң нәтиже, ал валюталық спекулятивті операциялар бойынша
табыстылық теріс нәтиже берді.
1996 жылы ҚҰБ позитивті пайыздық ставканы белгілеуді жалғастырды. Тек
қана 1996 жылдың ішінде қайта қаржыландыру ставкасы он рет өзгерді және
жылдың басымен салыстырғанда 24 пунктке, ломбарттық несиелер бойынша
пайыздық ставка 31 пунктке төмендеді.
Енді пайыздық ставкалардың пөзитивтілігін анықтайық. Дәстүрлі
анықтамаға сәйкес ол инфляция деңгейін ескеретін нарықтық пайыздық ставканы
білдіреді.
Яғни, [5,56] (5)
мұндағы, позитивті пайыздық ставка
- бұрын болған пайыздық ставка
- инфляция қарқыны.
Инфляция кезінде несие бағасынан және кредитордың табыс мөлшерінен
басқа.пайыздық став-кара несиенің капиталдану құнын сақтау қызметі де
кіреді.
Несиенің капиталдану құнын құнсызданудан сақтаудың пайыздық схемасының
альтернативті әдістемесі болатынын атап еткен жөн. Бұл жағдайда берілген
ссудалардан түсетін табысты көбейту міндеті екіге бөлінеді. Біріншісі —
капиталдану құнын сақтау, екіншісі — табыс алу. Осындай әдістеме пайыздық
схема кезіндегі кездесетін мәселелерден аулақ болуға мүмкіндік беруі
мүмкін. Сонымен бірге, схема бойынша пайыздарды алу индекс есебін
көрсететін индекстеуге қарағанда техникалык, жағынан қолайлы. Сонымен
қатар, индекстеу кезектілік тәртіппен іске асырылады және соған байланысты
біле тұра уақыттық интервалдың пайда болуына әкеледі. Бұл кезде нақтылық
жоғарылайды, бірақ интервалдың әсерінен схема тиімділігі төмендейді, яғни
төлеу уақыты басталғанша, инфляция оған тиісті құнның бір бөлігін жоюға
үлгереді.
Инфляциялық күтілімдерді ескере отырып ставканы анықтауға негізделген
пайыздық схема кезінде нақтылық төмен болады. Бұл жағдайда болашақтағы
инфляция деңгейін жеткілікті мөлшерде бағаламау арқылы кредитор немесе оны
артық бағалау арқылы қарыз алушы үтылады. Индекстік әдіс арқылы мәселелерді
жартылай шешу уақыттық интервалды төмендетуі мүмкін. Біздің ойымызша,
жоғары инфляция жағдайында экономикалық саясаттың бір міндеті оптималды
пайыздық ставканы іздестіру болуы мүмкін. Яғни бұл жағдайда тиімсіз
инвестицияны істен алуға және бір уақытта ставкалардың кері әсер етуінен
экономиканы қорғауға мүмкіндік беретін деңгей деп түсіну қажет. Осы
құралдың іске асырылуын қайта қаржыландыру ставкаларының мөлшерінің
өзгеруін мысалға ала отырып қарастырайық. Егер Ор-талық банктің мақсаты
несиелік институттардың несиелік патенциалын азайту болса, онда ол қайта
қаржыландыру ставкасын жоғарлатады. Ұлттық банк алға қойылған мақсатына қол
жеткізу үшін ақша нарығына тағы басқа әдістер мен де әсер етуі қажет (ең
төменгі резерв бойынша ставканы жоғарлату жолымен және т.б.). Қайта
қаржыландыру ставкасын жоғарлатқан кезде коммерциялық банктер үшін қайта
қаржыландыру қымбаттайды, яғни бұл жағдай елдегі несие құнының өсуіне
әкеледі. Бірақ кейбір ірі коммерциялық банктердің орталық банктің пайыздық
ставкаларды жоғарлатуына қарамастан өздеріне неғүрлым көп клиенттер тарту
үшін өздерінің пайыздық маржаларын төмендетуге мүмкіндіктері болады.
Коммерциялық банктерді қаржыландырудың альтернативті әдісі орталық банкте
вексельдерді қайта есепке алу болып табылады. Осы форманың тиімділігі бұл
операция кезінде кепіл талап етілмейді, ал гарант ретінде вексель беруші
болады.
Сонымен бірге, вексельдерді қайта есепке алу экономиканың нақты
секторына қаржылық қолдау көрсету құралы ретінде де көрінетінің атап өткен
жөн. Бірақ, ҚРҰБ-де барлық вексельдер қайта есепке алына бермейді, тек
вексельдік несиелерді алуға құқығы бар бірінші сыныпты эмитенттер тізіміне
енгізілген кәсіпорындардың ғана вексельдері қайта есепке алынады. Мысалы,
соңғы екі жылда Қазақстанда тек екі кәсіпорын ғана "Казатомпром" және
"Қазақстан Темір Жолы" вексельді қайта қаржыландыру жүйесі бойынша несиелер
алған. Осыған байланысты, ҚРҰБ-ң есептік ставкасы ақша-несие саясатының
оперативті құралы және ақша-несие саясатының индикаторы ретіндеті езінің
қызметтерін толық орындамай отыр.
Сонымен қатар, вексельдік қайта қаржыландыру жүйесінің дамымауы ҚРҰБ-ң
2002-2004 жылдар аралығындағы өзінің дамуында приоритет ретінде анықталған
инфляциялық реттеу саясатына өту кезінде қиыншылықтар тудыруда. Соның
әсерінен ақша-несиелік трансмиссияның адекватты механизмі жоқ болуда.
Өнеркәсіптің қайта өңдеу салаларындағы ірі және орта кәсіпорындарда
қайта қаржыландыру қаражаттарының ерекше тапшылығы байқалуда. Бұл ҚРҰБ-де
осындай кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы және несиелік қабілеттілігі
туралы ақпараттардың жоқтылығымен байланысты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, қайта қаржыландыру жүйесінің жақсы
дамуының кепілі Орталық банк жүйесінде экономиканың нақты секторындағы

кәсіпорындар мониторингін тиімді ұйымдастыру болып
табылады. Себебі, бұл тәжірибе басқа елдердің Орталык, банктерінің
қызметтерінің негізгі бағыттарының бірі болып танылған. ҚРҰБ-де нақты
сектордағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайының мониторинг жүйесін жасау
кезінде Франция Банкісінің және Ресей Орталық Банкісінің тәжірибелері
ескерілді.
Орталық банктің есептік ставкаларының өзгеруі ақша нарығындағы жағдайларды
ғана өзгертіп қоймай, сонымен қатар құнды қағаздар нарығына да әсер етеді.
Орталық банктің есептік ставкасының өсуі ақша нарығындағы несиелер мен
депозиттер бойынша ставкалардың жоғарылауына негізделеді.
Бұл құнды қағаздарға деген сұранысты азайтады және олардың ұсынысын
көбгайтеді. Құнды қағаздарға деген сұраныс банктер жағынан да азаяды,
себебі олар үшін депөзиттер неғұрлым тиімді болып саналады.
Сөйтіп, Орталық банктің есептік және қайта қаржыландыру ставкаларының
өсуі құнды қағаздардың нарықтық құнын төмендетеді. Ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.