Жыныстық бостандыққа қарсы қылмыстар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 ЖЫНЫСТЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыныстық қылмыстардың түсiнiгі және жүйесі 5
1.2 Жыныстық қылмыстардың сот-медициналық сипаттамасы 5
8
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамының сараланған түрлеріне заңдық талдау
2.1 Зорлаудың объектісі
2.2 Зорлаудың объективті жағы 13
2.3 Зорлаудың субъектісі 13
2.4 Зорлаудың субъективті жағы 14
23
Қорытынды 25
Қолданылған Әдебиеттер тізімі 30
32
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Ең қауіпті, ең көп таралған қылмыстардың
бірі жыныстық қылмыстар деп атап кетуге болады. Жыныстық қылмыстарға заңда
мыналар жатқызылады: зорлау, нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану, он алты
жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу секілді нәпсіқұмарлық
сипатындағы өзге де іс-әрекеттер, жыныстық қатынасқа түсу, еркек пен
еркектің, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасқа түсуі, немесе нәпсіқұмарлық
сипатында өзге де іс-әрекеттерге мәжбүр ету, жас балаларды азғындау.
Жыныстық қылмыстардың ішінде ең қауіптісі және ең көп таралған –
зорлау. Әйелдің жыныстық еркіндігі, жыныстық еркіндігінде
қолсұғылмаушылығы, жас балалармен мен кәмелеттік жасқа толмағандардың
қалыпты дене дамуы мен адамгершілік тәрбиесіне қарсы әрекеттер зорлау
объектісі болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің Конституциясының бірінші бабында – Қазақстан
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Адамның зорлаудан оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған
шаралардың ішінде маңызды орынды қылмыстық-құқықтық шаралар алады. Әйелге
зорлық жасаудың ең бұрмалаушылықтың түрі – зорлау болып табылады. Осы
қылмыс түрінің қауіптілігі – жәбірленушіге үлкен физикалық және моральдық
зиян келтіруден тұрады. Зорлау жыныстық қылмыстардың ішіндегі ең ауырлардың
біріне жатады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы ҚК-нің 120-бабының 2-
бөлігі ауыр қылмыстардың қатарына жатқызылған, ал ҚК-тің 120-бабының, 3-
бөлігі аса ауыр қылмыстарға жатқызылған.
Әйел адамдарды күштеумен күресу әлемдегі ең бір маңызды, өткір және
шешілмес мәселелердің бірі болып отыр. Оның дәлелі халықаралық деңгейде
қабылданған БҰҰ-ның 2000 жылға дейінгі әйелдердің жағдайын жақсарту
стратегиясы, Әйелдерге қатысты күштеуді түпкілікті жою туралы БҰҰ-ның
Декларациясы, Әйелдерге қатысты күштеудің алдын-алу, жазалау және
тамырымен жою туралы Америкааралық Конвенциясы және басқа да құжаттар болып
отыр. Халықаралық деңгейде мұндай маңызды құжаттардың қабылдануы
халықаралық қауымдастықтың, мемлекеттердің өз ішіндегі шешілмес бұл
мәселені бірігіп шешуге және онымен күресудің оңтайлы жолдарын іздестіруге
деген батыл ниеттерінің көрсеткіші.
Әйелдерге қатысты күштеумен күресуден біздің мемлекетімізде тыс
қалмауда. Өйткені Кеңес Одағы ыдырауы, Қазақстанның нарықтық қатанастарға
көшуі қоғамның әлеуметтік жіктелуіне, кейбір әлеуметтік топтардың
кедейленуіне, жұмыссыздықтың көбеюіне байланысты қоғамда бір-бірін
күштеудің тез арада өсуіне әкелді. Яғни, бұл мәселе Қазақстан үшін де тән.
Осы жұмыстың мақсаттары зорлау қылмысының құрамына талдау жасай
отырып, саралау мәселелерін қарастыру.
Осы аталған мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттерімізді шешуіміз
қажет:
1)Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың түсінігін беру;
2) Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамын заңды талдау;
3) Зорлаудың объектісін, объективті жағын, субъектісін және
субъективті жағын қарастыру;
4)Ауырлататын және аса ауырлататын жағдайлардағы зорлау үшін
қылмыстық жауаптылықты қарастыру;
Бүгінгі күні зорлау қылмысына байланысты көптеген ғалымдардың көз-
қарастары және ой пікірлері бар. Осы жұмыстың екінші тарауындағы зорлау
құрамының объектісіне байланысты келесі ғалымдардың ұсынған ой-пікірлерінің
негізінде жазылған: Н.И. Каржанский, А.Б. Куринов, П.П. Осипов. Зорлау
құрамының объективтік жағына байланысты: Б.А. Блиндер, Ю.К. Сущенко, Л.А.
Андреева, Ю.В. Алекскандров, А.Н. Игнатов, Г.Б. Елемисов. Зорлау құрамының
субъектісіне байланысты: С.П. Молдабаев, Р. Орынбаев, Я.М. Яковлев, Л.Я
Мильман. Осы қылмыс құрамының субъективтік жағына қатысты: П.С. Дагель,
Д.П. Котова, Н.И. Трофимов, А.А. Примаченовк, И.А. Рарок. Жұмыстың екінші
тарауындағы ауырлататын және аса ауырлататын мән-жайларға байланысты
төмендегі авторлардың көз-қарастары бойынша жазылған: А.А. Пятковксий.
Осы жұмыста зорлау қылмысына байланысты ресми статистикалық мәліметтер
келтірілген және сот тергеу тәжірибесінен мысалдар қолданылған.
1 ЖЫНЫСТЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыныстық қылмыстардың түсiнiгі және жүйесі
Жыныстық қылмыстың анықтамасын анықтау, берiлген топқа қатыстылығын
және оның арнайы және негiзгi белгiлерiн көрсететiн iс-әрекеттi бекiту
мақсатында қызмет етедi. Бұл қылмыстар үлкен немесе кiшi болуына қарамастан
жыныстық қатынастың тәртiбiн бұзады және қоғамға өте қауiптi болып
табылады.
Жыныстық қатынастың тәртiбi әлеуметтiк-экономикалық формацияда
анықталған, жыныстық моральға байланысты қоғамда танылған қағидалар мен
көзқарастардың маңызын бiлдiредi.
Жыныстық қатынастың тәртiбiнiң мазмұнын жыныстық мiнез-құлық
түсiнiгiнен бөлек ашып көрсетуге болмайды. Жыныстық мiнез-құлық қоғамдағы
мiнез-құлық нормалары жүйесiнiң құрылымдық бөлiктерiнiң бiрi болып
табылады. Жыныстық мiнез-құлық немесе жыныстық мораль адамдардың жыныстық
өмiрiнiң барлық жағын реттейтiн мiнез-құлық нормалары жүйесiн өзіне
қамтиды.
Ф.Лист жыныстық мiнез-құлық обьектiсi тек жыныстық қатынастар деп
көрсетедi[1].
Бірақ бұл оның түсiнiгiн шектеп көрсетедi. Бiздiң ойымызша жыныстық
мiнез-құлық түсiнiгi адамның жыныстық қатынасқа байланысты тәртiп
ережелерiн ғана емес, сонымен қатар жыныстық мәселелерiне тиiстi қоғамдағы
этикалық және эстетикалық көзқарастар мен әдет-ғұрыптарды да қамтуы қажет.
Қоғамдық мiнез-құлық пен жыныстық мiнез-құлық арасындағы қатынас бұл
бүтiндей және бөлшектей арақатынас. Мысалы: Қылмыстық құқыққа байланысты
кез-келген қылмыс мiнез-құлыққа қарсы, ал жыныстық мораль нормаларын
бұзатын қылмыстар арнаулы ғана.
Жыныстық қылмыстардың арнайы белгiсi ретiнде жыныстық қатынастарды
реттейтiн негiзгi моральдық нормаларды бұзу болып табылады. Жыныстық
қылмыстар басқа қылмыстардан белгiлерiне, айырмашылықтарына байланысты
ерекшеленетiн өзiндiк бiр қылмыс тобын құрайды. Осы топтағы қылмыстарға
қатысты заң әдебиетiнде жыныстық қылмыс деген термин қалыптасқан. Бұдан
бiз жеке тұлғалардың белгiленген құқығын бұзатын жыныстық мiнездегi
қылмыстарды түсiнемiз.
Я.М.Яковлев жыныстық қылмыстардың анықтамасын былай дейдi: Жыныстық
қылмыстар дегенiмiз - әр түрлi жыныстағы адамдардың арасындағы жыныстық
қатынастың дұрыс тәртiбiн немесе жәбiрленушiнiң жыныстық бостандығын
бұзатын жыныстық іс-қимыл түріндегі, тұлғаның немесе субьектiнiң жыныстық
құштарлығын қанағаттандыру мақсатымен қасақана жасалатын, қоғамда
қалыптасқан жыныстық тәртiпке қарсы, жыныстық қатынасқа қол сұғатын,
қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауiптi iс-әрекет[2].
Сонымен қатар жыныстық қылмыстарға байланысты Б.В.Даниэльбек мынадай
қысқаша анықтама бередi: Жыныстық қылмыстар дегенiмiз - өзiнiң және
басқаның жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшiн қасақана жасалған,
қоғамдағы жыныстық қатынастың дұрыс тәртiбiне қол сұғатын, жыныстық сипатқа
ие қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауiптi iс-әрекет[3].
Авторлар ойынша бұл анықтамалар жыныстық қылмыстардың белгiлерiн
анықтайтын жыныстық мақсат деген концепциядан туындайды. Бұл жерде олар
басқа себептермен жасалған қоғамға қауiптi жыныстық әрекеттердiң жыныстық
қылмыстар ретiнде тану мүмкiндiгiн жоққа шығарады. Жасалу негiзi адамдардың
жыныстық бостандығына жататын қоғамдағы жыныстық мiнез-құлықтың негiзгi
қағидаларын бұзатын қылмыстық iс-әрекеттердi бiр топқа бiрiктiру толық және
дұрыс анықталған болып табылады. Бiздiң ойымызша порнографиялық заттарды
тарату өзiнiң маңызы жағынан жыныстық қылмыстарға өте ұқсас болып табылады,
бiрақ бұл қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнiң ерекше
бөлiмiнiң басқа тарауынды көрсетiлген. Жыныстық қылмыстардың басқа
қылмыстардан айрмашылығы, оның қоғамдағы жыныстық мiнез-құлықтың негiзгi
қағидаларын бұзуында болып табылады. Себебi, басқа қылмыстар жыныстық
мораль нормаларын бұзумен байланысты емес.
Барлық жыныстық қылмыстар өзiнiң қоғамға қауiптiлiк дәрежесiнiң
ерекшелiгiне, маңызына қарамастан туыстас бiр обьектiге қол сұғудан тұрады,
яғни жыныстық мораль нормаларына негiзделген жыныстық қатынастың тәртiбiне
қол сұғу болып табылады.
Б.А.Блиндер қоғамдағы жыныстық қатынастың тәртiбiн тектiк және топтық
обьект ретiнде таныған[4].
Жыныстық қылмыстың тiкелей обьектiсi әртүрлi. Бұл қылмыстың бiр тобы
тiкелей адамдардың бостандығына қол сұғудан тұрса (зорлау), ал екiншi бiр
тобы қоғамдық мiнез-құлықты бұзу болып табылады. Зорлау және нәпсiқұмарлық
сипаттағы күш қолдану әрекеттерiнiң тiкелей обьектiсi жыныстық бостандық
болып табылады.
Жыныстық бостандық дегенiмiз - жыныстық жасқа толған және толмаған
азаматтардың өздерiнiң жыныстық өмiрiн ерiктi анықтау құқығын айтамыз.
Жыныстық бостандықты шектеу қоғамдық қажеттiлiкпен және бекiтiлген
моральдық нормамен анықталады. Мысалы: азаматтар басқа бiреудiң есебiнен
өзiнiң жыныстық құштарлығын қанағаттандыруға құқығы жоқ. Сонымен, жыныстық
бостандық дегенiмiз - қоғамның немесе басқа адамдардың құқықтарын бұзбай,
өз еркiмен өздерiнiң жыныстық құштарлығын қанағаттандыру құқығы болып
табылады. Жыныстық бостандықтың түсiнiгi жыныстық құштарлықты
қанағаттандыру құқығының барлық жағын қамтиды. Сондықтан басқа адамдардың
еркiне қарсы жыныстық сипаттағы кез-келген әрекет жыныстық бостандыққа қол
сұғу болып табылады.
Бұл жерде бiз жыныстық бостандық мазмұнына тек жыныстық қатынасқа
түсу кiредi деген П.П.Осипов пiкiрiмен келіспеймiз. Сондықтан, басқа
адамдардың еркiне қарсы жыныстық әрекет жасау жыныстық қадiр-қасиетке қол
сұғу болып табылады[5].
Жыныстық қатынастың еркiндiгi қағидасы жыныстық моральдың ең негiзгi
белгiсi болып табылады.
Көп авторлар жыныстық қатынастардың обьектiсi ретiнде әйелдердiң
жыныстық қол сұғылмаушылығын қарастырады. Бiздiң ойымызша жыныстық
бостандық терминi дұрыс және дәл алынған десек болады, себебi ол жыныстық
моральдың маңызын көрсетедi. Ал жыныстық қол сұғылмаушылық, тек көмекке
мұқтаж жағдайдағы немесе айналадағы болып жатқанның мәнiсiн
түсiнбейтiндерге байланысты қолданылуы тиіс. Мысалы: кәмелет жасқа толмаған
немесе ақыл-есi дұрыс емес адамдарға қатысты айтсақ болады. Шындығында бұл
тұлғалар жыныстық қатынаста өздерiнiң келiсiмiне немесе басқа да
әрекеттерiне қарамастан қол сұғылмайтын тұлғалар болып табылады.
Қылмыстық құқықтың негiзгi белгiсi болып, қылмыстардың жүйесiн құру
негiзiне жататын қылмыстардың обьектiсi болып табылады. Сондықтан жыныстық
қылмыстарды топтастырғанда, осы қылмыстың тiкелей обьектiсi басшылыққа
алынып құрылуы қажет. Егер қылмыста бiрнеше тiкелей обьект болса, яғни
заңмен қорғалатын қылмыстық қатынастың бiрнешеуi бұзылса, онда осы
қылмыстың маңызын және бағытын анықтайтын басты негiзгi обьектiнi тауып алу
қажет. Көптеген жыныстық қылмыстар тек қоғамда белгiленген жыныстық
қатынастың тәртiбiн бұзу емес, сонымен қатар жеке тұлғалардың құқықтарына
қол сұғуына да байланысты болады. Мысалы: зорлау, нәпсiқұмарлық сипатындағы
күш қолдану әрекетi, жыныстық қатынас жасауға және нәпсiқұмарлық сипаттағы
әрекеттердi жасауға мәжбүрлеу тағы басқа. Көптеген авторлар жыныстық
қылмыстардың жүйесiн қазiргi заңдарға сәйкес құрастырған. Жыныстық
қылмыстардың толық және дәлiрек жүйесiн Я.М.Яковлев бередi. Ол жыныстық
қылмыстардың жүйесiн төрт топқа бөлiп қарастырады.
