КСРО Жинақ банкі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының банк жүйесі
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Банк қызметерінің нарықтық экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Банктерді ашу және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Банк қызметін ұйымдастыру және банк қызметтері нарығы
2.1 Депозиттік (салымдық) операцияларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және
жүргізу ... ... ... ... ... ... .57
2.4 Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3 Банк операцияларының Қазақстандағы дамуы
3.1 Банк қызметтері нарығындағы банктердің үлесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ...6 5
3.2 Қазақстан Республикасының банк қызметтері нарығының дамуы мен даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..95
Кіріспе
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз
етуде маңызды роль атқарады. Есеп айырысу, салымдар, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Сонымен қатар реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін
сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер
етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк
жүйесінің құралуының бірінші деңгейінің біткенін сипаттады. Бұл деңгейде
банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк
қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін
инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды деңгейі банктердің
тұрақтылығын басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін
пайдалану кезінде ғана болады.
Бәсекелестік банк жүйесінің пайда болуы жауапкершілікті жаңа сапалы
деңгейге қояды. Жаңа құрылымдардың жекелеген банк операциялары зонасында
пайда болуы банктерді өз қызметін басқаруда икемді саясатты ұстануларына
мәжбүрлейді.
Айырбас сферасында банктердің қызмет етуі оның мәнін аша түседі.
Банктерді көбінесе делдалдық сипатта сипаттайды. Бұған біреулерде уақытша
бос тұрған және келесілерге қажет болған ресурстардың ағыны негіз болады.
Ресурстардың бір бөлігін иеленген кредитор сәйкес кепілге қарай оны белгілі
уақыт аралығына белгілі пайыздық ставкамен контрагент-қарыз алушыға бергісі
келеді. Кредитордың мүддесі бұл жерде қарыз алушының мүддесімен сәйкес
келуі керек, бірақ олар бір регионда болулары шарт емес. Ресурстардың жеке
кредиторымен салыстырғанда банкте ресурстар өздерінің алғашқы түрін
өзгертеді. Банк барлық бос қаражаттарды шоғырландыра отырып көптеген қарыз
алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Несиені әр түрлі
мерзімге, әр түрлі пайыздық ставкамен бере алады, ал жеке кредиторда мұндай
мүмкіндік болмайды. Банк бұл жерде екі субъектіге қызмет көрсетеді:
кредитор және қарыз алушы.
Кез келген елдің экономикасының дамуы жинақтардың инвестицияға
тиімді айналуымен тығыз байланысты. Экономиканың республиканың ішкі
жинақтарына бағыттаудың қажеттілігі инвестициялық қаражаттардың
жетіспеушілік мәселесіне және тікелей шетелдік инвестициялардың үлес
салмағының көбеюіне негізделген. Қазақстан, ірі қаржылық қаражаттарға деген
жетіспеушілікті сезіне отырып инвестициялаудың ішкі мүмкіндіктерін біразға
дейін пайдалана алмай келді. Сарапшылардың бағалауы бойынша үй
шаруашылығында бір миллиард долларға дейін ақша қорланған, ал орларды өз
кезегінде экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында нақты секторларға
орналастыруға болады.
Қазақстанның экономикалық жүйесіне тән ерекшелік- банк құрылымдарын
макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізуге пайдалану. Депозитарлық
нарықты құру мен дамытудың банктік саясаты уақытша ақшалайқаражаттарды
тарту мен инвестициялаудың ішкі қайнар көздерін пайдалану. Дамыған банк
жүйелерінде банктер тұрғындардың, ұйымдар мен мекемелердің жинақтарын
тартуда маңызды роль атқарады, аса үлкен ақша массаларын экономиканың дамуы
үшін жұмыс істеуге жұмылдырады. Әлемдік ірі банктердің пассивтерін талдау
тұрғындар мен ұйымдардың жинақтары банктің міндеттемелерінің 70-80%
құрайтынын көрсетті.
Сыртқы қарыздардың қымбаттауы коммерциялық банктерді ресурс базаларын
көтеруге итермеледі. Банк мекемелері арасында еркін ақшалай қаражаттырды
тартуда бәсекелестік пайда болды, депозиттік қызметтердің түрлері пайда
болды, қызмет көрсету сапасы артты.
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бірі
болғандықтан оның дербес банк-несие жүйесі болған жоқ. Қазақстан
территориясында КСРО-ның орталықтанған банк-несие жүйесінің филиалдары мен
бөлімшелері қызмет көрсетті. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы қазан төңкерісіне дейінгі патшалық Ресейдің және КСРО-
ның банк жүйесінің тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдің банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті. Алғашқы
банктер XVIII ғ. екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк түрінде
пайда болып, ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Ресейдің банк жүйесі негізінен
мынадай банк-несие мекемелерінен құрылды:
• Мемлекеттік банк (1860ж. құрылған)
• Қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктері;
• Көп буынды жеке банктер: акционерлік банктер (49 филиалдары бар 44
банк), өзара несиелейтін қоғамдар (83), коммерциялық банктер (32),
несие-жинақтау серіктестіктері (729) және т.с.с.
Бұлардан басқа банктік операциялардың көпшілігін жүргізіп, сонымен
қатар жоғары қауіпті операциялар жүргізу үшін клиенттердің қаражатын
тартумен шұғылданатын банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері
болды [26, 29 б].
1917 ж. қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. Сонымен қатар
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кооперативтік, жеке, мемлекеттік-
капиталистік, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттік және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп
банкі құрылды.
1924 ж. акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттік банкісінің құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын және
халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп 1925 ж. КСРО-да
Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шаруашылық банкі
болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Цекомбанк), Кооперативтік банк
(Всекобанк) және акционерлік, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта Азия)
банктер құрылды. Ұсақ тауарлы өндірістің дамуына байланысты өзара несиелеу
қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтін қоғамдар, жинақ кассалары,
несиелік кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитеті мен Халық комиссариаты Кеңесінің
Несие жүйесін құру принциптері туралы қаулысына сәйкес бүкіл банк жүйесін
тікелей басқару Мемлекеттік банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердің проценттік саясат жүргізудегі дербестік құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да
ажыратылды.
1928 ж. Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен Электр
шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне біріктірілді. Қысқа мерзімді
несиені басқа шаруашылық салаларының бәріне олардың тоқсандық жоспарларына
сай Мемлекеттік банк беруі тиіс болды. Жалпы 1927-1929 жж. банктердің өзіне
тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы
қаржыландырудың жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне
айналды.
1930-1932 жж. несие реформасы
1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасы елдегі банк жүйесінің
дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы еді. Бұл кезде 1929 ж. қабылданған халық
шаруащылығын өркендетудің бірінші бесжылдық жоспары бойынша елді
индустрияландыру және ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мемлекеттік бірыңғай
жоспар бойынша орталықтан қаржыландырылуы қажет еді. Ол үшін ақша қаражатын
қаржы-несие жүйесіне жинақтап, одан соң жоспарлы түрде шаруашылық
салаларына бөліп беру керек. Бұл міндеттерді оған дейін айналым қаражатын
өз бетімен жоспарсыз бөлумен шұғылданған әр түрлі несие мекемелері орындай
алмады. Онымен қоса ірілі-уақты өнеркәсіп орындары біріне-бірі коммерциялық
несие бергенде есеп айырысуды вексель берумен жүргізіп, банк бақылауынан
тыс қалды. Іс жүзінде банктің несие алушымен, яғни тауар сатып алушымен
байланысты болмады. Нәтижесінде шаруашылық орындарының бірін-бірі несиелеуі
(яғни коммерциялық несие) тікелей мемлекеттік жоспарлы басқарумен қайшы
келіп, елдегі несие қатынастарын түбегейлі өзгерту қажеттілігін тудырды.
Несие реформасын жүргізу үшін елде біраз алғы шаралар жүргізілді.
Біріншіден, бұл кезде экономика салаларында біраз жетістіктерге қол
жетті және олардан жеке капитал ығыстырылды. Сөйтіп, 1930 жылы мемлекеттік
сектордың өнеркәсіптегі үлес салмағы 99,1 % - ке, көтерме саудада 97,2% -
ке, ал бөлшек саудада 86,5-ке жетті. Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік және
ұжымдық шаруашылықтар тауарлы астықтың 55% -ін өндірді.
Екіншіден,халық шаруашылығын тікелей мемлекеттік жоспарлы басқару
жүзеге аса бастады. 1928 ж.Халық шаруашылығын өркендетудің бірінші
бесжылдық жоспары дайындалып, олар шаруашылықтың әрбір буынына жеткізілді.
Жоспар кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекеттерін қамтыды.
Үшіншіден,шаруашылықтың негізгі буыны - өнеркәсіп мекемесі шаруашылық
есепке көшірілді.
Төртіншіден,коммерциялық вексельді айналымнан шығарып, оның орнына
есеп айырысуды тек банк арқылы жүргізудің және қысқа мерзімді несиені тек
банктерге жинақтаудың нәтижесінде 1929 жылдың 1 қарашасында халық
шаруашылығына берген қысқа мерзімді несиенің 80% - ке жуығы банктер
үлесіне тиді.
Сонымен, несие реформасын жүргізу үшін алғы шаралар жасалып, 1930
жылдың қаңтарында несие реформасы жүргізіле бастады. Несие реформасының
мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа түрлерін енгізу.
Несие реформасы төрт кезеңде жүргізіліп, негізгі мына мәселелер
шешіледі [26, 32 б]:
• Шаруашылық орындарының бірін-бірі коммерциялық несиелеуін тікелей
банктік несиемен өзгерту;
• Мемлекеттік банктің бағытын нығайтатын есеп жұмысының жаңа түрін –
шаруашылық есепті енгізу;
• Халық шаруашылығын қысқа мерзімді несиелеу процесін Мемлекеттік банкке
шоғырландыру. Өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын ажырату, шаруашылықты несиелеудің
принциптерін бекіту;
• Несие-банк жүйесін қайта құру, яғни Мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімде
несие беретін арнаулы банктердің қызметін ажырату.
Сөйтіп несие реформасының негізгі мақсаты коммерциялық және жанама
банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен алмастыру жүзеге асырылды.
Банктік несие деген несие алушыға, яғни тауар сатып алушы кәсіпорынға
жоғары басқару органының жоспары бойынша тікелей банк беретін несие. Бұл
банктік несиенің коммерциялық несиеден негізгі айырмашылығы.
Дегенмен банктік несиенің бұл артықшылығы несие реформасын жүргізуде
жіберілген қателерге байланысты халық шаруашылығына бірден өзгеріс енгізе
қойған жоқ. Банктің жіберген қателері төмендегілер еді:
• Есептесудегі автоматизм (санасыз, тек бұрын қалыптасқан дағды
бойынша істелетін әрекет): жабдықтаушының банкісі сатып алушыға
жіберілген барлық тауарлар үшін ақшаны дағдылы автоматты түрде
аударса, ал сатып алушының банкісі де дәл солай автоматты түрде оның
шотынан түскен тауарлар құнын шығарып отырады; жіберген жүктің
дұрыстығы және шаруашылық органдардың арасындағы келісімнің
орындалуы бақыланған жоқ;
• Несие берудегі автоматизм (немесе жоспармен несие беру): жоспардың
нақты орындалуын тексермей-ақ, банк шаруашылық мекемелеріне жоспарлы
түрде несие берді; несиенің мөлшері жоспарды орындау үшін қажетті
айналым қаражатының жалпы жетіспеуіне қарай анықталып, оның
пайдалану мақсаты мен қайтарылу мерзімі көрсетілмей-ақ берілді;
• Шаруашылықтардың өзінің және қарызға алған айналым қаражаттарын
ажыратпауы(араластыруы):әрбір шаруашылық мекемесіне банкте бір шот
ашылып, онда өз қаражатының да, банктік несиенің де барлық кірісі
де, шығыны да есептелді, олардың арасындағы ерекшеліктер
көрсетілмеді;
• Банктің несиелеу және есеп айырысу реформасын жүргізуге техникалық
дайынсыздығы: ережелер, нұсқаулар, құжаттардың түрлері алдын-ала
дайын болған жоқ, сондай-ақ банктің төлем жүргізуге қабылдайтын
құжаттары саны жағынан да қарастырылмады. Есеп айырысудың жаңа
тәртібі бойынша аз сомаға толтырылған құжаттардың тасқыны банк өңдей
алмауының нәтижесінде халық шаруашылығындағы есеп айырысу ісі
қиындап кетті.
Несие реформасының келесі кезеңдері осы жіберілген кемшіліктер мен
бұрмалау-шылықтарды жойып, шаруашылық органдарының арасындағы келісім
тәртібін нығайту мен Мемлекеттік банктің ролін күшейтуге арналды.
Сонымен 1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасының қорытындысында
жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк
жүйесі құрылып, Мемлекеттік банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін
және бақылайтын бірыңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің ролі
төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе
қалыптасты.
Банк жүйесі көрсететін қызмет белгілеріне қарай қайта ұйымдасып,
қысқа мерзімді несие беретін жалпы мемлекеттік банк және күрделі қаржымен
қамтамасыз ететін маманданған банктер жүйесі құрылды. Бұндай бір буынды
банк жүйесіне: КСРО Мемлекеттік банкі және күрделі қаржымен несиелейтін
төрт Одақтық маманданған банктер - Өнеркәсіп банкі, Ауыл шаруашылық банкі,
Орталық коммуналдық банк, Сауда банк – кірді. Сонымен бірге орталық банк
жүйесі шетел банктерімен кең корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыратын
Сыртқы сауда банкі және халықтың бос қаржысын тарту, төлемдерін жүргізу мен
мемлекеттің зайымдарын орналастыру арқылы халыққа қызмет көрсететін
бірыңғай жалпы мемлекеттік несие мекемесі, яғни жинақ кассалары қарады.
1959 ж. ұзақ мерзімді несие беретін банк жүйесі қайта қаралды. Ауыл
шаруашылық банкі мен Орталық коммуналды банк таратылып, олардың қызметтері
Мембанкке берілді. Өнеркәсіп банкі мен Сауда банкісінің негізінде күрделі
қаржы беретін Одақтық банк – Құрылыс банкі құрылды. Ол халық шаруашылығының
әр түрлі салаларының (ауыл шаруашылығынан басқа) ұйымдары мен
кәсіпорындарын қаржыландырумен және ұзақ мерзімді несиелеумен шұғылданды.
Осы өзгерістерден кейін 1960 жылдан 1988 жылға дейін КСРО банк жүйесінің
құрамы келесідей болды: Мемлекеттік банк, Мемлекеттік Құрылыс банкі, Сыртқы
сауда банкі және Мембанк құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесі.
1988 жылғы түбегейлі банк реформасы
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша-несие
қаты-настарының маңызын арттыру мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық
Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қаңтарынан бастап банк жүйесін қайта құру
туралы Қаулы қабылдады. Оған дейін бұрынғы КСРО- да және Шығыс Еуропа
социалистік елдеріне банк жүйесінің құрылымы негізінен бірдей болды. Олар:
елдің эмиссиялық, несие беру, есеп айырысу және кассалық орталығы –
Мемлекеттік банк; күрделі құрылысқа қызмет ететін Мемлекеттік банк және
сыртқы сауда-саттыққа қызмет көрсететін Мемлекеттік банк.
Сан жағынан шамалы несие мекемелерінде банк ісін шоғырландыру және
несие беруді, есеп жүргізуді, мемлекеттік валюталық монополияны жоспарлы
ұйымдастыру негізінде банктерді басқаруды орталықтандыру сияқты ерекше
нышандар сол кездегі барлық социалистік елдердің банк жүйесіне тән еді.
Дамыған мемлекеттердің банк жүйесінің әр буыны атқаратын көптеген банктік
қызметтерді бұл елдерде тек Мемлекеттік банк атқарды. Шын мәнінде
Мемлекеттік банк жан-жақты қызмет көрсететін әмбебап несие институты
ретінде болды.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты – банктердің құрылымы мен
ондағы қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе –
басқаруды қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал
монополизмді бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге
беру бірнеше дербес банктердің құрылуына себеп болады. Бастапқыда осы жолды
бұрынғы социалистік елдер – Венгрия, Қытай, Югославия – таңдап алды.
Әлемдік тәжірибеде орталық банкпен қатар көптеген жеке және мемлекеттік
емес несие институттарының (коммерциялық, кооперативтік, арнаулы және
басқа) қызмет істеу үлгісі кең тараған.
Сөйтіп 1988 ж. қаңтарынан бастап КСРО-да банк жүйесін түбегейлі
өзгеретін реформа жүргізіле бастады. Оның алғашқы кезеңінде елдегі
Мемлекеттік банк пен Құрылыс банкінің негізінде Мемлекеттік банкпен қатар 5
салалық мемлекеттік маманданған банктер құрыла бастады. Олар:
• КСРО Мемлекеттік банкі, оның міндеті – банктердің банкісі ретінде
елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен
ұйымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның
клиенті – маманданған мемлекеттік банктер;
• КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, Оның міндеті - өндіріс, құрылыс,
транспорт, байланыс саларындағы негізгі жұмыстарды несиелеу, күрделі
тшығындарды қаржыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу
жұмыстарын жүргізу;
• КСРО Аграрлы-өнеркәсіп банкі; Оның міндеті – аграрлы-өнеркәсіптік
кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету;
• КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй шаруашылығы мен
әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды;
• КСРО Жинақ банкі – ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы
құрылған, оның негізгі міндеті – халыққа қызмет көрсету;
• КСРО Сыртқы экономикалық банкі – ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің
негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті – экспорт-импорт
операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы
экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ-
валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын
тиімді пайдалану, халықаралық валюта және несие нарығында операция
жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету.
Бұл маманданған салалық банктердің құрылымы әкімшілік-территориялық
принциппен ұйымдастырылған. Олардың әрқайсысының (КСРО Сыртқы экономикалық
банкісінен басқа) республикалық банкі (Алматыда, 5 банк) және облыс
орталықтарында сол банктердің облыстық басқармалары құрылды. Аудан
орталықтарында және қалаларда олардың дамуының негізгі бағытына байланысты
кейбір салалық банктердің бөлімшелері құрылып, маманданған банк өз
клиенттерімен қатар сол аудандағы немесе қаладағы басқа салалық банктердің
клиенттеріне де қызмет көрсетті. Сонда банктердің мамандануы тек облыстық
басқарма деңгейінде жүріп, несие-банк жүйесінің төменгі сатысын өзгерткен
жоқ. Бұл әрине банк реформасындағы негізгі минус еді.
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз,
көп сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Осы
айтылғандар төменгі, яғни аудандық, қалалық банк мекемелерінің несие және
есеп жұмыстарының бұрынғыдан бірнеше есе көбеюіне әкеп соқтырды. Банк
жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғары деңгейдегі әрбір
маманданған салалық банктерге (облыстық басқармаларға және республикалық
кеңселерге) өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын
жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. Оны мына бір мысал
дәлелдейді, 1987 ж. (реформаның алдындағы жыл) Мемлекеттік банк бойынша
негізгі экономикалық жоспар 82 баптан құрылса, ал 1988 ж. яғни реформадан
кейінгі бір жылда Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй және әлеуметтік банкі,
Мемлекеттік банк бойынша дәл сол көрсеткіш 112 баптан құрылды. Ал осы
көрсеткіштердің бәрін банк бөлімшелері қызметкерлері орындап, ол жөнінде үш
салалық банктердің жоғары сатыларына есеп беріп отырды.
Банк жүйесін қайта құрудан кейін маманданған банктер арасында әр
түрлі қайшылықтар туындады. Сонымен қатар жаңа банк жүйесі клиенттер мен
банктер арасындағы қарым-қатынастарға да кері әсерін тигізді. Мысалы,
реформаға дейін банк бөлімшесін клиенттердің бәріне бірдей қызмет
көрсетілсе, ал реформадан кейін қызмет көрсететін банктің мамандануына
қарай клиент біздікі немесе басқанікі болып бөлінді. Әрине бұндай
қолайсыз жағдайлар несие-есеп механизмінің қоғамдық өндірістің тиімділігін
төмендетуіне себеп болды. Бірдеңгейлік жүйеде банктердің көп болуы, олардың
қызметтерінің араласуы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың себептерін одан
әрі шиеленістірді.
Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері – банк ісінің мазмұнын,
әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк
шығармашылығымен (банкотворчество) айналысу болды деп мәлімдеді кейбір
сарапшылар. Сондай-ақ олардың ойынша банктер өз қызметін нашарлатып алды,
банк жүйесін қайта құру жаңа экономикалық үлгі құруға ешқандай әсер етпеді.
Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі
– оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай
дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Экономиканы
басқаруды негізінен қайта құру тек 1987 ж. басталған болатын. Елде банк
реформасының басталу кезінде жалпы экономикалық реформадағы банктің ролін
түсіну қалыптаспаған еді. Экономикалық даму мәселелері мемлекет пен
экономика субъектілерінің қаржылық жағдайын нашарлатты. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, несиені бюджет қажетіне қолдану, тауар айналымы мен
халыққа көрсетілетін қызметтердің даму қарқынымен салыстырғанда ақша
массасының даму қарқынының асып түсіну экономикадағы инфляциялық
тенденцияны күшейтті.
Банк реформасының келесі кезеңі осы қателіктер мен кемшіліктерді
жоюға арналды. 1988 ж. Кооперациялар (серіктестіктер) туралы заң
қабылдап, соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын
кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайлар өз алдына банктік шу
туғызып, көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған
мынадай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43
коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін – 224, ал 19991 ж. аяғында
олардың саны 1357-ге жеткен. Дегенмен осы банктердің негізгі бөлігін тек
пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін ашылған біркүндік банктер құраған.
Кейін олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған,
бірақ өз міндеттемелерін орындаған жаңа банктер ашылды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң – Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы
Заң бекітілді. Заңдарда банк ашу жағдайы, оларды бақылау әдістері
белгіленді. Осы Заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландырылу
негізінде коммерциялық банктерге айнала бастады.
1.2 Банк қызметерінің нарықтық экономикадағы ролі
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүреді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланыста
болады. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы
кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдарының капиталдарын,
халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа бос
ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың пайдалануына береді,
ақшалай есеп айрылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысында тікелей ықпал етеді (сызба 1).
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауаданаралық үлестіру механизмін қамтамасыз ету арқылы саңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып
табылады. Өз қызметінің үрдісіне, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа
талаптар мен міндеттамалерді жасады. Клиенттедің салымдарын қабылдау арқылы
банк депозит деген міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қояды.
Сызба 1 - Қаржылық-несиелік институттардың қаржылық делдалдар
ретіндегі ролі
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық
делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты
қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын аыстыруы, қаржылық
ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несеиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдарының дамуына маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына кіреді. Несеилік жүйе
ертегідей күшке ие бола отырып, нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы мүмкін. К.Маркс келесіде Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түіні екені ескеріледі.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамаыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы үрдісіне және банк ісін ұйымдастыруда жалпы
принциптерді сақтауда көрініс табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның мэкономикалық
қатынастары ең алдымен мүдде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде
өндірістің мақсаты, яғни қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелрді
пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға
қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер
басқарудың экономикалық әдістері, мәселен, несеилеу арқылы, экономиканың әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттары қажеттіліктерін әр түрлі несеиелермен
немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет
етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз
қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айрысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін өсім, несеині өз уақытнда
қайтармағыаны үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерсволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершіліктерінің ең алдымен олар қызмет
көрсететін меншік түріне, ведомствоық тәуелділігіне байланысты емес,
шаруашылық органдардың (яғни, өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық
қызметтерінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасындағы өздеріне
әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа
жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін
операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несеилік сипатта жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттердің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік неселерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шару иесінің жұмысының нашар екендігінің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. сипаттайды. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторлары туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала
көруге мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге,
оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік
бееді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз
байланысты болады. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларғы ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларын шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындарының қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын еттейді және сол арқылы
ұдайы өндірістік үрдіске әсер етеді. қазақстанның нарықтық экономикаға
көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек алуда,
меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықтары
санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші (арендатор) және жеке еңбек
қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі-бір класқа ие коменрсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілік-әміршылык әдістердің орнын - экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсіздендірудеге ролі айрықша. Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты
- несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін
жетілдіру, есеп айырысуды техдету және төлем тәртібін сақтау болып
табылдаы. Қазақстан Республикасында 1993 жылы 15 қараша айынан бастап
өзіміздің ұлттық валютамыз - төл теңгеміз енгізілді.бірақ инфляция
тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 пайызға жетті. Ұлттық банк
пен үкіметтің монетарлық шаралары қабылданудың нәтижесінде шілде айында
инфляция төмендеді, ал 1994 жылы тамызда 13,5%-ға қыркүйекте - 10,9 %-ға
тең болды.
Инфляцияны төмендетудің нәтижесі қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің
300 ден 250%-ға дейін төмендеуі мен несиелік ресурстар аукционындағы %-дық
мөлшерлеменің 460-тан 280%-ға төмендеуі, яғни несие үшін төлем - сұраныс
пен ұсыныс негізінде анықталатын нарыққа айналды. Теңгенің ресми және
бейресми валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы қалыптасты.
Аукциондарда қысқа мерзімді қазыналық вексельдердің сату көлемі жоғарылады.
Инфляция төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директиті
несеиелерді беруден бас тартуын атауға болады және олар тек
агроөнеркәсіптік несие үшін ғана сақталады. Несеиелік ресурстар аукционда
сатылады.
Ұлттық банк үкіметтің шығындарына сәйкес несиелер беруді максималды
төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық валютаның тұрақтануы мен
инфляцияның төмендеуі бойынша жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі маңызды.
Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен, олар қызмет
көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Осы орайда банктік
реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісінен бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі мақсатының бірі -
экономиканың жеке секторын құру және кәсіпорынды жекешелендіруде демеушілік
көрсету болып табылады. Бұдан келіп шығатыны- банктік реформа мемлекуеттік
меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы керек. Өйтпесе олар шығынды
несеиелерден арыла алмайды, бұл қазіргі кезде көптеген мемлдекеттік
кәсіпорындардың несие портфелі сапасының төмендігіне қатысты.
Банктік реформа кәсіпорындарды жекешелендіруді қайта құруға және көп
шығын шығаратын кәсіпорындарды тарату немесе қайта құруда өз үлесін алуы
керек. Бұл шығынды және төлем қабілетсіз кәсіпорындарды несиелеуді
шектеумен қатар өміршең кәсіпорындарды несеиелеу мүмкіндігін кеңейтеді. Көп
шығынды кәсіпорындардың өміршең кәсіпорындардан бөлініп және олардың
жаңадан құрылған даму банкісіне берілуі арқылы қызмет көрсетуі, қалған
банктердегі нашар, әрекетсіз несеиелердің шоғырландыруын болдырмауы тиіс.
1.3 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990
ж.желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылданған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес Республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды: жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – ҚазКСР-ның
Мемлекеттік банкі және (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық банктер
жүйесі.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан территориясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген. Оның
айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша-несие
қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын жүргізуге,
республика территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретін құқығы
бар.
Мемлекеттік банк осы Заң бойынша қызмет атқарып, ҚазКСР-ның Жоғары
кеңесіне есеп береді, жер-жерлерде өз мекемелерін ашуға құқығы бар.
Мемлекеттік банктің басқару органы – оның Басқармасы. Басқарманың төрағасын
Республиканың Жоғары кеңесі 6 жыл мерзімге бекітеді. Банктің құрылымы мен
міндеттері оның Жарғысында белгіленеді.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-
есеп жұмыстарын жүргізу үшін республика территориясында коммерциялық
банктер мен басқа несие мекемелері ұйымдастырылады. Коммерциялық банктер өз
жұмысында осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттік банкісінің нұсқаулары мен
ережелерін басшылыққа алады. Клиенттермен шарттасып қызмет көрсетеді.
Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері мемлекеттік, ұжымдық, жеке
және аралас(шетел капиталы қосылған) меншікте болуы мүмкін. Қазақстан
заңдарына сай Мемлекеттік банк деп (Орталық - Ұлттық банктен басқа)
капиталы толығынан үкімет иелігінде, немесе акционерлік капиталдың басым
бөлігі мемлекеттік құрылтайшылардың (мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың) акциясы болғанда есептеледі.
Коммерциялық банктер өздерінің акционерлер жиналысында қабылданған
Жарғысы бойынша қызмет істейді. Сонымен бірге республика территориясында
шетел мекемелерімен бірігіп құрылған коммерциялық банктер қызмет істеуі
мүмкін. Егер банктің жарғылық капиталын қалыптастырғанда өзіміздің
мемлекеттік емес құрылым, немесе шетел мемлекеттік, ия болмаса мемлекеттік
емес құрылымдары қатынасса, онда аралас банктің түрлері деп есептеледі.
Аралас банктер мынандай варианттарда құрылуы мүмкін: мемлекеттік-жеке,
мемлекеттік-кооперативтік, жеке-кооперативтік. Қосылып құрылған банктермен
олардың филиалдарының қызметі Қазақстан заңдарымен реттеледі делінген
Заңда.
Сөйтіп тәуелсіз Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы
мен даму жолдарын 1-кестеде өрнектелгендей шартты түрде бірнеше кезеңге
бөлуге болады.
Бірнеше кезең, 1917 ж. мен 1930 ж. аралығы – патшалық Ресейден
қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі
банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930 ж. мен 1987 ж. аралығы – елде КСРО Мемлекеттік
банкі әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативтік актілер
шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған
банктер экономиканың әр түрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге
1990 ж. басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы.
Қазіргі уақытта экономикасы нарықтық типпен дамыған мемлекеттердің
барлығында дерлік екі деңгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі
өрістеуде. Оның бірінші деңгейінде эмиссиялық, қадағалау, нұсқау ереже
шығару, рұқсат ету және сол сияқты басқа қызметтерге қызмет көрсететін
коммерциялық банктер орналасқан. Бұл елдердің тәжірибесі дәлелдегеніндей
олардың банк жүйесі ақша айналымын ұйымдастыратын орталық банкпен, ал
кәсіпорындарды, ұйымдарды және халықты несиелейтін коммерциялық банктерден
құрылған.
Банктерді эмиссиялық және іскерлік (коммерциялық) деп бөлу Қазақстан
мемлекетінің жаңа экономикалық механизмін құруға септігін тигізуде.
