Қаржылық бақылаудың функциялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні және қызметтері 5
1.2 Қаржылық бақылаудың әдістері мен сыныптамасы 7
1.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік қаржылық бақылаудың
қалыптасуы 9

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық қауіпсіздік 14
факторлары
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қаржылық бақылау 14
органдарының жұмыс нәтижелерін талдау
2.3 Қазақстан Республикасының қаржылық қауіпсіздігін 17
қамтамасыз етуде мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінің
мәселелері
19
3 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастырудың шетел 24
тәжірибесі
3.2 Қазақстанда қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру жолдары 24
26

ҚОРЫТЫНДЫ
30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
32

Кіріспе

Қаржылық бақылау — қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған
айрықшалық қызмет.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол
басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа
элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға
бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл
функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара
салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп
отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру,
айырбастау, бөлу және түтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан
ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық
қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың
кезінде: бақылаудың айрықша органдарын қүрғанда; оларды білікті мамандармен
толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын реттемелегенде шындыққа айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану
үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық
өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы
экономикалық базистік қатынастарды, яғни өңдірістік қатынастардың бір
бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық
бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау
функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды
бірдей деуге болмайдьу
Бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға
тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану
болып табылады.
Ғылыми нсгізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін
қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады. [1]
Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-
шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық
бақылаудың іштилігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда
пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзгешілігі — оның ақша нысанында жүзеге
асырылатындығында.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының
сақталуы; жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысының құнын бөлу жөне қайта
бөлу үйлесімдерінің оңтайлылығы; бюджетті жасау және оның атқарылуы
(бюджеттік бақылау); шаруашылық жүргізуші субъектілердің, мемлекеттік
мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа заңи тұлғалардың еңбек,
материал және қаржы ресурстарының қаржылық жай-күйі және оларды тиімді
пайдалану. Қаржылық бақылау сонымен бірге салықтық бақылауды да
кіріктіреді.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінің сферасы бақылаудың басқа түрлерімен:
әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық, сатылы бақылаумен жиі тура
келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызметпен тығыз
байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу
қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының
көбінде шаруашылық қызметтің басқа процестері қамтып көрсетіледі.
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық
заңдардың объективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғам қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса,
өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қаржылық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік қаржылық бақылаудың орны және
рөлін анықтау.
Осыған байланысты мынадай міндеттерді алдыма қойдым:
̶ қаржылық бақылаудың экономикалық мәні және қызметтерін талдау;
̶ қаржылық бақылаудың әдістері мен сыныптамасын баяндау;
̶ Қазақстан Республикасында мемлекеттік қаржылық бақылаудың
қалыптасуын зерттеу;
̶ Қазақстан Республикасының қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудегі мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінің қызметін талдау;
̶ Қазақстан Республикасының қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуде мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінің мәселелерін
қарастыру;
̶ Қазақстанда қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру жолдары мен даму
перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық бақылаудың экономикалық мәні және қызметтері

Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару - бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі.— бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны басқарудың
тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті
нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері
пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше
тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және
санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде,
ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық
мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.[2]
Қаржылық бақылаудың функциялары:
1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға
сәйкестігі және мемлекет қаражаттарының тиімділігі);
2) қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға
қаражаттарды жұмылдырудың уақыттылығы мен толымдылығын тексеру;
3) есеп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру. Бақылауды
жүзеге асырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
бақылаудың реттілілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;
бақылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
әрекеттілік, нақтылық, жариялылық — бұларға бақылау жұмысын дұрыс
ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, ұқыпты зерделегенде,
нақты ұсыныстар енгізгенде ғана жету;
бақылаудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылық);
бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Қаржылық тәртіп - бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның
шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқындайды.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен
әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың
деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро немесе макродеңгейде
жүргізіледі.
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау — бұл бүкіл мемлекет ауқымында
қаржыны ұйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылау. Оның міндеттері
мыналар болып табылады:
ақшалай қаражаттардың орталықтандырылаған қорларын қалыптастырып,
тиімді пайдалану процесін қамтамасыз ету;
қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген нысандары мен
әдістерінің объективті қажеттіліктеріне нысандар мен әдістердің сай келуін
бақылау;
қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймақтардың
қаржы ресурстарына деген қажеттілігін оңтайлы түрде және саралай отырып
қанағаттандыру, азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне
деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатында оларды салалар мен
аумақтар бойынша бөлудің алшақтықтарын анықтап, жою және басқалары.
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық түрғыда
олардың атқарылуы туралы есептер бақылаудың предметі болып табылады. Әр
түрлі қаржылық көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің
бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорытылады және
осының негізінде қаржы қатынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар жасалады.
Биліктің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемлекеттік органдары
бұл деңгейде бақылау субъектілері болып келеді.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау — меншіктің барлық нысанындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілер деңгейіндегі бақылау.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
Кәсіпорындардың қаржы саласында қолданылып жүрген заңдардың сақталуын
қамтамасыз ету;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін
орындауының дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету;
қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу;
ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті
дұрыс жүргізуге, есептеме жасауға және басқларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бұл
деңгейде бақылаудың объектісі, ал қаржылық көрсеткіштер (табыс, пайда,
өзіндік құн, аударымдар, салықтар және басқалары) оның предметі болып
табылады. Қаржылық бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оның
жеке мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да
тартылады.