1-Жыныстық бостандыққа қарсы қылмыстар.
2-Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы
қылмыстар.
3-Балалар мен кәмелетке толмағандардың дұрыс жыныстық тәрбиесi мен
дұрыс жыныстық дамуына және жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар.
4-Әйелдер мен еркектер арасындағы дұрыс жыныстық қатынасқа қол
сұғушылық қылмысы. Бұл топқа автор бiр құрамдағы қылмыстарды кiргiзедi,
яғни еркек пен еркек арасындағы жыныстық байланыс (мужеложство).
Сонымен қатар Н.Д.Дурманов, жыныстық қатынас саласындағы қылмыстарды
келесi топтарға бөледi.
1-Әйелдердiң қадiр-қасиетiне, денсаулығына, бостандығына қол сұғушылық
қылмысы.
2-Кәмелетке толмағандардың дұрыс физиологиялық дамуына, бостандығына
және жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар.
3-Еркек пен еркек жыныстық қатынасы (мужеложство). Мұнда қол сұғу
обьектiсiнде, яғни еркек пен еркектiң мәжбүрлi немесе ерiктi жыныстық
қатынас жасауындағы маңызды ерекшелiктер есепке алынбаған.
Бiздiң ойымызша қылмыстың тiкелей обьектiсiнiң ерекшелiктерiне
негiзделiп, жыныстық қылмыстарды келесi жүйеге топтастыруға болады:
1-Ересек адамдардың жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар (зорлау,
нәпсiқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекетi, және жыныстық қатынас жасауға
немесе нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-әрекеттерге мәжбүр ету).
2-Кәмелетке толмағандардың дұрыс жыныстық дамуына және жыныстық қол
сұғылмауына қарсы қылмыстар (кәмелетке толмағандарды зорлау, кәмелетке
толмағандарға нәпсiқұмарлық күш қолдану әрекетiн жасау, он алты жасқа
толмағандармен жыныстық қатынас және нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де
әрекеттер жасау және жас балаларды азғындату).
Сонымен қатар жыныстық қылмыстардың жасалу әдiсiне байланысты былай
жүйелеуге болады:
1-Зорлықпен ұштасқан жыныстық қылмыстар (зорлау, нәпсiқұмарлық
сипаттағы күш қолдану әрекетi, жыныстық қатынас жасауға және нәпсiқұмарлық
сипаттағы өзге де iс-әрекеттерге мәжбүр ету).
2-Зорлықпен ұштаспаған жыныстық қылмыстар (он алты жасқа
толмағандармен жыныстық қатынаста болу және нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де
iс-әрекеттер жасау, жас балаларды азғындату).
Жыныстық қылмыстардың жүйесiне байланысты Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексi жыныстық қылмыстардың мынадай түрлерiн қарастырған.
1. Зорлау (120-бап).
2. Нәпсiқұмарлық күш қолдану (121-бап).
3. Он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және
нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-әрекеттер (122-бап).
4. Жыныстық қатынас жасауға немесе нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-бап).
5. Жас балаларды азғындату (124-бап).
1.2 Жыныстық қылмыстардың сот-медициналық сипаттамасы
Сот-медициналық маман зорлау және өзге де ауыр санаттағы жыныстық
қылмыстардың жасалу себептерін анықтауға байланысты бірнеше мәрте
талпыныстар жасады. Олардың барлығын бір ойға түйіндесек, төмендегідей
қорытынды жасауға болады:
1) зорлау және зорлаумен ұштасқан адам өлтірулерді жасау жыныстық
тәрбиенің жоқтығымен байланысты; барлық оқу орындары мен еңбек
ұжымдары арасында мәдениетті мінез-құлықты қалыптастыруға қатысты, бос
уақытты тиімді өткізуге байланысты мәселелерге тиісті түрде көңіл
бөлінбейді.
2) порнографиялық баспалардың, фильмдердің және өзге де порнографиялық
сипаттағы бұйымдардың ашықтан-ашық сатылуы және таратылуы;
3) ересектердің жас балаларды азғыруы, жыныстық даму кезеңінде
жасөспірімдердің ата-аналарының қадағалауынан тыс қалуы;
4) қазіргі жастардың арасында абсолюттік жыныстық бостандық туралы
ойдың қалыптасуы;
5) кейбір ер адамдардың өздерін табиғатынан әйелдерден жоғары тұрамын
деп санауы, әйел адамдарға қатысты діни көзқарастарға соқыр сеніммен
қарауы;
6) зорлау және зорлаумен ұштасқан адам өлтірулер көп жағдайларда
алкогольдік немесе есірткілік мастық күйде жасалады;
7) жыныстық сипаттағы қылмыстардың басым көпшіліктері бұзақылық ниетпен
жасалады; мұндай ниетпен қылмысты кәмелетке толмағандар жасайды, олар
өздерінің құрдастары арасында мақтанып, ересек өмірге араласытындығын,
батылдығын дәлелдеу үшін жасайды;
8) жәбірленушілер тарапынан жыныстық жақындасуға жеңіл оймен қарауы, сол
арқылы жыныстық қылмыс жасауға өздерінің жағдай жасауы;
9) зорлаумен ұштасқан адам өлтірулер көп жағдайларда қызғаныш нәтижесінде
жасалады.
Жыныстық қылмыстарды жасаудың табиғаты мен себептері туралы зерттеуге
біздің елімізде онша көп көңіл бөлінбей отыр. Мұндай қылмыстар туралы
С.В.Познышев былай дейді: қылмыскерлердің ішінде ең импульсивтілері –
жыныстық қылмыс жасаушылар, зорлау жасағандар және жас балаларды
азғырушылар. Бұл тұлғалардың жыныстық құмарлығы өте күшті болады және
басқа адамдардағы сияқты моральдық сипаттағы комплекстері болмайды, олар
тек жеке бастың құмарлығын қанағаттандыру мен тәуекелге бағынады. Олар
өзінің әрекеттерінің моральдық, өнегелілік жағына көңіл бөлмейді және
ескермейді, тек қылмысты жасаудан кейінгі ұрыс-жанжал, жауаптылықтан ғана
қорқады.
Зорлау қылмысын жасайтын кейбір ер адамдарда әйелдерге деген
қатігездік көзқарас қалыптасқан. Олар әйелдердің ар-намысы мен қадір-
қасиетін қорлап, өзінің дене күшінің олардан артық екендігін әрқашан
дәлелдегісі келіп тұрады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша, жыныстық зорлық әрекеттерінің
себептерін тек әлеуметтік тұрғыда сыртқы факторлардың әсер етуімен ғана
түсіндіру мүмкін емес. Мысалы, балалардың көзінше жыныстық қатынас жасау,
олардың жыныстық қылмыс жасауының себебі болмайды. Мұндай жағдайлар
керісінше бала ер жеткенде оның бойында жыныстық жақындасуға деген
жиіркеніштік, сын көзқарасын қалыптастыруы мүмкін.
Жыныстық қылмыстарды зерттеу барысында назар аударатын келесі мәселе –
зорлау қылмысын жасайтын тұлғаларға қатысты. Жыныстық жақындасудан ұзақ
уақытқа шектелген тұлғалар (мерзімді әскери қызметшілер, бас бостандығынан
айырылғандар және т.б.) зорлау қылмысын жасаушылар арасында өте аз
кездеседі. Зорлау қылмысын көп жағдайларда өзінің жыныстық құмарлығын
тұрақты түрде қанағаттандыруға мүмкіндігі бар адамдар жиі жасайтыны
анықталды. Олардың басым көпшілігі үйленген адамдар болып табылады.
Бұл айтылғандар бойынша келесі қорытынды жасауға болады: ер адамдардың
жыныстық құмарлықты тұрақты түрде қанағаттандырып тұруы, олардың зорлауды
жасамауына кепіл бола алмайды. Отбасылық қатынастардың шиеленісті жағдайда
болуы (ерлі-зайыптылардың арасында күнделікті ұрыс жанжалдардың болып
тұруы) ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген жыныстық құмарлықтарын
әлсіретіп, ер адамға үйден тыс жерде жыныстық жақындасудың жаңа
объектілерін іздестіруіне себеп болуы мүмкін.
Бірақ, зорлау қылмысын мұндай тізбекпен ғана түсіндіру оның ішкі
мазмұнын ашып көрсетпейді, керісінше мәселенің тек сыртқы жағын сипаттайды.
Себебі, ұрыс-жанжалсыз, тату өмір сүретін отбасы бар ер адамдар да зорлау
қылмысын жасайды.
Зорлау қылмысын жасаудың келесі бір себебі ретінде әйелдің
әрекеттеріне, оның мінез-құлқына ер адамның жағымсыз көзқарасының болуы.
Мысалы, кейбір ер адамдар спирт ішімдігін бірігіп ішуге келісім берген
әйелді, жыныстық жақындасуға да келіседі деп ойлайды.
Жоғарыда аталғандардың барлығы зорлау қылмысын жасаудың себептерін
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарастырады. Әлеуметтік-психологиялық
тұрғыдан қарастыру көптеген жыныстық қылмыстардың жасалу жағдайлары туралы
ойды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зорлау және өзге де жыныстық қылмыстарды әлеуметтік-психологиялық
тұрғыдан түсіндіру біздің ойымызша, зерттеліп отырған барлық қылмыстардың
жасалу себептерін толық қамти алмайды. Мысалы, бұл тұрғыда қарт адамдарды
немесе жас балаларды зорлаудың себептерін түсіндіру мүмкін емес.
Жас балаларды зорлаған адамдар, соның ішінде зорлаумен ұштасқан адам
өлтіруді жасағандар басқа қылмыс түрлерін жасаушылар тарапынан жағымсыз
тұлғалар ретінде қарастырылады. Бас бостандығынан айыру орындарында мұндай
қылмыс жасағандар басқа сотталғандар тарапынан қорлауға, ұрып-соғуға,
өздеріне қатысты жыныстық сипаттағы жеке басын қорлайтын әрекеттерге
ұшырауы мүмкін. Мұндай тұлғалар бас бостандығынан айрылғандар
қауымдастығынан шеттетіліп, қуғынға түседі, жүйелі түрде қорланып тұрады.
Сондықтан да, кейде бас бостандығынан айыру мекемелерінің әкімшілігі
жыныстық қылмыс жасағандарды қорғауға мәжбүр болады. Мысалы, өзінің
кәмелетке толмаған қызын зорлаған үшін сотталған М. деген азамат, бас
бостандығынан айыру мекемесінде басқа сотталғандар тарапынан күнделікті
ұрып-соғылатын болған. Оған ортақ үстелге отырып бірге тамақ ішуге,
сөйлесуге, есіктің тұтқасынан ұстауға тыйым салынады.
Шетелдік криминология ғылымында зорлау қылмыстарының себептерін
түсіндіретін бірнеше теория бар. Олардың мазмұнына қысқаша тоқталған дұрыс:
1. Символдық интеракционистік теория. Бұл теория бойынша әлеуметтік
қарым-қатынас белгілер, символдар, қимылдар, көз және сөз ойындары арқылы
жүзеге асырылады. Адамдар бірін-бірі бақылайды, басқалардың іс әрекеттерін
талқылайды және өздері де соларға еліктейді. Бұлардың қатарына зорлауды да
жатқызуға болады. Интеракционистердің тұжырымдамасы бойынша, зорлау
дегеніміз - әйелдер мен еркектердің бір-біріне деген қарым-қатынасын және
сезімдерін білдіру тәсілдері. Мұнда жәбірленушінің мінез-құлқына қатысты
зорлаушының жауапты әрекетіне басты назар аудару қажет. Себебі,
жәбірленушілердің өздері зорлау жасауға итермелейді: жыныстық қатынас
жасауға шақыруға ұқсас арсыз қылықтар жасау, сөздер айту, қимылдар жасау
және т.б. Жәбірленушінің әрекеттері психологиялық тұрғыдан бағалағанда,
жәбірленуші емес адамның әрекеттернен ерекшеленеді. Әйелдердің жыныстық
әрекеттерге итермелейтін іс-қимылдары олар үшін қауіп төндіруі мүмкін.
Аталған теория, негізінен зорлаушының ойына негізделеді, олар өздерінің
әрекеттерін келесі сөздермен түсіндіреді: ол жыныстық қатынасқа түсуді өзі
ұсынды, ол өзінің әрекеттерімен маған жыныстық қатынасқа түсуді ұсынды,
ол қарсылық білдірген жоқ, ол өз шешімін кеш өзгертті және т.б. Бұл
жердегі ол сөзі әйелге қатысты айтылып тұр. Айтылғандарды қысқаша
қорытындыласақ, символдық интеракционистік теория, зорлау қылмысының басты
себебі ретінде жәбірленушінің өзінің іс-қимылдары деп түсіндіреді.
Бірақ, егер қылмыскер жәбірленушінің әрекетін мүлдем дұрыс түсінбесе,
бұл теория біршама өзгерістерге ұшырайды. Атап айтқанда қылмыскер де
жәбірленуші де бір-бірінің әрекеттерін дұрыс бағаламайды. Әйел ер адаммен
сөйлесуден бас тартса, ал ер адам өз әрекеттерін ары қарай жалғастырмаса,
әйелде еркек туралы жағымды көзқарас қалыптасады. Ал ер адам әйелдің
әңгімелесуден бас тартуын тек әдептілікті сақтау үшін жасалған әрекет деп
бағалайды. Нәтижесінде еркек өзінің зорлауға бағытталған әрекеттерін
жасауға кіріседі, ал бұл кездегі әйелдің қарсылыған тек жалған қарсылық деп
түсініп, өзінің қылмыстық әрекетін соңына дейін жеткізеді.
2. Психоаналитикалық теория. Бұл теорияға сәйкес, зорлау қылмысын
жасаушыларда бала кезінен бастап әйелдерге деген жек көрушілік қалыптасады
немесе олар әйелдердің мәртебесі төмен, ал еркектердің мәртебесі жоғары
отбасыларда тәрбиеленеді. Мұндай отбасыларда тәрбиеленген ер адам өзін
әрқашан әйелдерден жоғары көреді. Олар әйелдердің жағдайы жоғары ортаға
түскенде, өзінің беделін түсіріп алмау үшін зорлау жасауы мүмкін.
3. Құрылымдық мүмкіндіктер теориясы. Бұл теорияның өкілдері (Л.Кларк
және Д.Левис) өз ойларын былай түсіндіреді: ер адамдар әйелдерді белгілі
бір ақыға жыныстық қызмет көрсететін тұлғалар ретінде қарастырады. Яғни
әйелдердің жыныстық қатынастарға түсу мүмкіндіктері – еркектерге қажет
тауар ретінде қарастырылып, оны алу үшін ер адамдар белгілі бір шығынға
ұшырайтын әрекеттер істейді. Мысалы, қымбат сыйлықтар жасайды. Ал егер
еркектің қаржылық мүмкіндіктері болмаса, өзіне тиесілі нәрсені ала алмайды,
сондықтан оны күштеп алуға тырысады, яғни зорлау қылмысын жасайды. Мұндай
теорияға қарсылық білдірушілер, неліктен ақшасы бар адамдар да бұл қылмыс
түрін жасайды деген орынды сұрақ қояды.
4. Жануарлық инстинкт теориясы. Бұл теорияның жақтаушылары ер
адамдардың табиғаты жыртқыш аңға ұқсас деп түсіндіреді. Олар үшін зорлау
әйелдерді қорқытып ұстау құралы болып табылады. Сондай ақ, еркектер басқа
еркектерден өзінің артықшылығын көрсету үшін, олардың меншігі - әйелдерді
тартып алады. Тартып алған меншікке өз билігін (зорлау әрекетін)
жүргізеді.
Жыныстық қылмыстардың алдын алу үшін, ең алдымен осындай қылмыстардың
жиі жасалатын орындары мен уақыттарын анықтап, сол жерлерде және уақыттарда
қоғамдық қауіпсіздікті тиісті түрде қамтамасыз ету қажет. Мұндай қылмыстар
жиі жасалатын орындарға ешкім тұрмайтын, бұзылған немесе құрылысы
аяқталмаған үйлер, қаланың шет аудандары, парктер, жағажайлар жатады. Ал
бұл қылмыс түрі жиі жасалатын уақыт кешкі және түнгі уақыттар. Көп
жағдайларда жыныстық қылмыстар, соның ішінде зорлау қылмысы жылы
мезгілдерде, яғни көктем және жаз айларында жасалады.
Жыныстық қылмыстармен күрестің басты шарты – осындай қылмыстарды
жасауы мүмкін адамдардың жеке басын анықтап алу. Олардың қатарына тек бұрын
жыныстық қылмыстар үшін сотталғандар мен бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылғандар ғана емес, сондай ақ жас балаларға,
жасөспірімдерге күдікті қызығушылық білдіретіндер, қоғамдық орындарда
әйелдерге тиісіп, ескерту алғандар, жәбірленушінің арызы болмағандықтан
қылмыстық іс қозғаудан бас тартылғандар немесе жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық істері қысқартылғандар да жатады. Психикалық
кемшіліктер бар адамдар мен өзге де психикалық науқастар ерекше бақылауда
болуы қажет.
Психикалық аурулармен ауыратын адамдар жасайтын барлық жыныстық
қылмыстардың алдын алуға байланысты жұмыстар осындай тұлғаларды анықтап,
оларға қатысты кешенді шараларды қолданудан тұруы тиіс. Бұларға алдын-
алушылық, жедел-іздестірушілік, өнегелі-психологиялық, медициналық
шараларды жатқызуға болады. Мұндай шаралар жыныстық қылмысты жасауы мүмкін
адамдардың жеке басын, олардың психикалық күйін, тұрмыс-тіршілігін және
мінез-құлқын терең зерттеуге бағытталуы қажет.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамының сараланған түрлеріне заңдық талдау
2.1 Зорлаудың объектісі
Қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрес, қылмыстық заңнаманың
нормаларын дұрыс қабылдануы білдіреді, яғни, жасалған қылмысты дұрыс
саралануы.
Қылмысты саралау – қылмыстық заңнамамен көзделген әрбір қылмыс
құрамының түсінігін және мазмұнын ашуды талап етеді. Қылмыс құрамы –
“қылмыс белгілерінің қатаң жүйесі”[6]. Осы белгілердің бірінші орнында –
қылмыс объектісі тұр.
Қылмыс объектісінің маңызы – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
тарауларындағы көп қылмыс құрамдары ол бойынша дифференциаланатынынан
тұрады.
Қылмыс объектісінің үлкен маңызы – онымен ұқсас қылмыс құрамдарының
ажыратылуында. А.Б. Куринов айтқандай: “Қолсоғушылықтың жалпы, тектік және
тікелей объектінің дұрыс анықталуы қылмыс саралағанда қажетті бірінші кезең
болып табылады”[7].
Шыныменде, зорлау сияқты, осы құрамда осы қылмыстың тікелей объектісін
орнату маңызды болып табылады. Яғни, жыныстық ер жеткенге толған әйел
адамдарың жыныстық бостандығы сонымен қатар, 16 жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған әйел адамдардың дұрыс рухани және физикалық дамуы және жыныстық
тиіспеушілігі.
Қылмыс құрамын оны 3 буынға бөлу жолымен классификациясы – жалпы,
тектік (немесе арнайы, топтық) және тікелей біздің мемлекетіміздің
қылмыстық заңнамасында ғана емес сонымен қатар, КСРО құлауынан кейін
құрылған мемлекеттердің және кейбір шет мемлекеттердің қылмыстық құқығында
бар[8].
Бірақ осындай классификацияны барлық ғылымдар ұстанбайды ол тәжірибеде
Б.С.Никифоров және Е.А. Фроловпен сынға ұшырады. Ол осы үш мүшелі
классификация қатаң ғылыми және әмбебап болып табылмайды деген[9].
Н.И. Коржанский жалпы, тектіук, түрлілік және тікелей объектілер деп,
төрт мүшелері классификацияны ұсынады[10].
Біздің көзқарасымыз бойынша Н.И. Коржанскиймен ұсынылған классификация
қарастырылып жатқан қылмыс құрамына барынша сәйкес келіп түр.
Сондықтан да қарастырылып жатқан қылмыс құрамының объектісі төрт
буындағы классификацияға сәйкес қарастырылады.
Қылмыстық құқықта дәстүр бойынша қылмыс объектісі дегеніміз – ол
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте қылмыс объектісінің мәселесі ең
даулылардың бірі болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде тектік объектіге байланысты көптеген
пікірлер кездеседі.
Осылай П.П. Осипов жыныстық қылмыстардың тектік объектісі деп –
адамдардың жыныстық қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты олардың
арасындағы қарм қатынастар пайда болуының әлеуметтік негіздері деп
санады[11].
Зорлаудың түрлік объектісі “жеке түрдің қылмысы қол сұғатын қоғамдық
қатынастар”[12].
Зорлаудың тікелей объектісі әйелдің жыныстық еркі және бостандығы, ал
қосымша тікелей объектісі әйелдің денсаулығы, ар-намысы болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі тек қана әйел жынысты адамдар болады.
2.2 Зорлаудың объективтік жағы
Қылмыс құрамының тағы бір маңызды элементі - оның объективтік жағы
болып табылады. Қылмыстың объективтік жағы – орын, уақыт және жағдайдың
арнайы жағдайларында өтетін қылмыстық мінез – құлықтың сыртқы актін
білдіреді.[13]
Субъектіні қылмыстық жауаптылыққа тартқаны негіз болып – белгілі бір
әрекет немесе әрекетсіздік болатыны белгілі. Ондай болмаса қылмыс құрамының
объективтік жағы туралы сөз де болмайды.
Барлық жыныстық қылмыстар, соның ішінде зорлау да тек қана әрекетпен
жасалады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 120-шы бабының
диспозициясында зорлау, - әйел мен еркек арасындағы жыныстық қатынас
болады, егер ол:
а) жәбірленушіге күш қолданылып жасалса;
б) жәбірленушіге күшті қолданбақшы болып жасалса;
в) басқа адамдарға күш қолданылып жасалса;
г) басқа адамдарға күшті қолданбақшы болып жасалса;
д) жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жасалса.
Осылай, зорлау – жәбірленушіге немесе басқа адамдарға физикалық немесе
психикалық (қорқыту) күш арқылы жасалатын немесе дәрменсіздік жағдайын
пайдаланып жасалатын әйел мен еркек арасындағы табиғи түрдегі жыныстық
қатынас. Осылай, осы қылмыс құрамының қажетті және жеткілікті белгісі –
жәбірленушімен жыныстық қатынастың күштеп немесе жәбірленушінің
дәрменсіздік жағдайын пайдалану тәсілімен істеу болып табылады. Егер де,
біріншісі де, екіншісі де болса, онда ол жазаға әсер ете алады.
Зорлаудың міндетті белгісі – жыныстық қатынас, яғни әйел мен еркектің
табиғи біріктірілуі болып табылады. Жыныстық актті елестететін және per os
немесе per anum (анальды) жолмен жасалынатын нәсіпқұмарлық әрекеттер зорлау
болып табылмайды. Қазақ КСР-дің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша
зорлауға жыныстық құмарлықты қанағаттандыру мақсатымен әйелмен жасалынатын
нәсіпқұмарлық сипаттағы басқа да әрекеттер жатты. Қазақстан Республикасының
қолданыстағы Қылмыстық кодексте осындай әрекеттер дербес құрамға бөлінді,
ол ҚР ҚК “Нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану” деп, 121 бапта
көрсетілген.
Жыныстық қатынасқа – еркектің жыныс мүшесінің әйелдің жынысытық
мүшесіне кіргізумен байланысты емес жыныстық қатынастың елестетуін
жатқызуға болмайды. Осындай әрекеттер істің мән-жайларына байланысты
нәсіпқұмарлық сипаттағы әрекеттер немесе басқа да қылмысқа саралануы
мүмкін.
Сот дәрігерлерімен және криминалисттердің өздері арасында жыныстық акт
ұғымын анықтау мәселесі бойынша ұзақ уақыт бойы дау болды. Медициналық[14]
және заң[15] ғалымдардың өкілдерінің бөлігі жыныстық акттің ұғымын кең
түсіндіріп, бұған жыныстық актті де, бұрмалау нысанындағы жыныстық
қажеттілікті қанағаттандыруды қосқан.
Сот дәрігерлердің[16] және криминалистердің[17] басқа бөлігінің
ұстанымы қолданыстағы заңнамаға сәйкес келеді, яғни жыныстық акт бұл руды
жалғастыруға бағытталған және еркектің жыныстық мүшесінің қынапқа енгізумен
бітетін физиологиялық акт. Жыныстық акт – ол біріншіден, жыныстардың
қатынасы. Жыныстық акт – физиологиялық акт ретінде әр түрлі жыныстағы
адамдардың, яғни әйел мен еркектің арасында болады. Басқа нысандағы,
жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған басқа да әрекеттер
жыныстық акт болып табылмайды, оларды тек бұрмалау нысанындағы жыныстық
қажеттілкті қанағаттандыру деп анықтауға болады және солай анықтау
тиіс.[18]
Жыныстық актті кеңінен талқылайтын криминалисттер – жыныстық акт
табиғи және табиғи емес түрде (бұрмалау) мысалы, coitus per os, coitus per
anum нысандарында жасалуы мүмкін деген. Криминалисттердің басқа тобы –
жыныстық акттің түсінігін шектеп түсіндірудің жақтаушылары – жыныстық
акттің бұрмалау нысанындағы түсінікте
Қазақстанның қазіргі қылмыстық заңнамасында жыныстық актті анықтағанда
осындай қайшылықтар жоқ. Жоғарыдағыдан шыға келе, ҚР ҚК-нің 120 бабындағы
жыныстық қатынас мағынасында, тек қана табиғи қатынасты түсінуге болады.
Қылмыстық құқық ғылымында жыныстық қатынас ұғымының дұрыс анықталуы
қорлау және оған ұқсас қылмыстарды (ҚР ҚК-нің 121-бабы) нақты айыру және
зорлаудың түрлі сатыларын айыру үшін қажет.
Зорлаудың объективтік жағы біріншіден, әйелмен оның еркінен тыс,
күштеп жасалынған жыныстық қатынасты жасауында көрініс табады.
Жәбірленушінің қарсылық көрсетуін жеңу және қарсылық білдіру мүмкіндігін
болдырмаудың тәсілі ретіндегі қолданылған физикалық зорлау және қорқыту тек
нәсіпқұмарлық зорлау құрбанына ғана емес, сонымен қатар жәбірленушінің
қауіпсізідігі маңызды болатын адамдарға (бірншіден, оның, туысқандарына
және жақындарына) қолданылады.
Бізбен зерттелген қылмыстық істер құжаттары бойынша – жәбірленушіге
қатысты 18,7% физикалық күш, ал 54,5% психикалық күш болды. Көбінесе осы
күштердің екі түрі де бір уақытта қолданылады.
Кейде қылмыскер жәбірленушіні оңаша жерге кіргізіп, одан кейін
жәбірленушіге қатысты күш қолдану үшін алдауды қолданады. Айтылғанға дәлел
ретінде келесі мысалды келтіруге болады: Ш. мас күйінде болып, кешке жақын
дүкеннен қайтып келе жатқан 13 жасар Л.,-ды кездеседі. Қыздың азық-түлік
болан сумкасын тартып алып, егер қыз онымен барса, сумкасын қайтарып беруге
уәде береді. Жәбірленуші Ш.,-мен барады. Қылмыскер Л.,-ды үйіне әкеліп,
зорлайды.[19]
Физикалық күш – адамға кез келген физикалық ықпал жасау.[20]
Зорлаудағы физикалық күш жәбірленушінің қарсылықты білдіруін басуға
бағытталған әрекеттерден көрініс табады. Мысалы, бостандықты шектеу,
көмекке шақыру мүмкіндгінен жою, жәбірленушіні байлау, одан сыртқы және
ішкі киімін жұлып тастау, қолын ұстап тұру, ауа жолдарын қысу, соққы беру,
және басқа жолмен денсаулыққа түрлі дәрежедегі қиян келтіру. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 ж., “Соттардың зорлағаны үшін
жауапкершілікті реттейтін заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы” №1 қаулының
2 тармағы жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе орта дәрежедегі зиян
келтірілген зорлау немесе жорлауға оқталу түгелдей қамтылады. Осыған
байланысты осындай әрекеттер тек қана ҚР ҚК-нің 120 бабымен сараланады.
