Неміс шаруаларының алғашқы отарлау шаңырағы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандағы неміс диаспорасы

Қазіргі Қазақстанда 120-дан астам ұлттар мен ұлыстар өмір сүруде. Бұл біздің қоғамымыздың зор байлығы, әрі зор қамқорлықты қажет ететін құбылыс екені рас. Солардың арасында саны неғұрлым көп диаспоралардың бірі немістер. Таяу кезге дейін Қазақстанда жарты миллионға жуық немістер болды және олар ұлттық диаспораның сан жағынан үштен бірін құрады. 1980 жылдардың ортасынан бастап немістердің Германияға эмиграциясы басталды. Сол себепті де немістердің саны азайғанымен, соңғы кезде біршама тұрақтала бастады.

Қазақстандағы неміс диаспорасының тарихы 200 жылдай деп есептелінеді. Қазақстанға немістердің келе бастауы Ресей империясының қазақ жерін отарлауымен тұспа-тұс келеді. Ресейдің қазақ жеріне аттанған әскер экспедицияларының құрамында кезінде патша Петр I, одан кейін де монархтар Ресей Ғылым Академиясына шақырған неміс дворяндығының өкілдері, ғалымдар көп болды. 1734 жылғы сондай экспедицияның құрамында Фридрих Миллер болды, ол Солтүстік Қазақстанның географиялық жағдайын зерттеді, жергілікті тұрғындардың тұрмыс халі туралы жазды. Сонда Бухгольц Алтай аймағы, Зайсан көл аумағын, Петр-Симон Паллас пен Евгений Эверсман Орталық және Батыс Қазақстанды зерттеді. Олар сонда алғаш рет Каспий теңізінің деңгейі әлемдік мұхиттан төмен жатқандығын анықтап, Қара теңіз бен Каспий теңізі аралығында жалғастық болуы туралы жорамал жасады. ХІХ ғасырдың бас кезінде аты әлемге танымал математик Эйлер Жайықтың төменгі ағысы бойын зерттеген экспедицияға қатысты. Ол тұңғыш рет Жайықтың картасын жасап, бұрынғы Гурьевте бірінші метеорологиялық пункт ашты. Ал фон Шренк Балқаш пен Ақкөлдің генезистік жүйесін жазды. 1840-43 жылдары Жоңғар Алатауы мен оның шыңдарын зерттеп, олардың биіктігін барометрлік тиімділікпен айқындаған да сол фон Шренк. Өткен ғасырдың орта шенінде атақты астроном Струве Арал мен Каспий теңіздерінің гидрографикалық картасын жасады. Вильгельм Бартольд пен Фридрих Радлов көшпенділердің өмірі, тұрмыс-салттары жөнінде тамаша кітаптар жазды. Олардың еңбектері Қазақстандағы жоғарғы оқу орындары тарих факультеттерінің студенттеріне әлі күнге дейін оқулық іспетті. Зерттеушілер Е. Михаэлс, К. Вернер, фон Грент, А. Фридерикстер қазақ жерінің жер асты қазынасын зерттеді. Алматыдағы ең үлкен бақ Э. Баумның атымен аталады. Омбының генерал-губернаторы фон Шпингер қазақ сұлтаны Шыңғыс Уәлиханов пен жақсы араласқан. Оның баласы - қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың да оқу, қызметіне жағдай жасап отырған.

Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы фон Кауфман жергілікті халықты оқу-ағартуға шақырды, ал дәрігер Александр Шварц Оңтүстік Қазақстан тұрғындарын талай індеттен аман алып қалған. ХІХ-ХХ ғасырлар шегінде Қазақстан жерінде, шет елдерде жұмыс істеген орыс кәсіпкерлерінің 10 пайызы немістер болған. Вили Пфафф Шымкент фармацевтика заводының негізін салды. Ганс Шпрингер Степногорда алтын өндіретін фабрика салды.

Қазақ жеріндегі алғашқы неміс қоныстары ХІХ-ХХ ғасырлар шегінде пайда бола бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында олардың географиялық жағынан орналасуы едәуір кеңейіп, елді мекендердің саны көбейе бастады. Ресейдегі жер мәселесін шешуді мақсат еткен Столыпин реформасының жүзеге асуы барысында неміс диаспорасы едәуір көбейіп, аймақта әлеуметтік-экономикалық маңызға ие болды. Неміс шаруаларының алғашқы отарлау шаңырағы Дала уалаятының Ақмола облысы, Омбы уезінде көтерілді. 1915 жылға қарай Ақмола губерниясының қазыналық жерінде немістердің 56 қонысы бой көтеріп, олар 260 мың десятина жерді қамтыды. Ондағы немістердің саны 27 мыңға жетті. Алайда жалпы даму барысында Қа-зақстандағы немістер санының көбейуіне Ұлы Отан соғысы басталар алдында Ке-ңестер Одағының Оңтүстік-Шығыс шебіне күштеп жер аударған қайғылы оқиға шешуші роль атқарды. Немістерді «Германияның бесінші колониясы» болады деп күдіктенген КСРО Жоғарғы Кеңесінің президиумы Еділдің төменгі ағысы бойындағы - Поволжье аудандарындағы немістерді жер аударып көшіру туралы жарлық жарияланды. 1941 жылы КСРО ның еуропалық бөлігіндегі немістер Қазақстан мен Сібірге жер аударылып, Төменгі Повольжье автономдық Республикасы өмір сүруін біржолата тоқтатты. Жер аударылғандардың жалпы саны 700-800 мың адам болды.
Сталиннің 1941 жылғы 28 тамыздағы жарлығы ресми түрде тек Төменгі Еділ бойындағы немістерге қатысты болып, НКВД ның қатаң бақылауы арқылы кенеттен, 24 сағаттың ішінде 400 мың адам зорлықпен жер аударылды. Алайда, Еділ бойындағы немістермен қоса бір жарым ғасыр бойына жылы орындарында отырған басқа аудандардағы ресейлік немістер де іле-шала жер аударылып, одан соң қатаң бақылаумен еңбек армиясына алынды. Айналдырған бір сағаттың ішінде немістер өздерінің респуликасынан, саяси құқықтарынан, басқа да ұлттық, мәдени мұраға байланысты ерекшеліктерінен жұрдай болды. Еңбек армиясына алу, НКВД ның еңбек армиясы арқылы кәрі-жас, ер-әйел демей, барлығы, тіпті жас балаларға дейін тізіделіп, қатталып бақылауға түсті. Немістердің еске алуы өте қайғылы тарихы осылай болды. Бірақ оны еске алмауға да болмайды. 1955 жылдың 13 желтоқсанында КСРО Жоғарғы Кеңесі президумының «Арнайы жер аударуда жүрген немістерге, олардың отбасы мүшелеріне қойылған құқықтық шектеулерді алып тастау туралы» жарлығы шықты. Осылайша арнайы жер аудару аяқталды, бірақ, олардың өз туған жерлеріне баруына тиым салынды. Тек 1972 жылғы 3 қарашада ғана Жоғарғы Кеңес «Бұрыннан жекелеген азамттарға арналған, олардың тұрақты мекен таңдауына тиым салынған шектеу жойылсын» деген жаңа қаулы шығарды. Бұл қаулы бойынша Кеңес Одағының кез келген азаматы тәрізді немістер де КСРО аумағында еңбек ету құқы және төлқұжаттық тәртіп заңдарына сәйкес өздеріне тұрақты мекен таңдауына ерікті болды. КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының 1964 жылғы жаңа қаулысында немістерге мемлекет тарапынан болған көзқарас әділетті айқындалды: «Өмірдің өзі көрсетіп отырғандай, ұлтқа жабылған жала негізсіз болды, Бұл Сталиннің жеке басына табынған өктемдік салдарынан болды. Ал шын мәніне келсек, Ұлы Отан соғысында неміс тұрғындары да барша кеңес халқы тәрізді Кеңестер Одағының фашистік Германияны жеңуге өздерінің жанқиярлық еңбегімен зор үлес қосты». Содан 22 жыл өткен соң 1989 жылы КСРО Жоғарғы кеңесінің президиумы тағы бір маңызды құжат қабылдады. Бұл «Халықтарға жасалған жала олардың құқықтарын аяққа басып регрессив түрде қиянатқа ұшыратқан заңсыздықтарды қылмыс ретінде мойындау» жөнінде. Осылайша Кеңес немістері екі рет, яғни, 1964 және 1989 жылдары ресми ақталды. Алайда олардың құқықтары көне бүгінгіге дейін толық қалпында ақталып біткен жоқ. Бұл жердегі әңгіме олардың мемлекеттігі туралы. Алайда жарты ғасырға созылған үнсіздіктен кейін олар өздерін шын мәнінде этникалық қауымдастығы ретінде сезінді. Бұл дегеніңіз ұлттың өзін-өзі тануы және этникалық сақтап қалуға ұмтылу. Қазақстандағы ұлттық сананың белсене түсуі 1989 жылдан басталды. Ондай ұлттар қатарында немістер бар да еді. Ұлтжандылардың күш салуы арқасында барлық жерде «Қайта жаңару» қауымдастығы құрылды. Немістердің де мәдени орталықтары ашылды. Немістердің 1992 және 1995 жылы бас қосқан съездерінде ол кезде республикада жарты миллионға жуық немістердің мүдделерін қорғаған Немістер Кеңесі сайланды. Ал, 1994 жылы Алматыда Қазақстанға және сырт елге де танымал болған Неміс үйі ашылды. Ашылғанына көп болмаса да немістер үйі бұл кезеңде ұлттың мәдени және әлеуметтік саяси өмірінің орталығына айналды. Ал немістер Кеңесі Қазақстан мен Германияның арасындағы көпір іспетті болды. Ол ең алдымен Қазақстандағы неміс этникалық топтарының, қала берді, екі елдің арасындағы ынтымақтастыққа кең жол ашты. Олар 1993 жылғы қазан айында бекітілген, немістердің қайта жаңарған этникалық тобының кешенді бағдарламасын жасады. Оны Қазақстан үкіметі арнайы қаулысымен бекітті. Осы бағдарламаның негізінде этникалық қайта жаңарудың облыстық бағдарламалар жасалды. 1994 жылғы желтоқсанда оның мерзімін ұзарту туралы шешім қабылданып, бағдарламаның қосымша шаралары бекітілді.
Немістер кеңесі өздерінің туған ана тілін қайта жандандыру жұмысына баса маңыз беріп келеді. Астанада облыстық «Қайта жаңару» қоғамдастығының күшімен құ-рамында балалар бақшасы, бастауыш мектеп және гимназиясы бар неміс кешені құрылды. Қарағандыда неміс гимназиясының (бастауыш сыныптары) және бала бақшасы жұмыс істейді. Қайта жаңару және мәдениетті кеңінен насихаттау бағытында неміс қаумдастық бірлестіктері мәдени демалу жұмысына баса назар аударып отыр. Облыстық қалалық және аудандық ұлттық мәдени орталықтарда вокалдық топтар, фольклорлық, музыка-лық, отбасылық ансамбльдер және би топтары құрылған. Мәдени орталықтардың жанында кітапханалары, неміс балаларының жексенбілік мектептері бар. Павлодар және Рудный қалаларында мәдени орталық үшін екі бірдей музыкалық колледжде кадрлар дайындалады. Алматы қаласында бүкіл ТМД елдерінде бірегей неміс драма театры жұмыс істейді. Қазақстандағы немістер өмірі туралы теледидардан апта сайын «Гутен абенд» телебағдарламасы жүргізіледі. Республикалық радиода неміс тілінде арнайы хабарлар таратылады «Дойче Альгемайне» газеті республикалық бюджеттен қаржыландырылады. 1958 жылдан бастап Қазақстанның мемлекеттік радиосында неміс редакциясы жұмыс істейді. Немістің «Феникс» атты әдеби-көркем, қоғамдық-саяси альманахы да мемлекет тарапынан қолдау табуда. 1997 жылдың күзінен бастап Германияда Қазақстаннан келген немістерге және басқа оқырмандарға арналған «Еуразия курьері» деген басылым шығып келеді. Қазақстандағы неміс ғалымдары бірлестігін де ерекше атап өткен жөн. Қазақстанның көп ұлтты халықтары тәрізді неміс этносы да жалпы ұлттық келісімді қолдайды. Қазақстан тәрізді жартылай этникалық мемлекетте онсыз жалпы ұлттық келісімге, азаматтық бірлікке жету, қаншама ауыр болса да тарихи шындықты қайтадан қалпына келтіру мүмкін емес. Ал шындықтың тарихы былай: небір ауыр кезеңдерде Қазақстан аумағына тұтастай халықтар зорлықпен көшіріліп, жер ауып отырған. Егер Қазақ халқының қолындағы бір тілім нанын бөліп беріп отырған қамқорлығы болмаса, сол халықтардың аман қалуы да неғайбіл еді. Қазақстанды мекендеп отырған этностардың тарихи-мәдени мұралары, ха-лықтардың қайталанбас салт дәстүрлері біздің ортақ игілігіміз. Сондықтан оны көзіміздің қарашығындай қорғап дамыту, өзара байыту, сөйтіп барша Қазақстандықтардың жалпы ұлттық игілігіне айналдыру басты парыз. Қазақстан басшылары қазір эмиграцияны қысқартуға бағытталған бірқатар шараларды қабылдап отыр. Бір айта кетерлігі - соңғы жылдары Германияға кеткен қазақстандық немістердің көбі өздерінің өскен елдеріне қайта оралмақ ниетінде. Еліміздің үкіметі олардың қайтадан оралып, өздерінің тарихи отандарында жүрген бұрынғы қазақстандық немістермен де байланыс жасауға қызығушылық танытуда. Бұл - шақыру жүйесін жеңілдету, және азаматтық алып беру. Қазақстандық және Германдық отандастар арасында байланысты нығайту, олардың жан-жақты ынтымақтастығын арттыра беру - көп ұлтты қазақстандағы неміс этникасын сақтап және дамытудың бірден-бір шарты.

Әлемдік алып держава - бұрынғы КСРО-дағы ұлттық демократиялық процестердің бастауы қазіргі Астана, бұрынғы Целиноградта болған 1979 жылғы 19 маусымнан бастау алды десек, қателесе қоймаспыз. Қазақстандағы әкімшілік-әміршілдік жүйеге тұңғыш соққы берген, жасанды түрде құрылған ұлттар достығы тарихының бетіндегі қара дақ - Ақмоладағы маусым бүлігінен бері тура 29 жыл өтіпті.

Қазақ жеріндегі неміс тарихы

Немістер қазақ жеріне Ресей асып келгені белгілі. Ал Ресейдегі неміс тарихы мың жыл бұрынғы Ярослав Мудрый, қаһарлы Иван кезінен бастау алады. «Еуропаға терезе ашқан» император І Петр тұсында неміс оқымыстылары мен әскерилері, көпестері қаптады. Патшайым Анна Иоановнаның тұсында немістер Ресейдің барлық жоғары билік бұтақтарына орнығып үлгерді. Одан кейін ІІ Екатерина патшайым Ресейге қоныс аударатындарға тегін жер және өсімсіз несие беретінін және отыз жыл бойы салықтан босатылатынын, діні мен тілін сақтауына кепілдік беретінін, әскерге алынбайтынын айтып, христиан әлеміне жар салды. Немістер қуана-қуана Ресейге қарай ағылды. Сөйтіп, екі ғасыр бұрын Саратов губерниясын, қазіргі Әзірбайжан жерін жайлайды. Біразы қазақ даласына өтіп, қазіргі Қызылорда қаласының маңына қоныстанады. Жазушы Герольд Бельгердің де жетінші атасы отбасымен бірге 1764 жылы Ресей асқан. 1874 жылға дейін ресейлік немістер орыс тілін керек те қылмастан ен жайлап, еркін өмір сүріп келген. 100 жылдан астам уақыт әскер қамытын кимеген немістер 1874 жылдан бастап орыс армиясына қызмет етуге шақырыла бастайды. Осы себептен 100 мыңдай неміс қайта көшіп кетеді. ХІХ ғасырдың соңында Қазақстандағы немістер саны 2600 адамды құрапты. Көбісі Кенді Алтайда, Рудный кентінде қызмет істеген инженер отбасылары болғанға ұқсайды. Ресейде неміс тілін ана тіліміз деп есептейтіндер саны 1914 жылы 2 миллионға жетіпті. 1924 жылы Лениннің нұсқауымен Поволжьеде орталығы Энгельс қаласы болып табылатын «Неміс автономиясы» құрылады. Ұлттық театры жұмыс істеп, 21 газет неміс тілінде шығып тұрған. Көп ұзамай басталған сталиндік репрессия немістерді де шарпиды. 1934 жылы кенді Алтайдың өзінде 577 неміс тұтқындалады. 1939 жылғы санақ бойынша жалпақ КСРО-да 1 миллион 427 мың неміс болыпты. 1941 жылы Сталин Поволжьеде тұратын 451 мың немісті түгелімен Сібір мен Қазақстанға жер аударады. Қазақ жеріне Еділ бойында туған жазушы Герольд Бельгердің ауып келетіні осы кез. Герағаның есебі бойынша, 1941 жылы 6 қыркүйекте 163 600, 21 қыркүйекте 142 мың, 22 қыркүйекте 110 мың - барлығы 415 600 неміс қазақ жеріне ауып келген. Жез мұрт көсем қанша жерден сенімсіздік көрсетсе де, жиырмаға жуық неміс ұлтының өкілі Кеңес Одағының Батыры атанады.

Немістердің қазақ жеріне қаптауы 1950 жылдардың ортасында басталған тың игеруге қатысты. Басқа да одақтас республикадан келген 2 миллионнан астам тың игерушілердің қатарында келген немістер, негізінен, Ақмола өңіріне қоныстанды. Еңбекқор әрі тыңғылықты ұлт өкілдері тың жердің дамуына айтарлықтай үлес қосты.

Осы арада қасқа бас Хрущев қасиетті қазақ жерін бөлшектеуге белсене кірісті. Алдымен Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарынан Тың өлкесін құрып, Мәскеуге тікелей бағынатын етті. Тың өлкесінің бірінші хатшысына Ф. Коломиец дегенді тағайындады. Ақмоланы Целиноград деп өзгертті. Шымкент облысының жеті ауданын Өзбекстанға өткізіп жіберді. Маңғыстауды Түрікменстанға сыйламақ болды. Шығыс Қазақстанды Ресейдің Алтай өлкесіне енгізуді ойластырды. Ал Қазақстанды басқарған И. Юсупов ака Хрущевке арқа сүйеп, Жетісуда Ұйғыр автономиялы облысын құруға талаптанды. Әйтеуір қазаққа деген Құдайдың назары тура екен, «ұлы жүгеріші» тақтан тайдырылып, 1965 жылы Тың өлкесі таратылды. Дәл сол жылы неміс делегациясы Мәскеуге келіп, соғысқа дейін өмір сүрген Поволжье Неміс автономиялық республикасын қалпына келтіруге әрекеттенеді. Қатарынан екі жыл талпынғанмен, оларынан түк шықпайды. Кремльдегі қасқалар Поволжьеде неміс қалған жоқ әрі онда автономия құрылса, Қазақстанның солтүстік облыстарының экономикасын көтеріп отырған немістер Қазақстан тыңынан қопарыла көшіп кетеді дегенді көлденең тартып, одан да «Неміс автономиялық облысын» қазақ жерінде ашайық деумен немістердің сыртынан үкім кеседі. Осы мақсатпен 1976 жылы СОКП ОК хатшысы Ю. Андропов бастаған комиссия құрылады.

Үшінші Германия қалай құрылмай қалды?

Сонымен, 1979 жылдың 31 мамырында СОКП Орталық комитеті Қазақстанда «Неміс автономиялық облысын» құру туралы құпия қаулы шығарады. Ол БАҚ құралдарында айтылмайды, газет беттерінде жарияланбайды. Құпия түрде шекара мәселесі шешіледі. Целиноград облысының Слеті ауданы, Павлодар облысының Ертіс ауданы, Көкшетау облысының Уәлиханов ауданы, Қарағанды облысының Молодежный ауданының Молодежный поселкелік кеңесі, Дальный, Пролетар, Родников, Тельман және Шідерті селолық кеңестерін біріктіру көзделіп, автономиялық облыстың орталығы ретінде Ерейментау таңдалады. Халық саны 200 мың адам, оның 30 мыңын немістер құрайтын болады.

Көп ұзамай аудандық дәрежедегі Ерейментау қаласы барынша тәртіпке келтіріледі. Көшелерге КСРО мен Қазақстанның тулары ілініп, жаңа облыстың бірінші хатшысы қызметіне тағайындалғалы отырған неміс ұлтының өкілі Андрей Браун мен болашақ автономияның өзге де сорпа бетіне шығарларының портреті ілінеді. Ерейментауға Орталық комитеттің екінші хатшысы А. Коркин бастаған 13 министр жиналады. Кәсіпорындарда кеңес немістерінің мемлекеттілігін қалпына келтірудің пісіп-жетілгені жөнінде еңбекші ұжымдарымен жиналыстар өткізіліп, қызу дайындық басталады. Жұрт түгел құлақтанып, бұған қарсы алдымен листовкалар таратыла бастайды. Қазақ жастары ашуға мінеді.

1979 жылдың 16 маусымы күні таңертеңгі сағат ондар шамасында «Қазақстан бөлінбейді», «Немістерге ұлтарақтай жер бермейміз» деген ұрандар жазылған плакаттар көтерген кәрі-жас Ленин атындағы орталық алаңға жинала бастайды. Бес мыңдай адам жиналған қызу митинг басталады. Микрофонмен қазақ жастары өздерінің наразылықтарын ашық білдіреді. Арандатпақ болған біреулер Ауыл шаруашылығы институтында оқитын студент-немістерді алаңға контрмитинг өткізу үшін жинап әкеледі. Бірақ оған мектеп пен институт мұғалімдері жол бере қоймайды. Жастар Кремльдің жөнсіз қаулысы жойылмайтын болса, 19 маусым күні алаңға қайта шығатындықтарын қатаң ескертіп, үш күнге мұрсат береді.

19 маусым күні ішінде соғыс және еңбек ардагерлері, жұмысшылар мен студенттер бар 20 мыңдай адам алаңға қайта жиналады. Жұрттың ашуынан сескенген Целиноград обкомының бірінші хатшысы Николай Морозов пен облыстық атқару комитетінің төрағасы Жұмахметов КГБ-ның облыстық басқармасын да көтермей, милиция нарядын, әскерилерді де шақырмай, ашынған топтың алдына өздері шығады. Бұл кезде қазақпен бірге немістің де қарсы болып жатқанынан Кремль құлақтанып, оқиға барысын қызу талқылап жатқан-ды. Мәскеуден тікелей хабар-ошар алып отырған Морозов автономияның құрылмайтынын жариялауға мәжбүр болды. Жұрт жеңіске жетіп, Мәскеудің беті қайтты.

Халық тынышталды. Дегенмен кейбір деректерде 22 маусым күні тіпті неміс қаны төгілгені (4 адам жараланғаны және өлгені) айтылады. Орталық комитеттің екінші хатшысы А. Коркин қызметінен шеттетіліп, облыстық Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің басшылары Н. Маринкин мен И. Ахмедин жауапқа тартылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.