1.2 Қаржылық бақылаудың әдістері мен сыныптамасы

Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен,
оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану
қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметінің нысандарының
ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда
болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері
пайдаланылады:тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің
қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында
дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржы-қаражаттың жай-күйімен
жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық
тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржы-
шаруашылық қызметі туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды
адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық
міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді.
Мысалы, құжаттық тексерісте құжаттарды ыңғайласта тексеру, ақша қаражаттары
мен материалдық құндылықтарды тугендеу, сандық есепке алуды қалпына
келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің
әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өзінің жұмысын жоспарлар
бойынша жүргізді. Жоспарлар тексерулер мен тексерістердің белгіленген
мезгілділігін ескере отырып құрылады. Жоспарларда бақылаудың объектілері,
тексерудің немесе тексерістің тақырыбы, бастау мен аяқтаудың уақыты,
атқарушылардың саны мен олардың құрамы және т.б. белгіленеді. Аудит
органдары өзінің жұмысын келісімшарттар негізінде жүргізеді.
Тексерулердің тікелей предметі табыс, қосылған құнға салынатын салық,
пайдалылық, өзіндік құн, айналыс шығындары, әр түрлі мақсаттар мен қорларға
аударылатын аударымдар сияқты қаржылық (құндық) көрсеткіштер болып
табылады. Бұл көрсеткіштердің жинақталмалы сипаты болады, сондықтан олардың
орындалуын, динамикасын, тенденцияларын бақылау бірлестіктердің,
кәсіпорындардың, мекемелердің, өндірістік, шаруашылық және коммерциялық
қызметінің барлық жақтарын, сондай-ақ қаржы-кредиттің өзара байланыстарының
механизмін қамтиды.
Ақшаны пайдаланумен, ал кей жағдайларда онсыз да (баспа-бас айырбас
мәмілелері, т.б) жасалынатын іс-жүзіндегі барлық операциялар қаржылық
бақылаудың сферасы болып табылады.
Алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен
шолып визуалды тексеру болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер,
анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іс тиым салу және тоқтату туралы жазбаша
немесе ауызша жарлық, бұйрық беруге саяды.
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға
жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс ревизия. Тексеру шоттық
немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Шоттық тексеру — бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салық есеп-
қисаптарының ақиқаттығын тексеру.
Тақырыптық тексеру — бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық -
қаржы жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалақыдан
ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік құнына
жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау — бұл объектінің шаруашылық-қаржы қызметіне баға
беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде
экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге
бақылаудың сыртқы органдары - банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша
немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен учаскесімен танысу
жолымен бір мәселе тақырып бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер
негізінен тақырыптық болып келеді.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі — тексеріс — кейінгі келесі
бақылаудың кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезендегі шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен
учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғүрлым толық қарап шығу.
Тексерісті әр түрлі органдар жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары
бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар — жоғарғы, тергеу органдарының
нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Тексеру объектісі бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі
ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы
және жоспардан тыс, кешенді болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес,
сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақша құжаттары (шоттар, төлем
тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі.
Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны,
материалдық құндылықтарды да тексереді.
Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржы-шаруашылық қызметінің
әйтеуір бір жағына (мысалы, іссапардың шығындарын, әр түрлі нысаналы
шығындар мен шығыстарды тексеру) бағытталады.
Тақырыптық тексерістер бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда,
мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстволарда қаржы-
шаруашылық қызметінің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен
бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-
жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны
талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге
мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу,
кассадағы нақтылық ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлы,
нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және ыңғайласпа
тексерулер.
Әрбір тексеріс пен тексеру мүқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың
сапасы осыған байланысты болады. Бұл үшін қажетті заңдарды, қаулыларды,
жарлықтарды оқып-біліп, зерделейді; бұларға тексеріс пен тексерудің
материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижелерімен танысады;
ақпарат органдарының сын материалдарын, өндірістік қызметтердің
ерекшеліктерін зерделейді және т.б.
Әзірлік жұмысының негізінде тексеріс немесе тексерудің бағдарламасы,
оның негізінде тексеріс пен тексерудің жұмыс жоспары жасалады.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің бүкіл процесі бірнеше кезеңдерден
тұрады: өкілділіктерді көрсету; тексерілетін объектінің жауапты
қызметкерлерімен ұйымдық кеңес өткізу; түгендеуді жүргізу; тексерілетін
объектімен, оның қызметінің технологиясымен жеке өзінің танысуы; шаруашылық
қызметті алдын ала талдау; тікелей құжаттық тексеріс немесе тексеру;
тексеріс немесе тексерудің материалдарын жүйеге келтіру; акт немесе
анықтама жасау; ашылған кемшіліктердің жойылуын тексеру.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған
актінің сапасына байланысты болады. Тексеріс актісі анықтамасы - бұл қаржы-
шаруашылық қызметінде жіберілген бүзушылықтың жай тізбесі емес, бүл
тексерілетін объект жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы
дұрыс түйіндердің жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған
бұзушылықты жою мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі
адамдарға шара қолданылады.[3]

1.3 Қазақстан Республикасында мемлекеттік қаржылық бақылаудың
қалыптасуы

Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны ұтымды ұйымдастырумен,
бақылаудың субъектілерін, олардың құқықтары мен міндеттерін айқын етіп
анықтаумен, қаржылық бақылауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дұрыс
ұйымдастырумен анықталады.
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқарудың
мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан Республикасының
Парламенті, Үкімет, жергілікті өкілетті органдар депутаттардың жиналыстары,
жергілікті әкімшілік органдар. Бақылаудың бұл түрін Республикалық бюджеттің
атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп комитеті де жүргізеді.
Құқықтық мемлекет құрылысының тұжырымдамасын негіздей отырып қаржылық
бақылауды жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе түседі.
Сондықтан бақылаудың субъектісі ретіндегі Қазақстан Республикасы
Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі – парламенттік
депутаттық бақылау бөлектеліп көрсетіледі. Бұл бақылаудың объектісі:
мемлекеттік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез келген шараларды
бекіткен кездегі;
бюджеттегі шығыстардың қабылданған заңдардың мақсаттарына сәйкестігін
тексеру кезіндегі;
бюджеттің жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекеттік шығыстар болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Парламенті мыналарға бақылауды жүзеге асырады:
бюджет ресурстарының түсу көздеріне, оларды үкіметтің де, заңнамалық
органның да үнемді пайдалануына; ақша қаражаттарының ысырапқорлығын кесіп
тастауға;
мемлекеттік меншікті пайдаланудың, мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс
тиімділігіне, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алуға және
жекешелендіруге;
арнаулы қорлар қаражаттарының пайдаланылуына;
әр түрлі партияларды қоса, қоғамдық ұйымдардың ақшалай табыстарының
көздеріне, жарғылық мақсаттарға сәйкес бұл қаражаттарды пайдалануға.
Парламенттің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси,
экономикалық және әлеуметтік жағдайлардағы қарастырылған шығыстардың жалпы
тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс сметаларға
кіріктірілген цифрлардың дұрыстығын белгілі бір тұрғыдан қарай отырып
жүргізіледі. Сонымен бірге парламент ағымдағы бақылауды және Республикалық
бюджет туралы қабылданған заң бойынша қаражаттарды иеленушілердің есебін
тексерген кезде әсіресе кейінгі келесі бақылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл
орайда парламенттік бақылаудың негізгі нысаны алдын ала бақылау болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының Парламентінде екі Палатада - Сенат пен Мәжілісте
арнаулы жұмыс органдары — экономика, қаржы және бюджет жөніндегі комитеттер
бар. Бұл органдар заң – жоба жұмыстарын, палаталардың құзырына қатысты
мәселелерді алдын ала қарау және әзірлеу процесінде қаржы-бюджет қызметінің
сферасында мемлекеттік бюджет қаражаттарының жұмсалуына бақылау жүргізеді.
Қаржы-бюджет мәселелері бойынша сараптамалық бағалаулар мен қорытындыларды
шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға — министрліктерге,
ведомстволарға, сондай-ақ Республика үкіметіне жібереді.
Ел басының жарлықтарының, қаулыларының және өкімдерінің атқарылуын
бақылауды үйымдастыру, аталған актілердің талаптарын лауазымды адамдардың
атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатында Президент аппаратында
жұмыс істейтін ұйымдық- бақылау бөлімі бар. Жалпы Президент аппараты
министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және
мемлекеттік басқарудың басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге
асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою
жөнінде қабылданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін
тиісті тәртіппен орындамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту
жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе
тиісті тәртіппен атқарылмауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды,
себептерді және талаптарды жою жөніндегі ұсыныстарды қарау үшін Үкіметке,
әкімшілік басшыларының, мемлекеттік басқарудың басқа органдарына табыс етіп
отырады. Өзінің функцияларын жүзеге асыруда Аппаратқа тексерілетін
органдардың басшылары мен лауазымды адамдарынан қажетті ақпараттарды алуға
тиісті өкілеттік берілген.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғары органы болып табылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп
комитетінің негізгі міндеттері мен функцияларына мыналар жатады:
республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі заңдар мен басқа
нормативтік актілердің атқарылуына бақылау жасау;
республикалық бюджеттің атқарылуымен байланысты мәселелер бойынша
мемлекет басшысының тапсырмаларын орыңдау;
мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің республикалық бюджеттің
түсімдері мен оның шығыстарын атқару сәйкестігіне, қаржы есептемесі мен
тиімділігін бақылау;
республикалық бюджеттік бағдарламалардьщ орындалуына және мемлекеттің
қажеттіліктерін қаржыландыруға бөлінетін республикалық бюджет қаражатының
пайдаланылу тиімділігін бақылау;
бюджеттік инвестицияларды бақылауды жүзеге асыру;
Қазақстан Республикасының Парламентіне қарауға республикалық бюджеттің
орындалуы туралы есепті тапсыру және т.б.
Қазақстан Республикасының Үкіметіне бақылау сферасында кең
өкілеттіктер берілген. Үкімет республика дамуының индикативтік жоспарын,
экономиканың сфералары мен секторларының, салалардың, аймақтардың даму
бағдарламаларын, инвестициялық қызметтің маңызды бағыттарын жасап, қарау
процесінде алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Көрсетілген іс-қимылдарды
орындау барысында Үкімет олардың жүзеге асырылуының, сондай-ақ ауқымы,
мезгілдігі, атқарушылар бойынша мақсатты қаржыландырудың толымдылығына
ағымдағы бақылау жасайды. Республика Үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы
мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге асырады.
Өздерінің өкілеттігіне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі
атқарушы органдар орындайды, олар негізінен бюджеттерді, олардың атқарылуы
туралы есепті қарау және бекіту процесінде қаржылық бақылауды жүзеге
асырады.
Қаржы министрлігі, оның Қаржылық бақылау комитеті және мемлекеттік
сатып алу комитеті және аумақтық қаржы органдары әлеуметтік-экономикалық
сфераның қаржы саласын тексереді. Олар жоспар, смета және қаржы тәртібінің
сақталуын, кірістерді есептеудің дұрыстығын, толымдылығын және дер
кезділігін, мемлекеттің қаражаттары жұмсалуының заңдылығы мен мақсатқа
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп-қисаптың және есептеменің дұрыстығын
бақылап отырады. Қаржылық бақылау комитетінің маңызды функциясы бірлескен
және шетелдік кәсіпорындарды, экспорт-импорттық операцияларды валюталық
бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бақылауды Қаржы министрлігінің заңи тұлға құқығындағы
Қазынашылық комитеті де орындайды. Қазынашылық органдарының негізгі
міндеттерінің бірі республикалық бюджеттің кассалық атқарылуын ұйымдастыру,
жүзеге асыру және бақылау болып табылады.
Қаржы министрлігінің Салық комитеті, оның аумақтық органдары
есептелген салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің,
өсімдер мен айыппұлдар сомаларының бюджеттерге толық және дер кезінде
түсуіне салықтық тексерулерді жүзеге асырады.
Экономика мен қаржы қызметі сферасында қаржы тәртібін сақтауға
Қазақстан Республикасының зкономикалық және жемқорлық қылмыстылықпен күрес
жөніндегі агенттігі (қаржы полициясы) де қатысады. Ол заңмен белгіленген
өкілеттіктері шегінде жедел-іздестіру қызметін, алдын ала тергеу және
анықтау, әкімшілік іс жүргізу арқылы экономика мен қаржы қызметі сферасында
адам мен азаматтың құқықтарына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне қылмыстық
және құқыққа қайшы өзге де қол сұғушылықтың алдын алуға, оны анықтауға,
жолын кесуге, ашуға және тергеуге бағытталған құқық қорғау қызметін жүзеге
асыратын арнаулы мемлекеттік орган болып табылады.[4]
Агенттік (қаржы полициясы) органдарының негізгі міндеттері мыналар
болып табылады:
1) өкілеттігі шегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің, қоғам мен мемлекеттің заңды құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз ету;
2) салықтарды төлеуден жалтарынуға байланысты қылмыстардың, экономика мен
қаржы саласындағы өзге де қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу,
олтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеу;
3) экономика саласындағы сыбайлас жемқорлық пен қылмысқа қарсы күрес ісінде
мемлекеттік саясатты әзірлеуге және іске асыруға қатысу;
4) Агенттік (қаржы полициясы) органдарының қарауына жатқызылған мәселелер
бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру.
Агенттіктің (қаржы полициясының) аумақтық және мамандандырылған
органдары тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде уәкілетті органның
функцияларын жүзеге асырады.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында экономика жоне
қаржы қызметі сферасындағы қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу,
оларды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеу жөніндегі басшылықты, сондай-ақ
заңдарда көзделген шектерде салааралық үйлестіруді және өзге де арнайы
атқарушылық және рұқсат етушілік функцияларды жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органы уәкілетті орган болып таблады.
Барлық деңгейлердің өкілдікті органдары (маслихаттар, депутаттардың
жиналыстары) қаржылық бақылауды бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есепті қарау және бекіту процесінде жүзеге асырады. Яғни олар бақылауды екі
нысанда—алдын ала және кейінгі нысандарда жүзеге асырады. Ағымдағы бақылау
бар болғанымен олардың қызметінде негізгі болып саналмайды. Бақылаудың
негізгі әдісі тексерулер болып табылады. Бақылаудың объектісі ақша
қаражаттарының жергілікті қорлары болады.
Қаржы органдары жүргізетін бақылау барлық нысанда жүзеге асырылады
және де алдын ала және ағымдағы бақылау оның айрықша нысаны болып табылады.
Бақылаудың негізгі әдістері тексерулер және есептемені шоттық тексеру.
Салалық басқармалардың (бөлімдердің) мамандары тексеріске ревизиялық
бригадалар құрамында тартылады.
Ведомстволық қаржылық бақылауды республика министрліктері,
ведомстволары, жергілікті органдардың басқармалары мен бөлімдері
ведомстволарға қарасты кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге жүргізеді.
Ведомстволық қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылау
нысанында жүзеге асырылады. Бақылаудың негізгі әдістері қаржы жоспарларының
жобаларын қарау, тексерістер мен тексерулер болып табылады. Бақылау
объектісі ақша қаражаттарының орталықтандырылмаған қорлары болады.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ

2.1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық қауіпсіздік факторлары

Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған: басқарудағы
демократизм; қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас); басқарудағы
экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);
басқарудың ғылымилығы; орталықтандырылған, салалық және аумақтық
басқарудағы келісушілік; басқарудағы жауапкершілік; шаруашылық шешімдерінің
сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық
өндірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Қаржыны басқаруға ғылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір
сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен
жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарда, қаржылық болжамдар мен
жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделетін қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың
талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен
бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-
математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін,
басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген
жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын
енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы
жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық
ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және
ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, қаржыны басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау (болжау),
ұйымдастыру, реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақыттылығы негізделген
шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік,
статистикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Қазақстанның шаруашылық практикасында пайдаланылатын термин.
Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады.
Бұл — жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаражаттарының мөлшерін
және оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын)
белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау және т.б.
Ұйымдастыру — басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржыны басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің — қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Қаржылық реттеу — бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы
ресурстарын икемді, шебер жұмсау, белгіленген нәтижеден теріс ауытқулардың
барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған; мұның өзі резервтік
(сақтық) қорлары, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар
есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті
қамтамасыз етуді білдіреді.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен
заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіндегідей басқарудың
объектілері мен субъектілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы
қатынастарының сан алуан түрлері бола алады, басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдық құрылымдар субъектілер болып табылады. Қаржы қатынастарын олардың
сфераларына сәйкес объектілердің екі тобын бөледі: шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы, мемлекеттің қаржысы. Оларға басқарудың мына
субъектілері сәйкес келеді: қаржы службалары (шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бөлімдері), қаржы және салық органдары. Қаржыны басқаруды
жүзеге асыратын барлық ұйымдық құрлымдардың жиынтығы қаржы аппараты деп
аталады.
Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен
службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың
қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отырады.
Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып
жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының — реттеудің, қаржы
рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын
есебін тауып пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық
экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік
жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір
сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.
Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны
басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары
жеткіліксіз пайдаланылды; бюджеттен төленетін субвенциялардан (мақсатты
жәрдем қаржыдан) бас тарту болды және т.б. Осы және басқа себептерге
байланысты қаржының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта құру жаңа
қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа
әдістеріне кешуді талап етті. Бұл әдістер экономикаға қаржының реттеуші
ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге,
әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың
қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың
бастыларына мыналарды жатқызуға болады.
Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.
Қазіргі кезде өкіметтік операциялардың едәуір белігі, биліктің аймақтық
және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі
тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды.
Ең алдымен бұл толып жатқан бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын,
шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға,
шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы
берешекке қызмет ету жөніндегі операцияларға қатысты.
Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.
Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі бұл
проблемаларды ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері
арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті
бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.
Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің
кемшіліктері.
Бұрынғы КСРО-да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қажыландырудың
дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктің пайызсыз кредиттері,
сондай-ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде
бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.

2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қаржылық бақылау
органдарының жұмыс нәтижелерін талдау

Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.