Егер де зорлау кезінде жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірілсе
онда осы әрекет қылмыс жиынтылығы бойынша, яғни ҚР ҚК-нің 103 және 120
баптары бойынша саралануы тиіс.
Зорлау барысында жәбірленушіні өлтіру немесе өлтіруді оқталуды ҚР ҚК-
ңін 96-бабының 2-бөлімінің “к” тармақшасымен және 120 бап бойынша саралау
қажет. Зорлау барысындағы жәбірленушінің денсаулығына абайсызда немесе
қастандық жасап ауыр зиян келтіру немесе жәбірленушіні абайсызда өлтіру ҚР
ҚК-нің 120-бабының 3-бөлімінің диспозициясымен саралануы тиіс. Осындай
жағдайда тұлғаға қарсы қылмыстар туралы басқа баптар бойынша қосымша
саралану қажет емес.
Зорлаудағы физикалық күш тек қана механикалық ықпалмен емес, сонымен
қатар химиялық және биологиялық ықпал жасауымен де жүзеге асырылады.[21]
Физикалық күш жәбірленушіге улы және есеңгіретін заттарды беру
нәтижесіндегі сыртқы тіндеріне және ішкі мүшелеріне ықпал жасауы да
жатады.[22]
Улы немесе есеңгіретін (есірткі, алкогольдік заттар) заттарды қолдануы
зорлық-зомбылыққа жатқызу туралы мәселеге байланысты қылмыстық құқық
теориясында басқа да көзқарастар бар. А.А. Пионтковский, В.Д. Меньшагин осы
әрекеттерді зорлық-зомбылық деп санамайды.[23]
Біздің ойымызша, осы мәселе келесіге байланысты, яғни: жәбірленуші осы
көрсетілген заттарды олардың пайдаланудың салдарын біліп пайдаланды ма әлде
олар оның еркінен тыс организмге енгізілді ме сонымен қатар, алдау жолымен.
Мысалы, егер кінәлі көрсетілген затты жәбірленушіге білдіртпей тамағына
қосса, дәрі ретінде берсе немесе басқа да тәсілдерді қолданса немесе күш
қолданып енгізсе (жәбірленушінің еркінен тыс инъекция).
Бірінші жағдайда, егер жәбірленушіні өзі көрсетілген заттарды
қабылдаса және осының нәтижесінде дәрменсіз жағдайда болған жыныстық актті
– күш қолданусыз жасалған зорлау деп санау керек (1993 ж. 23 суәірдегі
“Соттардың зорлағаны үшін жауапкершілікті реттейттін заңнаманы қолдану
тәжірибесі туралы” қаулының 5 тармағын қара).
Екінші жағдайда, зорлықшы күштеп немесе алдау жолымен улы, есеңгіретін
заттарды немесе ұйықтататын заттарды беріп құрбанды дәрменсіз жағдайға
жеткізсе, онда осындай қылықты жәбірленушіге қатысты физикалық күш
қолданылу деп қарастыру керек.
Зорлау барысында қолданылатын күш жәбірленушінің нақты (алдамшы емес)
қарсыласын жеңе алатындай өте қарқынды болу керек. Осыған байланысты нақты
қарсыласуды білдірмеген, сонымен қатар, тек көз көрелікті ғана көрсеткен
немесе оның нәсіпқұмарлық серіктің әрекеттеріне келіспеушілікті білдірмеген
әйелмен жыныстық қатынасты зорлау деп есептеуге болмайды. Мысалы, жыныстық
жақындық туралы ұсыныстан бас тартқан әйелді басында адам қорқытса, бірақ,
содан кейін біріктірілу басында әйел қарсыласуды тоқтатса, ол серікке
жыныстық қатынасқа келіскендігіне сылтау болады.
Кейбір сот дәрігерлері және заңгерлер жыныстық қатынас зорлау болады,
егер жәбірленушінің қарсыласуы жыныстық қатынастың басынан бастап аяғына
дейін немесе жәбірленушінің естен танып қалғанына дейін болса[24].
Қарсыласу түсінігінің осындай түсіндірілуімен келісу өте қиын. Сот
тәжірибесінің анализі көрсеткендей кейбір жағдайларда әйел қарсыласудың
керек еместігін немесе оған күштің одан әрі шараларын қолдануды қорқып
қарсыласуды тоқтатады немесе оны мүлдем көрсетпейді.
Қарсыласуды ақиқатты деп тану үшін, әйел қолсоғушылыққа тойтарыс беру
үшін барлық мүмкіндікті жасаса және жыныстық қатынасқа кірмей қылмыс
субъектісіне анық көрінуі керек.
Зорлаудағы физикалық күш тек қылмыскер жыныстық қатынасқа түсетін
адамға ғана емес, сонымен қатар құрбанға жақын адамдарға да қолданылады.
Осындай жағдайларда физикалық күш қолдану мәні бойынша қылмыс құрбанына
психикалық әсер болып табылады. Сондықтн да, зорлау барысындағы
жәбірленушінің ерігін басу тәсілімен жасалған физикалық күшпен қатар
физикалық күшті қолдану қауіп-қатері, психикалық зорлық-зомбылық қолдану
болып табылады.
Зорлаудағы қауіп-қатер өте байсалды, қауіпті және әрбір емес ал ең
маңызды құндылықтарға және тұлғаның мүдделеріне маңызды қол сұғушылық
нышанын білдіру керек, мысалы, өлтіру, ұру, бетті өзгерту қаупі. Тек қана
осындай қауіп-қатер жәбірленуші адамның әрекеттер бостандығын сал болуын
жасай алатындай қарастырылады. Әйелдің жеке, мүліктік мүдделеріне қауіп-
қатер жолымен жасалған жыныстық қатынасты қауіп-қатер қолдану (психикалық
зорлық-зомбылық) және зорлау ретінде бағалауға болмайды. Мысалы, жұмыстан
босату, қарызын қайтармау, үйлену уәдесінен бас тарту және т.б. Осындай
қауіп-қатерлерді, олардың қолдану нәтижесінде әйел өзінің жыныстық
бостандығын құрбанға сала алатындай осындай қауіп-қатерлдерді өте қауіпті
деуге бола алмайды. Осындай қауіп-қатерлерді қолданумен жасалатын жыныстық
акт зорлау болып табылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 123 бабында көзделген қылмыс
құрамы болады.
Сонымен қатар, зорлау құрамындағы масқаралық қолдануды мысалы,
жәбірленушіге немесе обның жақындарына керек емес мәліметтерді тарату
қаупін қауіп-қатер деп санауға болмайды.
Осыған байланысты, ғалымдар қатары осы мәселе бойынша қарама-қарсы
пікірді ұстанады. Мысалы, Ю.В. Александров зорлау барысында мүлкін жою
немсе жәбірленушіге қажет емес мәліметтерді тарату қауіпі қолдануға болады
деп санайды.[25] Л.А. Андреева осы ұстанымды ұстанып, осындай қауіп-
қатерлерді қолданумен жасалған зорлауды жеке құрамға бөлуді ұсынады.[26]
Осы меселедегі қызықты ұстанымды Ю.К. Сущенко ұстанады, оның айтыуншы
мүлікті жою немесе белгілі бір мәліметтерді тарату қаупін зорлау деп
санайды, егер олар кәмелетке толмағанға қатысты жасласа. Кәмелетке толған
әйелге осындай әрекеттерді қолдану, осы автор зорлау деп санамайды.[27]
Жоғарыда қолданылған қауіп-қатерді (әдебиеттерде осындай қауіп-қатерді
масқаралық сипаттаға қауіп-қатер деп атайды) қолданумен жасалған зорлау
мүмкіндігін А.Н Игнатов[28], Г.Б. Елемисов[29] және басқа да ғалымдар
толығымен теріске шығарады.
Осы қарастырылған мәселеге байланысты Ю.К.Сущенконың екіжақты ұстанымы
ең сай келетіні деп санаймыз.
Үлкен әйелмен немесе кәмелетке толмағанмен масқаралық сипаттағы қауіп-
қатерлерді қолданумен келісіммен жыныстық қатынасқа түсудің қоғамдық
қауіптілігінің сипаты бойынша бірдей етіп қарастыруға болмайды. Себебі,
кәмелетке толмаған қыз өзінің өмірлік тәжірибесінің болмауынан әрбір қауіп-
қатерді соның ішінде қарастырылып жатқан қауіп-қатерді де өзіне және өзінің
жақындарына шыныменен де қауіпті және байсалды деп санайды. Жәбірленушінің
тұлғасына және жасалынған қылмыстың мән-жайларына қарай осындай қауіп-
қатерді қолданумен жасалынған жыныстық қатынасты белгілі жағдайларда зорлау
деп санау керек. Ал үлкен әйелге осындай қауіп-қатер, шын емес және
байсалды емес деп көрілуі мүмкін. Дәл осыған сәйкес, масқаралау жолымен,
жою, бүлдіру немесе мүлікті алу қаупі жолымен жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу
жауаптылық ҚР ҚК-нің 123 бабы бойынша болады.
Біздің ойымызша, қолданыстағы заңнаманың кемшіліктердің бірі болып
көрсетілген әрекеттер кімге – яғни үлкенге ма әлде кәмелетке толмағанға
жасалып жатыр ма дегенге байланысты нәсіпқұрамлық алымсақтықтар үшін
қылмыстық жауаптылықтың дифференциасы жоқтығы болып табылады. Егер
көрсетілген әрекеттер кәмелетке толмаған қатынасына жасалса (мысалы өгей
әкесі өгей қызына тиіссе), онда ол үшін ҚР ҚК-нің 123-бабы бойынша қатаң
жауаптылықты көздеуге болады. Сондықтан ҚК-тің 123-бабының басылымына
масқаралық, жою, бүлдіру немесе мүлікті алу немесе жәбірленуші тұлғаның
материалды немесе басқа тәуелсізідігін қолдану қауіп-қатерлерін қолданып
үлкен тұлғаны жыныстық қатынасқа және басқаға мәжбүрлегендік үшін
жауаптылықты бірінші бөлімінде көздеп, өзгертулер енгізу керек. Сонда
кәмелетке толмағандарға қатысты көрсетілген әрекеттер үшін ҚР ҚК-нің 123
бабының жаңа екінші бөлігі бойынша қатаң жауаптылық болады.
Осылай, зорлаудағы қауіп-қатер өзінің сипаты бойынша нақты, тікелей
және қауіпті болу керек. Егер де қауіп-қатер осы көрсетілген белгілерсіз
болса онда зорлау деп тануға болмайды.
Зорлау мақсатындағы жәбірленушінің қарсыласуына басу тәсілі ретіндегі
қауіп-қатер – жәбірленушінің өзіне немесе оның жақын адамдарына мысалы,
балаларына зорлықшылдың физикалық күш қолданылуын нақты көрсететін
әрекеттер және айтулар. Бірақ заң “басқа адамдар” деген түсінікті тек қана
туысқандар деп шектемейді
Жәбірленушіні жыныстық қатынасқа түсу қарсыласуының мүмкіндіктерін
жеңу мақсатымен басқа тұлғаларға қатысты зорлықты әрекеттерді жасау да
зорлау құрамына жатады.
Зорлаудың объективтік жағына тек жәбірленушіге ғана емес, сонымен
қатар басқа да адамдарға физикалық немесе психикалық күш қолданумен
жыныстық қатынас жатады. Осыған байланысты ҚР ҚК-нің 120 бабының баслымын
жақсы деп санауға болмайды, себеі онда көрсетілген белгі толығымен
құрылмаған. “Басқа тұлғалар” деген түсінік ҚК-тің тек осы нормасына ғана
жатпай, зорлау деп саналатын әрекеттер шеңберін кеңейтіп, тұлғалардың кең
шеңберін қамтиды. Мысалы, ҚК-тің қолданыстағы басылымының 120-бабы бойынша
әйел жыныстық қатынасқа келіспесе кінәлінің жай жүріп жатқан адамды ұру
қаупін егер жәбірленушіге қатысты күш қолданылмаса да зорлау деп санауға
болады.
ҚК-тің қолданыстағы басылымын 120-бабында көрсетілген кемшілікті жою
үшін, оның диспозициясын келесі түрде құруды ұсынамыз:
Зорлау, яғни жәбірленушіге немесе басқа адамдарға, оның жақындарына,
немесе зорлықшылға қарсы тұратын басқа да тұлғаларға күш қолданып немесе
оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып
жыныстық қатынас жасау.
ҚК-тің 120 бабындағы түсікке сәйкес жәбірленушіге жақын тұлғаларға
біріншіден оның жақын туысқандары (ата-аналары, балалары, аға-тәтелері,
сіңлілері, атасы, апасы, немересі), және жәбірленуші жақын деп санайтын
жақын адамдар (басқа туысқандардың достары) жатады. Зорлықшылға қарсы
тұратын басқа да тұлғаларға мысалы, қылмыс жасалуына әсер еткен және
зорлықшыл оған күш қолданған (мысалы, осы адамды басқа жерге қамады,
байлады) адамды жатқызуға болады. Егер осы тұлға байланысты жәбірленушіде
зорлау құтылу мүмкіндігі болса, онда оған күш қолданудан кейін жәбірленуші
жағынан зорлықшылға қарсылық көрсету керек емес болады.
Шет елдер қатарының (Венгрия, ФРГ) заңнама тәжірибесі өте қызықты
болып көрінеді, олардың қылмыстық кодекстерінде белгіленген жасқа толмаған
тұлғалармен жыныстық қатынас барлық жағдайда зорлау болып саналады. Біздің
заңнамамызда да осындай жастық критерий болуы біздің ойымызша, ҚК-тің 120
бабының біркелкілік қолдануыныа көмектесетін еді. Шекті жас деп 14-жас
санайды. Осыған байланысты ҚР ҚК-нің басылымының 120 бабқа ескерту ретінде
келесідей толықтыру жасау керек: “ 14-жасқа толмаған, кәмелетке толмаған
тұлғамен жыныстық қатынас жәбірленушінің дәрменсіздік жағдайын пайдаланып
зорлау деп қарастырылады”. Осындай ереже ескерту түрінде емес, 1979 жылығы
ҚХР ҚК-нің 236-бабында бар.[30]
Жәбірленушінің жастының кішілігіне байланысты оның дәрменсіздік
жағдайын пайдаланып зорлағаны үшін кінәлінің қылмыстық жауапкершілігі, егер
ол қылмысты жасау алдында оның жасы туралы білсе ғана пайда болады.
Жәбірленушінің жыныстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 ЖЫНЫСТЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыныстық қылмыстардың түсiнiгі және жүйесі 5
1.2 Жыныстық қылмыстардың сот-медициналық сипаттамасы 5
8
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамының сараланған түрлеріне заңдық талдау
2.1 Зорлаудың объектісі
2.2 Зорлаудың объективті жағы 13
2.3 Зорлаудың субъектісі 13
2.4 Зорлаудың субъективті жағы 14
23
Қорытынды 25
Қолданылған Әдебиеттер тізімі 30
32
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Ең қауіпті, ең көп таралған қылмыстардың
бірі жыныстық қылмыстар деп атап кетуге болады. Жыныстық қылмыстарға заңда
мыналар жатқызылады: зорлау, нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану, он алты
жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу секілді нәпсіқұмарлық
сипатындағы өзге де іс-әрекеттер, жыныстық қатынасқа түсу, еркек пен
еркектің, әйел мен әйелдің жыныстық қатынасқа түсуі, немесе нәпсіқұмарлық
сипатында өзге де іс-әрекеттерге мәжбүр ету, жас балаларды азғындау.
Жыныстық қылмыстардың ішінде ең қауіптісі және ең көп таралған –
зорлау. Әйелдің жыныстық еркіндігі, жыныстық еркіндігінде
қолсұғылмаушылығы, жас балалармен мен кәмелеттік жасқа толмағандардың
қалыпты дене дамуы мен адамгершілік тәрбиесіне қарсы әрекеттер зорлау
объектісі болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің Конституциясының бірінші бабында – Қазақстан
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Адамның зорлаудан оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған
шаралардың ішінде маңызды орынды қылмыстық-құқықтық шаралар алады. Әйелге
зорлық жасаудың ең бұрмалаушылықтың түрі – зорлау болып табылады. Осы
қылмыс түрінің қауіптілігі – жәбірленушіге үлкен физикалық және моральдық
зиян келтіруден тұрады. Зорлау жыныстық қылмыстардың ішіндегі ең ауырлардың
біріне жатады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы ҚК-нің 120-бабының 2-
бөлігі ауыр қылмыстардың қатарына жатқызылған, ал ҚК-тің 120-бабының, 3-
бөлігі аса ауыр қылмыстарға жатқызылған.
Әйел адамдарды күштеумен күресу әлемдегі ең бір маңызды, өткір және
шешілмес мәселелердің бірі болып отыр. Оның дәлелі халықаралық деңгейде
қабылданған БҰҰ-ның 2000 жылға дейінгі әйелдердің жағдайын жақсарту
стратегиясы, Әйелдерге қатысты күштеуді түпкілікті жою туралы БҰҰ-ның
Декларациясы, Әйелдерге қатысты күштеудің алдын-алу, жазалау және
тамырымен жою туралы Америкааралық Конвенциясы және басқа да құжаттар болып
отыр. Халықаралық деңгейде мұндай маңызды құжаттардың қабылдануы
халықаралық қауымдастықтың, мемлекеттердің өз ішіндегі шешілмес бұл
мәселені бірігіп шешуге және онымен күресудің оңтайлы жолдарын іздестіруге
деген батыл ниеттерінің көрсеткіші.
Әйелдерге қатысты күштеумен күресуден біздің мемлекетімізде тыс
қалмауда. Өйткені Кеңес Одағы ыдырауы, Қазақстанның нарықтық қатанастарға
көшуі қоғамның әлеуметтік жіктелуіне, кейбір әлеуметтік топтардың
кедейленуіне, жұмыссыздықтың көбеюіне байланысты қоғамда бір-бірін
күштеудің тез арада өсуіне әкелді. Яғни, бұл мәселе Қазақстан үшін де тән.
Осы жұмыстың мақсаттары зорлау қылмысының құрамына талдау жасай
отырып, саралау мәселелерін қарастыру.
Осы аталған мақсатқа жету үшін алға қойылған міндеттерімізді шешуіміз
қажет:
1)Адамның жыныстық мызғымастығы және жыныстық бостандығына қарсы
қылмыстың түсінігін беру;
2) Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамын заңды талдау;
3) Зорлаудың объектісін, объективті жағын, субъектісін және
субъективті жағын қарастыру;
4)Ауырлататын және аса ауырлататын жағдайлардағы зорлау үшін
қылмыстық жауаптылықты қарастыру;
Бүгінгі күні зорлау қылмысына байланысты көптеген ғалымдардың көз-
қарастары және ой пікірлері бар. Осы жұмыстың екінші тарауындағы зорлау
құрамының объектісіне байланысты келесі ғалымдардың ұсынған ой-пікірлерінің
негізінде жазылған: Н.И. Каржанский, А.Б. Куринов, П.П. Осипов. Зорлау
құрамының объективтік жағына байланысты: Б.А. Блиндер, Ю.К. Сущенко, Л.А.
Андреева, Ю.В. Алекскандров, А.Н. Игнатов, Г.Б. Елемисов. Зорлау құрамының
субъектісіне байланысты: С.П. Молдабаев, Р. Орынбаев, Я.М. Яковлев, Л.Я
Мильман. Осы қылмыс құрамының субъективтік жағына қатысты: П.С. Дагель,
Д.П. Котова, Н.И. Трофимов, А.А. Примаченовк, И.А. Рарок. Жұмыстың екінші
тарауындағы ауырлататын және аса ауырлататын мән-жайларға байланысты
төмендегі авторлардың көз-қарастары бойынша жазылған: А.А. Пятковксий.
Осы жұмыста зорлау қылмысына байланысты ресми статистикалық мәліметтер
келтірілген және сот тергеу тәжірибесінен мысалдар қолданылған.
1 ЖЫНЫСТЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жыныстық қылмыстардың түсiнiгі және жүйесі
Жыныстық қылмыстың анықтамасын анықтау, берiлген топқа қатыстылығын
және оның арнайы және негiзгi белгiлерiн көрсететiн iс-әрекеттi бекiту
мақсатында қызмет етедi. Бұл қылмыстар үлкен немесе кiшi болуына қарамастан
жыныстық қатынастың тәртiбiн бұзады және қоғамға өте қауiптi болып
табылады.
Жыныстық қатынастың тәртiбi әлеуметтiк-экономикалық формацияда
анықталған, жыныстық моральға байланысты қоғамда танылған қағидалар мен
көзқарастардың маңызын бiлдiредi.
Жыныстық қатынастың тәртiбiнiң мазмұнын жыныстық мiнез-құлық
түсiнiгiнен бөлек ашып көрсетуге болмайды. Жыныстық мiнез-құлық қоғамдағы
мiнез-құлық нормалары жүйесiнiң құрылымдық бөлiктерiнiң бiрi болып
табылады. Жыныстық мiнез-құлық немесе жыныстық мораль адамдардың жыныстық
өмiрiнiң барлық жағын реттейтiн мiнез-құлық нормалары жүйесiн өзіне
қамтиды.
Ф.Лист жыныстық мiнез-құлық обьектiсi тек жыныстық қатынастар деп
көрсетедi[1].
Бірақ бұл оның түсiнiгiн шектеп көрсетедi. Бiздiң ойымызша жыныстық
мiнез-құлық түсiнiгi адамның жыныстық қатынасқа байланысты тәртiп
ережелерiн ғана емес, сонымен қатар жыныстық мәселелерiне тиiстi қоғамдағы
этикалық және эстетикалық көзқарастар мен әдет-ғұрыптарды да қамтуы қажет.
Қоғамдық мiнез-құлық пен жыныстық мiнез-құлық арасындағы қатынас бұл
бүтiндей және бөлшектей арақатынас. Мысалы: Қылмыстық құқыққа байланысты
кез-келген қылмыс мiнез-құлыққа қарсы, ал жыныстық мораль нормаларын
бұзатын қылмыстар арнаулы ғана.
Жыныстық қылмыстардың арнайы белгiсi ретiнде жыныстық қатынастарды
реттейтiн негiзгi моральдық нормаларды бұзу болып табылады. Жыныстық
қылмыстар басқа қылмыстардан белгiлерiне, айырмашылықтарына байланысты
ерекшеленетiн өзiндiк бiр қылмыс тобын құрайды. Осы топтағы қылмыстарға
қатысты заң әдебиетiнде жыныстық қылмыс деген термин қалыптасқан. Бұдан
бiз жеке тұлғалардың белгiленген құқығын бұзатын жыныстық мiнездегi
қылмыстарды түсiнемiз.
Я.М.Яковлев жыныстық қылмыстардың анықтамасын былай дейдi: Жыныстық
қылмыстар дегенiмiз - әр түрлi жыныстағы адамдардың арасындағы жыныстық
қатынастың дұрыс тәртiбiн немесе жәбiрленушiнiң жыныстық бостандығын
бұзатын жыныстық іс-қимыл түріндегі, тұлғаның немесе субьектiнiң жыныстық
құштарлығын қанағаттандыру мақсатымен қасақана жасалатын, қоғамда
қалыптасқан жыныстық тәртiпке қарсы, жыныстық қатынасқа қол сұғатын,
қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауiптi iс-әрекет[2].
Сонымен қатар жыныстық қылмыстарға байланысты Б.В.Даниэльбек мынадай
қысқаша анықтама бередi: Жыныстық қылмыстар дегенiмiз - өзiнiң және
басқаның жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшiн қасақана жасалған,
қоғамдағы жыныстық қатынастың дұрыс тәртiбiне қол сұғатын, жыныстық сипатқа
ие қылмыстық заңмен көзделген қоғамға қауiптi iс-әрекет[3].
Авторлар ойынша бұл анықтамалар жыныстық қылмыстардың белгiлерiн
анықтайтын жыныстық мақсат деген концепциядан туындайды. Бұл жерде олар
басқа себептермен жасалған қоғамға қауiптi жыныстық әрекеттердiң жыныстық
қылмыстар ретiнде тану мүмкiндiгiн жоққа шығарады. Жасалу негiзi адамдардың
жыныстық бостандығына жататын қоғамдағы жыныстық мiнез-құлықтың негiзгi
қағидаларын бұзатын қылмыстық iс-әрекеттердi бiр топқа бiрiктiру толық және
дұрыс анықталған болып табылады. Бiздiң ойымызша порнографиялық заттарды
тарату өзiнiң маңызы жағынан жыныстық қылмыстарға өте ұқсас болып табылады,
бiрақ бұл қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнiң ерекше
бөлiмiнiң басқа тарауынды көрсетiлген. Жыныстық қылмыстардың басқа
қылмыстардан айрмашылығы, оның қоғамдағы жыныстық мiнез-құлықтың негiзгi
қағидаларын бұзуында болып табылады. Себебi, басқа қылмыстар жыныстық
мораль нормаларын бұзумен байланысты емес.
Барлық жыныстық қылмыстар өзiнiң қоғамға қауiптiлiк дәрежесiнiң
ерекшелiгiне, маңызына қарамастан туыстас бiр обьектiге қол сұғудан тұрады,
яғни жыныстық мораль нормаларына негiзделген жыныстық қатынастың тәртiбiне
қол сұғу болып табылады.
Б.А.Блиндер қоғамдағы жыныстық қатынастың тәртiбiн тектiк және топтық
обьект ретiнде таныған[4].
Жыныстық қылмыстың тiкелей обьектiсi әртүрлi. Бұл қылмыстың бiр тобы
тiкелей адамдардың бостандығына қол сұғудан тұрса (зорлау), ал екiншi бiр
тобы қоғамдық мiнез-құлықты бұзу болып табылады. Зорлау және нәпсiқұмарлық
сипаттағы күш қолдану әрекеттерiнiң тiкелей обьектiсi жыныстық бостандық
болып табылады.
Жыныстық бостандық дегенiмiз - жыныстық жасқа толған және толмаған
азаматтардың өздерiнiң жыныстық өмiрiн ерiктi анықтау құқығын айтамыз.
Жыныстық бостандықты шектеу қоғамдық қажеттiлiкпен және бекiтiлген
моральдық нормамен анықталады. Мысалы: азаматтар басқа бiреудiң есебiнен
өзiнiң жыныстық құштарлығын қанағаттандыруға құқығы жоқ. Сонымен, жыныстық
бостандық дегенiмiз - қоғамның немесе басқа адамдардың құқықтарын бұзбай,
өз еркiмен өздерiнiң жыныстық құштарлығын қанағаттандыру құқығы болып
табылады. Жыныстық бостандықтың түсiнiгi жыныстық құштарлықты
қанағаттандыру құқығының барлық жағын қамтиды. Сондықтан басқа адамдардың
еркiне қарсы жыныстық сипаттағы кез-келген әрекет жыныстық бостандыққа қол
сұғу болып табылады.
Бұл жерде бiз жыныстық бостандық мазмұнына тек жыныстық қатынасқа
түсу кiредi деген П.П.Осипов пiкiрiмен келіспеймiз. Сондықтан, басқа
адамдардың еркiне қарсы жыныстық әрекет жасау жыныстық қадiр-қасиетке қол
сұғу болып табылады[5].
Жыныстық қатынастың еркiндiгi қағидасы жыныстық моральдың ең негiзгi
белгiсi болып табылады.
Көп авторлар жыныстық қатынастардың обьектiсi ретiнде әйелдердiң
жыныстық қол сұғылмаушылығын қарастырады. Бiздiң ойымызша жыныстық
бостандық терминi дұрыс және дәл алынған десек болады, себебi ол жыныстық
моральдың маңызын көрсетедi. Ал жыныстық қол сұғылмаушылық, тек көмекке
мұқтаж жағдайдағы немесе айналадағы болып жатқанның мәнiсiн
түсiнбейтiндерге байланысты қолданылуы тиіс. Мысалы: кәмелет жасқа толмаған
немесе ақыл-есi дұрыс емес адамдарға қатысты айтсақ болады. Шындығында бұл
тұлғалар жыныстық қатынаста өздерiнiң келiсiмiне немесе басқа да
әрекеттерiне қарамастан қол сұғылмайтын тұлғалар болып табылады.
Қылмыстық құқықтың негiзгi белгiсi болып, қылмыстардың жүйесiн құру
негiзiне жататын қылмыстардың обьектiсi болып табылады. Сондықтан жыныстық
қылмыстарды топтастырғанда, осы қылмыстың тiкелей обьектiсi басшылыққа
алынып құрылуы қажет. Егер қылмыста бiрнеше тiкелей обьект болса, яғни
заңмен қорғалатын қылмыстық қатынастың бiрнешеуi бұзылса, онда осы
қылмыстың маңызын және бағытын анықтайтын басты негiзгi обьектiнi тауып алу
қажет. Көптеген жыныстық қылмыстар тек қоғамда белгiленген жыныстық
қатынастың тәртiбiн бұзу емес, сонымен қатар жеке тұлғалардың құқықтарына
қол сұғуына да байланысты болады. Мысалы: зорлау, нәпсiқұмарлық сипатындағы
күш қолдану әрекетi, жыныстық қатынас жасауға және нәпсiқұмарлық сипаттағы
әрекеттердi жасауға мәжбүрлеу тағы басқа. Көптеген авторлар жыныстық
қылмыстардың жүйесiн қазiргi заңдарға сәйкес құрастырған. Жыныстық
қылмыстардың толық және дәлiрек жүйесiн Я.М.Яковлев бередi. Ол жыныстық
қылмыстардың жүйесiн төрт топқа бөлiп қарастырады.
