Қазақстанда қор биржасының дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе 3

I бөлім. Қор биржасының мәні мен міндеттері 5
1.1 Қор биржасының түсінігі мен дамуы 5
1.2 Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары
8
II бөлім. ҚР қор биржасының даму ерекшелігі
2.1 Қазақстанда қор биржасының дамуы 13
2.2 Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар. Қазақстан қор 13
биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды талдау

III бөлім. Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және 16
оларды шешу жолдары

Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі
30
31

КІРІСПЕ

Қазақстанда нарықтық қатынастардың орнауы тек қана бұған дейін болған
басқарудың формалары мен әдістерінің трансформациясы, тауар және қаржы
нарықтарының функцияларының өзгеруі, экономиканың барлық саласының
модернизациялануы ғана емес, сонымен қатар әкімшілік экономика тұсында
қажет болмаған кейбір экономикалық қызметтердің, атап айтқанда – қор
биржасының және т.б. жандануына әкелді.
Жоспары экономика жағдайында қаржылық ағындардың жылжуы тек
экономикалық ведомстволардың шешімімен анықталды. Сондықтан сол кездері қор
биржасына қажеттілік те болмады. 90-жылдары Қазақстан Республикасында қор
нарығын жаңғырту айналасында үдеріс басталды. Бүгінгі таңда қор нарығы,
нарықтық экономиканың басқа сегменттерімен салыстырғанда өте жылдам
қарқынмен дамып келеді.
Биржа дегеніміз бұл – ұйымдастырылған, дәйекті жұмыс істейтін нарық,
онда сұраныс пен ұсыныстың негізінде ресми түрде белгіленетін бағалар
бойынша бағалы қағаздар саудасы (қор саудасы), стандарттар мен үлгілер
бойынша көтерме сауда (тауар саудасы) немесе валюта саудасы (валюта) іске
асырылады.
Биржалық тауар түріне байланысты әлемдік практикада:
• Тауар (тауарлы-шикізат) биржасы;
• Қор биржасы;
• Валюта биржасы болып үшке бөлінеді.
Биржалық сауданың ерекшелігі ретінде, ондағы мәмілелердің әрдайым бір
жерде, қатаң белгіленген уақытта – биржалық сеанс өткізу уақытында және де
барлық қатысушыларға ортақ, нақты ережелердің болуын айтуға болады. Биржа
биржалық құндылықтармен жасыланатын мәмілелердің келісілуі мен орындалуының
анық ұйымдастырушылық құрылымын, анық механизмін және мәмілелердің
орындалуының сенімділігі жоғары бақылау жүйесін қамтамасыз етеді.
Осы тақырыптың маңыздылығы – қазіргі нарықтық экономика, соның ішінде
қазақстандық экономика, құнды қағаздар мен қор биржаларынсыз қызмет етуі
мүмкін емес, олар экономиканың ажырамас бөлшегі болып табылады. Қазіргі
таңда қор биржалары нарықтық экономиканы тепе-теңдікте ұстаудың қамтамасыз
етушісі.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қор биржасы бойынша шетелдік,
ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Қор
биржасы, оның қатысушылары, қор биржасының қызмет ету механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Найман қор биржасы және шетелдік қор биржасының
даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да қор биржасы бойынша ғылыми еңбектері аз емес. Қор биржасының
негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын зерттеуде Г.Т. Абдрахманова,
У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А. Көшенова, А.А. Ильясов, А.А.
Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева, Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың
еңбектері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ретінде
Қазақстан Республикасы қор биржасының теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, қор биржасының даму бағыттарын анықтау
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- қор биржасының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- қор биржасының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік реттеудің
сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық қор биржасының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР қор биржасындағы қатысушылардың өзара байланысының механизмін және
олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- қор биржасының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.
Жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде қор биржасы туралы жалпы
түсінік беріліп, тақырыптың теориялық мәні ашылады. Келесі бөлімде талдау
ретінде Қазақстан қор биржаларында жасалатын мәмілелер қарастырылады. Ал
қорытынды бөлімде Қазақстан қор нарығының мәселелері мен оларды шешу
жолдары ұсынылған.

I бөлім. Қор биржасының мәні мен міндеттері

1.1 Қор биржасының түсінігі мен дамуы

Қаржылық қолдануды қосқанда ресурстардың бөлінісі жаңа экономикалық
шарттардың формасына сәйкес экономикада қайта құруды міндет етіп қойып
отыр. Нарық қатынасы дамыған елдерде қаржы ресурстарын тиімді түрде қайта
бөлу қор биржалары арқылы жүзеге асады. [1, 231 бет]
Қор биржасы - құнды қағаздардың қалыпты айналымы үшін қажетті
жағдайлардың жұмысын қамтамасыз ететін ұйым. [1, 231 бет]
Қазіргі заманғы қор биржалары әрине, өздерінің түп тамырынан мүлде
өзгеше, бірақ бұған қарамастан осы уақыттың ішінде биржалық сауданың
негізгі қағидасы өзгерген жоқ. Биржа дегеніміз бұл – ұйымдастырылған,
дәйекті жұмыс істейтін нарық, онда сұраныс пен ұсыныстың негізінде ресми
түрде белгіленетін бағалар бойынша бағалы қағаздар саудасы (қор саудасы),
стандарттар мен үлгілер бойынша көтерме сауда (тауар саудасы) немесе валюта
саудасы (валюта) іске асырылады.
Қор биржасы қандай да бір бағалы қағаздарды сатады деп ойлайтын
адамдар көп. Шын мәнінде биржада сатылатын бағалы қағаздар онда жоқ.
Биржаның өзі ештеңе де сатпайды, сатып та алмайды! Бұл әншейін мыңдаған
компаниялар мен адамдар бағалы қағаздарды өздерінің агенттері арқылы сатып
алатын жер, бұл агенттер брокерлер деп аталады.
Қор биржасының өзінің сатылатын және сатып алынатын акциялардың
бағасын белгілеуге тікелей қатысы жоқ. Оларды нарық белгілейді. Бағалар
сұраныс пен ұсыныстың ықпалымен қалыптасады. Бірақ биржада нарықтық
бағаларды айқындау үшін арнайы жағдайлар жасалған. Сатып алушылар қай жерде
болса да және қашан болса да тауарды мүмкіндігінше арзанырақ сатып алуға,
ал сатушылар – мүмкіндігінше қымбатырақ сатуға тырысады. Қор биржасы –
нарықтардың барлығының ішіндегі ең серпінді нарық. Биржа сұраныс пен
ұсыныстың өзара еркін әрекеттесуі үшін барлық кедергілерді жоюға тырысады.
Биржадағы мәмілені жасаған сәтте, бағалардың арасалмағы сатушы мен сатып
алушы үшін ең оңтайлы болатындай етіп жасауға болады.
Егер сатушы акцияларды ең жоғары бағаға сатса, бұл сатушыға пайдалы
болар еді де, бірақ сатып алушы үшін пайдасыз болар еді. Егер сатып алушы
акцияларды ең төмен бағаға сатып алса, бұл оған пайдалы болар еді де, бірақ
сатушы үшін мүлде пайдасыз болар еді. Бұл орайда, әрине, әңгіме жоғары және
төмен бағалардың ақылға қонымды шектері туралы айтылып отыр. Себебі,
биржаға нарықтың беталысымен мүлде мөлшерлес келмейтін, ақылға сыймайтын
төмен немесе жоғары бағаға сатып алу немесе сату ниетімен шығатын болса,
бұл сұраныс та емес, ұсыныс та емес. Бұл әншейін орындалмас қиял ғана,
салиқалы инвесторлар ондай қиялдарға жол бере алмайды.
Оңтайлы бағалар туралы мәселеге оралатын болсақ, биржада мәміле
жасаудың бағасы – бұл сатушы үшін мәміле жасалған сәттегі мүмкіндігінше
оңтайлы жоғары сату бағасы, ал сатып алушы үшін – мүмкіндігінше оңтайлы
төмен сатып алу бағасы. Кәдімгі базарда сіз өзіңізге керекті тауар
арзанырақ сатылатын жерді байқамай өтіп кетуіңіз мүмкін. Биржада бұлай
болуы мүмкін емес. Сіз әр секунд сайын барлық бағаларды көріп отырасыз.
Бәлкім, сіз сатып алушы немесе сатушы ретінде өзіңіз бастапқыда
жоспарлаған баға бойынша сатып алмассыз және сатпассыз, бірақ сіз өзіңіз
жасаған мәміленің сол сәттегі ықтимал нұсқалардың ішіндегі ең жақсысы
екеніне сенімді боласыз. Және де сіз, әрине, өзіңізге қолайлы бағаға сатып
ала алмадым немесе сата алмадым деп биржаны тіпті де кіналай алмайсыз. Ауа
райы нашар болса, сіз ауа райын болжаушыны кіналай алмайсыз ғой.
Әңгіме қор биржалары туралы болғанда, көптеген адамдардың басына
акциялардың биржалық бағамының күрт ауытқулары, бағалардың күрт көтерілуі
мен күрт түсіп кетуі, алаяқтықтар мен алыпсатарлықтар туралы ойлар келеді.
Әрине, биржалық бағам қатты ауытқуы мүмкін, алайда мұндай жайттар
едәуір сирек болады. Көбінесе бағамның күрт өзгерістері акцияларды
иеленушілердің көңіл-күйіне байланысты болады, ал ол өз кезегінде елдегі
жалпы экономикалық жағдайға және нарықтың оптимистік немесе пессимистік
күйіне әсер ететін, әдеттен тыс оқиғаларға байланысты болады.
Бағалы қағаздармен сауда-саттықты қор биржасы, заңдарға сәйкес өзге де
ұйымдар ұйымдастырады [2].
Қор биржасы - акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында
құрылған, осы сауда- саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесін пайдалана
отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда- саттықты ұйымдық және
техникалық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңи тұлға және
акционерлік қоғам нысанындағы өзін - өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым.
Қор биржасының қызметі өзін - өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның
қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық – техникалық дамытуға
пайдаланылады.
Қор биржасы:
1)сауда жүйелерін пайдалану және қолдау;
2)қор биржасының тізіміне бағалы қағаздарды енгізуге жорамалданып
отырған немесе енгізілген эмитенттерге, сондай-ақ қор биржасында айналысқа
жіберілетін (жіберілген) бағалы қағаздар мен өзге де қаржы құралдарына
талап қою;
3)қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздармен және өзге де
қаржы құралдарымен мәміле жасау мақсатында сауда жүйесіне кіруге өз
мүшелеріне мүмкіндік беру, осы қаржы құралдары бойынша тұрақты сауда-саттық
ұйымдастыру және өткізу, қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша есеп
айырысуды ұйымдастыру және жүзеге асыру, не осындай есеп айырысуды жүзеге
асыру үшін қажет ақпаратты әзірлеу;
4)өз мүшелеріне ұйымдық, консультациялық, ақпараттық және өзге де
қызметтер көрсету;
5)бағалы қағаздар рыногы және өзге де қаржы құралдары мәселелері
бойынша талдамалық зерттеулер жүргізу;
6)банк заңнамасында белгіленген тәртіппен банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыру және қор биржасының ішкі құжаттарында
көзделген өзге де функцияларды жүзеге асырады.
Қор биржасы бағалы қағаздардың қайталама рыногының ұйымдастырушысы
болып табылады. Биржадан тыс рынок, әдеттегідей, тек бағалы қағаздардың
жаңа шығарылымдарын қамтиды. Онда көбінесе облигациялар орналастырылады.
Биржада, керісінше, бағалы қағаздардың ескі шығарылымдарының, негізінен
акционерлік қоғамдардың акцияларының бағамы белгіленеді. Заңнамамен қор
биржаларының ең төмен жарғылық капиталы белгіленеді. Қор биржасы
инвестициялық институттар ретінде қызметпен айналыспайды, бірақ меншікті
акциялар шығара алады және сата алады, бұл оның мүшелері болуға құқық
береді.
Қор биржасы заңнамаға сәйкес тіркелінеді және бағалы қағаздармен
биржалық қызмет жүргізуге Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясында
лицензия алады.
Бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылары және заңдарға сәйкес
бағалы қағаздардан басқа өзге қаржы құралдарымен өзге мәмілелерді жүзеге
асыру құқығы бар өзге де заңи тұлғалар қор биржаларының мүшелері болып
табылады. Қор биржасында бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушыларының
кемінде он мүшесі болуы тиіс. Қор биржасының мүшелері мәмілелерді жасау осы
мүшелер үшін қор биржасының ережелерінде жол берілетін қаржы құралдарының
түрлері бойынша сауда- саттыққа қатысуға құқылы.
Сауда-саттықты ұйымдастырушының кірісі оның негізгі қызметінен алатын
қаражат есебінен құрылады. Сауда – саттықты ұйымдастырушы мынадай
жағдайларда:
1) сауда-сатықты ұйымдастыушының мүшелігіне кіргені үшін;
2) сауда-саттықты ұйымдастырушының мүлкін пайдаланғаны үшін;
3) бағалы қағаздар листингі үшін және олардың сауда-саттықты
ұйымдастырушысының тізімінде болғаны үшін;
4) мәмілелерді тіркеу және ресімдеу үшін;
5) ақпараттық қызмет көрсеткені үшін және өзге де жағдайларда ақшалай
жарналар мен алымдар алады.
Биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгілеу ұйымы —
акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған, осы сауда –
саттықты ұйымдастырушы клиенттердің арасында баға белгілеу арқылы
айырбастау жүйесін пайдалану мен қолдау арқылы сауда - саттықты ұйымдық
және техниклық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңи тұлға. Бұл ұйымның
негізгі мақсаты оның клиенттері арасындағы бағалы қағаздарға баға
белгілеудің алмасу жүйесін ұйымдастыру болып табылады. Бағалы қағаздар
рыногының кәсіби қатысушылары ғана баға белгілейтін ұйымның клиенттері бола
алады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуі мемлекеттік реттеуді талап етеді. Ол
бағалы қағаздар рыногының субъектілері қызметіне міндетті талаптар
белгілейтін нормативтік – құқықтық актілер шығару, эмиссиялық бағалы
қағаздар шығаруды тіркеу мен оларда көзделген шарттар мен міндеттерді
элементтердің сақтауын бақылауды жүзеге асыру, бағалы қағаздар рыногының
кәсіби қатысушылары мен олардың өзін - өзі реттейтін ұйымдар қызметін
лицензиялау және олардың қызметіне бақылау жасау және т.с.с. жолымен жүзеге
асырылады. Қазақстанда мұндай функцияларды жүзеге асырушы уәкілетті орган
Ұлттық банктің құрамындағы Бағалы қағаздар жөніндегі департамент болып
табылады. Ол эмитенттер қызметіне талаптар мен стандарттарды белгілейді,
эмиссиялардың проспектілерін және бағалы қағаздар шығару туралы шешімдерін
тіркейді, эмиссиялар бойынша барлық шарттар мен міндеттемелерді
эмитенттердің сақтауына бақылауды жүзеге асырады, бағалы қағаздар рыногының
кәсіби қатысушыларының қызметін лицензиялайды, бұл рыноктағы әлемдік қаржы
дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы өндірістің
құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің бағалы
қағаздар рыногына тигізетін жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму үстінде.
Республиканың бағалы қағаздар рыногында жасалып жатқан қадамдар соңғы
кездері айтарлықтай белсенді бола түсті. Стратегиялық тұрғыдан келгенде
экономиканы сақтандыру, қазір жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын
жандандыру жөнінде жаңаларын құру үшін қажетті алғы-шарттар жасау, халықтын
әлеуметтік жағдайын жақсарту жөніндегі табысты шаралар ғана Үкіметтің қаржы
рыногы өтімділігінің төмендігі проблемасын толық шешуіне мүмкіндік береді
[3].

1.2 Қор биржасын құрушылар және оның мүшелері, басқару органдары

Биржа неғұрлым ірі әрі дамыған болса, ол өзінде саудаға түсірілетін
бағалы қағаздарға солғұрлым қатаң талаптар қояды. Ірі биржалардың
тізімдеріне кіргізілу – бұл акционерлік қоғамдар үшін бедел мәселесі және
жоғары деңгейінің көрсеткіші.
Биржаға шыққан компаниялардың деңгейі әр түрлі болатынын ескере
отырып, биржалар қай компанияның қандай деңгейге сәйкес келетінін
көрсететін түрлі санаттарды енгізеді.
Биржа оның құрушыларының (құрылтайшы) еркімен және қызмет ету
мерзімінің шектеусіз құралады. Сондықтан, биржаның құрылтайшылары деп өзара
құрылтай шартын жасасқан ерікті топ мүшелерін есептейді. [2, 199 бет]
Құрылтайшы неғұрлым көп болса, соғұрлым биржаның қаржылық-материалдық
жағдайы мықты болады деп саналады. Әйтсе де құрылтайшылардың көптігі
биржаны басқаруды күрделендіреді деген де тұжырым бар.
Қор биржасы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеуі
бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады.
Биржаның жоғары басқару органы – акционерлердің жалпы жиналысы. Оның
негізгі қызметі:
• пайданы бөлу;
• төрағаны және биржа кеңесінің мүшелерін сайлау және оларды
қызметінен түсіру;
• жарғыға және басқа реттеуші құжаттарға өзгеріс енгізу;
• биржа ісінің бағдарламасын бекіту;
• жылдық есебін қарау және оны бекіту туралы шешімдер қабылдау.
Жалпы жиналыс аралығында биржа жұмысын қолма-қол басқару және бақылау
биржалық кеңеске жүктеледі. Ол биржа акционерлерінен сайланады. Оның
құрамына биржа президенті мен тексеру комиссиясының төрағасы кеңесші дауыс
құқығымен кіреді.
Қор биржасы, қор нарығы түсініктері әр түрлі және Қазақстанда оларды
теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор нарығы эмиссиялық
бағалы қағаздардан тұрады, ал қор биржасы одан кең – эмиссиялық және туынды
қор биржасынан құралады. Қор биржасының дамуы бірінші сатысынан немесе
қалыптасу сатысынан өтті деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының
үлесіне тиеді. Өкінішке орай, қор биржасының басқа элементтері, яғни туынды
бағалы қағаздардың даму сипаты жоқ.
Сөйтіп, қор биржасы екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ қор нарығы
және туынды қор биржасы. Қор биржасы экономикалық және әлеуметтік
сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да қор биржасының қалыптасуына
мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.
Қор биржасына келесідей анықтама береміз. Қор биржасы – бұл
мемлекеттің, нарық субъектілерінің қаржылық ресурстарын шоғырландыруы мен
бөлінуі сипат алатын қандай да болмасын мерзімдегі бағалы қағаздардың
айналысы қарастырылатын жүйе. Қор нарығы қор биржасының құрылымына
жатқызылады. Оның негізгі айырмашылығы ретінде – капиталдың айналысын
қамтитын бағалы қағаздардың жүйесі.
Бағалы қағаздар келесідей ерекшеліктермен сипатталады: ақша қаражатқа
айырбастау мүмкіндігі, сату-сатып алуға, эмитентке қайта сатуға, құқықты
басқа тұлғаға беру мүмкіндігіне ие. Олар есеп айырысу кезінде қолдануға,
кепіл ретінде пайдалануға болады.
ҚР заңнамада бағалы қағаздар түсінігі және бағалы қағаз мәртебесіне
ие құралдар қарастырылған.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес, бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты
куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы
Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады. Заңнамаларды салыстыру негізінде,
Азаматық кодекс пен Қор биржасы заңдарының сәйкессіздігі байқалады. Сонымен
қатар, инвестициялық қор туралы ҚР заңында пайды бағалы қағаз түрі деп
бекітсе де, өзге құқықтық құжаттарда пай бағалы қағаз мәртебесі ретінде
негізделмеген.
Инфрақұрылым термині – экономикалық жүйе негізі, фундаменті,
ішкі құрылымын білдіреді. Осыған сәйкес, біз қор биржасының
инфрақұрылымына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздардың
инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын
субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы.
Қор биржасының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан тұрады.
Қор биржасының инфрақұрылымын кәсіби қатысушылар және сауданы
ұйымдастырушылар ретінде қарастырмыз.
Әлемдік және ұлттық қор биржасының сипатын зерделей келе келесі
тұжырымдама жасауға болады:
- бағалы қағаздар нарық үлгі түсінігінің жеткілікті деңгейде
қарастырылмауы;
- қор биржасын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;
- ұлттық қор биржасын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы факторлардың
ескерілмеуі.
Біздің пікірімізше, қор биржасының үлгісі – бұл елдің өндірістік,
экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам субъектілеріне
бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.
Қор биржасының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана байланысты
емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының құрылымына
байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының құрылымына
байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік үлгі деп
танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп анықтаймыз
[4].
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар
мәселеге айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды
қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін
келесідей шаралар жиынтығы жүргізілуі тиіс:
• қор биржасының қызмет ету механизмін зерттеу;
• қор биржасының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
• қор биржасының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік әсер ету
шараларын жүргізу.
Осыған орай, қор биржасын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын,
қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу
органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Қор биржасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік реттеуді жүргізуіне
байланысты. Қор биржасын реттеудің құралдарын, әдістерін және бағыттарын
таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл экономикалық жүйесіне әсер
етеді. Қор биржасын реттеу – бұл өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде
пайда болатын қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады. Қор биржасын реттеу
нарықтың барлық қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары
қамтылады. Реттеудің 2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі
реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама түрде жүзеге
асырылады. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық
субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық
субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б.
жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары
және капиталдары арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тұтқалар мен капиталдарға
салық, ақша саясаты, мемлекеттік сатып алулар, мемлекеттік меншік, сыртқы
экономикалық байланыстар жатқызылады.
Қазақстанда қор биржасының қалыптасуы еліміздің егемендігін алғаннан
басталды. ҚР-да қор биржасын мемлекеттік реттеуді негізінен 4 кезеңге
жіктейміз. Бұл жіктеу қор биржасында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және
қадағалайтын органдарға байланысты.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР қор биржасын
реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы министрлігінің қор
биржасындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару және
мемлекеттегі қаржылық институттардың өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк
ЕДБ-дің актив бөлігіндегі өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы
қағаздарын шығару қызметін атқарады.

Сурет 1 – ҚР қор биржасын мемлекеттік реттеудің қазіргі үлгісі

Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде қор биржасындағы беделі төмен емес. Олардың ҚР-да
қор биржасындағы негізгі қызметтері – бұл қатысушылардың қызметтерін
лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке келтіру, қаржылық құралдардың
шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға сай келуін сақтау және қор
биржасындағы қаржылық механизмнің арасындағы қатысушылардың қызметтерін
үйлестіру.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, қор биржасының қалыптасу мен даму кезеңдерін
негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын ұсынамыз.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2009 жылы, 165%-
ға 2010 жылы жоғарлануын және 2011 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2008 жылы және 2010 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2009 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы
бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор
биржа мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың
үлесі 2008 жылы және 2010 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі
59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2008 жылдың 1-ші қаңтарына және 2010
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2008 және 2010 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.

II бөлім. ҚР қор биржасының даму ерекшелігі

2.1 Қазақстанда қор биржасының дамуы

Жалпы алғанда қор биржасы бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөлігі
болып табылатыны белгілі, сондықтан Қазақстанда қор биржаларының қалыптасу
негіздерін қарастырғанда оны бағалы қағаздар нарығынан бөліп қарау дұрыс
емес. Қазақстандағы қор биржасының қалыпты дамып, қызмет етуі үшін міндетті
түрде ұйысдасқан, барлық талаптарға жауап беретін мықты заңнамалық база
қажет екнеі белгілі. Бағалы қағаздар нарығы мен қор биржаларын дамыту
мақсатында кейбір заңдар кеңес үкіметі кезінде де қабылданған болатын,
бірақ ол қор биржасының тұрақты түрде халыққа қызмет етуіне жеткіліксіз
еді. Шыны керек жоспарлы экономика тұсында қор биржасының қажеті де шамалы
еді. Өйткені бұл тұста мемлекет барлығына өзі реттеу енгізіп, барлық
мәселелерді өзі шешті.
Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін
толтыру максатында мемлекет бүрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның
орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың жэне
жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы
кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және
элеуметтік-психологиялык мэселелер баршылық.
Экономикалық мәселелерге:
• нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
• нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
• заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
• салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;
• нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге қор биржасында маман
кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен
деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы
кағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уақытша бос
ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының
жоқтығынан туындайды.
Қор биржасына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның
осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын.
Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес құрылған
Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның
бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері жэне хатшысы болып бағалы
қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды
ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай
адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, қызмет атқаруда.
Әлемдік нарык тарихында бағалы қағаздар нарыгының негізгі үш үлгісі
(моделі) бар. Олар:
I. Банктік үлгі - онда қор биржасының механизмі арқылы банктер қаржы
қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Белгияда көп тараған). Бұл үлгі
бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды
банктер өз міндетіне алады.
II. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар
нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер
шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, ¥лыбританияда, Малайзияда, Пэкістанда,
Сингапурда). Бұл үлгі бойынша қор биржасы демократиялық жолмен өркендейді.
Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға
қарағанда - арзан ақша.
III. Аралас үлгі - онда қор биржасының механизмі аркылы қаржы қорын
бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы қор биржасының ерекшелігі-мүлікті кішіжәне
жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірибе дәлелдегендей банктер қор биржасында жеке үстемдік (монополизация)
роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің қор биржасының
банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі
экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген багалы қағаздар нарығын құруға
негізделгені дұрыс. Отандық қор биржасының құрылуына әрбір азаматтың
қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді қор биржасының
банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер
молшылық.
Қор биржасының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары
мыналар:
1. Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі;
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
4. Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан қор биржасының нарықтық үлгісін таңдап алуға
себепші болған үш фактор бар. Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша-
арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру -
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердін де, онда
қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз
активтерімен (қаржысымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген
болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру
аркылы халықты кэсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді
пайдалануіа мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы - дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша
көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру
купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын
жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі
кездегі ең өзекті саясат.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында калыптасып келе жатқан қор
биржасының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан қор биржасына
уақыт талабына сай элі де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.
Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында
табыска жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2006 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарыгы
мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу жэне қадағалау туралы Қазақстан
Республикасынның Заңына сәйкес кұрылған Қаржы нарығын және қаржылық
ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде
бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқталар
болсақ, банк секторында банк топтарын кадағалауды және реттеуді одан әрі
дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы
бекітілді.
Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем
қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қор
биржасының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта
қаралды.
Қазақстанда ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және
ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық
қорлардың пайда болуы үшін Инвестициялық қорлар туралы заң қабылданды.
Сондай-ақ қор биржасы қызметінің стандарттарын белгілеу, корпоративтік
басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану және
тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау
ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған Бағалы
кағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып,
оның негізінде Агенттік Қор биржасын дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған
бағдарламасын бекітті.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар
мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі
ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған
бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт
тәртібін жоғарылатуға елеулі әсері бар 2007 жылғы 6 шілдеде Қазақстан
Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына,
олардың несиелік қабілеттілігі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай
отырып, банктердің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын
жақсартуға ықпал етеді. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа
ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды.
Егер қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы кағаздар нарығын сандық
көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша А және В категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың
ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес қор биржасының жалпы
капиталдануы 1198146 млн. теңге болған, бұл көрсеткіш 2007 жылғы 1
қаңтардағымен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар
бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы
қағаздар бойынша Қазакстан қор биржасында жасалатын мәмілелер көлемінің
жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,14 % болған.
Ал 2010 ж. 1 қаңтарында 2160 акционерлік қоғамдардың номинал қүнының
жалпы сомасы 876,6 млрд. теңге қүрайтын 2304 акция жэне 217 облигация
шығарылымдары қор биржасында айналыста жүруде. Бірақ табысты отандық
компаниялардың акциясын Қазақстан азаматтарына сатып алып дивидендке қол
жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай табысты
компаниялардың акциясын (мыс, Қазақмыс) Лондан қор биржасында батыс
елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан көпшілік отандық
инвесторлардың қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет
тұрғысынан білімін жетілдіру бағадарламасын тарату қажет.
Сөйтіп нарық жағдайларының шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып,
оның құқықтық негіздерін тез арада одан әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір
заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын
жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік
емес бағалы кағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң
жүзінде анықтауды талап етеді.

2.2 Қор биржасында атқарылатын биржалық операциялар. Қазақстан қор
биржасында бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды талдау

Барлық биржалық операцияларды екі типке бөлуге болады: кассалық мәміле
және мерзімдік мәміле.
Кассалық мәміле (spot) - бұл сатушының қолында бар бағалы қағаздарға
жасалуымен сипатталады. Кассалық мәміле бойынша есептесу сатушы бағалы
қағаздарды сатып алушыға әкелген күннен, 2-3 күн өткеннен кейін жүзеге
асады. Мысалы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.