Кесте 1- Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі1930-1987 жж. 1988-1990 жж. 1991 жылдан бастап
банк жүйесі (одақтық бір (одақтық бір (дербес екі
деңгейлі банк деңгейлі деңгейлі банк
жүйесі) маманданған жүйесі)
банктер жүйесі)
Ресей Мемлекеттік 1.КСРО Мем-банкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен
банкі және (оның ішінде КСРО қайта ұйымдастыру:Қазақстанда өзінің
көптеген Мемлекеттік еңбек КСРО Мембанкі жәнебанк жүйесінің
несие-банк жинақ кассалар Маман-данған құрылуы. Екі
мекемелері жүйесі). банктер: КСРО деңгейлі банк
2.КСРО Өнеркәсіп құрылыс жүйесі – Ұлттық
Мемле-кеттік банкі. банк және
құрылыс банкі. КСРО коммерциялық
3. КСРО Агро-өнеркәсіп банктер.
Сыртқы-сауда банкі.
банкі. КСРО Тұрғын
үй-әлеуметтік
банкі.
КСРО Жинақ банкі.
КСРО Сыртқы-эконом
банкі.
2.Жаңадан
кооперативтік және
коммер-циялық
банк-тердің құрыла
бастауы.
Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
Қазақстан Республикасының Орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан
соң КСРО Мембанкінің Республикалық Кеңсесінің негізінде 1990 жылдың
желтоқсанында алғашқыда Қазақстанның Мемлекеттік банкі ретінде құрылып, ал
1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталады. Ол
республикадағы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк, өз
қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заң күші бар Жарлығы
бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен
қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын
және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа
алады.
Ұлттық банк – заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде
жүргізеді. Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден
босатылады. Ол республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерде
өзінің басқармасын және басқа да бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын
үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің
міндеттемелері бойынша жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі бір
жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша
жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және тқарушы органдарының Ұлттық банк пен
оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы
жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде
өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік
операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, банктік емес қаржы
мекемелерінің міндетті түрде орындалуы үшін нормативтік актілер шығарады.
Ол нормативтік актілер Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы, Вестник
Национального Банка Казахстана атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын
ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
• Ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• Несие берушілер мен салымшылардың, сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-
сату және айырбастау операцияларын жүргізетін банктік және басқа
ұйымдардың мүддесін қорғау және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және
олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын
жүргізеді.
Ұлттық банктің міндеті оның атқаратын қызметтері арқылы орындалады:
Біріншіден, Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие
саясатын жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы ақша массасының көлемін
реттеумен және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады.
Егер ақша-несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі
болмаған жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк
операциялары бойынша проценттік мөлшері өзгертуге құқығы бар. Сондай-ақ
алты айға дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы
вексельдерді, чектерді сатып алып және қайта сатады.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды,
дисконттық және өтеу мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды
сатып алу және сатумен шұғылданады. Ұлттық банкте сақталатын міндетті
резервтік нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының
түрлерін анықтайды.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және
монетаны (теңге мен тиынды) эмиссиялау. Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың
құрылымын, теңге мен тиындардың пішінін (дизайн), олардың қажет мөлшерін
анықтап, дайындығын қамтамасыз етеді.
Ұлттық банктің қолма-қол ақша қаражатын шығаратын, теңге мен тиынның
қолма-қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсіруді
ұйымдастыратын айрықша құқығы бар. Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін
айналымнан шығарып, оларды жаңасымен айырбастап, тозығы жеткендерін жоюға
шұғылданады.
Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк
республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып, бірінші класты
(жоғары өтімді, қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен
қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді. Ұлттық банк – екінші
деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші. Несиені ұлттық
валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген, ия
болмаса қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгілеген
тәртіппен және мерзімге береді. Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу
формалары мен тәртібін анықтап, қазақстандық теңгемен жүргізілетін
банкаралық есептесудегі өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз
ететін төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.
Төртіншіден, үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және
агенті қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және
сыртқы қарызын өтеуге қатысады. Қаржы министрлігімен келісілген шарт
негізінде мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастырып, олардың депозиторлық
ісін жүзеге асырады.
Бесіншіден, банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін
Қазақстан территориясында, сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың
филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия
береді. Барлық банктер, банк емес қаржы мекемелері және олардың клиенттері
міндетті түрде орындауы үшін банк ісі, есептеу, есептесу, валюта
операцияларын жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып,
олардың орындалуын қадағалайды.
Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың, бухгалтерлік, банктік және
басқа есептің мерзімін, формасын, тізімін, тәртібін және әдісін бекітіп,
сондай-ақ олардың орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының
қызметін жергілікті жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шақырып бақылайды.
Ұлттық банк өзінің бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін
және басқа құжаттарын тексереді.
Алтыншыдан, валюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны
атқару үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздардың айналым аясын және тәртібін белгілеп, шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер
деңгейіне шектеу қояды.
Резиденттер үшін шетел валютасын және шетел валютасындағы бағалы
қағаздары Қазақстанға аудару, әкелу, әкету және салып жіберу тәртібін
белгілеп, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттерінің республикадан
тыс шетел валютасында шот ашуының мақсатын, тәртібін және жағдайын анықтап,
шот ашуға рұқсат береді.
Ұлттық валютаның шетел валютасымен салыстырып, курсын реттейді.
Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен валюта-қаржылық және
несие-есеп қатынастарын жетілдіреді. Шетелден алынған банктік несиенің
есебін жүргізеді.
Жетіншіден, елдің алтын валюта қорларын басқару қызметі. Оны атқару
үшін Ұлттық банк мемлекеттің алтын валюта қорларын қалыптастырып, олармен
операция жүргізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің Бағалы металдарға
және асыл тастарға байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы Заң
күші бар Жарлығына сай бағалы металдардың алғашқы саудасына бірінші сатып
алушы құқымен қатынасып, қазақстандық және басқа өндірушілерден (сатып
алушылардан) Ұлттық банктің алтын валюта қорын толтыру үшін бағалы
металдарды сатып алады. Оларды сақтауға қабылдап, одан әрі сақталуын
қамтамасыз етіп, қажет жағдайда заңға сәйкес сатады.
Президенттің немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша Ұлттық банктің
қоймасында сақтау үшін үкіметтік (бюджеттік) резервке алынған құндылықтарды
қабылдайды. Алтын және басқа да бағалы металл құймаларын, монеталарды,
өңдеген және өңделмеген табиғи асыл тастарды ішкі және сыртқы нарықта сатып
алу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасының банк жүйесі
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Банк қызметерінің нарықтық экономикадағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Банктерді ашу және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Банк қызметін ұйымдастыру және банк қызметтері нарығы
2.1 Депозиттік (салымдық) операцияларды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және
жүргізу ... ... ... ... ... ... .57
2.4 Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3 Банк операцияларының Қазақстандағы дамуы
3.1 Банк қызметтері нарығындағы банктердің үлесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ...6 5
3.2 Қазақстан Республикасының банк қызметтері нарығының дамуы мен даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..95
Кіріспе
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз
етуде маңызды роль атқарады. Есеп айырысу, салымдар, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Сонымен қатар реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін
сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Банктердің тұрақтылығы елдің экономикасының тиімділігіне маңызды әсер
етеді. Көптеген банктердің өтімділік пен банкроттық күйзелісі нарықтық банк
жүйесінің құралуының бірінші деңгейінің біткенін сипаттады. Бұл деңгейде
банктік қызмет сферасында бәсекелестік орта пайда болды. Бұл банк
қызметінен еш қиындықсыз пайда алуға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін
инфляцияның жоғарғы қарқынында өтті. Дамудың байсалды деңгейі банктердің
тұрақтылығын басқарудың ғылыми, тексерілген халықаралық тәжірибисін
пайдалану кезінде ғана болады.
Бәсекелестік банк жүйесінің пайда болуы жауапкершілікті жаңа сапалы
деңгейге қояды. Жаңа құрылымдардың жекелеген банк операциялары зонасында
пайда болуы банктерді өз қызметін басқаруда икемді саясатты ұстануларына
мәжбүрлейді.
Айырбас сферасында банктердің қызмет етуі оның мәнін аша түседі.
Банктерді көбінесе делдалдық сипатта сипаттайды. Бұған біреулерде уақытша
бос тұрған және келесілерге қажет болған ресурстардың ағыны негіз болады.
Ресурстардың бір бөлігін иеленген кредитор сәйкес кепілге қарай оны белгілі
уақыт аралығына белгілі пайыздық ставкамен контрагент-қарыз алушыға бергісі
келеді. Кредитордың мүддесі бұл жерде қарыз алушының мүддесімен сәйкес
келуі керек, бірақ олар бір регионда болулары шарт емес. Ресурстардың жеке
кредиторымен салыстырғанда банкте ресурстар өздерінің алғашқы түрін
өзгертеді. Банк барлық бос қаражаттарды шоғырландыра отырып көптеген қарыз
алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Несиені әр түрлі
мерзімге, әр түрлі пайыздық ставкамен бере алады, ал жеке кредиторда мұндай
мүмкіндік болмайды. Банк бұл жерде екі субъектіге қызмет көрсетеді:
кредитор және қарыз алушы.
Кез келген елдің экономикасының дамуы жинақтардың инвестицияға
тиімді айналуымен тығыз байланысты. Экономиканың республиканың ішкі
жинақтарына бағыттаудың қажеттілігі инвестициялық қаражаттардың
жетіспеушілік мәселесіне және тікелей шетелдік инвестициялардың үлес
салмағының көбеюіне негізделген. Қазақстан, ірі қаржылық қаражаттарға деген
жетіспеушілікті сезіне отырып инвестициялаудың ішкі мүмкіндіктерін біразға
дейін пайдалана алмай келді. Сарапшылардың бағалауы бойынша үй
шаруашылығында бір миллиард долларға дейін ақша қорланған, ал орларды өз
кезегінде экономиканың өсуін қамтамасыз ету мақсатында нақты секторларға
орналастыруға болады.
Қазақстанның экономикалық жүйесіне тән ерекшелік- банк құрылымдарын
макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізуге пайдалану. Депозитарлық
нарықты құру мен дамытудың банктік саясаты уақытша ақшалайқаражаттарды
тарту мен инвестициялаудың ішкі қайнар көздерін пайдалану. Дамыған банк
жүйелерінде банктер тұрғындардың, ұйымдар мен мекемелердің жинақтарын
тартуда маңызды роль атқарады, аса үлкен ақша массаларын экономиканың дамуы
үшін жұмыс істеуге жұмылдырады. Әлемдік ірі банктердің пассивтерін талдау
тұрғындар мен ұйымдардың жинақтары банктің міндеттемелерінің 70-80%
құрайтынын көрсетті.
Сыртқы қарыздардың қымбаттауы коммерциялық банктерді ресурс базаларын
көтеруге итермеледі. Банк мекемелері арасында еркін ақшалай қаражаттырды
тартуда бәсекелестік пайда болды, депозиттік қызметтердің түрлері пайда
болды, қызмет көрсету сапасы артты.
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі
1.1 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу тарихы және дамуы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстан одақтас республикалардың бірі
болғандықтан оның дербес банк-несие жүйесі болған жоқ. Қазақстан
территориясында КСРО-ның орталықтанған банк-несие жүйесінің филиалдары мен
бөлімшелері қызмет көрсетті. Сондықтан Қазақстанда банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы қазан төңкерісіне дейінгі патшалық Ресейдің және КСРО-
ның банк жүйесінің тарихымен тығыз байланысты.
Ресейдің банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда әлдеқайда
кеш қалыптаса бастап, өз даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті. Алғашқы
банктер XVIII ғ. екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк түрінде
пайда болып, ХІХ ғ. аяғы және ХХ ғ. басында Ресейдің банк жүйесі негізінен
мынадай банк-несие мекемелерінен құрылды:
• Мемлекеттік банк (1860ж. құрылған)
• Қоғамдық қалалық (252 банк) және жер банктері;
• Көп буынды жеке банктер: акционерлік банктер (49 филиалдары бар 44
банк), өзара несиелейтін қоғамдар (83), коммерциялық банктер (32),
несие-жинақтау серіктестіктері (729) және т.с.с.
Бұлардан басқа банктік операциялардың көпшілігін жүргізіп, сонымен
қатар жоғары қауіпті операциялар жүргізу үшін клиенттердің қаражатын
тартумен шұғылданатын банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері
болды [26, 29 б].
1917 ж. қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. Сонымен қатар
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кооперативтік, жеке, мемлекеттік-
капиталистік, шетел капиталының қатысуымен мемлекеттік және басқа банктер
құрыла бастады. 1922 ж. Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп
банкі құрылды.
1924 ж. акционерлік қоғам үлгісіндегі Сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды. Ол КСРО-
ның Мемлекеттік банкісінің құрамында болып, сыртқы сауда операцияларын және
халықаралық есеп айырысу жұмыстарын жүргізді. Сөйтіп 1925 ж. КСРО-да
Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және Ауыл шаруашылық банкі
болды. Сондай-ақ Орталық коммуналды банкі (Цекомбанк), Кооперативтік банк
(Всекобанк) және акционерлік, салалық, аймақтық (Қиыр Шығыс, Орта Азия)
банктер құрылды. Ұсақ тауарлы өндірістің дамуына байланысты өзара несиелеу
қоғамдары, ауыл шаруашылығын несиелейтін қоғамдар, жинақ кассалары,
несиелік кооперативтер пайда болды.
1927 ж. КСРО Орталық атқару комитеті мен Халық комиссариаты Кеңесінің
Несие жүйесін құру принциптері туралы қаулысына сәйкес бүкіл банк жүйесін
тікелей басқару Мемлекеттік банкке тапсырылды. Сол қаулыға сай маманданған
банктер және банктердің проценттік саясат жүргізудегі дербестік құқығы
жойылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері бойынша да
ажыратылды.
1928 ж. Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі бірыңғай өнеркәсіп пен Электр
шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне біріктірілді. Қысқа мерзімді
несиені басқа шаруашылық салаларының бәріне олардың тоқсандық жоспарларына
сай Мемлекеттік банк беруі тиіс болды. Жалпы 1927-1929 жж. банктердің өзіне
тән ерекше қызметі – банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы
қаржыландырудың жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың түріне
айналды.
1930-1932 жж. несие реформасы
1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасы елдегі банк жүйесінің
дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы еді. Бұл кезде 1929 ж. қабылданған халық
шаруащылығын өркендетудің бірінші бесжылдық жоспары бойынша елді
индустрияландыру және ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мемлекеттік бірыңғай
жоспар бойынша орталықтан қаржыландырылуы қажет еді. Ол үшін ақша қаражатын
қаржы-несие жүйесіне жинақтап, одан соң жоспарлы түрде шаруашылық
салаларына бөліп беру керек. Бұл міндеттерді оған дейін айналым қаражатын
өз бетімен жоспарсыз бөлумен шұғылданған әр түрлі несие мекемелері орындай
алмады. Онымен қоса ірілі-уақты өнеркәсіп орындары біріне-бірі коммерциялық
несие бергенде есеп айырысуды вексель берумен жүргізіп, банк бақылауынан
тыс қалды. Іс жүзінде банктің несие алушымен, яғни тауар сатып алушымен
байланысты болмады. Нәтижесінде шаруашылық орындарының бірін-бірі несиелеуі
(яғни коммерциялық несие) тікелей мемлекеттік жоспарлы басқарумен қайшы
келіп, елдегі несие қатынастарын түбегейлі өзгерту қажеттілігін тудырды.
Несие реформасын жүргізу үшін елде біраз алғы шаралар жүргізілді.
Біріншіден, бұл кезде экономика салаларында біраз жетістіктерге қол
жетті және олардан жеке капитал ығыстырылды. Сөйтіп, 1930 жылы мемлекеттік
сектордың өнеркәсіптегі үлес салмағы 99,1 % - ке, көтерме саудада 97,2% -
ке, ал бөлшек саудада 86,5-ке жетті. Ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік және
ұжымдық шаруашылықтар тауарлы астықтың 55% -ін өндірді.
Екіншіден,халық шаруашылығын тікелей мемлекеттік жоспарлы басқару
жүзеге аса бастады. 1928 ж.Халық шаруашылығын өркендетудің бірінші
бесжылдық жоспары дайындалып, олар шаруашылықтың әрбір буынына жеткізілді.
Жоспар кәсіпорынның өндірістік және қаржылық іс-әрекеттерін қамтыды.
Үшіншіден,шаруашылықтың негізгі буыны - өнеркәсіп мекемесі шаруашылық
есепке көшірілді.
Төртіншіден,коммерциялық вексельді айналымнан шығарып, оның орнына
есеп айырысуды тек банк арқылы жүргізудің және қысқа мерзімді несиені тек
банктерге жинақтаудың нәтижесінде 1929 жылдың 1 қарашасында халық
шаруашылығына берген қысқа мерзімді несиенің 80% - ке жуығы банктер
үлесіне тиді.
Сонымен, несие реформасын жүргізу үшін алғы шаралар жасалып, 1930
жылдың қаңтарында несие реформасы жүргізіле бастады. Несие реформасының
мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа түрлерін енгізу.
Несие реформасы төрт кезеңде жүргізіліп, негізгі мына мәселелер
шешіледі [26, 32 б]:
• Шаруашылық орындарының бірін-бірі коммерциялық несиелеуін тікелей
банктік несиемен өзгерту;
• Мемлекеттік банктің бағытын нығайтатын есеп жұмысының жаңа түрін –
шаруашылық есепті енгізу;
• Халық шаруашылығын қысқа мерзімді несиелеу процесін Мемлекеттік банкке
шоғырландыру. Өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған
қаражаттарының жұмсалу бағыттарын ажырату, шаруашылықты несиелеудің
принциптерін бекіту;
• Несие-банк жүйесін қайта құру, яғни Мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімде
несие беретін арнаулы банктердің қызметін ажырату.
Сөйтіп несие реформасының негізгі мақсаты коммерциялық және жанама
банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен алмастыру жүзеге асырылды.
Банктік несие деген несие алушыға, яғни тауар сатып алушы кәсіпорынға
жоғары басқару органының жоспары бойынша тікелей банк беретін несие. Бұл
банктік несиенің коммерциялық несиеден негізгі айырмашылығы.
Дегенмен банктік несиенің бұл артықшылығы несие реформасын жүргізуде
жіберілген қателерге байланысты халық шаруашылығына бірден өзгеріс енгізе
қойған жоқ. Банктің жіберген қателері төмендегілер еді:
• Есептесудегі автоматизм (санасыз, тек бұрын қалыптасқан дағды
бойынша істелетін әрекет): жабдықтаушының банкісі сатып алушыға
жіберілген барлық тауарлар үшін ақшаны дағдылы автоматты түрде
аударса, ал сатып алушының банкісі де дәл солай автоматты түрде оның
шотынан түскен тауарлар құнын шығарып отырады; жіберген жүктің
дұрыстығы және шаруашылық органдардың арасындағы келісімнің
орындалуы бақыланған жоқ;
• Несие берудегі автоматизм (немесе жоспармен несие беру): жоспардың
нақты орындалуын тексермей-ақ, банк шаруашылық мекемелеріне жоспарлы
түрде несие берді; несиенің мөлшері жоспарды орындау үшін қажетті
айналым қаражатының жалпы жетіспеуіне қарай анықталып, оның
пайдалану мақсаты мен қайтарылу мерзімі көрсетілмей-ақ берілді;
• Шаруашылықтардың өзінің және қарызға алған айналым қаражаттарын
ажыратпауы(араластыруы):әрбір шаруашылық мекемесіне банкте бір шот
ашылып, онда өз қаражатының да, банктік несиенің де барлық кірісі
де, шығыны да есептелді, олардың арасындағы ерекшеліктер
көрсетілмеді;
• Банктің несиелеу және есеп айырысу реформасын жүргізуге техникалық
дайынсыздығы: ережелер, нұсқаулар, құжаттардың түрлері алдын-ала
дайын болған жоқ, сондай-ақ банктің төлем жүргізуге қабылдайтын
құжаттары саны жағынан да қарастырылмады. Есеп айырысудың жаңа
тәртібі бойынша аз сомаға толтырылған құжаттардың тасқыны банк өңдей
алмауының нәтижесінде халық шаруашылығындағы есеп айырысу ісі
қиындап кетті.
Несие реформасының келесі кезеңдері осы жіберілген кемшіліктер мен
бұрмалау-шылықтарды жойып, шаруашылық органдарының арасындағы келісім
тәртібін нығайту мен Мемлекеттік банктің ролін күшейтуге арналды.
Сонымен 1930-1932 жж. жүргізілген несие реформасының қорытындысында
жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк
жүйесі құрылып, Мемлекеттік банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін
және бақылайтын бірыңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің ролі
төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе
қалыптасты.
Банк жүйесі көрсететін қызмет белгілеріне қарай қайта ұйымдасып,
қысқа мерзімді несие беретін жалпы мемлекеттік банк және күрделі қаржымен
қамтамасыз ететін маманданған банктер жүйесі құрылды. Бұндай бір буынды
банк жүйесіне: КСРО Мемлекеттік банкі және күрделі қаржымен несиелейтін
төрт Одақтық маманданған банктер - Өнеркәсіп банкі, Ауыл шаруашылық банкі,
Орталық коммуналдық банк, Сауда банк – кірді. Сонымен бірге орталық банк
жүйесі шетел банктерімен кең корреспонденттік қатынастарды ұйымдастыратын
Сыртқы сауда банкі және халықтың бос қаржысын тарту, төлемдерін жүргізу мен
мемлекеттің зайымдарын орналастыру арқылы халыққа қызмет көрсететін
бірыңғай жалпы мемлекеттік несие мекемесі, яғни жинақ кассалары қарады.
1959 ж. ұзақ мерзімді несие беретін банк жүйесі қайта қаралды. Ауыл
шаруашылық банкі мен Орталық коммуналды банк таратылып, олардың қызметтері
Мембанкке берілді. Өнеркәсіп банкі мен Сауда банкісінің негізінде күрделі
қаржы беретін Одақтық банк – Құрылыс банкі құрылды. Ол халық шаруашылығының
әр түрлі салаларының (ауыл шаруашылығынан басқа) ұйымдары мен
кәсіпорындарын қаржыландырумен және ұзақ мерзімді несиелеумен шұғылданды.
Осы өзгерістерден кейін 1960 жылдан 1988 жылға дейін КСРО банк жүйесінің
құрамы келесідей болды: Мемлекеттік банк, Мемлекеттік Құрылыс банкі, Сыртқы
сауда банкі және Мембанк құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесі.
1988 жылғы түбегейлі банк реформасы
Елдің әлеуметтік-экономикалық өркендеуін жеделдету және ақша-несие
қаты-настарының маңызын арттыру мақсатында Кеңес Одағы Компартиясы Орталық
Комитетінің Пленумы 1988 ж. 1 қаңтарынан бастап банк жүйесін қайта құру
туралы Қаулы қабылдады. Оған дейін бұрынғы КСРО- да және Шығыс Еуропа
социалистік елдеріне банк жүйесінің құрылымы негізінен бірдей болды. Олар:
елдің эмиссиялық, несие беру, есеп айырысу және кассалық орталығы –
Мемлекеттік банк; күрделі құрылысқа қызмет ететін Мемлекеттік банк және
сыртқы сауда-саттыққа қызмет көрсететін Мемлекеттік банк.
Сан жағынан шамалы несие мекемелерінде банк ісін шоғырландыру және
несие беруді, есеп жүргізуді, мемлекеттік валюталық монополияны жоспарлы
ұйымдастыру негізінде банктерді басқаруды орталықтандыру сияқты ерекше
нышандар сол кездегі барлық социалистік елдердің банк жүйесіне тән еді.
Дамыған мемлекеттердің банк жүйесінің әр буыны атқаратын көптеген банктік
қызметтерді бұл елдерде тек Мемлекеттік банк атқарды. Шын мәнінде
Мемлекеттік банк жан-жақты қызмет көрсететін әмбебап несие институты
ретінде болды.
Шаруашылық механизмінің жалпы бағыты – банктердің құрылымы мен
ондағы қызметкерлер санын анықтайтын басты фактор. Бір банктік жүйе –
басқаруды қатал орталықтандыру мен шоғырландырудан шыққан нәтиже. Ал
монополизмді бұзу концепциясы, экономиканы басқаруды жергілікті жерлерге
беру бірнеше дербес банктердің құрылуына себеп болады. Бастапқыда осы жолды
бұрынғы социалистік елдер – Венгрия, Қытай, Югославия – таңдап алды.
Әлемдік тәжірибеде орталық банкпен қатар көптеген жеке және мемлекеттік
емес несие институттарының (коммерциялық, кооперативтік, арнаулы және
басқа) қызмет істеу үлгісі кең тараған.
Сөйтіп 1988 ж. қаңтарынан бастап КСРО-да банк жүйесін түбегейлі
өзгеретін реформа жүргізіле бастады. Оның алғашқы кезеңінде елдегі
Мемлекеттік банк пен Құрылыс банкінің негізінде Мемлекеттік банкпен қатар 5
салалық мемлекеттік маманданған банктер құрыла бастады. Олар:
• КСРО Мемлекеттік банкі, оның міндеті – банктердің банкісі ретінде
елдің ақша айналымын ұйымдастыру. Ол бұрынғыдай мекемелер мен
ұйымдардың кассалық және несие-есеп қатынастарын жүргізбейді, оның
клиенті – маманданған мемлекеттік банктер;
• КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі, Оның міндеті - өндіріс, құрылыс,
транспорт, байланыс саларындағы негізгі жұмыстарды несиелеу, күрделі
тшығындарды қаржыландыру мен несиелеу және олардың есеп айырысу
жұмыстарын жүргізу;
• КСРО Аграрлы-өнеркәсіп банкі; Оның міндеті – аграрлы-өнеркәсіптік
кешендерінің мекемелері мен ұйымдарына қызмет көрсету;
• КСРО Тұрғын үй және әлеуметтік банкі - ол тұрғын үй шаруашылығы мен
әлеуметтік салалар мекемелеріне қызмет көрсету үшін құрылды;
• КСРО Жинақ банкі – ол бұрынғы жинақ кассаларын біріктіру арқылы
құрылған, оның негізгі міндеті – халыққа қызмет көрсету;
• КСРО Сыртқы экономикалық банкі – ол бұрынғы Сыртқы сауда банкінің
негізінде қайта құрылған банк. Оның міндеті – экспорт-импорт
операцияларын ұйымдастыру және ол бойынша есеп жүргізу, сыртқы
экономикалық байланыстағы шаруашылық орындарын несиелеу, жинақ-
валюталық жоспардың орындалуын бақылау, елдің валюта ресурстарын
тиімді пайдалану, халықаралық валюта және несие нарығында операция
жүргізу жұмыстарын қамтамасыз ету.
Бұл маманданған салалық банктердің құрылымы әкімшілік-территориялық
принциппен ұйымдастырылған. Олардың әрқайсысының (КСРО Сыртқы экономикалық
банкісінен басқа) республикалық банкі (Алматыда, 5 банк) және облыс
орталықтарында сол банктердің облыстық басқармалары құрылды. Аудан
орталықтарында және қалаларда олардың дамуының негізгі бағытына байланысты
кейбір салалық банктердің бөлімшелері құрылып, маманданған банк өз
клиенттерімен қатар сол аудандағы немесе қаладағы басқа салалық банктердің
клиенттеріне де қызмет көрсетті. Сонда банктердің мамандануы тек облыстық
басқарма деңгейінде жүріп, несие-банк жүйесінің төменгі сатысын өзгерткен
жоқ. Бұл әрине банк реформасындағы негізгі минус еді.
Жаңадан құрылған банк жүйесі бұрынғыдан да көлемді, әрі ыңғайсыз,
көп сатылы, көп шығынды, үлкен бюрократ аппараты бар жүйе болды. Осы
айтылғандар төменгі, яғни аудандық, қалалық банк мекемелерінің несие және
есеп жұмыстарының бұрынғыдан бірнеше есе көбеюіне әкеп соқтырды. Банк
жүйесінің төменгі буынындағы бөлімшелері жоғары деңгейдегі әрбір
маманданған салалық банктерге (облыстық басқармаларға және республикалық
кеңселерге) өздері қызмет көрсететін клиенттері бойынша несие ресурстарын
жоспарлап және оның пайдалануы туралы есеп беріп отырды. Оны мына бір мысал
дәлелдейді, 1987 ж. (реформаның алдындағы жыл) Мемлекеттік банк бойынша
негізгі экономикалық жоспар 82 баптан құрылса, ал 1988 ж. яғни реформадан
кейінгі бір жылда Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй және әлеуметтік банкі,
Мемлекеттік банк бойынша дәл сол көрсеткіш 112 баптан құрылды. Ал осы
көрсеткіштердің бәрін банк бөлімшелері қызметкерлері орындап, ол жөнінде үш
салалық банктердің жоғары сатыларына есеп беріп отырды.
Банк жүйесін қайта құрудан кейін маманданған банктер арасында әр
түрлі қайшылықтар туындады. Сонымен қатар жаңа банк жүйесі клиенттер мен
банктер арасындағы қарым-қатынастарға да кері әсерін тигізді. Мысалы,
реформаға дейін банк бөлімшесін клиенттердің бәріне бірдей қызмет
көрсетілсе, ал реформадан кейін қызмет көрсететін банктің мамандануына
қарай клиент біздікі немесе басқанікі болып бөлінді. Әрине бұндай
қолайсыз жағдайлар несие-есеп механизмінің қоғамдық өндірістің тиімділігін
төмендетуіне себеп болды. Бірдеңгейлік жүйеде банктердің көп болуы, олардың
қызметтерінің араласуы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың себептерін одан
әрі шиеленістірді.
Банктік өзгерістердің ең елеулі кемшіліктері – банк ісінің мазмұнын,
әдістері мен тәсілдерін түбегейлі өзгертпей-ақ, негізінен банк
шығармашылығымен (банкотворчество) айналысу болды деп мәлімдеді кейбір
сарапшылар. Сондай-ақ олардың ойынша банктер өз қызметін нашарлатып алды,
банк жүйесін қайта құру жаңа экономикалық үлгі құруға ешқандай әсер етпеді.
Банк реформасының бірінші кезеңіндегі сәтсіздіктің ең негізгі себебі
– оның жоғарыдан берілген нұсқау әдісімен жүргізілуі және оған айтарлықтай
дайындықтың болмауы, қажетті алғы шаралардың жүргізілмегендігі. Экономиканы
басқаруды негізінен қайта құру тек 1987 ж. басталған болатын. Елде банк
реформасының басталу кезінде жалпы экономикалық реформадағы банктің ролін
түсіну қалыптаспаған еді. Экономикалық даму мәселелері мемлекет пен
экономика субъектілерінің қаржылық жағдайын нашарлатты. Мемлекеттік
бюджеттің тапшылығы, несиені бюджет қажетіне қолдану, тауар айналымы мен
халыққа көрсетілетін қызметтердің даму қарқынымен салыстырғанда ақша
массасының даму қарқынының асып түсіну экономикадағы инфляциялық
тенденцияны күшейтті.
Банк реформасының келесі кезеңі осы қателіктер мен кемшіліктерді
жоюға арналды. 1988 ж. Кооперациялар (серіктестіктер) туралы заң
қабылдап, соған сай қаражат тарту және несиелеу қызметтерімен шұғылданатын
кооперативтер ашуға жасалған қолайлы жағдайлар өз алдына банктік шу
туғызып, көптеген банктердің пайда болу толқынына әкеп соқтырды. Оған
мынадай статистикалық мысал келтірейік, 1989 ж. 1 қаңтарында елде 43
коммерциялық банк тіркелсе, бір жылдан кейін – 224, ал 19991 ж. аяғында
олардың саны 1357-ге жеткен. Дегенмен осы банктердің негізгі бөлігін тек
пайданың көп бөлігін өзіне алу үшін ашылған біркүндік банктер құраған.
Кейін олар жабылып, орнына клиенттерге төтенше қолайлы жағдайлар ұсынған,
бірақ өз міндеттемелерін орындаған жаңа банктер ашылды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң – Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі туралы
Заң бекітілді. Заңдарда банк ашу жағдайы, оларды бақылау әдістері
белгіленді. Осы Заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер акцияландырылу
негізінде коммерциялық банктерге айнала бастады.
1.2 Банк қызметерінің нарықтық экономикадағы ролі
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүреді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланыста
болады. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы
кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдарының капиталдарын,
халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа бос
ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың пайдалануына береді,
ақшалай есеп айрылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысында тікелей ықпал етеді (сызба 1).
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық,
ауаданаралық үлестіру механизмін қамтамасыз ету арқылы саңызды халық
шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып
табылады. Өз қызметінің үрдісіне, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа
талаптар мен міндеттамалерді жасады. Клиенттедің салымдарын қабылдау арқылы
банк депозит деген міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қояды.
Сызба 1 - Қаржылық-несиелік институттардың қаржылық делдалдар
ретіндегі ролі
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі қаржылық
делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және соған қатысты
қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын аыстыруы, қаржылық
ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының тобын құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несеиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдарының дамуына маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына кіреді. Несеилік жүйе
ертегідей күшке ие бола отырып, нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы мүмкін. К.Маркс келесіде Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түіні екені ескеріледі.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамаыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы үрдісіне және банк ісін ұйымдастыруда жалпы
принциптерді сақтауда көрініс табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның мэкономикалық
қатынастары ең алдымен мүдде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде
өндірістің мақсаты, яғни қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелрді
пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға
қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер
басқарудың экономикалық әдістері, мәселен, несеилеу арқылы, экономиканың әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттары қажеттіліктерін әр түрлі несеиелермен
немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз қызмет
етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз
қозғалысын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айрысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін өсім, несеині өз уақытнда
қайтармағыаны үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес,
сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерсволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз
клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта болады.
Банктердің экономикалық жауапкершіліктерінің ең алдымен олар қызмет
көрсететін меншік түріне, ведомствоық тәуелділігіне байланысты емес,
шаруашылық органдардың (яғни, өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық
қызметтерінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасындағы өздеріне
әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа
жағдайларда пайдамен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін
операцияларды неғұрлым тиімді жүргізетін несеилік сипатта жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттердің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік неселерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шару иесінің жұмысының нашар екендігінің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. сипаттайды. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторлары туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала
көруге мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге,
оларды бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік
бееді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз
байланысты болады. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларғы ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларын шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындарының қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын еттейді және сол арқылы
ұдайы өндірістік үрдіске әсер етеді. қазақстанның нарықтық экономикаға
көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек алуда,
меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықтары
санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші (арендатор) және жеке еңбек
қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі-бір класқа ие коменрсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілік-әміршылык әдістердің орнын - экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсіздендірудеге ролі айрықша. Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты
- несиелік механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін
жетілдіру, есеп айырысуды техдету және төлем тәртібін сақтау болып
табылдаы. Қазақстан Республикасында 1993 жылы 15 қараша айынан бастап
өзіміздің ұлттық валютамыз - төл теңгеміз енгізілді.бірақ инфляция
тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде айында 46 пайызға жетті. Ұлттық банк
пен үкіметтің монетарлық шаралары қабылданудың нәтижесінде шілде айында
инфляция төмендеді, ал 1994 жылы тамызда 13,5%-ға қыркүйекте - 10,9 %-ға
тең болды.
Инфляцияны төмендетудің нәтижесі қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің
300 ден 250%-ға дейін төмендеуі мен несиелік ресурстар аукционындағы %-дық
мөлшерлеменің 460-тан 280%-ға төмендеуі, яғни несие үшін төлем - сұраныс
пен ұсыныс негізінде анықталатын нарыққа айналды. Теңгенің ресми және
бейресми валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы қалыптасты.
Аукциондарда қысқа мерзімді қазыналық вексельдердің сату көлемі жоғарылады.
Инфляция төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директиті
несеиелерді беруден бас тартуын атауға болады және олар тек
агроөнеркәсіптік несие үшін ғана сақталады. Несеиелік ресурстар аукционда
сатылады.
Ұлттық банк үкіметтің шығындарына сәйкес несиелер беруді максималды
төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық валютаның тұрақтануы мен
инфляцияның төмендеуі бойынша жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі маңызды.
Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен, олар қызмет
көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Осы орайда банктік
реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісінен бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі мақсатының бірі -
экономиканың жеке секторын құру және кәсіпорынды жекешелендіруде демеушілік
көрсету болып табылады. Бұдан келіп шығатыны- банктік реформа мемлекуеттік
меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы керек. Өйтпесе олар шығынды
несеиелерден арыла алмайды, бұл қазіргі кезде көптеген мемлдекеттік
кәсіпорындардың несие портфелі сапасының төмендігіне қатысты.
Банктік реформа кәсіпорындарды жекешелендіруді қайта құруға және көп
шығын шығаратын кәсіпорындарды тарату немесе қайта құруда өз үлесін алуы
керек. Бұл шығынды және төлем қабілетсіз кәсіпорындарды несиелеуді
шектеумен қатар өміршең кәсіпорындарды несеиелеу мүмкіндігін кеңейтеді. Көп
шығынды кәсіпорындардың өміршең кәсіпорындардан бөлініп және олардың
жаңадан құрылған даму банкісіне берілуі арқылы қызмет көрсетуі, қалған
банктердегі нашар, әрекетсіз несеиелердің шоғырландыруын болдырмауы тиіс.
1.3 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990
ж.желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылданған Банктер және банк
қызметі туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес Республикада екі
деңгейлі банк жүйесі құрылды: жоғары (бірінші) деңгейдегі банк – ҚазКСР-ның
Мемлекеттік банкі және (екінші) деңгейдегі банк – коммерциялық банктер
жүйесі.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ
Кеңес Социалистік Республикасының территориясында жинақталған несие
ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады.
Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып
саналады. Қазақстан территориясында біртектес ақшаны пайдалану және
біртектес ақша саясатын жүргізу мәселелері Одақтық шартта көрсетілген. Оның
айналымға монополиялы құқықпен ақша белгілерін эмиссиялауға, ақша-несие
қатынастарын реттеуге, мемлекеттік бюджеттің кассалық жұмысын жүргізуге,
республика территориясында коммерциялық банктер ашуға рұқсат беретін құқығы
бар.
Мемлекеттік банк осы Заң бойынша қызмет атқарып, ҚазКСР-ның Жоғары
кеңесіне есеп береді, жер-жерлерде өз мекемелерін ашуға құқығы бар.
Мемлекеттік банктің басқару органы – оның Басқармасы. Басқарманың төрағасын
Республиканың Жоғары кеңесі 6 жыл мерзімге бекітеді. Банктің құрылымы мен
міндеттері оның Жарғысында белгіленеді.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-
есеп жұмыстарын жүргізу үшін республика территориясында коммерциялық
банктер мен басқа несие мекемелері ұйымдастырылады. Коммерциялық банктер өз
жұмысында осы Заңды және Қазақстан Мемлекеттік банкісінің нұсқаулары мен
ережелерін басшылыққа алады. Клиенттермен шарттасып қызмет көрсетеді.
Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелері мемлекеттік, ұжымдық, жеке
және аралас(шетел капиталы қосылған) меншікте болуы мүмкін. Қазақстан
заңдарына сай Мемлекеттік банк деп (Орталық - Ұлттық банктен басқа)
капиталы толығынан үкімет иелігінде, немесе акционерлік капиталдың басым
бөлігі мемлекеттік құрылтайшылардың (мысалы, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың) акциясы болғанда есептеледі.
Коммерциялық банктер өздерінің акционерлер жиналысында қабылданған
Жарғысы бойынша қызмет істейді. Сонымен бірге республика территориясында
шетел мекемелерімен бірігіп құрылған коммерциялық банктер қызмет істеуі
мүмкін. Егер банктің жарғылық капиталын қалыптастырғанда өзіміздің
мемлекеттік емес құрылым, немесе шетел мемлекеттік, ия болмаса мемлекеттік
емес құрылымдары қатынасса, онда аралас банктің түрлері деп есептеледі.
Аралас банктер мынандай варианттарда құрылуы мүмкін: мемлекеттік-жеке,
мемлекеттік-кооперативтік, жеке-кооперативтік. Қосылып құрылған банктермен
олардың филиалдарының қызметі Қазақстан заңдарымен реттеледі делінген
Заңда.
Сөйтіп тәуелсіз Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы
мен даму жолдарын 1-кестеде өрнектелгендей шартты түрде бірнеше кезеңге
бөлуге болады.
Бірнеше кезең, 1917 ж. мен 1930 ж. аралығы – патшалық Ресейден
қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әр түрлі меншіктегі
банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930 ж. мен 1987 ж. аралығы – елде КСРО Мемлекеттік
банкі әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің Орталық банкі ретінде
эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жж. аралығы – елде мемлекеттік маманданған
банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі банктердің банкісі
ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативтік актілер
шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған
банктер экономиканың әр түрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге
1990 ж. басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін – нарықтық банк
жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық
қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және
дамуы.
Қазіргі уақытта экономикасы нарықтық типпен дамыған мемлекеттердің
барлығында дерлік екі деңгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі
өрістеуде. Оның бірінші деңгейінде эмиссиялық, қадағалау, нұсқау ереже
шығару, рұқсат ету және сол сияқты басқа қызметтерге қызмет көрсететін
коммерциялық банктер орналасқан. Бұл елдердің тәжірибесі дәлелдегеніндей
олардың банк жүйесі ақша айналымын ұйымдастыратын орталық банкпен, ал
кәсіпорындарды, ұйымдарды және халықты несиелейтін коммерциялық банктерден
құрылған.
Банктерді эмиссиялық және іскерлік (коммерциялық) деп бөлу Қазақстан
мемлекетінің жаңа экономикалық механизмін құруға септігін тигізуде.
Кесте 1- Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі1930-1987 жж. 1988-1990 жж. 1991 жылдан бастап
банк жүйесі (одақтық бір (одақтық бір (дербес екі
деңгейлі банк деңгейлі деңгейлі банк
жүйесі) маманданған жүйесі)
банктер жүйесі)
Ресей Мемлекеттік 1.КСРО Мем-банкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен
банкі және (оның ішінде КСРО қайта ұйымдастыру:Қазақстанда өзінің
көптеген Мемлекеттік еңбек КСРО Мембанкі жәнебанк жүйесінің
несие-банк жинақ кассалар Маман-данған құрылуы. Екі
мекемелері жүйесі). банктер: КСРО деңгейлі банк
2.КСРО Өнеркәсіп құрылыс жүйесі – Ұлттық
Мемле-кеттік банкі. банк және
құрылыс банкі. КСРО коммерциялық
3. КСРО Агро-өнеркәсіп банктер.
Сыртқы-сауда банкі.
банкі. КСРО Тұрғын
үй-әлеуметтік
банкі.
КСРО Жинақ банкі.
КСРО Сыртқы-эконом
банкі.
2.Жаңадан
кооперативтік және
коммер-циялық
банк-тердің құрыла
бастауы.
Ұлттық банк – Қазақстан Республикасының Орталық банкі
Қазақстан Республикасының Орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан
соң КСРО Мембанкінің Республикалық Кеңсесінің негізінде 1990 жылдың
желтоқсанында алғашқыда Қазақстанның Мемлекеттік банкі ретінде құрылып, ал
1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталады. Ол
республикадағы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіндегі банк, өз
қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заң күші бар Жарлығы
бойынша жүргізеді және осы Жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен
қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын
және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа
алады.
Ұлттық банк – заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей
бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас
орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде
жүргізеді. Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден
босатылады. Ол республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерде
өзінің басқармасын және басқа да бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын
үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің
міндеттемелері бойынша жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі бір
жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша
жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және тқарушы органдарының Ұлттық банк пен
оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы
жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы заңдарының негізінде
өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік
операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, банктік емес қаржы
мекемелерінің міндетті түрде орындалуы үшін нормативтік актілер шығарады.
Ол нормативтік актілер Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы, Вестник
Национального Банка Казахстана атты қазақ және орыс тілдерінде шығатын
ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банктің негізгі міндеті – ұлттық валютаның ішкі және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз ету. Сондықтан ол:
• Ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерінің тұрақты қызметін қамтамасыз етеді;
• Несие берушілер мен салымшылардың, сондай-ақ шетел валютасын сатып алу-
сату және айырбастау операцияларын жүргізетін банктік және басқа
ұйымдардың мүддесін қорғау және басқа ұйымдардың мүддесін қорғау және
олардың жұмысын бақылау сияқты мемлекеттің экономикалық саясатын
жүргізеді.
Ұлттық банктің міндеті оның атқаратын қызметтері арқылы орындалады:
Біріншіден, Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие
саясатын жүргізу, яғни Ұлттық банк айналымдағы ақша массасының көлемін
реттеумен және ресми проценттік мөлшердің деңгейін өзгертумен шұғылданады.
Егер ақша-несиелік реттеу әдісімен инфляция деңгейін тежеу мүмкіндігі
болмаған жағдайда Ұлттық банктің несие салымдарын шектеуге және банк
операциялары бойынша проценттік мөлшері өзгертуге құқығы бар. Сондай-ақ
алты айға дейінгі мерзімге шығарылған бірінші кластық жай және айналмалы
вексельдерді, чектерді сатып алып және қайта сатады.
Ұлттық банк өзінің бағалы қағаздарын шығарады, сонымен қатар
мемлекеттік бағалы қағаздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды,
дисконттық және өтеу мерзімі бір жылға дейінгі проценттік бағалы қағаздарды
сатып алу және сатумен шұғылданады. Ұлттық банкте сақталатын міндетті
резервтік нормативін белгілеп, айналымда жүретін төлем құралдарының
түрлерін анықтайды.
Екіншіден, Қазақстан Республикасында қолданылатын банкнота және
монетаны (теңге мен тиынды) эмиссиялау. Ол үшін Ұлттық банк номиналдардың
құрылымын, теңге мен тиындардың пішінін (дизайн), олардың қажет мөлшерін
анықтап, дайындығын қамтамасыз етеді.
Ұлттық банктің қолма-қол ақша қаражатын шығаратын, теңге мен тиынның
қолма-қол ақшасыз эквивалентін алып сату арқылы айналысқа түсіруді
ұйымдастыратын айрықша құқығы бар. Сондай-ақ қолданылған ақша белгілерін
айналымнан шығарып, оларды жаңасымен айырбастап, тозығы жеткендерін жоюға
шұғылданады.
Үшіншіден, банктердің банкісі қызметін атқару. Ол үшін Ұлттық банк
республикадағы қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастырып, бірінші класты
(жоғары өтімді, қауіпсіз) бағалы қағаздармен және басқа активтермен
қамтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді. Ұлттық банк – екінші
деңгейдегі банктер үшін соңғы сатыдағы несие беруші. Несиені ұлттық
валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-ақ қамтамасыз етілген, ия
болмаса қамтамасыз етілмеген несиені Ұлттық банктің басқармасы белгілеген
тәртіппен және мерзімге береді. Қазақстан Республикасындағы есеп айырысу
формалары мен тәртібін анықтап, қазақстандық теңгемен жүргізілетін
банкаралық есептесудегі өз уақытымен және тоқтаусыз жүруін қамтамасыз
ететін төлем жүйесінің қызметін ұйымдастырады.
Төртіншіден, үкіметтің және мемлекеттік органдардың банкі және
агенті қызметін атқару үшін кепілшісі үкімет болған республиканың ішкі және
сыртқы қарызын өтеуге қатысады. Қаржы министрлігімен келісілген шарт
негізінде мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастырып, олардың депозиторлық
ісін жүзеге асырады.
Бесіншіден, банктердің ісін бақылау және қадағалау қызметі. Ол үшін
Қазақстан территориясында, сондай-ақ одан шет жерлерде банктермен олардың
филиалдарын ашуға рұқсат және банктік операциялар жүргізуге лицензия
береді. Барлық банктер, банк емес қаржы мекемелері және олардың клиенттері
міндетті түрде орындауы үшін банк ісі, есептеу, есептесу, валюта
операцияларын жүргізу мәселелері бойынша нормативтік актілер шығарып,
олардың орындалуын қадағалайды.
Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысудың, бухгалтерлік, банктік және
басқа есептің мерзімін, формасын, тізімін, тәртібін және әдісін бекітіп,
сондай-ақ олардың орындалуын бақылайды. Банктер мен олардың филиалдарының
қызметін жергілікті жерде немесе аудиторлық ұйымдарды шақырып бақылайды.
Ұлттық банк өзінің бақылау қызметін атқару үшін банктердің балансын, есебін
және басқа құжаттарын тексереді.
Алтыншыдан, валюталық реттеу және валюталық бақылау қызметі. Оны
атқару үшін Ұлттық банк шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздардың айналым аясын және тәртібін белгілеп, шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларға қажетті кезде, оның ішінде проценттік мөлшер
деңгейіне шектеу қояды.
Резиденттер үшін шетел валютасын және шетел валютасындағы бағалы
қағаздары Қазақстанға аудару, әкелу, әкету және салып жіберу тәртібін
белгілеп, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттерінің республикадан
тыс шетел валютасында шот ашуының мақсатын, тәртібін және жағдайын анықтап,
шот ашуға рұқсат береді.
Ұлттық валютаның шетел валютасымен салыстырып, курсын реттейді.
Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен валюта-қаржылық және
несие-есеп қатынастарын жетілдіреді. Шетелден алынған банктік несиенің
есебін жүргізеді.
Жетіншіден, елдің алтын валюта қорларын басқару қызметі. Оны атқару
үшін Ұлттық банк мемлекеттің алтын валюта қорларын қалыптастырып, олармен
операция жүргізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің Бағалы металдарға
және асыл тастарға байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы Заң
күші бар Жарлығына сай бағалы металдардың алғашқы саудасына бірінші сатып
алушы құқымен қатынасып, қазақстандық және басқа өндірушілерден (сатып
алушылардан) Ұлттық банктің алтын валюта қорын толтыру үшін бағалы
металдарды сатып алады. Оларды сақтауға қабылдап, одан әрі сақталуын
қамтамасыз етіп, қажет жағдайда заңға сәйкес сатады.
Президенттің немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша Ұлттық банктің
қоймасында сақтау үшін үкіметтік (бюджеттік) резервке алынған құндылықтарды
қабылдайды. Алтын және басқа да бағалы металл құймаларын, монеталарды,
өңдеген және өңделмеген табиғи асыл тастарды ішкі және сыртқы нарықта сатып
алу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz