Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократияландыру саясаты

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 321.74:321.01(574) Қолжазба құқығында

СӘРСЕНБАЕВА ЖАНАР ҒАНИҚЫЗЫ

Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократияландыру саясаты

23.00.02 – Саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар

Саяси ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің
теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: саяси ғылымдарының
докторы, профессор
Борбасов С.М.

Ресми оппоненттері: саяси ғылымдарының
докторы Иренов Г.Н.

саяси ғылымдарының
кандидаты Нукенов А.Н.

Жетекші ұйым: Әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің
саясаттану кафедрасы.

Диссертация 2008 жылғы 11 қантарда сағат 1400-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар,
этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси процестер мен технологиялар
мамандығы бойынша саяси ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін
диссертациялар қорғалатын Д. 14.21.03 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Конференц-
зал.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Қазыбек
би көшесі 30.

Автореферат 2007 жылғы 29 қарашада таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, саяси
ғылымдарының докторы Г.Р. Нұрымбетова

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстанда конституциялық реформа
негізінде президенттік-парламенттік демократиялық билікке көшу процесі
зерттелген. Бұған ықпал ететін демократия мен демократияландырудың түрлі
модельдері мен мазмұны анықталған. Қазақстандағы билік тармақтарын одан әрі
демократияландыру ісін жетілдіру жолдары жан-жақты талданып, ұсыныстар
берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
әлеуметтік-экономикалық модернизация мен билік жүйесін демократияландырудың
жаңа кезеңінде тұр. Жаңа Конституциялық реформаға сәйкес билік жүйесін
демократияландыру процесі жүзеге асырылуда және оны жетілдіру мәселелері
жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Конституцияға жаңадан енгізілген өзгерістердің, әсіресе
президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшудің мазмұнын талдау кезек
күттірмейтін қажеттіліктен туындап отыр.
Екіншіден, демократия феномені әр уақытта нақтылы тарихи дәуірге, яғни
оның концепцияларының әлеуметтік-саяси, философиялық эволюциясына
байланысты. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын айқындау
қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау – бірден бір дұрыс жол болып
табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократиялық жолмен
дамыту мәселесі сан-салалы және күрделі. Олардың бәрі бірдей түгел табан
астында жүзеге асырыла бермейтіні белгілі. Ол үшін заңдық және басқа да
негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми зерттеулер мен
талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Қазақстанда демократияландыру процесіне септігін тигізетін
факторлардың (сайлау, БАҚ, оппозиция, азаматтық қоғам) жай-күйін және
азаматтардың демократиялық мінез-құлқын тәрбиелеу жолдарын анықтау қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта демократия мәселесі аз зерттелген
жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Монтескье, Гоббс, Локк, Руссо, Кант
көп енбек сіңіргені белгілі. “Адам құқы декларациясы” (1791) қабылданған
кезден бастап демократия мемлекеттік құрылымның республика түрінде
қабылданды. А.Токвильдің “Америкадағы демократия туралы” атты еңбегінің
үлкен маңызы болды. Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және
саясаткерлер айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон, В.И.Ленин,
К.Каутский, Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1].
Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді
қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап көрсетілген
[2]. Оның тікелей бастамашылығымен Қазақстанды демократияландырудың жаңа
кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту атты баяндамасы бойынша
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сөйтіп президенттік-
парламенттік басқару жүйесіне көшу мәселелері Парламентте шешімін тапты.
Қазақстан Республикасының билік жүйесі мәселелеріне байланысты
С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдинов-
тың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың,
А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың,
А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың,
Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың,
М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, Е.А.Кузнецовтың, А.И.Лұқпановтың,
Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың, Ж.Ж.Молдабековтың,
Д.Н.Назарбаеваның, Б.Нарбаевтың, С.З.Нарматовтың, М.С.Нәрікбаевтың,
К.Ж.Нугманованың, А.Н.Нукеновтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Ә.Нысанбаевтың,
В.Ф.Петрованың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, Г.Сапаргалиевтің,
Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың, Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің,
И.Н.Тасмагамбетовтың, М.Б.Татимовтың [3] және т.б. еңбектерін атауға
болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге жәрдемі
үлкен.
Сонымен қатар демократияландыру процесіне қатысты мына еңбектерді де
атап кеткен жөн. Еуразиялық кеңістіктегі демократиялық реформалардың
тәжірибесі: салыстырмалы үлгілері мен қолданбалы тетіктері атты
халықаралық конференция туралы жинақ жарық көрді. Мұнда негізінен қаралған
мәселелер: евразиялық кеңістіктегі саяси транзит; посткеңестік кеңістіктегі
реформалардың ерекшеліктері; Орталық Азия елдеріндегі реформалар; ҚР-дағы
саяси модернизация және т.б.
С.А.Дьяченконың Проблемы демократической модернизации в Казахстане
атты диссертациясында [4] өтпелі қоғам саяси жүйесінің трансформациялануы,
оның ішінде Қазақстан Парламенттік институтының эволюциясы, орта таптың
қалыптасуы, үкіметтік емес ұйымдардың дамуы, Қазақстан социумының саяси
мәдениеті, партиялар құру және олардың сайлау кампанияларына қатысу
мәселелері зерттелген.
С.А.Сұлтановтың Представительная демократия переходного общества[5]
атты диссертациялық жұмысында өкілетті демократияның қалыптасу эволюциясы,
оның мемлекет пен қоғамдағы орны, оған партиялық жүйенің ықпалы
қарастырылған.
Ж.Е. Ішпекбаевтың Қазақстан қоғамын демократияландыру ауқымындағы
жалпымемлекеттік консенсустың қалыптасу ерекшеліктері атты
диссертациясында жалпымемлекеттік консенсус саясатының теориялық
мәселелері, оның Қазақстан қоғамын демократияландыруға ықпалы
зерттелген[6].
2004 жылы бір топ авторлардың демократия мәселелеріне байланысты
еңбектері [7] жарық көрді. Онда транзитті қоғам жағдайында саяси,
идеологиялық, адамгершілік, экономикалық, демократиялық қайта құру
мәселелері, Қазақстанның тоталитаризм жағдайындағы дағдарысты қиыншылықтар
және тәуелсіздік алудың алғашқы қадамдары, өтпелі кезеңдегі экономиканы
реттеудің теориялық мәселелері зерттелген.
Бірақ, айта кету керек, бұл еңбектерде билік жүйесін демократияландыру
мәселелері жаңа жағдайға байланысты егжей-тегжейлі зерттелді деуге
болмайды.
Демократияландыру комплексті проблема. Оның тармақтары мен жақтарын
жеке бөліп алып ғана зерттеумен шектелу, қаншалықты дұрыс болғанымен,
жеткіліксіз. Сондықтан диссертация тақырыбы кең ауқымда Қазақстан
Республикасының билік жүйесін демократияландыру саясаты деп алынып отыр.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы билік жүйесін
демократияландыру процесі ерекшеліктерін ғылыми зерттеу жолы таңдалды.
Зерттеудің нысаны демократияның ғылыми концепциялары, оның Қазақстан
жағдайындағы ерекшеліктері, мемлекеттік билік тармақтары, құрылымдары және
саяси партиялар мен БАҚ құралдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
– Қазақстан Республикасының билік жүйесін жаңа Конституциялық реформа
негізінде демократияландыру процесін ғылыми – сараптамалық тұрғыда кешенді
түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер
қойылды:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуінің мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
– Тарихтағы демократия концепцияларының және демократияландыру
модельдерінің саяси сипатын, оның Қазақстан үшін мәнін анықтау;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатын
ашып көрсету;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына сараптама жасау;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер
негізіндегі қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық
ерекшеліктерін талдау;
– Атқарушы билік пен сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа
өзгерістерді пайымдау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
– Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландырудағы
жаңалықтарды сараптау;
– Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін
факторлардың жай-күйін, оны жетілдіру жолдарын анықтау;
– Билік жүйесін демократияландыру процесін жетілдіру ісіне байланысты
тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.
Демократия мәселелерін зерттеу үшін тарихи жүйелеу, диалектикалық,
компаративтік, функциональдық әдістемелемік принциптерге сүйендік.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектері, әсіресе халыққа Жолдаулары, Қазақстан-2030 бағдарламасы,
Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды
жедел дамыту басшылыққа алынды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Заңдары мен нормативті-құқықтық актілері пайдаланылды.
Зерттеуде сараптамалық және логикалық талдау әдістері қолданылды.
Сонымен қатар бақылау, анкеталық сұрау салу, құжаттарды талдау әдістері,
қазақстандық саяси партиялар мен қозғалыстардың бағдарламалары
пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстандағы билік жүйесі
салаларын демократияландыру процесі алғаш рет жаңа конституциялық реформа
негізінде кешенді түрде зерттелді. Соның негізінде төмендегідей теориялық
және практикалық ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуінің мәні мен мазмұны ашып көрсетілді;
– Тарихтағы демократия концепциялары мен модельдерінің мазмұны және
олардың қазіргі Қазақстан билік жүйесін демократияландыру ісіне ықпалы
анықталды;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің қазіргі
демократияландыру саясатына ықпалы тұңғыш рет ашып көрсетілді;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына алғы шарт ретінде сараптама жасалды;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына жаңадан енгізілген өзгерістер
негізінде қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық
ерекшеліктері айқындалды;
– Атқарушы және сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа өзгерістер
сараптамаланып, жетілдіру жолдары ашылды;
– Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландыру
жолдары жан-жақты талданды;
– Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін
факторлардың (БАҚ, сайлау, оппозиция және т.б.) жай-күйі мен рөлі
анықталды;
– Билік жүйесін демократияландыруды одан әрі жетілдіру ісіне байланысты
тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізілді.
Диссертацияның ғылыми және тәжірибелік маңызы. Зерттеулердің
нәтижесінде алынған билік жүйесін демократияландыру жөніндегі тұжырымдар
мен ұсыныстар іс жүзінде пайдаланылуы мүмкін. Мемлекеттік органдар
қызметінде демократияның ғылыми мәнін және Қазақстан жағдайындағы
ерекшеліктерін түсінуге жәрдемдеседі.
Жоғарғы оқу орындарында саясаттану және әлеуметтану пәндері бойынша
Қазақстандағы демократиялық процестердің мәні және сипаты тақырыбына
дәрістер, арнаулы курстар өткізуге, ғылыми зерттеулерді жетілдіру ісіне
негіз бола алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар
1. Қазақстанда билік жүйесін демократияландыру жолында 2007 жылы өте
батыл шешімдер қабылданды. Қоғамдағы кейбір саяси күштер тарапынан халықтың
демократияға әлі де болса, мәдени, саяси жағынан дайын еместігі туралы
пікірлер айтылғанына қарамастан, Президент Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық
бағдарламасы жүзеге асырылуда. Ол басқарған мемлекеттік комиссияда
партиялар жұмыс істеп, демократиялық реформалардың бағдарламасы нақтыланды.
Бұдан 15 жыл бұрын ТМД-ның жас мемлекеттері қалыптаса бастаған кезде, оның
кейбіреулері саяси реформалаудан бастаса, Қазақстан экономикаға басымдық
берді. Президент Н.Ә.Назарбаев айтқандай, алдымен экономика, содан соң
саясат деген принцип жүзеге асырылды. Оған халықаралық қауымдастық оң баға
берді деуге болады. Бастысы – Қазақстанның саяси тұрақтылығы сақталынды.
Қазір мемлекет дамуының жаңа кезеңінде саяси реформаларға да басымдық мән
берілді.
2. Қазақстанда демократияландыру жоғарыдан бастау алғанымен, халық
арасында бірнеше жыл бойы талқыланды. Себебі өтпелі кезеңде
демократияландыру жөнінде посткеңестік республикаларда бұрмалаушылықтар
орын алды. Соның салдарынан бюрократиялық тосқауылдар мен жалған демократия
бой көрсетті. Жұмыста осыған байланысты жан-жақты талдаулар берілді.
3. Қазақстанның демократияға жетуі үшін әлі де болса, бірнеше ұрпақ
ауысуы тиіс деген пікірлер де болды. Н.И. Харитонова өзінің
Демократический выбор для России и для Казахстана атты жұмысында:
Главная проблема, очевидно, в том, что в России и Казахстане граждане еще
не готовы к тому, чтобы жить в истинно демократическом обществе, [8] –
дейді. Бұл пікірін ол кеңестік өмірдің салдарынан деп түсіндірмекші болған.
Бірақ осы пікірін жазып отырған 2006 жылы кеңестік өмірдің артта қалғанына
15 жыл өткенін естен шығарған. Сөйтіп, біздіңше айтқанда, өзінің теріс
топшылауын тұжырымдаған.
4. Демократия ұғымы бүкіл әлемде бірдей ме, әлде, қоғамды
демократияландыру процесінде әр елдің өзіндік ерекшелігі бола ма деген
сұрақ туындады. Бұл жөнінде пікір-таластар аз болмады. Міне осындай
жағдайда Президент Н.Ә. Назарбаев демократияландыру жолында Қазақстанның
өзіндік жолын таба білді.
5. Қазақстан Президенттік-Парламенттік Республикаға айналды.
Конституцияда азаматтық қоғамның алғышарты болып табылатын азаматтардың
құқықтары мен еркіндіктері заңдастырылды; баламалы негізде жалпы сайлау
жолымен мемлекеттік билікті ауыстырудың тетігі белгіленді; атқарушы билікке
тепе-тең болатын жаңа екі палаталы Парламент жұмыс істейді; құқықтық-сот
жүйесі реформалануда; өзін-өзі басқару институты қалыптасып келеді;
көппартиялық жүйе және саяси плюрализм қалыптасу және даму үстінде;
тәуелсіз БАҚ қалыптасуда.
6. Қазақстан Республикасының тұңғыш президентіне қанша мерзімге
сайланамын десе де құқығы шектелмейтін болып шешілуі; 2007 жылғы сайлауда
бірпартиялы парламенттің Нұр Отан партиясы мүшелерінен жасақталуы;
Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелері бір топ өкілдерінің Қазақстан
Республикасы Парламентінің депутаты болып сайлануы демократияның бір
белгісі екені және ұлтаралық татулықты қолдау екені дәлелденді.
7. Конституцияға енгізілген демократиялық өзгерістер өте маңызды және
ол халықтың қолдауына ие болды. Бірақ бұл, біздіңше, алдағы кең
демократияландыру бағытындағы алғашқы қадам. Қоғамда әлі де болса
демократияландыру ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық.
Мысалы, шенеуніктердің озбырлығы және қоғамда орын алып жатқан жемқорлық
және т.б. Олай болса демократияландыру процесін әлі де жетілдіре түсетін
тұстар аз емес.
Ең алдымен: а) Парламент құзырын кеңейтіп, атқарушы биліктің құзырын
бұрынғысынан тарылту; б) тәуелсіз және объективті сайлап қойылатын сот
жүйесін енгізу; в) әкімдерді халық сайлап, жергілікті өзін-өзі басқаруды
толық қалыптастыру; г) баспасөз бостандығына демократиялық кепілдік; д)
электронды ақпарат құралдарына шығуға барлық саяси партиялар мен қоғамдық
күштерге теңдей мүмкіндік берілу қажет.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен мақұлдануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен қорытындылары Абай атындағы Алматы мемлекеттік
университетінде өткен Будущее глазами молодежи атты студенттердің ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы, 2000 ж.); Қазақ Мемлекеттік қыздар
педагогика институтында өткен Қазақ қызы: өткені, бүгіні, ертеңі атты
Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2003 ж.); Әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық Университеті мен Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университеттерінің бірігіп өткізген Актуальные проблемы
демократической модернизации Казахстанкого общества атты Республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, желтоқсан 2005 ж.); Абай атындағы
Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде өткен Пути реализации основных
приоритетов продвижения Казахтана в число наиболее конкурентноспособных и
динамично развивающихся государств мира в контексте задач, поставленных
Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым в Послании Народу
Казахстана атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2006
ж.); Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінде өткен Новый этап
социально-экономической и политической модернизации Казахстана: проблемы
реализации атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2006
ж.); Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде өткен Егемен
Қазақстанның дамуы: тәжірибе, үрдістері мен болашағы атты Халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2007 ж.) баяндалып, талқыланды.
Сол сияқты диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен
ұстанымдары Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтында, Абай атындағы
Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің халықаралық қатынастар
факультетінің саясаттану бөлімінің студенттеріне дәріс оқу барысында
баяндалды.
Сонымен бірге диссертациялық зерттеудің негізгі мазмұны мен теориялық
қағидалары бойынша Қазақстан: билік жүйесін демократияландыру саясаты
атты монография және 10 ғылыми мақала жарық көрді. Мысалы, Саясат
журналында 2 рет, Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысында, Әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-нің Хабаршысында және т.б. басылымдарда.
Диссертация Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеттерінің
теориялық және қолданбалы саясаттану кафедрасында 2007 жылы 27 қыркүйекте
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Ғылыми еңбектің мақсаты мен
міндеттеріне және қисынына сай диссертация кіріспеден, екі тараудан, соған
сәйкес жеті тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемін 128 бет компьютермен терілген мәтінді құрайды.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Диссертацияның БИЛІК ЖҮЙЕСІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ атты бірінші тарауының 1.1. тараушасында
демократия концепциясының тарихи эволюциясы зерттелген. Себебі Алғашқы
қауымдық құрылыстан бастап демократия үрдістері тарихи өзгерістерге ұшырап
отырған, оны зерделемей болмайды.
Алғашқы қоғам жағдайында барлық адам тең жағдайда өмір сүрген: өндіргіш
күштері және құралдары қарапайым және оларды жеп-жеңіл әркім дайындап
алған. Бір адам ешқандайда біреуді өзіне қызмет істеуге көндіре алмаған.
Қоғамның барлық мүшелерін, әсіресе, ержеткен еркектерді біріктіретін
халықтық жиналыс болып табылған. Бұл сияқты алғашқы демократия адамзаттың
отырықшылығына, егіншілікпен айналысқанына, қалалардың пайда болуына дейін
сақталған.
Ежелгі грек полисі Афинада халықтың (құлдардан, әйелдерден басқа)
жиналыстарда мемлекеттің (полистің) тағдырын анықтауға мүмкіндіктері
болған, ішкі және сыртқы саясатын белгілей алған. Сөйтіп, басқарудың
демократиялық және ұжымдық түрлері аристократиялық биліктің орнын басқан.
Халық жиналыстарында сөз еркіндігі, заң алдындағы теңдігі, азаматтардың
саяси құқықтары негізделген. Бірақ демократияның антикалық түрлері
жеткілікті дамымаған еді. Платонның пікірінше, монархия да, демократия да
жаман: Билігі шектен тыс монархия жаман, еркіндігі шектен тыс демократия
жаман. Платоннан кейін Аристотель бұл айтылған проблемаларды жаңа қырынан
қарастырып, демократиялық басқару принципінің баламалы жолын ұсынған: 1.
Басқаруды байлар мен кедейлердің тең жағдайда жүргізуі; 2. Қоғамдық қызмет
атқарудың ең төменгі мүліктік шарты; 3. Қызметке сот жолымен
жазаланбағандардан басқаларының бәрін қабылдау; 4. Қызметке толық құқықты
азаматтардың (еріктілер, құл еместер) барлығын қабылдау; 5. Заңның
суверенділігін тану. Демократияның аристотельдік бұл концепциясы жаңа заман
жағдайында сақталынған және ірі саяси ойшылдардың шығармаларында одан әрі
байытылған.
Орта ғасырларда саяси ой-пікір демократияны басқаша түсіндірудің жолын,
яғни монархқа сенім білдірген халық билігін іздестірген. Басқаша айтқанда,
корольдік билікті демократиялық легитимациялауға тырысқан. Бірақ, осындай
жағдайда мынадай пікір-талас орын алған: билікті жүзеге асыру тек ғана
монархтың қызметі ме немесе билік көзі халықта ма? Кейінірек, яғни жаңа
заманда халықтың суверендік заңды билік идеясы жетілдірілген. Ол бойынша
билік халық атынан Парламентке берілуі тиіс делінген. Осыдан келіп өкілетті
демократия идеясы пайда болған. Халық және билік суверенитеті туралы ұғым
қалыптасқан.
Қазіргі кездегі демократиялық жүйелер 18-19 ғасырдағы либералдық
басқарудың тікелей және жан-жақты ықпалынан бастау алады. Тарихи ой-пікірде
либерализм алғаш рет индивидті қоғамнан және мемлекеттен ажыратып,
азаматтық қоғамды қорғаған.
Либералдық идеялардың отаны және олардың жүзеге асқан жері Англия болып
табылады. Орта ғасырлар заманында Европада абсолютизм күшейіп тұрған кезде
ағылшындар монарх билігін шектей алды. Оны жүзеге асырудың басы 1215 жылы
қабылданған Еркіндіктің Ұлы Хартиясы болып табылады. Ол Хартия әлі де
демократиядан алыс еді және монархтың құқын аристократияның пайдасына қарай
бұрып шектеген еді. Дегенмен бұл ретте де жеке адам еркіндігі мен
қауіпсіздігі жарияланған. Онда заңнан тыс бірде-бір еркін адам
тұтқындалмайды, меншігі алынбайды, кемсітілмейді, қуғындалмайды немесе
басқа түрлі жолдармен жазаланбайды делінген [9].
Жаңа заман туғаннан соң демократияның саяси ұйымы туралы нақты мәселе
қойылды және мемлекеттің Республикалық құрылысымен байланысты қарастырылды.

Либерализмнің әкесі саналатын Локктың пікірінше, мемлекет өзіне
белгіленіп берілген шекара шегінен шықпауы керек, өйтпеген күнде халықтың
тарапынан азаматтық бағынбаушылық орын алады. Оның пікірінше адамдар
үкіметің жолсыздық әрекеттеріне қарсы тұратын құқы болуы қажет. Қажет болса
тіпті күш қолдану арқылы оны орнынан кетіре алуы керек. Егер үкімет өз
міндетін атқара алмаған жағдайда, оған халықтың араласуы орынды. Сондықтан
да Локкты либерал ғана емес революционер деп те атаған [10]. Маркс
демократия мен еркіндік мәселесін әрі қарай зерттей отырып, мемлекет
азаматтық қоғамнан жоғары тұрған жағдайда, шын мәніндегі еркіндік болуы
мүмкін еместігін дәлелдейді. Бірақ, ол либералдық демократияның кейбір
элементтерінің прогрессивті екенін теріске шығармайды.
Диссертацияда нақты зерттеулер негізінде либералдық демократияның мына
ерекшеліктері анықталды: халық билік субъектісі ретінде танылады; жеке адам
биліктің бастапқы және басты көзі болып табылады; индивидуальді еркіндік
және индивид құқы мемлекет заңдарынан жоғары қойылады; парламентаризмнің,
биліктің өкілетті органдарының басымдылығы таңылады; мемлекеттің іс-әрекет
құзыры саласы шектелінеді.
Диссертацияда демократияның әр елде өзінің ерекшелігі болатыны
дәйектелді. Мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда сайлау жүйелері әртүрлі. Индияда
одан басқаша. Бірақ, біздіңше, демократияның негізгі принциптерін елемеуге
болмайды.
Бірінші тараудың 1.2. тараушасында Тарихтағы демократиялық үрдістер
және оның Қазақстандағы ерекшеліктері зерттелген. Осы ретте ең алдымен
классикалық либералдық демократия моделінің ерекшеліктері анықталған: билік
субъектісі ретіндегі халық құрамына ерлер кірген; демократия тар саяси,
формальді сипатта болған; мемлекеттің қызметі қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз етумен, азаматтардың қауіпсіздігі мен құқын қорғау қызметімен
шектелген; билік бөлінісіне қол жеткізіліп, мемлекеттің үстінен
азаматтардың қадағалау жүргізуі практикаға енгізіле бастаған; азшылықтың
үстінен қарайтын көпшілік билігін шектеуге, жеке адам еркіндігін қорғауға
қол жеткізілген;
Либералдық демократияның осы және басқа белгілері адам еркіндігіне қол
жеткізуі жолындағы алға басқан үлкен қадам болып табылады. Сонымен қатар
демократияның бұл моделі өзінің классикалық варианты ретінде халық билігі
идеалынан әлі де болса алшақ еді. Олар, біздіңше, мынада: 1.Әлеуметтік-
таптық шектелгендігі; 2. Халық билігінен гөрі бай қалталылардың
бәсекелестігі; 3.Мемлекеттің қоғамды басқарудағы және әлеуметтік
әділеттілікті күшейтудегі рөлі төмендігі; 4. Шектен тыс индивидуальдылық.
Классикалық либералдық демократияның бұл айтылған осалдықтарына қарсы
демократияның ұжымшылдық моделінің пайда болғанын айта кеткен жөн. Оны
социалистік мемлекет елдерінде енгізуге тырысу сәтсіз болды.
Айта кететін жайдың бірі – Ресейдің құрамына кірмей тұрған кездерде
қазақ қоғамының өзіндік демократиясы болған. Ол кездерде адам құқығы –
ұлттық өмір салтының, халықтың қарым-қатынасының, дәстүрінің өзегі болатын.
Отбасындағы, ру арасындағы қалыптасқан дәстүр – барлық Конституция мен
заңдардан бетер қатаң сақталғаны белгілі. Оны Әл-Фарабидің, Жүсіп
Баласағұнның еңбектерінен көруге болады.
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған Қасым, Есім хандар басқару
ісінде халықпен кеңесіп отырған. Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның
ескі жолы деп халық олар жасаған заң, тәртіптерді көпке дейін ұмытпаған.
Тәуке хан Халық кеңесі мен Билер кеңесін тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, рөлін арттырған.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында саяси идеологиялар
ретінде ағартушылық кең өріс алған. Қазақтың ұлы ағартушылары Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев халықты қанаудан құтқару үшін
бай-манаптардың билігін жою немесе тым болмаса олардың саяси үстемдігін
шектеп, бұқара халықтың демократиялық құқығы мен бостандығын кеңейтпек
болды.
Қазақ халқының саяси санасының дамуына XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың
басында пайда болған алғашқы интеллигенттік топ та зор ықпал етті. Олар
Ресейдің отаршыл саясатына қарсы ұлт – азаттық қозғалысын басқарып, қазақ
халқының ұлттық бірлесуін мұрат етті.
Жоғарыда сөз етілген ұлылар арманы бүгінде Президент Н.Ә. Назарбаевтың
бастамашылығымен жүзеге асырылуда, ұлттық демократиялық бағыт алға басуда.
Бұл жолдың демократияның батыстық үлгісінен принципті ерекшеліктері бар.
Бірақ, бұл жерде айта кету керек, батыстық либералдық демократия
конституционализм, билік бөлінісі, индивидуальді еркіндік, адам құқы,
азшылық автономиясы сияқты жағымды негізгі құндылықтармен ерекшеленеді.
Осыған байланысты диссертацияда элиташылдық және авторитарлы демократия
үрдістерінің саяси сипаты қарастырылған. Өйткені бұл мәселе оның қаншалықты
актуальды болуына қарамастан, жеткілікті зерттелмеген. Оны тереңірек түсіну
– қазіргі Қазақстанның билік жүйесін демократияландыруға ықпалын анықтау
үшін қажет. Элиташылдар әдеттегісінше демократияға оңшыл және сыни көзбен
қарайды. Қоғамға тәуелсіз күшті биліктің кәсіби басқару үшін керектігін
дәлелдеп бағады. Сөйтіп, көп ретте авторитарлы элитаны жақтайды. Бірақ,
көптеген батыстың саясаттанушылары элитаризм принциптерін демократия
принциптерімен ұштастыруға тырысады, демократиялық теорияны билік
құрылымына ыңғайлайды [11]. Ол үшін түрлі концепцияларды ойлап табады.
Мысалы, полиархиялық демократия немесе демократиялық элитаризм сияқты
компромистік концепциялар.
Жұмыста Қазақстандағы саяси элитаның демократиялық топтасу процесі
зерттелді. Оның басты кемшілігі, біздіңше, әлі де болса Батысқа бағыт-
бағдар ұстануында. Қазақстандық білім мен ғылым, мәдениет салаларындағы
зиялылар өз күштерін топтастыра алмай келеді. Бұл саладағылардың әлі де
болса руға, жүзге бөліну бытыраңқылығы жалғасуда. Оның үстіне жемқорлық
және басқа да элитааралық мүдделер тартысы, сол сияқты саяси және бизнес-
элита арасындағы қайшылықтар консолидациялық және демократиялық процеске
кедергі келтіруде. Қазір мәселе біздің Республиканың ерекшелігін және
әлемдік тәжірибені еске ала отырып, қоғамды демократияландырудың өзіндік
моделін қалыптастыруда болып отыр. Турасын айтқанда оның моделі Президент
Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауларында айқын ашып көрсетілген. Қазір оны
жүзеге асырудың нақты жолдары шешілуде. Олар келесі тарауда талданады.
1.3 тараушасында Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңде билік жүйесін
демократияландыру саясаты талданған. Өйткені өтпелі кезең кезінде
демократия және демократиялық қайта құрулар ұғымдары бірімен-бірі
шатастырылып, құндылықтары төмен болды. Кейбіреулер үшін демократия заңның
үстемдігі емес, тобырдың озбырлығы болып көрінді. Өтпелі кезең кейбір
саясаткердің ойлағанындай тез және жеңіл түрде жүзеге аспады. Мысалы,
Қазақстан Республикасындағы өтпелі кезең өту процесінің оңай емес
екендігін, күрделі де қиын, едәуір уақыт қажет ететіндігін көрсетіп берді.
Оған, біздіңше, тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтудің тура
және қысқа жолының жоқтығы себеп болды. Бұл күрделіліктер мен қиындықтар
көптеген факторларға байланысты екендігі диссертацияда ашып көрсетілді.
Президент Н.Ә. Назарбаев айтқандай, біз 70 жыл өмір сүрген ескі саяси
және экономикалық жүйелерден түбірлі бас тарттық [12]. Себебі: демократия
болу үшін азаматтардың өз меншігіне құқы және өз көзқарасын білдіре алатын
еркіндігі болуы шарт. Қазақстанда, ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты,
демократиялық реформалардың алғашқы жылдарында бір партияның билікке
монополиясы жойылды, көппартиялылықтың және саяси плюрализмнің негіздері
орнықты.
Диссертациялық жұмыста қазіргі Қазақстандағы демократияландыру ісі
жөнінде біріне-бірі қайшы екі пікірлер талданған. Оның бірі – біздегі
демократия батыс елдеріндегі демократиялық стандарттарға сай келуі міндетті
емес. Екінші пікір бойынша демократияландыру процесін қайткенде де
сәйкестендіру қажет. Бұл айтылғандардың өз себептері бар екені белгілі. Ол
бірсыпыра саяси топтардың мүдделерінен туындайды. Іс жүзінде
демократияландыру ісі оның алғышарттарына да байланысты. Бірақ,
Е.Есенқараев айтқандай, әлі алғышарт жоқ деуге болмайды [13]. Дайындығымыз
жоқ деп демократияландыру процесін, біздіңше, тоқтатуға болмайды, асығып-
аптығу да орынсыз.
Демократияландыру процесінің барысында кемшіліктер жоқ десек қателескен
болар едік. С.М. Борбасовтың пікірінше, Қазақстанда әлі де болса әкімшілік
билік өте ықпалды [14]. Ал А. Ғалидің пікірінше, демократияны енгізу ісі
елде ұлтшылдық бағыттың жандануына тікелей байланысты [15]. Әлі де болса
заң жүзінде нақтылы қол жеткізуге тиісті салаларды атап айтатын болсақ,
олар: еркін пікір білдіре алу (сөз және БАҚ еркіндігі); ассоциациялар
еркіндігі (бірлестіктер еркіндігі) және бейбіт жиналыстар өткізу еркіндігі.
Айта кету керек, 2007 жылдың наурыз айында ЕҚЫҰ өзінің барлық мүшелері үшін
бейбіт жиналыстарды өткізу бостандығын реттейтін ұсыныстар жинағын
жариялады. Ол құжат Бейбіт жиналыстар өткізуде басшылыққа алатын
принциптер деп аталады. Бұл құжатты ЕҚЫҰ-ға мүше 56 ел орындаулары қажет.
Құқықтық жағынан міндетті түрде орындайтын құжат болмағанымен, халықаралық
ұйымға мүше ретінде алынған міндеттемені әр ел өз еріктерімен орындауы
тиіс. Ол үшін әр мемлекет өз заңдарын халықаралық міндеттемелерге сай
етулері қажет.
Жұмыстың екінші тарауы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БИЛІК ЖҮЙЕСІН
ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ деп аталады. Оның 2.1 тараушасында
Республиканың президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшуі
демократияландырудың жаңа тұрпаты екені ашып көрсетіледі.
Демократия дефицит дегендерге жауап ретінде Президент саяси реформаның
жалпыұлттық бағдарламасын жария етті. Сүйтіп билік өз тұсынан қоғамды
демократияландырмайды дейтін пікірді жоққа шығарды. Президент Н.Ә.Назарбаев
2007 жылы 16 мамырда өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысында
Қазақстанның даму жолын, демократияның сүрлеу, соқпақтарын саралап,
Конституцияға енгізілетін өзгерістер туралы баяндап берді. Елбасының
Қазақстан Республикасының Парламенті палаталарының бірлескен отырысында Ата
Заңымызға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі Қазақстанды
демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел
дамыту ұсынысы қолдау тапты.
Конституциялық раформаның басты жаңалықтары не дегенде айтарымыз:
Президенттік басқару нысаны сақтала отырып, мемлекеттік басқару жүйесіндегі
парламентаризм күшейтіледі. Басқаша айтқанда, президенттік-парламенттік
басқару жүйесіне көштік.
Билік жүйесін демократияландыруда қатысты нақты өзгерістер мыналар:
– Президенттік өкілеттік мерзімі жеті жылдан бес жылға қысқартылады.
Бұл талап 2012 жылдан соң өмірге енбекші;
– Парламент депутаттарының жалпы саны 38-ге ұлғайды, 154-ті құрайды.
Атап айтқанда, Мәжіліс депутаттарының саны 30-ға көбейіп, 107-ге, 98
депутат пропорционалды жүйе бойынша сайланып, қалған 9 депутат Қазақстан
халықтарының Ассамблеясында сайланды;
– Сенат депутаттарының саны президенттік квота есебінен 7-ден 15-ке
көбейді;
– Парламент Сенатының қызмет ауқымы кеңеймек. Яғни оған Мәжілістің
уақытша болмайтын кезеңінде (мәселен, өкілеттілігін мерзімінен бұрын
тоқтатқанында) Парламенттің заң шығару міндетін орындау жүктеліп отыр.
Сондай-ақ, Ұлттық банк төрағалығына үміткер таңдауда алдымен Сенаттың
келісімін алу қажет;
– Мәжіліс депутаттарын сайлауда елімізде пропорционалды сайлау жүйесі
енгізілді. Бұл саяси партиялардың рөлі артуына себепші болады;
– Қоғамдық ұйымдарды мемлекеттен қаржыландыруға тыйым салу туралы
конституциялық шектеу алынып тасталды;
– Ата заңға өзгеріс енгізу үшін облыстар мен республикалық маңызы бар
қала тұрғындарының үштен екісінің қолдауын алу қажет;
– Қазақстан өлім жазасына біржола тыйым салған ел атанбақ. Осынау ең
жоғарғы жаза еліміз бойынша өте ауыр қылмыстарға қолданылған-ды. Мораторий
жарияланғандықтан ол соңғы төрт жылда жүзеге асырылмады. Сондықтан мемлекет
басшысы өлім жазасын адам өлтірген лаңкестік ұйымдарға, әскери кезеңдегі
аса ауыр қылмыстарға ғана қолдану қажеттілігін айтып, конституциялық
деңгейде қайта қарау туралы ұсыныс жасады.
Бұл аталған шараларды, Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткеніндей, екі
сатыда жүзеге асыру белгіленіп отыр. Бірінші сатыда, яғни 2006-2008 жылдары
қазіргі жаңарған Конституция негізінде демократияны жүзеге асыру. Екінші
сатысында, яғни 2009-2011 жылдары кең масштабта жүргізілетін демократиялық
реформалар.
Конституцияға енгізілген өзгеріс бойынша Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа
елдің алғашқы президенті ретінде республика басшылығына ешқандай шектеусіз
қатарынан сайлауға түсу құқы берілді. Қабылданған түзетулер бойынша
президенттікке кандидатқа Қазақстанда соңғы 15 жылда тұруы туралы талап
қойылды. Президенттік мерзім шектелуінің алынып тасталған себебі, біздіңше,
Н.Ә. Назарбаевтың алғашқы президент ретіндегі қоғам, мемлекет алдындағы
ерен еңбегіне байланысты.
Диссертацияда Қазақстан Республикасындағы конституциялық реформа
негізіндегі демократияландыру процесі АҚШ-тың, Францияның және басқа
елдердің конституцияларымен салыстырмалы түрде зерттелді.
Жалпы алғанда Қазақстанда экономикалық жағдайдың тұрақталуы және
біржолата нарықтық экономикаға көшу биліктің қатаң президенттік басқару
түрінен президенттік-парламенттік Республикаға көшуге жағдай жасады.
Конституциясын жетілдірген Қазақстан Орталық Азия аймағына саяси
модернизациялаудың үлгісі бола алады.
Қазақстанда бұған дейінгі президенттік басқару түрі өзін ақтады.
Қазақстан алдымен экономикадан бастады. Себебі, әлеуметтік жағдай жасалмаса
кез-келген саяси модернизация келеңсіз жағдайларға алып келген болар еді.
Қазіргі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік стратегиялық саясаты халықтың
билікке сенімін арттырды. Біздің Нарықтық-либералдық жағдайдағы
демократиялық тәртіпке ризасыз ба? деген сауалымызға сұрау салынғандардың
көпшілігі ризамын деп, яғни 69 пайызы, ал жетілдіре түсу қажет деп 27
пайызы жауап берді.
2.2 тарауша Билік тармақтарын конституциялық реформа негізінде
демократияландыру саясаты деп аталады.
Билік жүйесін демократияландырудың басты бір бағыты – демократиялық
парламентаризмді қалыптастыру. Бұған дейін қазақстандық Парламент
тәуелсіздік жылдарында көптеген жұмыстар атқарғанымен, оның құзыры мен
мүмкіндігі тар шеңберде қалып келді. Шындығында тексеру жүргізуге құқы жоқ
парламенттің құны төмен. Енді Парламенттің тексере алатын құқы, ең алдымен
бюджеттің орындалуын бақылау, үкімет мүшелерінің есебін тыңдау және тағы
басқа сол сияқты бақылау функциясы күшейтілді.
Қолға алынған конституциялық реформаның ең маңызды бетбұрысы –
Қазақстанның Президенттік басқару жүйесінен Президенттік – Парламенттік
басқару жүйесіне ауысуы екенін айттық. Бұл демократияландыру саласындағы
сөзсіз үлкен жаңалық. Енді Президенттік басқару мерзімі 7 жылдан 5 жылға
қысқарады. Партиялық фракциялардың жұмысы күшейтіледі. Парламентте Премьер-
министрлікке кімді ұсынатынын фракциялар өз ішінде талқылап, Премьер-
министрдің кандидатурасы фракциялар тарапынан ұсынылатын болады. Орталық
сайлау комиссиясы, Конституциялық Кеңес, Есеп комитеті құрамдарын анықтау
Парламентке беріледі [16]. Бұл және басқа өзгерістер, бізіңше, авторитарлы
демократия белгілерін артқа тастайтын шынайы демократияға қарай жасалған ең
үлкен қадам болып табылады.
Қазақстан жағдайында аз ұлттар өкілдерінің толыққанды өмір сүруіндегі
келеңсіз жағдайларға көңіл бөлінбесе, онда уақыт өте келе олар елдің саяси
және әлеуметтік-экономикалық дамуының айтарлықтай кедергісіне айналауы
мүмкін екені белгілі. Бұған дейін титулды емес халықтар азаматтары билік
құрылымдарында, әсіресе жоғарғы мемлекеттік басқару органдарында ресми
қатыспай келді. Міне осыған байланысты Қазақстан халықтарының
Ассамблеясында Президент Н.Ә. Назарбаев олардың өкілдерін Парламенке
квоталап сайлау идеясын ұсынды. Бұл ретте пікір-таластар болғанымен,
Қазақстан Халқы Ассамблеясы Президент Н.Ә. Назарбаевтың ұсынуымен
Конституциялық статус алды. Біздің Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелерінің
парламентке квотамен сайланғанына көзқарасыңыз қандай? деген сауалымызға
сұрау салынғандардың 59 пайызы оң көзқарасын білдірді. Бұның себебіне
келетін болсақ, Қазақстанда тұрып жатқан әртүрлі этникалық топтардың
өкілдігін қамтамасыз ету. Ассамблея өкілдерінің Парламенттегі қызметі,
біздіңше, Қазақстандағы демократияландыру ісіндегі маңызды қадам болып
табылады. Диаспораларға Парламент депутаттығына квота беру жеңілдігі көп
ұлтты мемлекеттердің тәжірибесінде бар екені рас. Сондықтан Қазақстандағы
бұл шешім төтенше нәрсе болып табылмайды. Бұл, біздіңше, әр ұлт өкілдері өз
ұлтының дамуына үлес қоссын және татулық болсын деген пікірден туған шешім.
Қалай болғанда да, көпэтносты елде бұлай етпесе, біздіңше, нағыз демократия
болуы мүмкін емес. Қазақстанның жағдайы осыны талап етіп отыр.
Зерттеулер нәтижесі бойынша жұмыста Парламент өкілеттілігін одан әрі
кеңейту мәселесі бойынша мынадай ұсыныстар жасалды:
1. Құқық қорғау органдарымен қатар, мемлекеттік емес ұйымдар, үкіметтік
емес ұйымдар, түрліше саяси партиялар және Парламент бірігіп, кей
мәселелерге қоғамдық тергеулер жүргізуге құқық берілгені жөн.
2. Қоғамдық эксперттер Палаталарынсыз-ақ депутаттар тікелей ҮЕҰ
өкілдерімен қарым-қатынас жасауына қол жеткізу.
3. Келешекте унитарлық мемлекет екенімізді, сенаторлар мәслихаттың
Парламенттегі өкілдері ғана екенін, себебі оларды мәслихаттар сайлайтынын
еске алу қажет сияқты.
4. Парламент жанынан ғылыми институт ашу қажет. Олар заң дайындау
ісінде ол депутаттарға едәуір көмек берген болар еді. Өйткені, депутат
жалғыз көмекшісімен заң жобасын жасап шығаруға шамасы келе бермейді. Ал
Парламент жұмысының тиімділігі оның қабылдаған заңдарының сапасы мен
нәтижелілігінде.
Жұмыста Конституциялық реформа негізінде атқарушы билік пен сот ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.