1-Жыныстық бостандыққа қарсы қылмыстар.
2-Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы
қылмыстар.
3-Балалар мен кәмелетке толмағандардың дұрыс жыныстық тәрбиесi мен
дұрыс жыныстық дамуына және жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар.
4-Әйелдер мен еркектер арасындағы дұрыс жыныстық қатынасқа қол
сұғушылық қылмысы. Бұл топқа автор бiр құрамдағы қылмыстарды кiргiзедi,
яғни еркек пен еркек арасындағы жыныстық байланыс (мужеложство).
Сонымен қатар Н.Д.Дурманов, жыныстық қатынас саласындағы қылмыстарды
келесi топтарға бөледi.
1-Әйелдердiң қадiр-қасиетiне, денсаулығына, бостандығына қол сұғушылық
қылмысы.
2-Кәмелетке толмағандардың дұрыс физиологиялық дамуына, бостандығына
және жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар.
3-Еркек пен еркек жыныстық қатынасы (мужеложство). Мұнда қол сұғу
обьектiсiнде, яғни еркек пен еркектiң мәжбүрлi немесе ерiктi жыныстық
қатынас жасауындағы маңызды ерекшелiктер есепке алынбаған.
Бiздiң ойымызша қылмыстың тiкелей обьектiсiнiң ерекшелiктерiне
негiзделiп, жыныстық қылмыстарды келесi жүйеге топтастыруға болады:
1-Ересек адамдардың жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар (зорлау,
нәпсiқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекетi, және жыныстық қатынас жасауға
немесе нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-әрекеттерге мәжбүр ету).
2-Кәмелетке толмағандардың дұрыс жыныстық дамуына және жыныстық қол
сұғылмауына қарсы қылмыстар (кәмелетке толмағандарды зорлау, кәмелетке
толмағандарға нәпсiқұмарлық күш қолдану әрекетiн жасау, он алты жасқа
толмағандармен жыныстық қатынас және нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де
әрекеттер жасау және жас балаларды азғындату).
Сонымен қатар жыныстық қылмыстардың жасалу әдiсiне байланысты былай
жүйелеуге болады:
1-Зорлықпен ұштасқан жыныстық қылмыстар (зорлау, нәпсiқұмарлық
сипаттағы күш қолдану әрекетi, жыныстық қатынас жасауға және нәпсiқұмарлық
сипаттағы өзге де iс-әрекеттерге мәжбүр ету).
2-Зорлықпен ұштаспаған жыныстық қылмыстар (он алты жасқа
толмағандармен жыныстық қатынаста болу және нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де
iс-әрекеттер жасау, жас балаларды азғындату).
Жыныстық қылмыстардың жүйесiне байланысты Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексi жыныстық қылмыстардың мынадай түрлерiн қарастырған.
1. Зорлау (120-бап).
2. Нәпсiқұмарлық күш қолдану (121-бап).
3. Он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және
нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-әрекеттер (122-бап).
4. Жыныстық қатынас жасауға немесе нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123-бап).
5. Жас балаларды азғындату (124-бап).
1.2 Жыныстық қылмыстардың сот-медициналық сипаттамасы
Сот-медициналық маман зорлау және өзге де ауыр санаттағы жыныстық
қылмыстардың жасалу себептерін анықтауға байланысты бірнеше мәрте
талпыныстар жасады. Олардың барлығын бір ойға түйіндесек, төмендегідей
қорытынды жасауға болады:
1) зорлау және зорлаумен ұштасқан адам өлтірулерді жасау жыныстық
тәрбиенің жоқтығымен байланысты; барлық оқу орындары мен еңбек
ұжымдары арасында мәдениетті мінез-құлықты қалыптастыруға қатысты, бос
уақытты тиімді өткізуге байланысты мәселелерге тиісті түрде көңіл
бөлінбейді.
2) порнографиялық баспалардың, фильмдердің және өзге де порнографиялық
сипаттағы бұйымдардың ашықтан-ашық сатылуы және таратылуы;
3) ересектердің жас балаларды азғыруы, жыныстық даму кезеңінде
жасөспірімдердің ата-аналарының қадағалауынан тыс қалуы;
4) қазіргі жастардың арасында абсолюттік жыныстық бостандық туралы
ойдың қалыптасуы;
5) кейбір ер адамдардың өздерін табиғатынан әйелдерден жоғары тұрамын
деп санауы, әйел адамдарға қатысты діни көзқарастарға соқыр сеніммен
қарауы;
6) зорлау және зорлаумен ұштасқан адам өлтірулер көп жағдайларда
алкогольдік немесе есірткілік мастық күйде жасалады;
7) жыныстық сипаттағы қылмыстардың басым көпшіліктері бұзақылық ниетпен
жасалады; мұндай ниетпен қылмысты кәмелетке толмағандар жасайды, олар
өздерінің құрдастары арасында мақтанып, ересек өмірге араласытындығын,
батылдығын дәлелдеу үшін жасайды;
8) жәбірленушілер тарапынан жыныстық жақындасуға жеңіл оймен қарауы, сол
арқылы жыныстық қылмыс жасауға өздерінің жағдай жасауы;
9) зорлаумен ұштасқан адам өлтірулер көп жағдайларда қызғаныш нәтижесінде
жасалады.
Жыныстық қылмыстарды жасаудың табиғаты мен себептері туралы зерттеуге
біздің елімізде онша көп көңіл бөлінбей отыр. Мұндай қылмыстар туралы
С.В.Познышев былай дейді: қылмыскерлердің ішінде ең импульсивтілері –
жыныстық қылмыс жасаушылар, зорлау жасағандар және жас балаларды
азғырушылар. Бұл тұлғалардың жыныстық құмарлығы өте күшті болады және
басқа адамдардағы сияқты моральдық сипаттағы комплекстері болмайды, олар
тек жеке бастың құмарлығын қанағаттандыру мен тәуекелге бағынады. Олар
өзінің әрекеттерінің моральдық, өнегелілік жағына көңіл бөлмейді және
ескермейді, тек қылмысты жасаудан кейінгі ұрыс-жанжал, жауаптылықтан ғана
қорқады.
Зорлау қылмысын жасайтын кейбір ер адамдарда әйелдерге деген
қатігездік көзқарас қалыптасқан. Олар әйелдердің ар-намысы мен қадір-
қасиетін қорлап, өзінің дене күшінің олардан артық екендігін әрқашан
дәлелдегісі келіп тұрады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша, жыныстық зорлық әрекеттерінің
себептерін тек әлеуметтік тұрғыда сыртқы факторлардың әсер етуімен ғана
түсіндіру мүмкін емес. Мысалы, балалардың көзінше жыныстық қатынас жасау,
олардың жыныстық қылмыс жасауының себебі болмайды. Мұндай жағдайлар
керісінше бала ер жеткенде оның бойында жыныстық жақындасуға деген
жиіркеніштік, сын көзқарасын қалыптастыруы мүмкін.
Жыныстық қылмыстарды зерттеу барысында назар аударатын келесі мәселе –
зорлау қылмысын жасайтын тұлғаларға қатысты. Жыныстық жақындасудан ұзақ
уақытқа шектелген тұлғалар (мерзімді әскери қызметшілер, бас бостандығынан
айырылғандар және т.б.) зорлау қылмысын жасаушылар арасында өте аз
кездеседі. Зорлау қылмысын көп жағдайларда өзінің жыныстық құмарлығын
тұрақты түрде қанағаттандыруға мүмкіндігі бар адамдар жиі жасайтыны
анықталды. Олардың басым көпшілігі үйленген адамдар болып табылады.
Бұл айтылғандар бойынша келесі қорытынды жасауға болады: ер адамдардың
жыныстық құмарлықты тұрақты түрде қанағаттандырып тұруы, олардың зорлауды
жасамауына кепіл бола алмайды. Отбасылық қатынастардың шиеленісті жағдайда
болуы (ерлі-зайыптылардың арасында күнделікті ұрыс жанжалдардың болып
тұруы) ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген жыныстық құмарлықтарын
әлсіретіп, ер адамға үйден тыс жерде жыныстық жақындасудың жаңа
объектілерін іздестіруіне себеп болуы мүмкін.
Бірақ, зорлау қылмысын мұндай тізбекпен ғана түсіндіру оның ішкі
мазмұнын ашып көрсетпейді, керісінше мәселенің тек сыртқы жағын сипаттайды.
Себебі, ұрыс-жанжалсыз, тату өмір сүретін отбасы бар ер адамдар да зорлау
қылмысын жасайды.
Зорлау қылмысын жасаудың келесі бір себебі ретінде әйелдің
әрекеттеріне, оның мінез-құлқына ер адамның жағымсыз көзқарасының болуы.
Мысалы, кейбір ер адамдар спирт ішімдігін бірігіп ішуге келісім берген
әйелді, жыныстық жақындасуға да келіседі деп ойлайды.
Жоғарыда аталғандардың барлығы зорлау қылмысын жасаудың себептерін
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарастырады. Әлеуметтік-психологиялық
тұрғыдан қарастыру көптеген жыныстық қылмыстардың жасалу жағдайлары туралы
ойды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Зорлау және өзге де жыныстық қылмыстарды әлеуметтік-психологиялық
тұрғыдан түсіндіру біздің ойымызша, зерттеліп отырған барлық қылмыстардың
жасалу себептерін толық қамти алмайды. Мысалы, бұл тұрғыда қарт адамдарды
немесе жас балаларды зорлаудың себептерін түсіндіру мүмкін емес.
Жас балаларды зорлаған адамдар, соның ішінде зорлаумен ұштасқан адам
өлтіруді жасағандар басқа қылмыс түрлерін жасаушылар тарапынан жағымсыз
тұлғалар ретінде қарастырылады. Бас бостандығынан айыру орындарында мұндай
қылмыс жасағандар басқа сотталғандар тарапынан қорлауға, ұрып-соғуға,
өздеріне қатысты жыныстық сипаттағы жеке басын қорлайтын әрекеттерге
ұшырауы мүмкін. Мұндай тұлғалар бас бостандығынан айрылғандар
қауымдастығынан шеттетіліп, қуғынға түседі, жүйелі түрде қорланып тұрады.
Сондықтан да, кейде бас бостандығынан айыру мекемелерінің әкімшілігі
жыныстық қылмыс жасағандарды қорғауға мәжбүр болады. Мысалы, өзінің
кәмелетке толмаған қызын зорлаған үшін сотталған М. деген азамат, бас
бостандығынан айыру мекемесінде басқа сотталғандар тарапынан күнделікті
ұрып-соғылатын болған. Оған ортақ үстелге отырып бірге тамақ ішуге,
сөйлесуге, есіктің тұтқасынан ұстауға тыйым салынады.
Шетелдік криминология ғылымында зорлау қылмыстарының себептерін
түсіндіретін бірнеше теория бар. Олардың мазмұнына қысқаша тоқталған дұрыс:
1. Символдық интеракционистік теория. Бұл теория бойынша әлеуметтік
қарым-қатынас белгілер, символдар, қимылдар, көз және сөз ойындары арқылы
жүзеге асырылады. Адамдар бірін-бірі бақылайды, басқалардың іс әрекеттерін
талқылайды және өздері де соларға еліктейді. Бұлардың қатарына зорлауды да
жатқызуға болады. Интеракционистердің тұжырымдамасы бойынша, зорлау
дегеніміз - әйелдер мен еркектердің бір-біріне деген қарым-қатынасын және
сезімдерін білдіру тәсілдері. Мұнда жәбірленушінің мінез-құлқына қатысты
зорлаушының жауапты әрекетіне басты назар аудару қажет. Себебі,
жәбірленушілердің өздері зорлау жасауға итермелейді: жыныстық қатынас
жасауға шақыруға ұқсас арсыз қылықтар жасау, сөздер айту, қимылдар жасау
және т.б. Жәбірленушінің әрекеттері психологиялық тұрғыдан бағалағанда,
жәбірленуші емес адамның әрекеттернен ерекшеленеді. Әйелдердің жыныстық
әрекеттерге итермелейтін іс-қимылдары олар үшін қауіп төндіруі мүмкін.
Аталған теория, негізінен зорлаушының ойына негізделеді, олар өздерінің
әрекеттерін келесі сөздермен түсіндіреді: ол жыныстық қатынасқа түсуді өзі
ұсынды, ол өзінің әрекеттерімен маған жыныстық қатынасқа түсуді ұсынды,
ол қарсылық білдірген жоқ, ол өз шешімін кеш өзгертті және т.б. Бұл
жердегі ол сөзі әйелге қатысты айтылып тұр. Айтылғандарды қысқаша
қорытындыласақ, символдық интеракционистік теория, зорлау қылмысының басты
себебі ретінде жәбірленушінің өзінің іс-қимылдары деп түсіндіреді.
Бірақ, егер қылмыскер жәбірленушінің әрекетін мүлдем дұрыс түсінбесе,
бұл теория біршама өзгерістерге ұшырайды. Атап айтқанда қылмыскер де
жәбірленуші де бір-бірінің әрекеттерін дұрыс бағаламайды. Әйел ер адаммен
сөйлесуден бас тартса, ал ер адам өз әрекеттерін ары қарай жалғастырмаса,
әйелде еркек туралы жағымды көзқарас қалыптасады. Ал ер адам әйелдің
әңгімелесуден бас тартуын тек әдептілікті сақтау үшін жасалған әрекет деп
бағалайды. Нәтижесінде еркек өзінің зорлауға бағытталған әрекеттерін
жасауға кіріседі, ал бұл кездегі әйелдің қарсылыған тек жалған қарсылық деп
түсініп, өзінің қылмыстық әрекетін соңына дейін жеткізеді.
2. Психоаналитикалық теория. Бұл теорияға сәйкес, зорлау қылмысын
жасаушыларда бала кезінен бастап әйелдерге деген жек көрушілік қалыптасады
немесе олар әйелдердің мәртебесі төмен, ал еркектердің мәртебесі жоғары
отбасыларда тәрбиеленеді. Мұндай отбасыларда тәрбиеленген ер адам өзін
әрқашан әйелдерден жоғары көреді. Олар әйелдердің жағдайы жоғары ортаға
түскенде, өзінің беделін түсіріп алмау үшін зорлау жасауы мүмкін.
3. Құрылымдық мүмкіндіктер теориясы. Бұл теорияның өкілдері (Л.Кларк
және Д.Левис) өз ойларын былай түсіндіреді: ер адамдар әйелдерді белгілі
бір ақыға жыныстық қызмет көрсететін тұлғалар ретінде қарастырады. Яғни
әйелдердің жыныстық қатынастарға түсу мүмкіндіктері – еркектерге қажет
тауар ретінде қарастырылып, оны алу үшін ер адамдар белгілі бір шығынға
ұшырайтын әрекеттер істейді. Мысалы, қымбат сыйлықтар жасайды. Ал егер
еркектің қаржылық мүмкіндіктері болмаса, өзіне тиесілі нәрсені ала алмайды,
сондықтан оны күштеп алуға тырысады, яғни зорлау қылмысын жасайды. Мұндай
теорияға қарсылық білдірушілер, неліктен ақшасы бар адамдар да бұл қылмыс
түрін жасайды деген орынды сұрақ қояды.
4. Жануарлық инстинкт теориясы. Бұл теорияның жақтаушылары ер
адамдардың табиғаты жыртқыш аңға ұқсас деп түсіндіреді. Олар үшін зорлау
әйелдерді қорқытып ұстау құралы болып табылады. Сондай ақ, еркектер басқа
еркектерден өзінің артықшылығын көрсету үшін, олардың меншігі - әйелдерді
тартып алады. Тартып алған меншікке өз билігін (зорлау әрекетін)
жүргізеді.
Жыныстық қылмыстардың алдын алу үшін, ең алдымен осындай қылмыстардың
жиі жасалатын орындары мен уақыттарын анықтап, сол жерлерде және уақыттарда
қоғамдық қауіпсіздікті тиісті түрде қамтамасыз ету қажет. Мұндай қылмыстар
жиі жасалатын орындарға ешкім тұрмайтын, бұзылған немесе құрылысы
аяқталмаған үйлер, қаланың шет аудандары, парктер, жағажайлар жатады. Ал
бұл қылмыс түрі жиі жасалатын уақыт кешкі және түнгі уақыттар. Көп
жағдайларда жыныстық қылмыстар, соның ішінде зорлау қылмысы жылы
мезгілдерде, яғни көктем және жаз айларында жасалады.
Жыныстық қылмыстармен күрестің басты шарты – осындай қылмыстарды
жасауы мүмкін адамдардың жеке басын анықтап алу. Олардың қатарына тек бұрын
жыныстық қылмыстар үшін сотталғандар мен бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылғандар ғана емес, сондай ақ жас балаларға,
жасөспірімдерге күдікті қызығушылық білдіретіндер, қоғамдық орындарда
әйелдерге тиісіп, ескерту алғандар, жәбірленушінің арызы болмағандықтан
қылмыстық іс қозғаудан бас тартылғандар немесе жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық істері қысқартылғандар да жатады. Психикалық
кемшіліктер бар адамдар мен өзге де психикалық науқастар ерекше бақылауда
болуы қажет.
Психикалық аурулармен ауыратын адамдар жасайтын барлық жыныстық
қылмыстардың алдын алуға байланысты жұмыстар осындай тұлғаларды анықтап,
оларға қатысты кешенді шараларды қолданудан тұруы тиіс. Бұларға алдын-
алушылық, жедел-іздестірушілік, өнегелі-психологиялық, медициналық
шараларды жатқызуға болады. Мұндай шаралар жыныстық қылмысты жасауы мүмкін
адамдардың жеке басын, олардың психикалық күйін, тұрмыс-тіршілігін және
мінез-құлқын терең зерттеуге бағытталуы қажет.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша зорлау
құрамының сараланған түрлеріне заңдық талдау
2.1 Зорлаудың объектісі
Қылмыстылықпен қылмыстық-құқықтық күрес, қылмыстық заңнаманың
нормаларын дұрыс қабылдануы білдіреді, яғни, жасалған қылмысты дұрыс
саралануы.
Қылмысты саралау – қылмыстық заңнамамен көзделген әрбір қылмыс
құрамының түсінігін және мазмұнын ашуды талап етеді. Қылмыс құрамы –
“қылмыс белгілерінің қатаң жүйесі”[6]. Осы белгілердің бірінші орнында –
қылмыс объектісі тұр.
Қылмыс объектісінің маңызы – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
тарауларындағы көп қылмыс құрамдары ол бойынша дифференциаланатынынан
тұрады.
Қылмыс объектісінің үлкен маңызы – онымен ұқсас қылмыс құрамдарының
ажыратылуында. А.Б. Куринов айтқандай: “Қолсоғушылықтың жалпы, тектік және
тікелей объектінің дұрыс анықталуы қылмыс саралағанда қажетті бірінші кезең
болып табылады”[7].
Шыныменде, зорлау сияқты, осы құрамда осы қылмыстың тікелей объектісін
орнату маңызды болып табылады. Яғни, жыныстық ер жеткенге толған әйел
адамдарың жыныстық бостандығы сонымен қатар, 16 жасқа дейінгі кәмелетке
толмаған әйел адамдардың дұрыс рухани және физикалық дамуы және жыныстық
тиіспеушілігі.
Қылмыс құрамын оны 3 буынға бөлу жолымен классификациясы – жалпы,
тектік (немесе арнайы, топтық) және тікелей біздің мемлекетіміздің
қылмыстық заңнамасында ғана емес сонымен қатар, КСРО құлауынан кейін
құрылған мемлекеттердің және кейбір шет мемлекеттердің қылмыстық құқығында
бар[8].
Бірақ осындай классификацияны барлық ғылымдар ұстанбайды ол тәжірибеде
Б.С.Никифоров және Е.А. Фроловпен сынға ұшырады. Ол осы үш мүшелі
классификация қатаң ғылыми және әмбебап болып табылмайды деген[9].
Н.И. Коржанский жалпы, тектіук, түрлілік және тікелей объектілер деп,
төрт мүшелері классификацияны ұсынады[10].
Біздің көзқарасымыз бойынша Н.И. Коржанскиймен ұсынылған классификация
қарастырылып жатқан қылмыс құрамына барынша сәйкес келіп түр.
Сондықтан да қарастырылып жатқан қылмыс құрамының объектісі төрт
буындағы классификацияға сәйкес қарастырылады.
Қылмыстық құқықта дәстүр бойынша қылмыс объектісі дегеніміз – ол
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте қылмыс объектісінің мәселесі ең
даулылардың бірі болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде тектік объектіге байланысты көптеген
пікірлер кездеседі.
Осылай П.П. Осипов жыныстық қылмыстардың тектік объектісі деп –
адамдардың жыныстық қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты олардың
арасындағы қарм қатынастар пайда болуының әлеуметтік негіздері деп
санады[11].
Зорлаудың түрлік объектісі “жеке түрдің қылмысы қол сұғатын қоғамдық
қатынастар”[12].
Зорлаудың тікелей объектісі әйелдің жыныстық еркі және бостандығы, ал
қосымша тікелей объектісі әйелдің денсаулығы, ар-намысы болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі тек қана әйел жынысты адамдар болады.
2.2 Зорлаудың объективтік жағы
Қылмыс құрамының тағы бір маңызды элементі - оның объективтік жағы
болып табылады. Қылмыстың объективтік жағы – орын, уақыт және жағдайдың
арнайы жағдайларында өтетін қылмыстық мінез – құлықтың сыртқы актін
білдіреді.[13]
Субъектіні қылмыстық жауаптылыққа тартқаны негіз болып – белгілі бір
әрекет немесе әрекетсіздік болатыны белгілі. Ондай болмаса қылмыс құрамының
объективтік жағы туралы сөз де болмайды.
Барлық жыныстық қылмыстар, соның ішінде зорлау да тек қана әрекетпен
жасалады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 120-шы бабының
диспозициясында зорлау, - әйел мен еркек арасындағы жыныстық қатынас
болады, егер ол:
а) жәбірленушіге күш қолданылып жасалса;
б) жәбірленушіге күшті қолданбақшы болып жасалса;
в) басқа адамдарға күш қолданылып жасалса;
г) басқа адамдарға күшті қолданбақшы болып жасалса;
д) жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жасалса.
Осылай, зорлау – жәбірленушіге немесе басқа адамдарға физикалық немесе
психикалық (қорқыту) күш арқылы жасалатын немесе дәрменсіздік жағдайын
пайдаланып жасалатын әйел мен еркек арасындағы табиғи түрдегі жыныстық
қатынас. Осылай, осы қылмыс құрамының қажетті және жеткілікті белгісі –
жәбірленушімен жыныстық қатынастың күштеп немесе жәбірленушінің
дәрменсіздік жағдайын пайдалану тәсілімен істеу болып табылады. Егер де,
біріншісі де, екіншісі де болса, онда ол жазаға әсер ете алады.
Зорлаудың міндетті белгісі – жыныстық қатынас, яғни әйел мен еркектің
табиғи біріктірілуі болып табылады. Жыныстық актті елестететін және per os
немесе per anum (анальды) жолмен жасалынатын нәсіпқұмарлық әрекеттер зорлау
болып табылмайды. Қазақ КСР-дің 1959 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша
зорлауға жыныстық құмарлықты қанағаттандыру мақсатымен әйелмен жасалынатын
нәсіпқұмарлық сипаттағы басқа да әрекеттер жатты. Қазақстан Республикасының
қолданыстағы Қылмыстық кодексте осындай әрекеттер дербес құрамға бөлінді,
ол ҚР ҚК “Нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану” деп, 121 бапта
көрсетілген.
Жыныстық қатынасқа – еркектің жыныс мүшесінің әйелдің жынысытық
мүшесіне кіргізумен байланысты емес жыныстық қатынастың елестетуін
жатқызуға болмайды. Осындай әрекеттер істің мән-жайларына байланысты
нәсіпқұмарлық сипаттағы әрекеттер немесе басқа да қылмысқа саралануы
мүмкін.
Сот дәрігерлерімен және криминалисттердің өздері арасында жыныстық акт
ұғымын анықтау мәселесі бойынша ұзақ уақыт бойы дау болды. Медициналық[14]
және заң[15] ғалымдардың өкілдерінің бөлігі жыныстық акттің ұғымын кең
түсіндіріп, бұған жыныстық актті де, бұрмалау нысанындағы жыныстық
қажеттілікті қанағаттандыруды қосқан.
Сот дәрігерлердің[16] және криминалистердің[17] басқа бөлігінің
ұстанымы қолданыстағы заңнамаға сәйкес келеді, яғни жыныстық акт бұл руды
жалғастыруға бағытталған және еркектің жыныстық мүшесінің қынапқа енгізумен
бітетін физиологиялық акт. Жыныстық акт – ол біріншіден, жыныстардың
қатынасы. Жыныстық акт – физиологиялық акт ретінде әр түрлі жыныстағы
адамдардың, яғни әйел мен еркектің арасында болады. Басқа нысандағы,
жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған басқа да әрекеттер
жыныстық акт болып табылмайды, оларды тек бұрмалау нысанындағы жыныстық
қажеттілкті қанағаттандыру деп анықтауға болады және солай анықтау
тиіс.[18]
Жыныстық актті кеңінен талқылайтын криминалисттер – жыныстық акт
табиғи және табиғи емес түрде (бұрмалау) мысалы, coitus per os, coitus per
anum нысандарында жасалуы мүмкін деген. Криминалисттердің басқа тобы –
жыныстық акттің түсінігін шектеп түсіндірудің жақтаушылары – жыныстық
акттің бұрмалау нысанындағы түсінікте
Қазақстанның қазіргі қылмыстық заңнамасында жыныстық актті анықтағанда
осындай қайшылықтар жоқ. Жоғарыдағыдан шыға келе, ҚР ҚК-нің 120 бабындағы
жыныстық қатынас мағынасында, тек қана табиғи қатынасты түсінуге болады.
Қылмыстық құқық ғылымында жыныстық қатынас ұғымының дұрыс анықталуы
қорлау және оған ұқсас қылмыстарды (ҚР ҚК-нің 121-бабы) нақты айыру және
зорлаудың түрлі сатыларын айыру үшін қажет.
Зорлаудың объективтік жағы біріншіден, әйелмен оның еркінен тыс,
күштеп жасалынған жыныстық қатынасты жасауында көрініс табады.
Жәбірленушінің қарсылық көрсетуін жеңу және қарсылық білдіру мүмкіндігін
болдырмаудың тәсілі ретіндегі қолданылған физикалық зорлау және қорқыту тек
нәсіпқұмарлық зорлау құрбанына ғана емес, сонымен қатар жәбірленушінің
қауіпсізідігі маңызды болатын адамдарға (бірншіден, оның, туысқандарына
және жақындарына) қолданылады.
Бізбен зерттелген қылмыстық істер құжаттары бойынша – жәбірленушіге
қатысты 18,7% физикалық күш, ал 54,5% психикалық күш болды. Көбінесе осы
күштердің екі түрі де бір уақытта қолданылады.
Кейде қылмыскер жәбірленушіні оңаша жерге кіргізіп, одан кейін
жәбірленушіге қатысты күш қолдану үшін алдауды қолданады. Айтылғанға дәлел
ретінде келесі мысалды келтіруге болады: Ш. мас күйінде болып, кешке жақын
дүкеннен қайтып келе жатқан 13 жасар Л.,-ды кездеседі. Қыздың азық-түлік
болан сумкасын тартып алып, егер қыз онымен барса, сумкасын қайтарып беруге
уәде береді. Жәбірленуші Ш.,-мен барады. Қылмыскер Л.,-ды үйіне әкеліп,
зорлайды.[19]
Физикалық күш – адамға кез келген физикалық ықпал жасау.[20]
Зорлаудағы физикалық күш жәбірленушінің қарсылықты білдіруін басуға
бағытталған әрекеттерден көрініс табады. Мысалы, бостандықты шектеу,
көмекке шақыру мүмкіндгінен жою, жәбірленушіні байлау, одан сыртқы және
ішкі киімін жұлып тастау, қолын ұстап тұру, ауа жолдарын қысу, соққы беру,
және басқа жолмен денсаулыққа түрлі дәрежедегі қиян келтіру. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 ж., “Соттардың зорлағаны үшін
жауапкершілікті реттейтін заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы” №1 қаулының
2 тармағы жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе орта дәрежедегі зиян
келтірілген зорлау немесе жорлауға оқталу түгелдей қамтылады. Осыған
байланысты осындай әрекеттер тек қана ҚР ҚК-нің 120 бабымен сараланады.
Егер де зорлау кезінде жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірілсе
онда осы әрекет қылмыс жиынтылығы бойынша, яғни ҚР ҚК-нің 103 және 120
баптары бойынша саралануы тиіс.
Зорлау барысында жәбірленушіні өлтіру немесе өлтіруді оқталуды ҚР ҚК-
ңін 96-бабының 2-бөлімінің “к” тармақшасымен және 120 бап бойынша саралау
қажет. Зорлау барысындағы жәбірленушінің денсаулығына абайсызда немесе
қастандық жасап ауыр зиян келтіру немесе жәбірленушіні абайсызда өлтіру ҚР
ҚК-нің 120-бабының 3-бөлімінің диспозициясымен саралануы тиіс. Осындай
жағдайда тұлғаға қарсы қылмыстар туралы басқа баптар бойынша қосымша
саралану қажет емес.
Зорлаудағы физикалық күш тек қана механикалық ықпалмен емес, сонымен
қатар химиялық және биологиялық ықпал жасауымен де жүзеге асырылады.[21]
Физикалық күш жәбірленушіге улы және есеңгіретін заттарды беру
нәтижесіндегі сыртқы тіндеріне және ішкі мүшелеріне ықпал жасауы да
жатады.[22]
Улы немесе есеңгіретін (есірткі, алкогольдік заттар) заттарды қолдануы
зорлық-зомбылыққа жатқызу туралы мәселеге байланысты қылмыстық құқық
теориясында басқа да көзқарастар бар. А.А. Пионтковский, В.Д. Меньшагин осы
әрекеттерді зорлық-зомбылық деп санамайды.[23]
Біздің ойымызша, осы мәселе келесіге байланысты, яғни: жәбірленуші осы
көрсетілген заттарды олардың пайдаланудың салдарын біліп пайдаланды ма әлде
олар оның еркінен тыс организмге енгізілді ме сонымен қатар, алдау жолымен.
Мысалы, егер кінәлі көрсетілген затты жәбірленушіге білдіртпей тамағына
қосса, дәрі ретінде берсе немесе басқа да тәсілдерді қолданса немесе күш
қолданып енгізсе (жәбірленушінің еркінен тыс инъекция).
Бірінші жағдайда, егер жәбірленушіні өзі көрсетілген заттарды
қабылдаса және осының нәтижесінде дәрменсіз жағдайда болған жыныстық актті
– күш қолданусыз жасалған зорлау деп санау керек (1993 ж. 23 суәірдегі
“Соттардың зорлағаны үшін жауапкершілікті реттейттін заңнаманы қолдану
тәжірибесі туралы” қаулының 5 тармағын қара).
Екінші жағдайда, зорлықшы күштеп немесе алдау жолымен улы, есеңгіретін
заттарды немесе ұйықтататын заттарды беріп құрбанды дәрменсіз жағдайға
жеткізсе, онда осындай қылықты жәбірленушіге қатысты физикалық күш
қолданылу деп қарастыру керек.
Зорлау барысында қолданылатын күш жәбірленушінің нақты (алдамшы емес)
қарсыласын жеңе алатындай өте қарқынды болу керек. Осыған байланысты нақты
қарсыласуды білдірмеген, сонымен қатар, тек көз көрелікті ғана көрсеткен
немесе оның нәсіпқұмарлық серіктің әрекеттеріне келіспеушілікті білдірмеген
әйелмен жыныстық қатынасты зорлау деп есептеуге болмайды. Мысалы, жыныстық
жақындық туралы ұсыныстан бас тартқан әйелді басында адам қорқытса, бірақ,
содан кейін біріктірілу басында әйел қарсыласуды тоқтатса, ол серікке
жыныстық қатынасқа келіскендігіне сылтау болады.
Кейбір сот дәрігерлері және заңгерлер жыныстық қатынас зорлау болады,
егер жәбірленушінің қарсыласуы жыныстық қатынастың басынан бастап аяғына
дейін немесе жәбірленушінің естен танып қалғанына дейін болса[24].
Қарсыласу түсінігінің осындай түсіндірілуімен келісу өте қиын. Сот
тәжірибесінің анализі көрсеткендей кейбір жағдайларда әйел қарсыласудың
керек еместігін немесе оған күштің одан әрі шараларын қолдануды қорқып
қарсыласуды тоқтатады немесе оны мүлдем көрсетпейді.
Қарсыласуды ақиқатты деп тану үшін, әйел қолсоғушылыққа тойтарыс беру
үшін барлық мүмкіндікті жасаса және жыныстық қатынасқа кірмей қылмыс
субъектісіне анық көрінуі керек.
Зорлаудағы физикалық күш тек қылмыскер жыныстық қатынасқа түсетін
адамға ғана емес, сонымен қатар құрбанға жақын адамдарға да қолданылады.
Осындай жағдайларда физикалық күш қолдану мәні бойынша қылмыс құрбанына
психикалық әсер болып табылады. Сондықтн да, зорлау барысындағы
жәбірленушінің ерігін басу тәсілімен жасалған физикалық күшпен қатар
физикалық күшті қолдану қауіп-қатері, психикалық зорлық-зомбылық қолдану
болып табылады.
Зорлаудағы қауіп-қатер өте байсалды, қауіпті және әрбір емес ал ең
маңызды құндылықтарға және тұлғаның мүдделеріне маңызды қол сұғушылық
нышанын білдіру керек, мысалы, өлтіру, ұру, бетті өзгерту қаупі. Тек қана
осындай қауіп-қатер жәбірленуші адамның әрекеттер бостандығын сал болуын
жасай алатындай қарастырылады. Әйелдің жеке, мүліктік мүдделеріне қауіп-
қатер жолымен жасалған жыныстық қатынасты қауіп-қатер қолдану (психикалық
зорлық-зомбылық) және зорлау ретінде бағалауға болмайды. Мысалы, жұмыстан
босату, қарызын қайтармау, үйлену уәдесінен бас тарту және т.б. Осындай
қауіп-қатерлерді, олардың қолдану нәтижесінде әйел өзінің жыныстық
бостандығын құрбанға сала алатындай осындай қауіп-қатерлдерді өте қауіпті
деуге бола алмайды. Осындай қауіп-қатерлерді қолданумен жасалатын жыныстық
акт зорлау болып табылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 123 бабында көзделген қылмыс
құрамы болады.
Сонымен қатар, зорлау құрамындағы масқаралық қолдануды мысалы,
жәбірленушіге немесе обның жақындарына керек емес мәліметтерді тарату
қаупін қауіп-қатер деп санауға болмайды.
Осыған байланысты, ғалымдар қатары осы мәселе бойынша қарама-қарсы
пікірді ұстанады. Мысалы, Ю.В. Александров зорлау барысында мүлкін жою
немсе жәбірленушіге қажет емес мәліметтерді тарату қауіпі қолдануға болады
деп санайды.[25] Л.А. Андреева осы ұстанымды ұстанып, осындай қауіп-
қатерлерді қолданумен жасалған зорлауды жеке құрамға бөлуді ұсынады.[26]
Осы меселедегі қызықты ұстанымды Ю.К. Сущенко ұстанады, оның айтыуншы
мүлікті жою немесе белгілі бір мәліметтерді тарату қаупін зорлау деп
санайды, егер олар кәмелетке толмағанға қатысты жасласа. Кәмелетке толған
әйелге осындай әрекеттерді қолдану, осы автор зорлау деп санамайды.[27]
Жоғарыда қолданылған қауіп-қатерді (әдебиеттерде осындай қауіп-қатерді
масқаралық сипаттаға қауіп-қатер деп атайды) қолданумен жасалған зорлау
мүмкіндігін А.Н Игнатов[28], Г.Б. Елемисов[29] және басқа да ғалымдар
толығымен теріске шығарады.
Осы қарастырылған мәселеге байланысты Ю.К.Сущенконың екіжақты ұстанымы
ең сай келетіні деп санаймыз.
Үлкен әйелмен немесе кәмелетке толмағанмен масқаралық сипаттағы қауіп-
қатерлерді қолданумен келісіммен жыныстық қатынасқа түсудің қоғамдық
қауіптілігінің сипаты бойынша бірдей етіп қарастыруға болмайды. Себебі,
кәмелетке толмаған қыз өзінің өмірлік тәжірибесінің болмауынан әрбір қауіп-
қатерді соның ішінде қарастырылып жатқан қауіп-қатерді де өзіне және өзінің
жақындарына шыныменен де қауіпті және байсалды деп санайды. Жәбірленушінің
тұлғасына және жасалынған қылмыстың мән-жайларына қарай осындай қауіп-
қатерді қолданумен жасалынған жыныстық қатынасты белгілі жағдайларда зорлау
деп санау керек. Ал үлкен әйелге осындай қауіп-қатер, шын емес және
байсалды емес деп көрілуі мүмкін. Дәл осыған сәйкес, масқаралау жолымен,
жою, бүлдіру немесе мүлікті алу қаупі жолымен жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу
жауаптылық ҚР ҚК-нің 123 бабы бойынша болады.
Біздің ойымызша, қолданыстағы заңнаманың кемшіліктердің бірі болып
көрсетілген әрекеттер кімге – яғни үлкенге ма әлде кәмелетке толмағанға
жасалып жатыр ма дегенге байланысты нәсіпқұрамлық алымсақтықтар үшін
қылмыстық жауаптылықтың дифференциасы жоқтығы болып табылады. Егер
көрсетілген әрекеттер кәмелетке толмаған қатынасына жасалса (мысалы өгей
әкесі өгей қызына тиіссе), онда ол үшін ҚР ҚК-нің 123-бабы бойынша қатаң
жауаптылықты көздеуге болады. Сондықтан ҚК-тің 123-бабының басылымына
масқаралық, жою, бүлдіру немесе мүлікті алу немесе жәбірленуші тұлғаның
материалды немесе басқа тәуелсізідігін қолдану қауіп-қатерлерін қолданып
үлкен тұлғаны жыныстық қатынасқа және басқаға мәжбүрлегендік үшін
жауаптылықты бірінші бөлімінде көздеп, өзгертулер енгізу керек. Сонда
кәмелетке толмағандарға қатысты көрсетілген әрекеттер үшін ҚР ҚК-нің 123
бабының жаңа екінші бөлігі бойынша қатаң жауаптылық болады.
Осылай, зорлаудағы қауіп-қатер өзінің сипаты бойынша нақты, тікелей
және қауіпті болу керек. Егер де қауіп-қатер осы көрсетілген белгілерсіз
болса онда зорлау деп тануға болмайды.
Зорлау мақсатындағы жәбірленушінің қарсыласуына басу тәсілі ретіндегі
қауіп-қатер – жәбірленушінің өзіне немесе оның жақын адамдарына мысалы,
балаларына зорлықшылдың физикалық күш қолданылуын нақты көрсететін
әрекеттер және айтулар. Бірақ заң “басқа адамдар” деген түсінікті тек қана
туысқандар деп шектемейді
Жәбірленушіні жыныстық қатынасқа түсу қарсыласуының мүмкіндіктерін
жеңу мақсатымен басқа тұлғаларға қатысты зорлықты әрекеттерді жасау да
зорлау құрамына жатады.
Зорлаудың объективтік жағына тек жәбірленушіге ғана емес, сонымен
қатар басқа да адамдарға физикалық немесе психикалық күш қолданумен
жыныстық қатынас жатады. Осыған байланысты ҚР ҚК-нің 120 бабының баслымын
жақсы деп санауға болмайды, себеі онда көрсетілген белгі толығымен
құрылмаған. “Басқа тұлғалар” деген түсінік ҚК-тің тек осы нормасына ғана
жатпай, зорлау деп саналатын әрекеттер шеңберін кеңейтіп, тұлғалардың кең
шеңберін қамтиды. Мысалы, ҚК-тің қолданыстағы басылымының 120-бабы бойынша
әйел жыныстық қатынасқа келіспесе кінәлінің жай жүріп жатқан адамды ұру
қаупін егер жәбірленушіге қатысты күш қолданылмаса да зорлау деп санауға
болады.
ҚК-тің қолданыстағы басылымын 120-бабында көрсетілген кемшілікті жою
үшін, оның диспозициясын келесі түрде құруды ұсынамыз:
Зорлау, яғни жәбірленушіге немесе басқа адамдарға, оның жақындарына,
немесе зорлықшылға қарсы тұратын басқа да тұлғаларға күш қолданып немесе
оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып
жыныстық қатынас жасау.
ҚК-тің 120 бабындағы түсікке сәйкес жәбірленушіге жақын тұлғаларға
біріншіден оның жақын туысқандары (ата-аналары, балалары, аға-тәтелері,
сіңлілері, атасы, апасы, немересі), және жәбірленуші жақын деп санайтын
жақын адамдар (басқа туысқандардың достары) жатады. Зорлықшылға қарсы
тұратын басқа да тұлғаларға мысалы, қылмыс жасалуына әсер еткен және
зорлықшыл оған күш қолданған (мысалы, осы адамды басқа жерге қамады,
байлады) адамды жатқызуға болады. Егер осы тұлға байланысты жәбірленушіде
зорлау құтылу мүмкіндігі болса, онда оған күш қолданудан кейін жәбірленуші
жағынан зорлықшылға қарсылық көрсету керек емес болады.
Шет елдер қатарының (Венгрия, ФРГ) заңнама тәжірибесі өте қызықты
болып көрінеді, олардың қылмыстық кодекстерінде белгіленген жасқа толмаған
тұлғалармен жыныстық қатынас барлық жағдайда зорлау болып саналады. Біздің
заңнамамызда да осындай жастық критерий болуы біздің ойымызша, ҚК-тің 120
бабының біркелкілік қолдануыныа көмектесетін еді. Шекті жас деп 14-жас
санайды. Осыған байланысты ҚР ҚК-нің басылымының 120 бабқа ескерту ретінде
келесідей толықтыру жасау керек: “ 14-жасқа толмаған, кәмелетке толмаған
тұлғамен жыныстық қатынас жәбірленушінің дәрменсіздік жағдайын пайдаланып
зорлау деп қарастырылады”. Осындай ереже ескерту түрінде емес, 1979 жылығы
ҚХР ҚК-нің 236-бабында бар.[30]
Жәбірленушінің жастының кішілігіне байланысты оның дәрменсіздік
жағдайын пайдаланып зорлағаны үшін кінәлінің қылмыстық жауапкершілігі, егер
ол қылмысты жасау алдында оның жасы туралы білсе ғана пайда болады.
Жәбірленушінің жыныстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz