Авторлардың еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
ӘОЖ: 94 (574). 084:63:37
Қолжазба құқығында
ЖЫЛАНКӨЗОВА АЯЛА ТЕКЕСБАЙҚЫЗЫ
Қазақстанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен даму тарихы
(1918-1991 жж.)
07.00.02 ( Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым
комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде орындалды.
Ғылыми жетекшісі: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Мажитов С.Ф.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Құдайбергенов Ә.Н.
тарих ғылымдарының кандидаты
Прімбетова Е.Ө.
Жетекші ұйым: Қайнар университеті
Диссертация 2009 жылы 25 қыркүйек күні сағат 14-30-да Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен Қазақста Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қолжазбалар қорында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы
көшесі, 29).
Автореферат 2009 жылы _____________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының докторы
А.Т. Қапаева
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңдағы өркениетті даму
үрдісіне бет бұрған қазақ қоғамының өткен тарихын саралау үрдісі әр қилы.
Тарих тағлымының саясатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі – бұрынғы
Кеңес Одағына қараған кезеңіндегі білім беру жүйесінің қалыптасу тарихын
өзіндік бағамда зерделеу және оған қазіргі көзқараста баға берудің сұранысы
ерекше. Өйткені қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығын және жердің
құнарлылығын зерттеу мен оны дамытуға арналған аграрлық білім беру
жүйесінің тарихы таптық және партиялық көзқарас арқылы тануға, сондай-ақ
осы ұстаным қоғам экономикасы мен әлеуметтік құрылымының болжытпас
бірыңғайлы қағидаларына үстем болып жатты. Дегенменде, әрқашанда ұлттық
азық-түлік түрлерін өндірудің жаңа технологиясын, емдік-сауықтыру мен
жаппай пайдалануға арналған экологиялық таза өнімдерді әзірлеу, табиғат
өнімдерін ұдайы пайдалану және қоршаған ортаны қорғауда аграрлық жоғары оқу
орындарындағы орман және балық шаруашылығын жүргізу, топырақ құнарлылығын
сақтау және пайдалану сияқты көптеген аграрлық ғылымның салаларымен тікелей
байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған
азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат
етуі қажет. Егеменді елдің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім
берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген
экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының
тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында
дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген
жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім
берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты
талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-
зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз
шарт - деп, атап көрсетті [1]. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім
беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі қателіктерді
қайталамау үшін қажет. Қай кезеңде болмасын аграрлық білім беру жүйесі
басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды, білікті мамандар
даярлауда мол тәжірибе жинақталды. Бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де
көптеген жағдайда ауыл шаруашылығының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен олардың басшыларының ұйымдастыру, саяси және іскерлік қасиеттеріне
байланысты екендігін мойындатады. Демек, ауыл шаруашылық кадрларының
өндірісті дамытудағы, жаңа технологияны игерудегі белсенділік үлгілерін,
өндіріс басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның
ауыл шаруашылық мамандарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар. Екінші
жағынан, ауыл шаруашылық мамандары мен басшыларының қызметі өз
кәсіпкерліктерімен ғана шектеліп қоймай, міндетті түрде мәдени-тәрбиешілік
ісімен де жалғасты. Қоғам олардан ұжыммен жұмыс істей білетін, жоғары
мәдениетті және аса білімдар болуларын талап етті.
Алматы қаласындағы аграрлық жоғары оқу орны 1930-шы жылдан бері
Қазақстан тарихында ірі ғылыми мектептерімен, көрнекті ғалымдарымен және
түлектерімен республикаға танымал ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
көш бастаушысы ретінде қалыптасты. Университеттің негізгі міндеті –
Қазақстан экономикасының аграрлық секторына жоғары білікті мамандар
даярлауда, әлемдік білім кеңістігінде лайықты орын алды.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын зерттеуде кеңестік
идеология тұрғыда жазылған еңбектерге тән ортақ кемшілік қалыптасқан тарихи
тәжірибенің тек қана жағымды жақтары айтылады да, жіберілген кемшіліктер
мен орын алған олқылықтардың айтылмайтындығы байқалады. Бұл кемшіліктер 20-
шы жылдардың аяғынан бастап, кейбір еңбектерде тіпті күні бүгінге дейін
қайталанып келеді.
Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы және ауыл
шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің болашақ қадамдары тарихи-
педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттеліп, кейбір тарихи фактілерді
жинақтаумен ғана шектелген. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын
даярлауды жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында
жинақталған тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім
беру орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен
пайдалануды қажет етеді.
Қазіргі жағдайда қоғамда өткен тарихымызды, оның ішінде кеңестік кезеңде
жинақталған тәжірибені, біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау аңғарылады.
Әсіресе, жоғары білімді дамытудағы тарихи тәжірибемізді, өткен жолымызды
бірыңғай қара түспен бояп көрсету, тарихымызды жоққа шығару дұрыс болмаған
болар еді. 1924 жылы ауылшаруашылық техникумдары 8 болған. 1936 жылдары
Қазақстанда жалпы 14 орта арнаулы білім беретін техникумдар болса, 1930-
1940 жылдары республикамызда 12 жоғары оқу орындары болды. Қазақстандағы
аграрлық оқу орындарының ашылуы елдің әлеуметтік-экономикасын дамытуға
үлкен септігін тигізді. Әсіресе, ашаршылық жылдарында малдың түрлі індеттік
жұқпалы аурулардан қырылуы, оның алдын алуда аграрлық мамандарға зәру
болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап қамтылған және
кемелденген социализм айдарындағы қоғамдағы зор секірістер белесі,
тоқырау қалтарыстары мен 1980-ші жылдардың аяғындағы мезгілдердің өткір
мәселелерін талап сүзгісінен өткере қарастыруға негізделген Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесін зерттеу ғылыми тақырып танымына арқау болады.
Еліміздегі жаңару үрдістер өткен тарихымызды объективті тұрғыдан дұрыс
бағалауға, мәдени құрылыс саласында, оның ішінде жоғары аграрлық білім
берудің тарихын жаңаша көзқарас тұрғысында зерделеуге, егеменді еліміздің
бүгінгі күн талаптарына сай нарықтық қатынастарға көшуге байланысты жоғары
білімді реформалауға және оның жоғары білім тұжырымдамасын ғылыми
негіздеуге мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар жасалды. Жоғарыда аталған
қайшылықтарды болдырмау үшін ауыл шаруашылық мамандарын даярлауда өткен
тарихи тәжірибенің жағымды жақтарын пайдалана отырып, бүгінгі талаптарға
сәйкес Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен даму тарихын бір жүйеге
келтіру, зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесіне айналып отыр.
Зерттеу жұмысының зеттелу деңгейі. Халыққа білім беру саласының даму
жолдары республикамызда осы уақытқа дейін біршама зерттелінген
тақырыптардың бірі деуге болады. Алайда зерттеу үрдісінде әрдайым
шыншылдық, ғылымилық, объективтілік принциптері қатаң сақталды деп айту
қиын. Себебі, отан тарихы еліміздің тәуелсіздігіне дейін жалпыодақтық тарих
ғылымының құрамдас бөлігі деп табылып, соның даму арнасымен кете барған
болатын. Бұл жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқының
тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті оқиғалар
мен құбылыстар тек орыс халқы арқасында болды деп түсінуге алып келгені
белгілі. Бұқара санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық
принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих аграрлық оқу
ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Қазақстандағы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірқатар ғалым-
тарихшылар, әдебиет, қоғамтанушы, педагог зерттеушілердің еңбектері жарыққа
шығып, әртүрлі кезеңдегі ғылым деңгейінен өзінің қоғамдағы орнын алып
жатты. Тақырыптың тарихнамасына тоқталу барысында және шынайы тұжырым
орнықтыру үшін пайдаланылған зерттеу жұмыстарын көзқарастық ұстанымдарына
қарай топтап қарастыру тәсілі ұстанылды.
Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы реакциялық саясатты алғашқылар
болып зерттеген С. Асфендияров, М. Тынышбаевтың [2] еңбектерінде оқу
орындарында орын алған қазақ зиялыларының өлкедегі оқу ісі жайына ат
салысқаны, орыс оқу орындарының миссионерлік сипаты ашып көрсетілген және
оның жергілікті ерекшеліктеріне басты назар аударылған. Сондай-ақ, Т.
Тәжібаев, К. Бендриковтың [3] еңбектерін атап өткен дұрыс болар. Дегенменде
бұл авторлардың еңбектерінің негізгі идеясы кеңестік идеологияның
сұраныстарына сай келгенімен, ондағы келтірілген деректер мұрағат
құжаттарынан алынған. Қазақстандағы оқу орындарының бастамасы болып
табылатын ХІХ ғ. екінші жартысындағы мұсылмандық оқу орындары туралы
жазылғанымен, салыстырмалық талдаулар мен тұжырымдар жасалмаған. Біздің
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымынан алшақ болса да, Қазақстандағы
білім беру жүйесі туралы жазылған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Аграрлық жоғарғы оқу орындарының ашылуы Қазақстанда жүргізілген ұжымдастыру
мәселесімен тығыз байланысты, өйткені ұжымдастыру тәріздес күрделі де ауыр
мәселені дұрыс шешу үшін оның қажеттігін теория тұрғысынан дәлелдеу, оны
тәжірибеде шешу жолдарын тұжырымдау, әлеуметтік-экономикалық жақтарының
нәтижесін айқындау үшін қажет еді. Алайда, ауылшаруашылық орта арнаулы
білім беретін оқу орны 1918 жылы Жетісуда ашылған болатын.
Қазақстандық тарих ғылымында алғашқы аграрлық өзгерістер деп аталатын
шараларының жүргізілген уақытын Т. Елеуов [4] кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарын төрт кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1918 ж. жер мәселесін тезірек
шешіп, село кедейлерін 1918 жылдың көктемдегі егіске кірісуі, егіс көлемін
ұлғайту, жерді мемлекет меншігіне өткізу шараларын іске асыру жұмыстарын
бірінші кезең деп алған. Екінші кезеңі деп 1918 жылдың көктемінен 1920
жылдың аяғына дейінгі аралықты қарастырған. Онда жерді тең пайдалану
тәртібі мен еңбек бөлінісі мен жекеменшік жерлерді қайта бөлу. Үшінші
кезеңді 1921-1922 жж. жер, су реформасының жүргізілуі деп алған. 1924-1927
жж. егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу шараларын төртінші кезең деп
қарастырған. Сол сияқты Қазақстандағы аграрлық реформаларды
Н. Байғабылов [5] өз зерттеулерінде аграрлық өзгерістерді үш кезеңге
бөліп қарастырған. Онда 1917-1920 жж. бірінші кезең, 1921-1924 жж. екінші
кезең және 1925-1929 жж. үшінші кезең деп алған. Автор аталған жылдар
аралығын республикадағы аграрлық өзгерістердің бастамасы, яғни жалпы
бірінші кезең деп қарастырған. Сонымен қатар, осы кезеңдегі қабылданған
аграрлық реформалар А. Чупековтің [6] тұжырымдауы бойынша, бірінші кезеңге
коммунистік партия мен кеңес үкіметінің аграрлық мәселелерді шешу жаппай
ұжымдастыруға дейінгі уақыт аралығы алынған. Екінші кезеңі 1925 жылмен
аяқталып, үшінші кезең 1925 жылмен басталатындығына назар аудартады. Яғни,
1920-1925 жылдардағы аграрлық заңдар бүкіл республикалық міндеткерлік сипат
ала алмады, және ең бастысы төңкеріске дейінгі жерге орналастыру
жұмыстарындағы әділетсіздікті жоюға бағытталады деп өзі бөліп көрсеткен
кезеңдеріне қысқаша сипаттама берген.
Қазақстандық белгілі тарихшы К. Нұрпейісов [7] жоғарыда аталған үш
кезеңді алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор
оны Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік
укладтың жеңу үрдісі деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты
жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда
жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин екі кезеңге бөліп қарастырған.
Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық
саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие
болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе
айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор
ретінде сипатталған.
Қазақстандағы Кеңес өкіметінің аграрлық саясатын М. Ким екі кезеңге
бөліп қарастырған. Онда бірінші кезең 1918-1920 жж. бір тұтас аграрлық
саясаттың қалыптаспаған уақыты, жергілікті жерлерде өкімет ұйымдары өз
бастамаларымен жер мәселесіне қатысты жүргізу жұмыстары жатқызылған. Екінші
кезең – 1920-1921 жж. өлкеде орталықтандырылған биліктің құрылуымен
аграрлық саясаттың жалпы кеңестік жер туралы заңдары негізінде іс-жүзінде
жүзеге асырылуы, аграрлық реформалардың кең көлемде жүргізіле бастағандығы
туралы қарастырылған. Кеңес үкіметінің орнауы жылдар қарсаңындағы ауыл-село
халқының санағы А. Алексеенконың еңбектерінде көрсетілген.
Кеңестік дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін
болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар, екінші кезеңге – 1941-1964
жылдар, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп алсақ, бұл мәселе
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс келмек. Сондықтан
осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 ж. Қазақстандағы алғашқы Мал
дәрігерлік институты мен 1930 ж. Ауылшаруашылық институттарының ашылуы
туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл институттардың құрылу
тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан алуға болады.
Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін үшінші жоғарғы оқу орны 1952 ж.
Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының ашылуына
50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы жөнінде
жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С. Сейфуллин атындағы Ақмола
Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан Ауылшаруашылық
институты туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге дейінгі шығармашылық
қызметі жазылған [8]. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға қатысты көптеген
мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967 ж. дейін Ақмола
Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде филиалдары болып келген
Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық институттарының құрылуы
мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі шығармашылығы бір жүйеге
келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың аграрлық мәселені зерттеуге
арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша ізденушілердің зерттеу
жұмыстарына берері мол.
1946 жылдан еліміздегі колхоздарды ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау
шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл жүйеге тән, терең жан-жақты ойластырылмаған,
қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз
жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар
жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі
кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске
асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н.
Кудрявцев, А. Киселевтың еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен ауыл
шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның
технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор
агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру
ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық
өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске
асырудың жоспарлары туралы жазылған.
1940 жж. мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері
С. Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде
қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр
жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен
жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр
жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби
мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір
деңгейі және мәдени-тұрмыстық мәселелері А. Аубакиров, С. Баишев, Н.
Күзембаев, Х. Абжанов және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде
қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы
ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының
кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталды. Ауыл шаруашылық мамандары
арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл
шаруашылығын дамыту деп берілген.
А.Н. Құдайбергенов, Б.С. Сүлейменовтың [9] зерттеулерінде Қазақстанның
ауыл шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың
еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын
алатындығы туралы айтылды. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің
әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі
туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту
адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.
1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында қолдау тапқан тың және
тыңайған жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз
толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және
тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е. Казаков , өз
еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі
(трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық
көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С. Тұрғанбаев пен Б. Қайымовтың
зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына
жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі
тұсында жазылған еңбектердің көпшілігіне таңылатын кемшілік деп қараған
дұрыс болар. 1970-ші одақ көлемінде жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
интенсивтендіру жөнінде кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілгенімен, Қазақстанда осы мәселе әлі жете зерттелмегені жөнінде
айтылған. Осы кезеңде жүргізілген аграрлық саясаттың жергілікті қазақ халқы
үшін тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен М.Қ. Қозыбаев, М.Қ. Қойгелдиев,
Қ.С. Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин [10] және т.б. тарихшылардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылып, қазіргі көзқарас тұрғысында жаңа тұжырымдар жасалған.
Сондай-ақ, Т.О. Омарбековтың, Қ.С. Қаражановтың ғылыми мақалаларында тың
игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашып көрсетіліп, Қазақстанның 1920-
1930 жж. қоғамдық-саяси жағдайы кеңінен зерттелген. Әсіресе, аталған
кезеңде аграрлық реформалардың жергілікті халық үшін нәтижелі
болмағандығын, қазақ халқының үлесіне берілген жерлер жөнінде шынайы
деректер негізінде дәлелдеп, көрсеткен.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, күрделі
қаржы бөлу, халық шаруашылығында ғылыми-техникалық прогресті дамыту,
совхоздар мен колхоздарды мамандандыруды жетілдіру мәселесі Е.
Теміровтың еңбегінде қарастырылған. Автор ауыл шаруашылығын мамандандыруды
жүргізу экономикамен тығыз байланыста болатындығын және ауыл шаруашылығын
орналастыруды белгілі бағыттағы немесе, әртүрлі маманданған
шаруашылықтардың жағрафиялық орны деп көрсеткен. Аталған авторлардың
еңбектерінде жер бөлінісін пайдалану ісі осы уақытқа дейін отан тарихы
ғылымында зерттелмеген тың мәселелерге арналған. Сондай-ақ, еліміздің
әртүрлі аймақтарында ауыл шаруашылығын өркендетуді ғылыми негізде
ұйымдастырудағы еңбек өнімділігі, егіншілік мәдениеті жоғары, әрі сапалы,
әрі арзан өнім өндірген шаруашылықтардың іс-тәжірибелері де айтылған.
Сонымен қатар, В.Г. Шайкин мен М.В. Глинканың зерттеулерінде 1980 ж. дейін
жасалған ауыл шаруашылығын дамытудың жоспарлары ендігі жаңа технологиялық
жетістіктерге байланыты ескіргендігі, келешекте елдегі ауыл шаруашылықты
дамытудың жоспарларын жаңа ғылыми-техникалық құрылымдармен байланыстыра
құруға көшу ұсынылған және егістік, бау-бақшалық, фермалық жұмыстардағы
еңбек бөлінісінің тиімділігін арттыруда маңызды тұжырымдар берілген.
Ауыл шаруашылығын зерттеуші ғалымдардың бірі Ә. Байжұманов өз еңбегінде
мал шаруашылығының ғылыми негізі – зоотехника саласының қызметін
қарастырған. Онда мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен
сауықтандыру, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, малдан сапалы, мол әрі арзан
өнім алудың тиімді жолдары көрсетілген. Автордың зерттеулері ауыл
шаруашылығы малын өсіру пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес жазылып, жоғарғы
аграрлық оқу орындарындағы зоотехника мамандарын және шаруашылық
мамандарына даярлауға ұсынылған.
Қазақстандағы аграрлық ғылымды зерттеу барысында іске асырылған жұмыстар
жөнінде Т. Тазабеков пен А. Тазабекованың зерттеулерінде Жетісу жерінде
алғаш егіншілікпен айналысқан кезден бастап, топырақ құнарлылығын сақтау
және оны игеру туралы агрономиялық ғылымның мол деректі материалдары
берілген. Аграрлық жоғары оқу орындарының топырақтану мамандығына арналған
еңбекте топырақ процестері мен мәдени өсімдіктердің минералдық қорегін
түсіну және игеру мәселелері қамтылған. Сонымен қатар, зерттеу жұмысымызды
жазу барысында аграрлық оқу орындарында ауыл шаруашылық мамандарын
даярлауға арналған оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының да өзіндік орны
бар. Онда студенттерге дәріс оқудың немесе, семинар сабақтарын өткізуді
жақсарту мақсатында әдістемелік нұсқаулар берілген. Оқу жоспары әрбір
оқушылар тобының міндетті түрде орындап отыратын құжаты. Гурьев облысының
ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіне арналған кітапта, Гурьев облысында
агротехника мен жерді суару әдістері 1950 жылдары төмен дәрежеде болғандығы
туралы деректер берілген. Сондықтан осы кітапта үлгі боларлық ауыспалы
егістер мен агротехникалық нұсқауларды белгілеуге, сол сияқты тыңайтқыштар
енгізу, еңбекті көп керек ететін жұмыстарды механикаландыру мәселелеріне,
әсіресе суармалы егіншілікке көп көңіл бөлінген. Гурьев облысының ауыл
шаруашылығында ұлан-байтақ шөл және шөлейт жерлердің табиғи шабындықтары
мен жайылымдарын аз шығынмен неғұрлым толық пайдалануға тиімді мал
шаруашылығы негізгі орын алғандығы туралы мәліметтер берілген. Ондағы ет
пен сүт өндіруге бағытталған арнаулы сиыр шаруашылығы құрылғандығы, ел
экономикасын арттыруға септігін тигізген. Әсіресе, зерттеу жұмысымызды
жазуда Орталық Комитетпен қабылданған пленумдардағы ауыл шаруашылығын
дамыту жөнінде қабылданған бағдарламалары көптеген мағұлматтар берді.
Мысалы, 1978 ж. Мәскеуде өткен ОК КОКП-ның шілдедегі пленумында қабылданған
бағдарламада ауыл шаруашылық ғылымын дамытудың бірнеше жобалары ұсынылған.
Осы съезде барлық ауыл шаруашылығын дамытуға арналған бағдарламаларға
сәйкес аграрлық ғылымды дамытуға жағдайлар жасау туралы ұсыныстар жасалған.
Осы уақытқа дейінгі ауыл шаруашылығының жетістіктері аграрлық ғылымның
ғалымдарымен ауыл шаруашылығына енгізілген ғылыми жаңалықтары негізінде
нәтижелі болып табылатындығы, алдағы уақытта оны дамытуға баса назар аудару
қажеттігі айтылған. Жоғарыда аталған еңбектердің барлығы әр кезеңдегі ауыл
шаруашылығының даму жағдайына арналған, бірақ бұл зерттеулерде ауыл
шаруашылығын дамытудың тиімді жолы білікті мамандар даярлаудағы аграрлық
немесе сол кезеңдегі ауыл шаруашылық жоғарғы оқу орындарының маңыздылығы
мен атқаратын қызметіне байланысты берілген мәліметтер жоқтың қасы.
Қазақстанда аграрлық ғылыми-зерттеу орталықтарының ашылуы жөнінде тың
деректер алғаш рет Аграрлы Қазақстан жинағында берілген. 1957 ж. басында
Шортанды ауылшаруашылық тәжірибе стансасының негізінде Қазақ астық
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды, кейін ол Бүкілодақтық астық
шаруашылығы ҒЗИ болып қайта құрылған. Оның қызмет көрсету аймағына
солтүстік облыстардың барлығы кірген. Су және орман шаруашылығы,
өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу Республикалық институттары мен Солтүстік
мал шаруашылығы ҒЗИ, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
тың ҒЗИ, қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, шабындық жайылым
шаруашылығы қазақ ҒЗИ, күріш қазақ ҒЗИ, өсімдікті қорғау қазақ ҒЗИ
құрылғандығы жөнінде нақты мәліметтер берілген. Әсіресе, 1974 ж. мал
ашруашылығы қазақ ҒЗИ негізінде екі институт ұйымдастырылған: қой
шаруашылығы қазақ ҒЗИ және мал шаруашылығы қазақ ҒЗТИ туралы деректер
көптеген еңбектерде кездесе бермейді. Біздің қарастырып отырған
тақырыбымызға қатысты 1971 ж. Қазақстан мен Қырғызстанда жүргізілетін, ауыл
шаруашылығы, су және орман шаруашылығы бойынша ғылыми-әдістемелік басшылық
және зерттеулерді үйлестіру үшін ЛБАШҒЗА (ВАСХНИЛ) Шығыс бөлімінің ашылуы,
Қазақстанның аграрлық саласын зерттеуде маңызды орын алған.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын, кеңес өкіметінің ауыл
шаруашылығын басқаруда жүргізген саясатын ғылыми тұрғыдан зерттеп, арнайы
қарастырған С.А. Байтілен, Қ.Қ. Байсарина, А. Прімбетова [11].
С.Ф. Мажитов өз еңбектерінде қазіргі заманда, еліміз егеменді даму
кезеңінде ұлттық сананы өркендету үшін тарихшылар қауымының ең өзекті
мәселелерінің бірі – тарих ғылымы және тарихи білім беру саласында қоғам
мен билік арасындағы қатынасты жүйелеу, жан-жақты зерттеу ісіне ерекше
көңіл бөледі [12]. Сондықтан да аграрлық білімнің қоғамда алатын орнын
анықтау, оның тарихын зерделеу – тарих ғылымы мен тарихи білім беру
салаларын терең дамытуға бейімделген өзекті мәселеге айналады.
Тарихнамалық талдауларды қорытындылай келе, көптеген деректерде аграрлық
жоғары оқу орындарының қай жылдары ашылғандығы және нақты территориялық
орналасуының сипатталуы ғана айқындалып отыр. Біздің қарастырып отырған
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамутарихы (1918-1991 жж.)
туралы нақты зерттеулердің болмауы, бүгінгі таңда отан тарихындағы осындай
қалыс қалған тұстарын зерттеуді қажет етеді. Зерттеу жұмысында Кеңес
үкіметі кезінде жарық көрген еңбектер мен қазіргі заман тұрғысында жазылған
зерттеулер салыстырмалы тұрғыда жүйеленіп, сараланып берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің
басты мақсаты Қазақстандағы аграрлық білімнің қалытасуы мен даму тарихын
ғылыми талдау арқылы зерттеу, оның мақсатының нысанымен ұштастырылмақ. Осы
мақсатты жүзеге асыруда бірқатар міндеттер туындайды:
– 1918-1936 жж. Қазақстандағы алғаш орта арнаулы ауылшаруашылық
техникумдарының ашылуын және олардың оқу жүктемесі мен жоспарларының
құрылуы отандық білім беру жүйесінің алғаш қалыптасуына негіз болғандығын
дәлелдеу;
– Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытуда – аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен даму тарихына, оның мазмұны мен
ұйымдастыру формаларына талдау жасау;
– 1929-1930 жж. Қазақстанда алғаш ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
ашылу тарихы мен дамуы, оның даму кезеңдерін қарастыру, ұлттық құрамда
түзілу қарқынын жүйелеу;
– 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары қазақ ауылдарының
шаруашылығын қалпына келтіруде аграрлық оқу орындарының атқарған қызметін
анықтау;
– Елдің әлеуметтік-экономикасын қарастырып отырған кезеңдегі қоғамдық-
саяси, мәдени жағдайын объективті деректік мәліметтер тұрғысында зерделей
отырып, оның тәрбиелік маңызын айқындау;
– Республикада жоғары аграрлық білім берудің қалыптасу және даму
тәжірибесін талдау негізінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды
жетілдірудің тиімді жолдарын белгілеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Зерттелген тақырыптың білім беру жүйесіндегі аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдерін қамтып, бұрынғы кеңестік саясаттың
жұмырындағы күрделі нысаналардан көрініс тапқан тұстарға арқау болған дерек
көздері тұңғыш рет жаңаша көзқараста, мұрағаттық құжаттар негізінде жарыққа
шығып ғылыми жаңалық ретінде енгізіліп отыр.
- Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық қайшылықтарды шешудегі қажеттігі бүгінгі күн талабына сай жаңа
тарихи көзқарас негізінде жан-жақты талданды.
- Ауыл шаруашылық мамандарын даярлау тарихы алғаш рет кешенді әрі тарихи
ғылыми тұрғыда зерттелді.
- Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын, оның қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметін мұрағат материалдары мен тарихшы-
ғалымдардың зерттеулеріндегі жаңа көзқарастарға сүйене отырып қорытындылау
негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, аграрлық жоғары оқу
орындарының қалыптасу алғышарттары бір жүйеге келтіріліп, тың құжаттар
алғаш рет ғылыми айналымға енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы 1918 ж. алғаш
ашылған Жетісу ауыл шаруашылық училищесінің ашылуынан 1990 ж. арлығын
қамтиды. 1920 ж. Қазақ АКСР-ның құрылуына сәйкес келсе, 1990 ж. Қазақстан
Республикасының егемендігін алу жөнінде Декларацияның қабылданған
жылдарымен тұспа-тұс келеді. Қазақстанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен
даму тарихын белгілі бір кезеңмен бөліп қарастырмаса, бір дисертациялық
еңбекпен ашып қөрсету мүмкін емес. Бұл тақырып осы уақытқа дейін таза
мұрағаттық, тарихи еңбектер негізінде арнайы ғылыми айналымдағы назарға
ілінген жоқ. 1918 ж. Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы, 1989 ж. КСРО-ның
ыдырауы, яғни Патшалық Ресей үкіметі мен Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің
құрылу тарихы аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарих ғылымының ұлттық рухын танып
білуге дейінгі кезеңдегі кеңестік идеология тұрғысындағы болмысына қатысты
болған қоғамдық жүйедегі, ғылымдағы ұстанымдарды жаңартуға негізделген.
Қазіргі өркениетті елдер ғылымын жетістікке жеткізіп, көпшілік сұранысымен
қанағаттандырып жатқан еркін ойлау қабілеттілігіне арналған отандық тарихшы
ғалымдардың шынайы көзқарас, табиғи болмысқа сүйенген зерттеулеріндегі үлгі
методологиясы басшылыққа алынды.
Зерттеудің методологиялық негізінде диалектика заңдылығымен тығыз
байланыста тарихи объектілік, талдау, салыстыру, жүйелеу әдістері
қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік, тарихи тағылым, тарихи үрдістің
объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері мұрағат құжаттарын, мәліметтік
жинақтарды, зерттеулерді, сол кездегі жариялымдар мен статистикалық
жинақтардың мәліметтер, сондай-ақ мұрағат қорларындағы бұрын айналысқа
енбеген мәселеге қатысты деректер құрайды. Қазақстандағы Аграрлық білім
берудің қалыптасуы мен дамуы туралы жинақталған маңызды мұрағаттық деректер
Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты, Қазақстан Республикасының
Орталық Мемлекеттік мұрағатының, Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағаттарының
қорлары, өзге де қорларда топтастырылған мұрағат құжаттарының мәліметтері
тақырыптың маңыздылығын ашуда берері мол.
Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағатының қорларынан Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен оның даму тарихына
қатысты деректер мол жинақталған. Тақырыпты қарастыруда Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының (281-қор), Қырғыз педагогикалық училищесі (363-
қор), Қосшы одағының Жетісу губерниясы мен қалалық комитетінің (370-қор),
Жетісу губерниясының кеңестік атқару комитетінің (489-қор), Жетісу
губерниясының жер басқармасы жанындағы жерге орналастыру партиясының (488-
қор), (829-қор), Талғар Ауылшаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
техникумы (875-қор), Талғар ауылшаруашылық техникумы, Қаз ССР
Ауылшаруашылық Министрлігі (876- қор) қорларында Қазақстандағы аграрлы орта
арнаулы білім беретін техникумдарда жүргізілген және қабылданған
ережелердің іске асырылу барысы туралы құжаттар жинақталған. Әсіресе, 1918-
1929 жж. аралығында елімізде ауыл шаруашылық мамандарының болмауы, ауылдық
жерлердегі ветеринарлық стансаларға қажетті маман кадрларды жіберу облыс,
аудан әкімшіліктерімен тікелей Халық ағарту ісінің төрағаларына жіберілген
жолдамаларынан сол қиын-қыстау кезеңдегі халықтың, жалпы қоғамның жағдайын
аңғаруға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының Қазақ КСР
Совхоз Министрлігі (1421-қор), Қазақ ССР Жоғары Кеңесі (1481- қор), Қазақ
АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің (5-қор), Халық Комиссариатының Жер
басқармасы (74-қор) қорлары қарастырылды. Бұл қорларда Қазақстанда облыстық
және аудандық кеңестің сессияларының ауыл шаруашылығына байланысты
қабылданған қаулылар мен шешімдер, ондағы саяси-әкімшілік басқармасының
қазақ жерінде жаңа басқару ісін енгізуде іске асырылған жұмыстары мен оның
нәтижелері туралы құжаттар жүйеленген. Сондай-ақ, мемлекеттік мекемелердің
ашылуы, бір орталықтан басқару ісі кезінде қазақ халқының егіншілікпен
айналысуы, аграрлық білімнің қалыптасуы, оның елдің ауылшаруашылық дамуына
тигізген әсері мен басқа диссертация тақырыбына қатысты мәселелер жөнінде
құжаттар жинақталған. Әсіресе, Қазақстанның ауыл шаруашылығы (30-қор) және
Халық Ағарту ісі (81-қор) қорларында 1929 ж. Мал шаруашылығы институты мен
1930 ж. Ауыл шаруашылық институтының ашылу тарихы мен тәжірибелік
жұмыстарға арналған жерлерді бөлу, оған қойылған басты талаптар, құрылыстық
жұмыстарды жүргізу туралы деректер молынан кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының (БК(б)П 141 және 139-
қорларының) рөлі айрықша болды. Аталған қорларда мәдени ағарту комитетінің
атқарған істеріне қатысты және халыққа білім беру қызметі жөніндегі
деректер біздер үшін өте маңызды болып табылады. Сондай-ақ, Қазақстанның
Орталық Компартиясының (708-қор) қорында кеңес үкіметінің 1970-1985 жж.
жүргізген экономикалық саясаты туралы деректер топтастырылған, мұрағаттық
құжаттарда ауыл шаруашылығын ғылыми жолмен ұйымдастыру жұмыстары туралы
мәліметтер жинақталған.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны. 1918 ж. іргесі училище болып қаланған
Алматы қалалық Ауыл шаруашылық техникумынан басталып, еліміздегі аграрлық
білім беретін жоғарғы оқу орындарының қалыптасуын зерттеу және оның қазіргі
әлеуеті мен әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен атқаратын қызметтерін
тарихи тұрғыдан пайымдау болып табылады.
Зерттеу пәні. Республика ауылшаруашылық саласын білікті мамандармен
қамтамасыз етіп келген аграрлық оқу орындарының қалыптасуы, дамуы мен
халыққа қызметін зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының маңыздылығы кез
келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтыны белгілі. Зерттеу
жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихы курсы немесе халықтың әлеуметтік-
экономикалық тарихындағы ауыл шаруашылық мамандарын даярлаудағы аграрлық
білім беру жүйесінің атқаратын қызметі туралы жоғары оқу орындарында,
арнайы дәрістер мен семинар сабақтарын өткізген кездерде пайдалануға
болады. ХХ ғасырдағы ауылшаруашылық мамандарын даярлау, Қазақстанның
аграрлық білім беру жүйесі мен әлеуметтік-экономикалық даму үрдісін
зерттеген ездері және Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазған
кезде де пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
( ХХ ғ. басында Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту, оны білікті
мамандармен қамтамасыз ету мақсатында қалалық орталықтарда ауыл шаруашылық
училищелері ашылып, дамыды;
( Жергілікті Атқару комитеттері қабылданған реформаларға сәйкес ауыл
шаруашылық училищелеріне техникум статусы беріліп, білім беру сапалылығы
мен базасы біршама нығайтылды;
( Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтарын шешуге бағытталған
ұжымдастыру кезінде және 1928 ж. қабылданған алғашқы бесжылдықта
жоспарланған жоғары оқу орындарын ашуды қолға алу ел экономикасының дамуына
ықпалын тигізді;
( Ауыл шаруашылық және Зооветеринарлық институттарының ашылуы, халықтың
әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуының артуына септігін тигізді;
( Қазақстандағы кәсіби мамандандырылған ауыл шаруашылық мамандарының
қиын-қыстау кезеңде халыққа қызмет көрсетулері ғылым мен білімнің әр
салаларын дамытуға және жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге үлкен үлес
қосты;
( Қазақстандағы аграрлық ғылыми-зерттеу институттарының ашылуы негізінде
аграрлық ғылым жоғары дәрежеде дами отырып, қазақстандық ғалымдармен
өндіріске енгізген ауыл шаруашылығының техникалары мен мал шаруашылығының
тұқымдарын алудағы жетістіктері көршілес елдерде қолданысқа ие болды;
( Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің негізінде халық озық
мәдениет үлгілерімен танысуға еркін қол жеткізе бастады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысы барысындағы алынған ғылыми
нәтижелері, қорытындылары мен тұжырымдары ҚР БҒМ Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті ұсынған ғылыми басылымдарда 3 мақала
жарияланды және халықаралық, республикалық деңгейдегі ғылыми-теориялық
конференцияларда 3 баяндама жасалды.
Жұмыс КР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының Кеңестік дәуіріндегі Қазақстн тарихы бөлімінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі мәселені қарастыратын үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, тарихнамалық
бағыттағы зерттелу деңгейі мен деректеріне сипаттама беріліп, мақсат-
міндеттері хронологиялық және аумақтық шеңбері, әдістемелік негізі, нысаны,
ғылым жаңалығы, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдары, тәжірибелік
құндылығы, құрылымы айқындалған.
Аграрлық арнаулы орта білім беретін оқу орындарының ашылу тарихы атты
бірінші тарауда Қазақстандағы 1918 ж. басталған аграрлық білім беру
жүйесінің даму тарихы, Кеңес өкіметінің халыққа білім беру аясында аграрлық
білім берудегі мемлекеттік саясаты, Қазақстанда аграрлық арнаулы орта білім
берудің ұйымдастырылуы мен міндеттері қарастырылады.
1918 ж. Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде жергілікті
халықтың тіршілігінің көзі мал шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту сөз
жүзінде бірінші орында болды. Қоғамдық-саяси жағдайларға байланысты
отырықшылық өмірдің ерекшеліктерін меңгеру және оны әрі қарай дамыту
мақсатында республикамызда аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасуы 1918
жылдардан бастау алады. Алматы қаласында Жетісу орта ауыл шаруашылық
училищесінің ашылуы дәлел бола алады. В.Ф. Баудер училище директоры болып
сайланды.
1920 ж. 24 сәуірінде Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
педагогикалық кеңесінде В.Ф. Баудердің ұсынысымен училищеге Иван
Александрович Стебут атын беру жөнінде шешім қабылданады. 1920 жылдың 31
мамырында оқу жылының басталуын 1 қыркүйекке жоспарлап, мектептерді
біріктіру жөніндегі ереженің бекітілуіне дейін шегеру және жалпы білім
беретін мектептерде оқу жылы қашан басталатыны жөнінде анықтау жұмыстарын
жүргізу қажет болған. Екі мектеп біріктіріліп И.А. Стебут атындағы Верный
ІІ басымдық ауыл шаруашылық және бақшалық техникумы болып аталған [13, 88-
бб.].
1920 жылдың қаңтар айында Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
кеңесінде В.Ф. Баудер, А.В. Мухля, М.Н. Растигаев, С.Н. Гричев,
П.К. Сушковтардың қатысуымен мәжіліс өткізіледі. Онда Жетісудағы
төменгі ауыл шаруашылық мектептерді орта мектептерге ауыстыру мәселесі
қаралған [14, 110-б.]
1924-1925 жж. елімізде болған межелеу кезінде Орынбор қаласындағы
Ветзоотехникумында жерге орналастыру бөлімі ашылып, 1926 ж. бұл бөлім
Ветзоотехникуммен бірге Алматы қаласына көшірілген [15].
Кеңес үкіметі тарихының барлық кезеңдерінде ауыл шаруашылығы қазақ
интеллигенциясының өкілдері өмірінің ұйтқысы болды. Сондықтан аграрлық
білім беру қызметінің маңызды бағыты – қоғамда ауыл шаруашылығын дамытуда
белсенді мамандар даярлау ісі болып табылады.
Республикамызда аграрлық орта арнаулы білім беру жүйесінің қалыптасуы
1918 жылдардан бастау алады. Қазақстанда ауылшаруашылық техникумдарының
ашылуы, онда ауыл шаруашылық мамандықтарын кең көлемде меңгеру арқылы ауыл
шаруашылық оқу орындарымен берілген жер бөлімдерінде, суармалы
шаруашылықтар, бақшалар, жайылымдық жерлерде тәжірибелік жұмыстарын өткізу,
ауыл шаруашылық мамандарының білім сапасын арттыруға бағытталған еді [14,
105(107-бб.]. Қазақстанның ауылшаруашылық техникумдарын бітірушілер туралы
мәліметтер Ташкент Жер шаруашылық комитетіне жіберіліп отырған
Техникумдарда сабақ беретін оқытушылардың көпшілігі Ташкент қаласынан
шақырылған [14, 111-б.].
1924 ж. оқу қарсаңында Қазақстандағы кәсіптік білім беру жүйесінің Қазақ
АКСР-і бойынша есебінде Ауыл шаруашылық техникумдары 8 болса, ондағы
шәкірттер саны 758 болды [16].
1925 ж. 22 қарашада Халықтық Ағарту ісі комитеті ауыл шаруашылық
техникумдарына арналған қаулы қабылдайды. Онда Қазақ Орталық Комитетінің
соңғы сессиясындағы: Қазіргі ауыл жағдайын терең меңгеріп және оны
дамытуда өндіріс күштерімен қамтамасыз ету қажеттігі жөніндегі қабылданған
шешімін жүзеге асыру жұмыстары қаралған. Осындай ізгі шаралармен халықтың
назарына ауыл шаруашылық техникумдарының экспонаттары ғана емес, жалпы
ғылым саласы негізіндегі ауылдық агромәдени мазмұнды ұстануды мақсат тұтты.
Қаз КСР-ның Халық Ағарту ісі комиссариаты 1925 ж. 4 қарашада барлық
жергілікті губерниялық атқару комитеттеріне техникум басқармасында
қызметінен босатылған немесе жаңадан сайланған қызметкерлерді жергілікті
кәсіподақтардың келісімімен тағайындау жөнінде бұйрық шығарған. Онда Алматы
ветзоотехникумы, Ақмола қаласындағы Боровский атындағы орман шаруашылық
техникумы, Орал қаласының педагогикалық техникумы, Семей орыс және
Петропавл қазақ педагогикалық техникумдары, Жетісу ауыл шаруашылық
техникумдарының жұмыстары жөніндегі баяндамалар құжаттық іс-қағаздар
реттілігімен тіркеліп отырды.
1930 ж. 19 шілдеде Халық Ағарту ісі Семей қаласындағы ауылшаруашылық
және ветзоотехникумын қайта ұйымдастыруды қолға алды. 1929-1930 жж.
Қызылорда қаласындағы шикізат техникумы да қаражаттың жоқтығынан, 1933 ж.
Семей қаласына көшірілген.
1930 жж. Қазақстанда ауыл шаруашылық мамандарын даярлайтын жоғары оқу
орнының болмауынан, қазақ ауыл шаруашылық мамандары Ташкент Ауылшаруашылық
Академиясында оқыған. 1931 ж. республикамыздың ауылшаруашылық
техникумдарымен 1242 агроном, басқа да ауыл шаруашылық мамандықтары бойынша
мамандар даярланған. Халық Комиссарлар кеңесімен Павлодар Зоотехникумы,
Қарқаралы Зоотехникумы, Петропавл Ветеринариялық техникумдарында
ауылшаруашылық кәсіби мамандары мен оқытушылардың жетіспеушілігінен аталған
техникумдарда білім беру деңгейінің сапасын арттыру жөнінде мәселелер
қаралды. Ауылшаруашылық техникумдарында жүйелі басқару орындарының
болмауынан, ауылшаруашылық техникумдарының білімін жақсарту мақсатында
оларды бір қаладан екіншісіне, немесе қала орталығынан өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЖЫЛАНКӨЗОВА АЯЛА ТЕКЕСБАЙҚЫЗЫ
Қазақстанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен даму тарихы
(1918-1991 жж.)
07.00.02 ( Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым
комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде орындалды.
Ғылыми жетекшісі: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Мажитов С.Ф.
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Құдайбергенов Ә.Н.
тарих ғылымдарының кандидаты
Прімбетова Е.Ө.
Жетекші ұйым: Қайнар университеті
Диссертация 2009 жылы 25 қыркүйек күні сағат 14-30-да Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министірлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңес
мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен Қазақста Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қолжазбалар қорында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы
көшесі, 29).
Автореферат 2009 жылы _____________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының докторы
А.Т. Қапаева
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі таңдағы өркениетті даму
үрдісіне бет бұрған қазақ қоғамының өткен тарихын саралау үрдісі әр қилы.
Тарих тағлымының саясатпен аралас қабаттасқан беттерінің бірі – бұрынғы
Кеңес Одағына қараған кезеңіндегі білім беру жүйесінің қалыптасу тарихын
өзіндік бағамда зерделеу және оған қазіргі көзқараста баға берудің сұранысы
ерекше. Өйткені қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығын және жердің
құнарлылығын зерттеу мен оны дамытуға арналған аграрлық білім беру
жүйесінің тарихы таптық және партиялық көзқарас арқылы тануға, сондай-ақ
осы ұстаным қоғам экономикасы мен әлеуметтік құрылымының болжытпас
бірыңғайлы қағидаларына үстем болып жатты. Дегенменде, әрқашанда ұлттық
азық-түлік түрлерін өндірудің жаңа технологиясын, емдік-сауықтыру мен
жаппай пайдалануға арналған экологиялық таза өнімдерді әзірлеу, табиғат
өнімдерін ұдайы пайдалану және қоршаған ортаны қорғауда аграрлық жоғары оқу
орындарындағы орман және балық шаруашылығын жүргізу, топырақ құнарлылығын
сақтау және пайдалану сияқты көптеген аграрлық ғылымның салаларымен тікелей
байланысты.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан өзінің аңсаумен алған
азаттығымен қоса тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат
етуі қажет. Егеменді елдің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеудегі аграрлық білім
берудің мақсаты нарықтық қатынастарды тиімді жолға қоюды көздеген
экономикалық өркендеуден де, орасан өзінің қыйындығы мен маңызының
тұлғаланып тұрғанын түсінуіміз керек. Осы аграрлық білім беру саласында
дербестігімізді алған алғашқы азаттық жылдарында, республикамызда көптеген
жұмыстар жасалынды. Күні бүгінге дейін Қазақстанда жоғары аграрлық білім
берудің өткені мен бүгінгісін және болашағына кешенді түрде жан-жақты
талдау жасалған еңбектердің болмауы, бүгінгі таңда осы салада ғылыми-
зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз
шарт - деп, атап көрсетті [1]. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы аграрлық білім
беру жүйесін ұйымдастыруда және жетілдіруде өткендегі қателіктерді
қайталамау үшін қажет. Қай кезеңде болмасын аграрлық білім беру жүйесі
басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды, білікті мамандар
даярлауда мол тәжірибе жинақталды. Бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де
көптеген жағдайда ауыл шаруашылығының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен олардың басшыларының ұйымдастыру, саяси және іскерлік қасиеттеріне
байланысты екендігін мойындатады. Демек, ауыл шаруашылық кадрларының
өндірісті дамытудағы, жаңа технологияны игерудегі белсенділік үлгілерін,
өндіріс басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның
ауыл шаруашылық мамандарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар. Екінші
жағынан, ауыл шаруашылық мамандары мен басшыларының қызметі өз
кәсіпкерліктерімен ғана шектеліп қоймай, міндетті түрде мәдени-тәрбиешілік
ісімен де жалғасты. Қоғам олардан ұжыммен жұмыс істей білетін, жоғары
мәдениетті және аса білімдар болуларын талап етті.
Алматы қаласындағы аграрлық жоғары оқу орны 1930-шы жылдан бері
Қазақстан тарихында ірі ғылыми мектептерімен, көрнекті ғалымдарымен және
түлектерімен республикаға танымал ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
көш бастаушысы ретінде қалыптасты. Университеттің негізгі міндеті –
Қазақстан экономикасының аграрлық секторына жоғары білікті мамандар
даярлауда, әлемдік білім кеңістігінде лайықты орын алды.
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын зерттеуде кеңестік
идеология тұрғыда жазылған еңбектерге тән ортақ кемшілік қалыптасқан тарихи
тәжірибенің тек қана жағымды жақтары айтылады да, жіберілген кемшіліктер
мен орын алған олқылықтардың айтылмайтындығы байқалады. Бұл кемшіліктер 20-
шы жылдардың аяғынан бастап, кейбір еңбектерде тіпті күні бүгінге дейін
қайталанып келеді.
Аграрлық жоғары оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы және ауыл
шаруашылық мамандарын даярлауды жетілдірудің болашақ қадамдары тарихи-
педагогикалық әдебиеттерде жеткіліксіз зерттеліп, кейбір тарихи фактілерді
жинақтаумен ғана шектелген. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық кадрларын
даярлауды жетілдірудің қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық салаларында
жинақталған тарихи тәжірибені қазіргі жағдайда Қазақстанның аграрлық білім
беру орындарының алдында тұрған жаңа міндеттемелерге сәйкес шығармашылықпен
пайдалануды қажет етеді.
Қазіргі жағдайда қоғамда өткен тарихымызды, оның ішінде кеңестік кезеңде
жинақталған тәжірибені, біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау аңғарылады.
Әсіресе, жоғары білімді дамытудағы тарихи тәжірибемізді, өткен жолымызды
бірыңғай қара түспен бояп көрсету, тарихымызды жоққа шығару дұрыс болмаған
болар еді. 1924 жылы ауылшаруашылық техникумдары 8 болған. 1936 жылдары
Қазақстанда жалпы 14 орта арнаулы білім беретін техникумдар болса, 1930-
1940 жылдары республикамызда 12 жоғары оқу орындары болды. Қазақстандағы
аграрлық оқу орындарының ашылуы елдің әлеуметтік-экономикасын дамытуға
үлкен септігін тигізді. Әсіресе, ашаршылық жылдарында малдың түрлі індеттік
жұқпалы аурулардан қырылуы, оның алдын алуда аграрлық мамандарға зәру
болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап қамтылған және
кемелденген социализм айдарындағы қоғамдағы зор секірістер белесі,
тоқырау қалтарыстары мен 1980-ші жылдардың аяғындағы мезгілдердің өткір
мәселелерін талап сүзгісінен өткере қарастыруға негізделген Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесін зерттеу ғылыми тақырып танымына арқау болады.
Еліміздегі жаңару үрдістер өткен тарихымызды объективті тұрғыдан дұрыс
бағалауға, мәдени құрылыс саласында, оның ішінде жоғары аграрлық білім
берудің тарихын жаңаша көзқарас тұрғысында зерделеуге, егеменді еліміздің
бүгінгі күн талаптарына сай нарықтық қатынастарға көшуге байланысты жоғары
білімді реформалауға және оның жоғары білім тұжырымдамасын ғылыми
негіздеуге мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар жасалды. Жоғарыда аталған
қайшылықтарды болдырмау үшін ауыл шаруашылық мамандарын даярлауда өткен
тарихи тәжірибенің жағымды жақтарын пайдалана отырып, бүгінгі талаптарға
сәйкес Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен даму тарихын бір жүйеге
келтіру, зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесіне айналып отыр.
Зерттеу жұмысының зеттелу деңгейі. Халыққа білім беру саласының даму
жолдары республикамызда осы уақытқа дейін біршама зерттелінген
тақырыптардың бірі деуге болады. Алайда зерттеу үрдісінде әрдайым
шыншылдық, ғылымилық, объективтілік принциптері қатаң сақталды деп айту
қиын. Себебі, отан тарихы еліміздің тәуелсіздігіне дейін жалпыодақтық тарих
ғылымының құрамдас бөлігі деп табылып, соның даму арнасымен кете барған
болатын. Бұл жағдай өзге де орыс емес ұлттар тарихы секілді қазақ халқының
тарихын да екінші дәрежелі сипатта деп ұғуға, барлық прогрессивті оқиғалар
мен құбылыстар тек орыс халқы арқасында болды деп түсінуге алып келгені
белгілі. Бұқара санасына күштеп сіңірілген мұндай тар таптық, партиялық
принциптерге құрылған, шамадан тыс идеологияландырылған тарих аграрлық оқу
ісін зерттеуге де өз көлеңкесін түсірмей қойған жоқ. Қазақстандағы аграрлық
білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірқатар ғалым-
тарихшылар, әдебиет, қоғамтанушы, педагог зерттеушілердің еңбектері жарыққа
шығып, әртүрлі кезеңдегі ғылым деңгейінен өзінің қоғамдағы орнын алып
жатты. Тақырыптың тарихнамасына тоқталу барысында және шынайы тұжырым
орнықтыру үшін пайдаланылған зерттеу жұмыстарын көзқарастық ұстанымдарына
қарай топтап қарастыру тәсілі ұстанылды.
Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы реакциялық саясатты алғашқылар
болып зерттеген С. Асфендияров, М. Тынышбаевтың [2] еңбектерінде оқу
орындарында орын алған қазақ зиялыларының өлкедегі оқу ісі жайына ат
салысқаны, орыс оқу орындарының миссионерлік сипаты ашып көрсетілген және
оның жергілікті ерекшеліктеріне басты назар аударылған. Сондай-ақ, Т.
Тәжібаев, К. Бендриковтың [3] еңбектерін атап өткен дұрыс болар. Дегенменде
бұл авторлардың еңбектерінің негізгі идеясы кеңестік идеологияның
сұраныстарына сай келгенімен, ондағы келтірілген деректер мұрағат
құжаттарынан алынған. Қазақстандағы оқу орындарының бастамасы болып
табылатын ХІХ ғ. екінші жартысындағы мұсылмандық оқу орындары туралы
жазылғанымен, салыстырмалық талдаулар мен тұжырымдар жасалмаған. Біздің
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымынан алшақ болса да, Қазақстандағы
білім беру жүйесі туралы жазылған алғашқы еңбектердің бірі болып табылады.
Аграрлық жоғарғы оқу орындарының ашылуы Қазақстанда жүргізілген ұжымдастыру
мәселесімен тығыз байланысты, өйткені ұжымдастыру тәріздес күрделі де ауыр
мәселені дұрыс шешу үшін оның қажеттігін теория тұрғысынан дәлелдеу, оны
тәжірибеде шешу жолдарын тұжырымдау, әлеуметтік-экономикалық жақтарының
нәтижесін айқындау үшін қажет еді. Алайда, ауылшаруашылық орта арнаулы
білім беретін оқу орны 1918 жылы Жетісуда ашылған болатын.
Қазақстандық тарих ғылымында алғашқы аграрлық өзгерістер деп аталатын
шараларының жүргізілген уақытын Т. Елеуов [4] кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарын төрт кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1918 ж. жер мәселесін тезірек
шешіп, село кедейлерін 1918 жылдың көктемдегі егіске кірісуі, егіс көлемін
ұлғайту, жерді мемлекет меншігіне өткізу шараларын іске асыру жұмыстарын
бірінші кезең деп алған. Екінші кезеңі деп 1918 жылдың көктемінен 1920
жылдың аяғына дейінгі аралықты қарастырған. Онда жерді тең пайдалану
тәртібі мен еңбек бөлінісі мен жекеменшік жерлерді қайта бөлу. Үшінші
кезеңді 1921-1922 жж. жер, су реформасының жүргізілуі деп алған. 1924-1927
жж. егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу шараларын төртінші кезең деп
қарастырған. Сол сияқты Қазақстандағы аграрлық реформаларды
Н. Байғабылов [5] өз зерттеулерінде аграрлық өзгерістерді үш кезеңге
бөліп қарастырған. Онда 1917-1920 жж. бірінші кезең, 1921-1924 жж. екінші
кезең және 1925-1929 жж. үшінші кезең деп алған. Автор аталған жылдар
аралығын республикадағы аграрлық өзгерістердің бастамасы, яғни жалпы
бірінші кезең деп қарастырған. Сонымен қатар, осы кезеңдегі қабылданған
аграрлық реформалар А. Чупековтің [6] тұжырымдауы бойынша, бірінші кезеңге
коммунистік партия мен кеңес үкіметінің аграрлық мәселелерді шешу жаппай
ұжымдастыруға дейінгі уақыт аралығы алынған. Екінші кезеңі 1925 жылмен
аяқталып, үшінші кезең 1925 жылмен басталатындығына назар аудартады. Яғни,
1920-1925 жылдардағы аграрлық заңдар бүкіл республикалық міндеткерлік сипат
ала алмады, және ең бастысы төңкеріске дейінгі жерге орналастыру
жұмыстарындағы әділетсіздікті жоюға бағытталады деп өзі бөліп көрсеткен
кезеңдеріне қысқаша сипаттама берген.
Қазақстандық белгілі тарихшы К. Нұрпейісов [7] жоғарыда аталған үш
кезеңді алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор
оны Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік
укладтың жеңу үрдісі деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты
жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда
жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин екі кезеңге бөліп қарастырған.
Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық
саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие
болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе
айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор
ретінде сипатталған.
Қазақстандағы Кеңес өкіметінің аграрлық саясатын М. Ким екі кезеңге
бөліп қарастырған. Онда бірінші кезең 1918-1920 жж. бір тұтас аграрлық
саясаттың қалыптаспаған уақыты, жергілікті жерлерде өкімет ұйымдары өз
бастамаларымен жер мәселесіне қатысты жүргізу жұмыстары жатқызылған. Екінші
кезең – 1920-1921 жж. өлкеде орталықтандырылған биліктің құрылуымен
аграрлық саясаттың жалпы кеңестік жер туралы заңдары негізінде іс-жүзінде
жүзеге асырылуы, аграрлық реформалардың кең көлемде жүргізіле бастағандығы
туралы қарастырылған. Кеңес үкіметінің орнауы жылдар қарсаңындағы ауыл-село
халқының санағы А. Алексеенконың еңбектерінде көрсетілген.
Кеңестік дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін
болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар, екінші кезеңге – 1941-1964
жылдар, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп алсақ, бұл мәселе
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс келмек. Сондықтан
осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 ж. Қазақстандағы алғашқы Мал
дәрігерлік институты мен 1930 ж. Ауылшаруашылық институттарының ашылуы
туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл институттардың құрылу
тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан алуға болады.
Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін үшінші жоғарғы оқу орны 1952 ж.
Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының ашылуына
50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы жөнінде
жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С. Сейфуллин атындағы Ақмола
Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан Ауылшаруашылық
институты туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге дейінгі шығармашылық
қызметі жазылған [8]. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға қатысты көптеген
мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967 ж. дейін Ақмола
Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде филиалдары болып келген
Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық институттарының құрылуы
мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі шығармашылығы бір жүйеге
келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың аграрлық мәселені зерттеуге
арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша ізденушілердің зерттеу
жұмыстарына берері мол.
1946 жылдан еліміздегі колхоздарды ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау
шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл жүйеге тән, терең жан-жақты ойластырылмаған,
қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз
жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар
жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі
кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске
асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н.
Кудрявцев, А. Киселевтың еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен ауыл
шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның
технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор
агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру
ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық
өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске
асырудың жоспарлары туралы жазылған.
1940 жж. мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері
С. Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде
қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр
жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен
жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр
жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби
мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір
деңгейі және мәдени-тұрмыстық мәселелері А. Аубакиров, С. Баишев, Н.
Күзембаев, Х. Абжанов және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде
қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы
ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының
кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталды. Ауыл шаруашылық мамандары
арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл
шаруашылығын дамыту деп берілген.
А.Н. Құдайбергенов, Б.С. Сүлейменовтың [9] зерттеулерінде Қазақстанның
ауыл шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың
еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын
алатындығы туралы айтылды. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің
әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі
туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту
адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.
1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында қолдау тапқан тың және
тыңайған жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз
толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және
тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е. Казаков , өз
еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі
(трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық
көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С. Тұрғанбаев пен Б. Қайымовтың
зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына
жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі
тұсында жазылған еңбектердің көпшілігіне таңылатын кемшілік деп қараған
дұрыс болар. 1970-ші одақ көлемінде жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін
интенсивтендіру жөнінде кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілгенімен, Қазақстанда осы мәселе әлі жете зерттелмегені жөнінде
айтылған. Осы кезеңде жүргізілген аграрлық саясаттың жергілікті қазақ халқы
үшін тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен М.Қ. Қозыбаев, М.Қ. Қойгелдиев,
Қ.С. Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин [10] және т.б. тарихшылардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылып, қазіргі көзқарас тұрғысында жаңа тұжырымдар жасалған.
Сондай-ақ, Т.О. Омарбековтың, Қ.С. Қаражановтың ғылыми мақалаларында тың
игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашып көрсетіліп, Қазақстанның 1920-
1930 жж. қоғамдық-саяси жағдайы кеңінен зерттелген. Әсіресе, аталған
кезеңде аграрлық реформалардың жергілікті халық үшін нәтижелі
болмағандығын, қазақ халқының үлесіне берілген жерлер жөнінде шынайы
деректер негізінде дәлелдеп, көрсеткен.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, күрделі
қаржы бөлу, халық шаруашылығында ғылыми-техникалық прогресті дамыту,
совхоздар мен колхоздарды мамандандыруды жетілдіру мәселесі Е.
Теміровтың еңбегінде қарастырылған. Автор ауыл шаруашылығын мамандандыруды
жүргізу экономикамен тығыз байланыста болатындығын және ауыл шаруашылығын
орналастыруды белгілі бағыттағы немесе, әртүрлі маманданған
шаруашылықтардың жағрафиялық орны деп көрсеткен. Аталған авторлардың
еңбектерінде жер бөлінісін пайдалану ісі осы уақытқа дейін отан тарихы
ғылымында зерттелмеген тың мәселелерге арналған. Сондай-ақ, еліміздің
әртүрлі аймақтарында ауыл шаруашылығын өркендетуді ғылыми негізде
ұйымдастырудағы еңбек өнімділігі, егіншілік мәдениеті жоғары, әрі сапалы,
әрі арзан өнім өндірген шаруашылықтардың іс-тәжірибелері де айтылған.
Сонымен қатар, В.Г. Шайкин мен М.В. Глинканың зерттеулерінде 1980 ж. дейін
жасалған ауыл шаруашылығын дамытудың жоспарлары ендігі жаңа технологиялық
жетістіктерге байланыты ескіргендігі, келешекте елдегі ауыл шаруашылықты
дамытудың жоспарларын жаңа ғылыми-техникалық құрылымдармен байланыстыра
құруға көшу ұсынылған және егістік, бау-бақшалық, фермалық жұмыстардағы
еңбек бөлінісінің тиімділігін арттыруда маңызды тұжырымдар берілген.
Ауыл шаруашылығын зерттеуші ғалымдардың бірі Ә. Байжұманов өз еңбегінде
мал шаруашылығының ғылыми негізі – зоотехника саласының қызметін
қарастырған. Онда мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен
сауықтандыру, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, малдан сапалы, мол әрі арзан
өнім алудың тиімді жолдары көрсетілген. Автордың зерттеулері ауыл
шаруашылығы малын өсіру пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес жазылып, жоғарғы
аграрлық оқу орындарындағы зоотехника мамандарын және шаруашылық
мамандарына даярлауға ұсынылған.
Қазақстандағы аграрлық ғылымды зерттеу барысында іске асырылған жұмыстар
жөнінде Т. Тазабеков пен А. Тазабекованың зерттеулерінде Жетісу жерінде
алғаш егіншілікпен айналысқан кезден бастап, топырақ құнарлылығын сақтау
және оны игеру туралы агрономиялық ғылымның мол деректі материалдары
берілген. Аграрлық жоғары оқу орындарының топырақтану мамандығына арналған
еңбекте топырақ процестері мен мәдени өсімдіктердің минералдық қорегін
түсіну және игеру мәселелері қамтылған. Сонымен қатар, зерттеу жұмысымызды
жазу барысында аграрлық оқу орындарында ауыл шаруашылық мамандарын
даярлауға арналған оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының да өзіндік орны
бар. Онда студенттерге дәріс оқудың немесе, семинар сабақтарын өткізуді
жақсарту мақсатында әдістемелік нұсқаулар берілген. Оқу жоспары әрбір
оқушылар тобының міндетті түрде орындап отыратын құжаты. Гурьев облысының
ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіне арналған кітапта, Гурьев облысында
агротехника мен жерді суару әдістері 1950 жылдары төмен дәрежеде болғандығы
туралы деректер берілген. Сондықтан осы кітапта үлгі боларлық ауыспалы
егістер мен агротехникалық нұсқауларды белгілеуге, сол сияқты тыңайтқыштар
енгізу, еңбекті көп керек ететін жұмыстарды механикаландыру мәселелеріне,
әсіресе суармалы егіншілікке көп көңіл бөлінген. Гурьев облысының ауыл
шаруашылығында ұлан-байтақ шөл және шөлейт жерлердің табиғи шабындықтары
мен жайылымдарын аз шығынмен неғұрлым толық пайдалануға тиімді мал
шаруашылығы негізгі орын алғандығы туралы мәліметтер берілген. Ондағы ет
пен сүт өндіруге бағытталған арнаулы сиыр шаруашылығы құрылғандығы, ел
экономикасын арттыруға септігін тигізген. Әсіресе, зерттеу жұмысымызды
жазуда Орталық Комитетпен қабылданған пленумдардағы ауыл шаруашылығын
дамыту жөнінде қабылданған бағдарламалары көптеген мағұлматтар берді.
Мысалы, 1978 ж. Мәскеуде өткен ОК КОКП-ның шілдедегі пленумында қабылданған
бағдарламада ауыл шаруашылық ғылымын дамытудың бірнеше жобалары ұсынылған.
Осы съезде барлық ауыл шаруашылығын дамытуға арналған бағдарламаларға
сәйкес аграрлық ғылымды дамытуға жағдайлар жасау туралы ұсыныстар жасалған.
Осы уақытқа дейінгі ауыл шаруашылығының жетістіктері аграрлық ғылымның
ғалымдарымен ауыл шаруашылығына енгізілген ғылыми жаңалықтары негізінде
нәтижелі болып табылатындығы, алдағы уақытта оны дамытуға баса назар аудару
қажеттігі айтылған. Жоғарыда аталған еңбектердің барлығы әр кезеңдегі ауыл
шаруашылығының даму жағдайына арналған, бірақ бұл зерттеулерде ауыл
шаруашылығын дамытудың тиімді жолы білікті мамандар даярлаудағы аграрлық
немесе сол кезеңдегі ауыл шаруашылық жоғарғы оқу орындарының маңыздылығы
мен атқаратын қызметіне байланысты берілген мәліметтер жоқтың қасы.
Қазақстанда аграрлық ғылыми-зерттеу орталықтарының ашылуы жөнінде тың
деректер алғаш рет Аграрлы Қазақстан жинағында берілген. 1957 ж. басында
Шортанды ауылшаруашылық тәжірибе стансасының негізінде Қазақ астық
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды, кейін ол Бүкілодақтық астық
шаруашылығы ҒЗИ болып қайта құрылған. Оның қызмет көрсету аймағына
солтүстік облыстардың барлығы кірген. Су және орман шаруашылығы,
өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу Республикалық институттары мен Солтүстік
мал шаруашылығы ҒЗИ, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
тың ҒЗИ, қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, шабындық жайылым
шаруашылығы қазақ ҒЗИ, күріш қазақ ҒЗИ, өсімдікті қорғау қазақ ҒЗИ
құрылғандығы жөнінде нақты мәліметтер берілген. Әсіресе, 1974 ж. мал
ашруашылығы қазақ ҒЗИ негізінде екі институт ұйымдастырылған: қой
шаруашылығы қазақ ҒЗИ және мал шаруашылығы қазақ ҒЗТИ туралы деректер
көптеген еңбектерде кездесе бермейді. Біздің қарастырып отырған
тақырыбымызға қатысты 1971 ж. Қазақстан мен Қырғызстанда жүргізілетін, ауыл
шаруашылығы, су және орман шаруашылығы бойынша ғылыми-әдістемелік басшылық
және зерттеулерді үйлестіру үшін ЛБАШҒЗА (ВАСХНИЛ) Шығыс бөлімінің ашылуы,
Қазақстанның аграрлық саласын зерттеуде маңызды орын алған.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын, кеңес өкіметінің ауыл
шаруашылығын басқаруда жүргізген саясатын ғылыми тұрғыдан зерттеп, арнайы
қарастырған С.А. Байтілен, Қ.Қ. Байсарина, А. Прімбетова [11].
С.Ф. Мажитов өз еңбектерінде қазіргі заманда, еліміз егеменді даму
кезеңінде ұлттық сананы өркендету үшін тарихшылар қауымының ең өзекті
мәселелерінің бірі – тарих ғылымы және тарихи білім беру саласында қоғам
мен билік арасындағы қатынасты жүйелеу, жан-жақты зерттеу ісіне ерекше
көңіл бөледі [12]. Сондықтан да аграрлық білімнің қоғамда алатын орнын
анықтау, оның тарихын зерделеу – тарих ғылымы мен тарихи білім беру
салаларын терең дамытуға бейімделген өзекті мәселеге айналады.
Тарихнамалық талдауларды қорытындылай келе, көптеген деректерде аграрлық
жоғары оқу орындарының қай жылдары ашылғандығы және нақты территориялық
орналасуының сипатталуы ғана айқындалып отыр. Біздің қарастырып отырған
Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамутарихы (1918-1991 жж.)
туралы нақты зерттеулердің болмауы, бүгінгі таңда отан тарихындағы осындай
қалыс қалған тұстарын зерттеуді қажет етеді. Зерттеу жұмысында Кеңес
үкіметі кезінде жарық көрген еңбектер мен қазіргі заман тұрғысында жазылған
зерттеулер салыстырмалы тұрғыда жүйеленіп, сараланып берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің
басты мақсаты Қазақстандағы аграрлық білімнің қалытасуы мен даму тарихын
ғылыми талдау арқылы зерттеу, оның мақсатының нысанымен ұштастырылмақ. Осы
мақсатты жүзеге асыруда бірқатар міндеттер туындайды:
– 1918-1936 жж. Қазақстандағы алғаш орта арнаулы ауылшаруашылық
техникумдарының ашылуын және олардың оқу жүктемесі мен жоспарларының
құрылуы отандық білім беру жүйесінің алғаш қалыптасуына негіз болғандығын
дәлелдеу;
– Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамытуда – аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен даму тарихына, оның мазмұны мен
ұйымдастыру формаларына талдау жасау;
– 1929-1930 жж. Қазақстанда алғаш ауыл шаруашылық жоғары оқу орындарының
ашылу тарихы мен дамуы, оның даму кезеңдерін қарастыру, ұлттық құрамда
түзілу қарқынын жүйелеу;
– 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары қазақ ауылдарының
шаруашылығын қалпына келтіруде аграрлық оқу орындарының атқарған қызметін
анықтау;
– Елдің әлеуметтік-экономикасын қарастырып отырған кезеңдегі қоғамдық-
саяси, мәдени жағдайын объективті деректік мәліметтер тұрғысында зерделей
отырып, оның тәрбиелік маңызын айқындау;
– Республикада жоғары аграрлық білім берудің қалыптасу және даму
тәжірибесін талдау негізінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлауды
жетілдірудің тиімді жолдарын белгілеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Зерттелген тақырыптың білім беру жүйесіндегі аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдерін қамтып, бұрынғы кеңестік саясаттың
жұмырындағы күрделі нысаналардан көрініс тапқан тұстарға арқау болған дерек
көздері тұңғыш рет жаңаша көзқараста, мұрағаттық құжаттар негізінде жарыққа
шығып ғылыми жаңалық ретінде енгізіліп отыр.
- Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық қайшылықтарды шешудегі қажеттігі бүгінгі күн талабына сай жаңа
тарихи көзқарас негізінде жан-жақты талданды.
- Ауыл шаруашылық мамандарын даярлау тарихы алғаш рет кешенді әрі тарихи
ғылыми тұрғыда зерттелді.
- Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамуын, оның қоғамда
алатын орны мен атқаратын қызметін мұрағат материалдары мен тарихшы-
ғалымдардың зерттеулеріндегі жаңа көзқарастарға сүйене отырып қорытындылау
негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, аграрлық жоғары оқу
орындарының қалыптасу алғышарттары бір жүйеге келтіріліп, тың құжаттар
алғаш рет ғылыми айналымға енгізіліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы 1918 ж. алғаш
ашылған Жетісу ауыл шаруашылық училищесінің ашылуынан 1990 ж. арлығын
қамтиды. 1920 ж. Қазақ АКСР-ның құрылуына сәйкес келсе, 1990 ж. Қазақстан
Республикасының егемендігін алу жөнінде Декларацияның қабылданған
жылдарымен тұспа-тұс келеді. Қазақстанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен
даму тарихын белгілі бір кезеңмен бөліп қарастырмаса, бір дисертациялық
еңбекпен ашып қөрсету мүмкін емес. Бұл тақырып осы уақытқа дейін таза
мұрағаттық, тарихи еңбектер негізінде арнайы ғылыми айналымдағы назарға
ілінген жоқ. 1918 ж. Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы, 1989 ж. КСРО-ның
ыдырауы, яғни Патшалық Ресей үкіметі мен Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің
құрылу тарихы аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарих ғылымының ұлттық рухын танып
білуге дейінгі кезеңдегі кеңестік идеология тұрғысындағы болмысына қатысты
болған қоғамдық жүйедегі, ғылымдағы ұстанымдарды жаңартуға негізделген.
Қазіргі өркениетті елдер ғылымын жетістікке жеткізіп, көпшілік сұранысымен
қанағаттандырып жатқан еркін ойлау қабілеттілігіне арналған отандық тарихшы
ғалымдардың шынайы көзқарас, табиғи болмысқа сүйенген зерттеулеріндегі үлгі
методологиясы басшылыққа алынды.
Зерттеудің методологиялық негізінде диалектика заңдылығымен тығыз
байланыста тарихи объектілік, талдау, салыстыру, жүйелеу әдістері
қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік, тарихи тағылым, тарихи үрдістің
объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері мұрағат құжаттарын, мәліметтік
жинақтарды, зерттеулерді, сол кездегі жариялымдар мен статистикалық
жинақтардың мәліметтер, сондай-ақ мұрағат қорларындағы бұрын айналысқа
енбеген мәселеге қатысты деректер құрайды. Қазақстандағы Аграрлық білім
берудің қалыптасуы мен дамуы туралы жинақталған маңызды мұрағаттық деректер
Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты, Қазақстан Республикасының
Орталық Мемлекеттік мұрағатының, Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағаттарының
қорлары, өзге де қорларда топтастырылған мұрағат құжаттарының мәліметтері
тақырыптың маңыздылығын ашуда берері мол.
Алматы Облыстық Мемлекеттік Мұрағатының қорларынан Қазақстандағы
аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасу алғышарттары мен оның даму тарихына
қатысты деректер мол жинақталған. Тақырыпты қарастыруда Алматы Облыстық
Мемлекеттік Мұрағатының (281-қор), Қырғыз педагогикалық училищесі (363-
қор), Қосшы одағының Жетісу губерниясы мен қалалық комитетінің (370-қор),
Жетісу губерниясының кеңестік атқару комитетінің (489-қор), Жетісу
губерниясының жер басқармасы жанындағы жерге орналастыру партиясының (488-
қор), (829-қор), Талғар Ауылшаруашылығын механикаландыру және электрлендіру
техникумы (875-қор), Талғар ауылшаруашылық техникумы, Қаз ССР
Ауылшаруашылық Министрлігі (876- қор) қорларында Қазақстандағы аграрлы орта
арнаулы білім беретін техникумдарда жүргізілген және қабылданған
ережелердің іске асырылу барысы туралы құжаттар жинақталған. Әсіресе, 1918-
1929 жж. аралығында елімізде ауыл шаруашылық мамандарының болмауы, ауылдық
жерлердегі ветеринарлық стансаларға қажетті маман кадрларды жіберу облыс,
аудан әкімшіліктерімен тікелей Халық ағарту ісінің төрағаларына жіберілген
жолдамаларынан сол қиын-қыстау кезеңдегі халықтың, жалпы қоғамның жағдайын
аңғаруға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының Қазақ КСР
Совхоз Министрлігі (1421-қор), Қазақ ССР Жоғары Кеңесі (1481- қор), Қазақ
АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің (5-қор), Халық Комиссариатының Жер
басқармасы (74-қор) қорлары қарастырылды. Бұл қорларда Қазақстанда облыстық
және аудандық кеңестің сессияларының ауыл шаруашылығына байланысты
қабылданған қаулылар мен шешімдер, ондағы саяси-әкімшілік басқармасының
қазақ жерінде жаңа басқару ісін енгізуде іске асырылған жұмыстары мен оның
нәтижелері туралы құжаттар жүйеленген. Сондай-ақ, мемлекеттік мекемелердің
ашылуы, бір орталықтан басқару ісі кезінде қазақ халқының егіншілікпен
айналысуы, аграрлық білімнің қалыптасуы, оның елдің ауылшаруашылық дамуына
тигізген әсері мен басқа диссертация тақырыбына қатысты мәселелер жөнінде
құжаттар жинақталған. Әсіресе, Қазақстанның ауыл шаруашылығы (30-қор) және
Халық Ағарту ісі (81-қор) қорларында 1929 ж. Мал шаруашылығы институты мен
1930 ж. Ауыл шаруашылық институтының ашылу тарихы мен тәжірибелік
жұмыстарға арналған жерлерді бөлу, оған қойылған басты талаптар, құрылыстық
жұмыстарды жүргізу туралы деректер молынан кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының (БК(б)П 141 және 139-
қорларының) рөлі айрықша болды. Аталған қорларда мәдени ағарту комитетінің
атқарған істеріне қатысты және халыққа білім беру қызметі жөніндегі
деректер біздер үшін өте маңызды болып табылады. Сондай-ақ, Қазақстанның
Орталық Компартиясының (708-қор) қорында кеңес үкіметінің 1970-1985 жж.
жүргізген экономикалық саясаты туралы деректер топтастырылған, мұрағаттық
құжаттарда ауыл шаруашылығын ғылыми жолмен ұйымдастыру жұмыстары туралы
мәліметтер жинақталған.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны. 1918 ж. іргесі училище болып қаланған
Алматы қалалық Ауыл шаруашылық техникумынан басталып, еліміздегі аграрлық
білім беретін жоғарғы оқу орындарының қалыптасуын зерттеу және оның қазіргі
әлеуеті мен әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен атқаратын қызметтерін
тарихи тұрғыдан пайымдау болып табылады.
Зерттеу пәні. Республика ауылшаруашылық саласын білікті мамандармен
қамтамасыз етіп келген аграрлық оқу орындарының қалыптасуы, дамуы мен
халыққа қызметін зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысының маңыздылығы кез
келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтыны белгілі. Зерттеу
жұмысының нәтижесін Қазақстан тарихы курсы немесе халықтың әлеуметтік-
экономикалық тарихындағы ауыл шаруашылық мамандарын даярлаудағы аграрлық
білім беру жүйесінің атқаратын қызметі туралы жоғары оқу орындарында,
арнайы дәрістер мен семинар сабақтарын өткізген кездерде пайдалануға
болады. ХХ ғасырдағы ауылшаруашылық мамандарын даярлау, Қазақстанның
аграрлық білім беру жүйесі мен әлеуметтік-экономикалық даму үрдісін
зерттеген ездері және Қазақстан тарихы туралы жалпылама еңбектер жазған
кезде де пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
( ХХ ғ. басында Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту, оны білікті
мамандармен қамтамасыз ету мақсатында қалалық орталықтарда ауыл шаруашылық
училищелері ашылып, дамыды;
( Жергілікті Атқару комитеттері қабылданған реформаларға сәйкес ауыл
шаруашылық училищелеріне техникум статусы беріліп, білім беру сапалылығы
мен базасы біршама нығайтылды;
( Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтарын шешуге бағытталған
ұжымдастыру кезінде және 1928 ж. қабылданған алғашқы бесжылдықта
жоспарланған жоғары оқу орындарын ашуды қолға алу ел экономикасының дамуына
ықпалын тигізді;
( Ауыл шаруашылық және Зооветеринарлық институттарының ашылуы, халықтың
әлеуметтік-экономикалық, мәдени дамуының артуына септігін тигізді;
( Қазақстандағы кәсіби мамандандырылған ауыл шаруашылық мамандарының
қиын-қыстау кезеңде халыққа қызмет көрсетулері ғылым мен білімнің әр
салаларын дамытуға және жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге үлкен үлес
қосты;
( Қазақстандағы аграрлық ғылыми-зерттеу институттарының ашылуы негізінде
аграрлық ғылым жоғары дәрежеде дами отырып, қазақстандық ғалымдармен
өндіріске енгізген ауыл шаруашылығының техникалары мен мал шаруашылығының
тұқымдарын алудағы жетістіктері көршілес елдерде қолданысқа ие болды;
( Қазақстандағы аграрлық білім беру жүйесінің негізінде халық озық
мәдениет үлгілерімен танысуға еркін қол жеткізе бастады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысы барысындағы алынған ғылыми
нәтижелері, қорытындылары мен тұжырымдары ҚР БҒМ Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті ұсынған ғылыми басылымдарда 3 мақала
жарияланды және халықаралық, республикалық деңгейдегі ғылыми-теориялық
конференцияларда 3 баяндама жасалды.
Жұмыс КР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтының Кеңестік дәуіріндегі Қазақстн тарихы бөлімінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі мәселені қарастыратын үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, тарихнамалық
бағыттағы зерттелу деңгейі мен деректеріне сипаттама беріліп, мақсат-
міндеттері хронологиялық және аумақтық шеңбері, әдістемелік негізі, нысаны,
ғылым жаңалығы, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдары, тәжірибелік
құндылығы, құрылымы айқындалған.
Аграрлық арнаулы орта білім беретін оқу орындарының ашылу тарихы атты
бірінші тарауда Қазақстандағы 1918 ж. басталған аграрлық білім беру
жүйесінің даму тарихы, Кеңес өкіметінің халыққа білім беру аясында аграрлық
білім берудегі мемлекеттік саясаты, Қазақстанда аграрлық арнаулы орта білім
берудің ұйымдастырылуы мен міндеттері қарастырылады.
1918 ж. Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы кезеңінде жергілікті
халықтың тіршілігінің көзі мал шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту сөз
жүзінде бірінші орында болды. Қоғамдық-саяси жағдайларға байланысты
отырықшылық өмірдің ерекшеліктерін меңгеру және оны әрі қарай дамыту
мақсатында республикамызда аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасуы 1918
жылдардан бастау алады. Алматы қаласында Жетісу орта ауыл шаруашылық
училищесінің ашылуы дәлел бола алады. В.Ф. Баудер училище директоры болып
сайланды.
1920 ж. 24 сәуірінде Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
педагогикалық кеңесінде В.Ф. Баудердің ұсынысымен училищеге Иван
Александрович Стебут атын беру жөнінде шешім қабылданады. 1920 жылдың 31
мамырында оқу жылының басталуын 1 қыркүйекке жоспарлап, мектептерді
біріктіру жөніндегі ереженің бекітілуіне дейін шегеру және жалпы білім
беретін мектептерде оқу жылы қашан басталатыны жөнінде анықтау жұмыстарын
жүргізу қажет болған. Екі мектеп біріктіріліп И.А. Стебут атындағы Верный
ІІ басымдық ауыл шаруашылық және бақшалық техникумы болып аталған [13, 88-
бб.].
1920 жылдың қаңтар айында Жетісу орта ауыл шаруашылық училищесінің
кеңесінде В.Ф. Баудер, А.В. Мухля, М.Н. Растигаев, С.Н. Гричев,
П.К. Сушковтардың қатысуымен мәжіліс өткізіледі. Онда Жетісудағы
төменгі ауыл шаруашылық мектептерді орта мектептерге ауыстыру мәселесі
қаралған [14, 110-б.]
1924-1925 жж. елімізде болған межелеу кезінде Орынбор қаласындағы
Ветзоотехникумында жерге орналастыру бөлімі ашылып, 1926 ж. бұл бөлім
Ветзоотехникуммен бірге Алматы қаласына көшірілген [15].
Кеңес үкіметі тарихының барлық кезеңдерінде ауыл шаруашылығы қазақ
интеллигенциясының өкілдері өмірінің ұйтқысы болды. Сондықтан аграрлық
білім беру қызметінің маңызды бағыты – қоғамда ауыл шаруашылығын дамытуда
белсенді мамандар даярлау ісі болып табылады.
Республикамызда аграрлық орта арнаулы білім беру жүйесінің қалыптасуы
1918 жылдардан бастау алады. Қазақстанда ауылшаруашылық техникумдарының
ашылуы, онда ауыл шаруашылық мамандықтарын кең көлемде меңгеру арқылы ауыл
шаруашылық оқу орындарымен берілген жер бөлімдерінде, суармалы
шаруашылықтар, бақшалар, жайылымдық жерлерде тәжірибелік жұмыстарын өткізу,
ауыл шаруашылық мамандарының білім сапасын арттыруға бағытталған еді [14,
105(107-бб.]. Қазақстанның ауылшаруашылық техникумдарын бітірушілер туралы
мәліметтер Ташкент Жер шаруашылық комитетіне жіберіліп отырған
Техникумдарда сабақ беретін оқытушылардың көпшілігі Ташкент қаласынан
шақырылған [14, 111-б.].
1924 ж. оқу қарсаңында Қазақстандағы кәсіптік білім беру жүйесінің Қазақ
АКСР-і бойынша есебінде Ауыл шаруашылық техникумдары 8 болса, ондағы
шәкірттер саны 758 болды [16].
1925 ж. 22 қарашада Халықтық Ағарту ісі комитеті ауыл шаруашылық
техникумдарына арналған қаулы қабылдайды. Онда Қазақ Орталық Комитетінің
соңғы сессиясындағы: Қазіргі ауыл жағдайын терең меңгеріп және оны
дамытуда өндіріс күштерімен қамтамасыз ету қажеттігі жөніндегі қабылданған
шешімін жүзеге асыру жұмыстары қаралған. Осындай ізгі шаралармен халықтың
назарына ауыл шаруашылық техникумдарының экспонаттары ғана емес, жалпы
ғылым саласы негізіндегі ауылдық агромәдени мазмұнды ұстануды мақсат тұтты.
Қаз КСР-ның Халық Ағарту ісі комиссариаты 1925 ж. 4 қарашада барлық
жергілікті губерниялық атқару комитеттеріне техникум басқармасында
қызметінен босатылған немесе жаңадан сайланған қызметкерлерді жергілікті
кәсіподақтардың келісімімен тағайындау жөнінде бұйрық шығарған. Онда Алматы
ветзоотехникумы, Ақмола қаласындағы Боровский атындағы орман шаруашылық
техникумы, Орал қаласының педагогикалық техникумы, Семей орыс және
Петропавл қазақ педагогикалық техникумдары, Жетісу ауыл шаруашылық
техникумдарының жұмыстары жөніндегі баяндамалар құжаттық іс-қағаздар
реттілігімен тіркеліп отырды.
1930 ж. 19 шілдеде Халық Ағарту ісі Семей қаласындағы ауылшаруашылық
және ветзоотехникумын қайта ұйымдастыруды қолға алды. 1929-1930 жж.
Қызылорда қаласындағы шикізат техникумы да қаражаттың жоқтығынан, 1933 ж.
Семей қаласына көшірілген.
1930 жж. Қазақстанда ауыл шаруашылық мамандарын даярлайтын жоғары оқу
орнының болмауынан, қазақ ауыл шаруашылық мамандары Ташкент Ауылшаруашылық
Академиясында оқыған. 1931 ж. республикамыздың ауылшаруашылық
техникумдарымен 1242 агроном, басқа да ауыл шаруашылық мамандықтары бойынша
мамандар даярланған. Халық Комиссарлар кеңесімен Павлодар Зоотехникумы,
Қарқаралы Зоотехникумы, Петропавл Ветеринариялық техникумдарында
ауылшаруашылық кәсіби мамандары мен оқытушылардың жетіспеушілігінен аталған
техникумдарда білім беру деңгейінің сапасын арттыру жөнінде мәселелер
қаралды. Ауылшаруашылық техникумдарында жүйелі басқару орындарының
болмауынан, ауылшаруашылық техникумдарының білімін жақсарту мақсатында
оларды бір қаладан екіншісіне, немесе қала орталығынан өндірістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz