Өндірістің тұтынушысы кім
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және құқық факультеті
"Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті
дамыту жолдары"
Орындаған: 070240 "Экономика"(сала бойынша)
4 курс студенті Конкина Г.С.
Ғылыми жетекші: "Экономика" кафедрасының
аға оқытушысы Нұрқанов Ж.Қ.
Арқалық - 2005
К і р і с п е
Нарықтық экономика дамыған елдерде шағын және орта бизнес бұл елдердің
ұлттық экономикасының маңызды бөлігі болып табылады. Әлемнің дамыған
елдерінде капиталды орталықтандыру шағын бизнесінің кәсіпкерліктің күшті
түрі екендігін көрсетті. Бұған көрініс болып ХХ ғасырдың 70 - жылдарының
ортасында болған әлемдік экономикалық дағдарыс табылады. Содан бұл
дағдарысты азғана шығындармен өтіп шыққан шағын және орташа фирмалар болды.
Әлемнің барлық дамыған елдерінде нарықтық экономиканың пайда болуы және
дамуы кіші және орташа кәсіпорындардан басталады, кейін олар ірі
корпорацияларға айналды. Шынында американдықтардың айтуы бойынша ірі бизнес
- экономиканың сүйегі, ал оның бұлшық еттері болып шағын бизнес табылады.
Біздің ел үшін нарықтық инфрақұрылым пайда болу кезеңінде шағын және орта
бизнестің маңызын бағалау өте қиын. Қазіргі кезеңде, ірі кәсіпорындар
реанимациялық күйде болған жағдайда, ауыртпалықтың барлығы кіші және орташа
бизнеске түседі. Бұл кәсіпорындар ішкі нарықты керекті тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етуде. Бұдан басқа, ірі өндірістің қысқаруы, ірі
кәсіпорындардың күйреуі мыңдаған адамдарды жұмыссыз қалдырды.
Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролін және маңызын біле отырып,
Қазақстан Республикасының басшылығы 1997 ж. маусым айында арнайы заңдар
қабылдады: "шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы", "Жеке
кәсіпкерлік туралы". Бұдан басқа Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2001 ж. 7 мамырында "2001-2002жж. Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы"
жарлық шығарды.
Бұл бағдарламаның негізгі бөлігі болып 2002 ж. 1 қаңтарында енгізілген
Салық Клдексі табылады. Алғашқы шағын бизнеске салық салу сферасы 1995 ж.
24 сәуірінде №2235 "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының заңшылығына сәйкес шағын бизнестің
субъектілері болып заңды тұлға құрмай қызметін жүзеге асыратын жеке
тұлғалар және қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын,
активтерінің жалпы сомасы 60 мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын заңды тұлғалар табылады.
2002 жылы салықтарды есептеу мәлімделген табыс негізінде жүзеге
асырылды. Өткен жылы және осы жылы қолданатын жалпы белгіленген салық салу
тәртібінің салық жүктемесі бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асырған 24 жеке
кәсіпкер бойынша жүргізілген мониторингке сай 2%-ға өсті. Келесідей салдар
осыған себеп болды:
1) тоқсанға орташа жылдық табысты көбейту, яғни кәсіпкердегі
айналымның, кәсіпкерлік қызметдеңгейінің әрі қарай өсуінің және
дамуының жоғарылауы;
2) есепті кезеңде табыс болды ма немесе болмады ма, срған қарамастан
жалдамалы жұмысшыларды және өзі үшін әлеуметтік салықтың тіркелген
мөлшерлемесін пайдалану.
Оңтайлатылған декларацияны қолданатын кәсіпкерлер үшін салық жүктемесі
деңгейінде елеулі өзгерістер пайда болды. 2002 жылдың 1 шілдесі бойынша
7044 жеке 2880-і, яғни 32,4%-і оңайлатылған декларация негізінде арнаулы
салық режимін қолданды.
2003 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген Қазақстан Республикасы Салық
Кодексінде салық механизмі арқылы шағын бизнесті мемлекеттік қолдау саясаты
алғашқы рет нақты түрде расталды. Бұл қолдаудың негізгі әдісі - шағын
бизнес субъектілеріне арнайы салық режимін енгізу. Жаңа Салық Кодексінде
салық жүктемесін төмендетудің механизмдері және түрлі әдістері
қарастырылған, кәсіпкердің даму деңгейі ескеріледі, әрбір салық төлеушіге
егжей- тегжейлі әзірленген бюджетке салықтардың және басқа да міндетті
төлемдердің түсуін жоғарылатуда мүмкіндік туғызатын салық салу режимін
таңдаудағы еріктілік принципі әрекет етеді, салықтар мен алымдарды төлеуге
адалдық қатынасты ынталандырады, шағын бизнес субъектілерінің дамуы, өсуі
қамтамасыз етіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- кәсіпкерліктің дамуының экономикалық мәні;
- шағын бизнестің даму стратегиясы;
- шағын бизнестің маркетингтік стратегиясының ерекшеліктері;
- Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері.
- Қостанай облысындағы өнеркәсіп кәсіпорындарының экономикалық
жағдайын талдау;
- Кәсіпкерліктің жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттің ролі;
Сонымен Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің даму жолдарын тереңірек
қарастырайық. Негізінен дипломдық жоба құрылымы кіріспе, негізгі үш бөлім,
қорытынды және қосымшалардан тұрады.
I -бөлім. Кәсіпкерліктің дамуының теориялық негіздері
1.1.Кәсіпкерліктің дамуының экономикалық мәні
Кәсіпкерлік туралы теориялық концепция алғашқы рет 1725 -1730 жылдары
Ричард Кантиллионның еңбектерінде баяндалды. Кейінгі 250 жыл шегінде
кәсіпкерлік теория әр түрлі ғалымдар мен экономистердің еңбектерінде
дамытылды да, олар бірте - бірте кәсіпкерлік - бұл адамның тәуекел мен
жаңартпаға деген бейімділігі ғана емес, қорыта келгенде жаңа кәсіпорын
құруды білдіретін ұғым деген пікірге келді.
Алғашқыда "Кәсіпкерлік" термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкердің өзі
тауарды өндіру мен өткізуде белгілі бір тәуекел мен жауапкершілікті өз
мойнына алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 ж. Кантилман
кәсіпкерлікті, өз мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол
капитал салушы кәсіпкерлер мен өз еңбегін, ресурстарын қолданушыларды
ажыратып отырды. Ол кәсіпкерді өзіне өзі жұмыс орнын жасайтын адам ретінде
қарастырды. Адамды белгілі бір төлемақы, сыйақы үшін жұмыс істеу
қанағаттандырмаса, ол өз ойларын жүзеге асыру жолдарын іздей бастайды,
сөйте келе ол кәсіпкерге айналады. Кантиллионның пікірінше, кәсіпкерлердің
басты ерекшелігі олардың тұрлаусыз жағдайларда жұмыс істеулері.
Кейінірек XVIII ғасырдың 2 -ші жартысында Квисней сияқты физиократтар
кәсіпкерлік концепциясын кеңейте түсті. Олар Кантиллион сияқты
кәсіпкерлерді тұрлаусыздық иелері деп санады, бірақ ілгері жылжы отырып,
бұл анықтамаға өндіріс процесін және кәсіпкерлердің пайда табуы үшін
белгілі экономикалық ресурстарға ие болу қажеттілігін де енгізді.
Басқа бір физиократ Николас Бауде өндірушілер мен фермерлер топтарының
гүлденуі, олардың жаңалықтарға яғни, жаңартпа мен менеджментке деген
бейімділіктеріне байланысты деп санады. Бауде еңбек өнімділігінің
ұлғаюындағы ғылым мен технологияның маңыздылығына әрдайым ерекше көңіл
аударып отырды. Ол кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара айырмашылықтары бар
деп ұйғарды. Меншіктенуші кәсіпкерді капиталмен қамтамасыз етеді, олар өз
кезегінде бұл қаржы құралдарын шикізат алуға және жұмысшыларға еңбекақы
төлеуге пайдалана отырып, тәуекелге барады.
1776 ж. Адам Смит өзінің "Халық байлығының табиғаты мен себептері
туралы зерттеу" атты еңбегін жазғанда, ол негізгі өндіріс факторларын бөліп
көрсетті: жер, еңбек капитал, бірақ кәсіпкерлердің рөлі туралы айтылмады.
Тек 1810 ж. Жан Батист Сэй алғаш рет кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін негізгі
өндіріс факторының бірі дәрежесіне дейін көтерді, ол индустриялдық
төңкеріспен қатар кәсіби менеджменттік төңкерістің де сап ете қалатынын
айтты.
Субьективті австралиялық экономикалық мектептің неізін салушы Карл
Менджердің кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясын жасауға қосқан үлесі аз
емес. Ол белгілі бір тәуекелді мойнына алу, кәсіпкердің қызметінде үлкен
рөл ойнамайтындығын сендірді. Тәуекелдер - өте сирек кездесетін және
эпизодтық сипаты бар құбылыс. Менджер кәсіпкердің қажетті ресурстарды табу
және өнімді өндіру түрін таңдау туралы шешім қабылдау процесінің 4 негізгі
сатыларын жасады:
а) экономикалық жағдай туралы мәлімдер жинау;
б) экономикалық есеп (әртүрлі өндіріс әдістерінің ішінен анағұрлым
тиімдісін талдау);
в) кәсіпорынның мақсаттарына ең көп сай келетін өнімді таңдау;
г) негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндіріс жоспарының
орындалуын басқару.
Смит А. Халық байлығының табиғаты мен себептері туралы зертеу.
Альфред Маршалдың пікірінше, тек кәсіпкер ғана бизнестің табыстылығына
байланысты толық жауапкершілік пен тәуекелді өз мойнына алады. Негізінен
кәсіпкерлер бір жағынан өте мықты, бір жағынан әлсіз болуы мүмкін бірақ
кәсіпкердің негізгі міндеті капитал мен еңбекті қозғалысқа келтіру, негізгі
жоспар мен оны орындаудың егжей- тегжейлі шараларын дайындау болып
табылады.
Орта ғасырлық менеджер тарихын зерттеуші Джозер Шумпетерді қазіргі
заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды. Өзінің ілімдерінде Шумпетер
кәсіпкер бейнесінен жай бизнесті басқаратын менеджер рөліне алшақтаған.
Кәсіпкердің мәні, бұл оның өндіріс күштерін жаңадан ұйымдастыруы,
ұластыруы, ал олардың қозғалысы өз кездегінде өндіріс циклдарының
тездетілуне немесе жалпы экономикалық өсімге алып келеді. Шумпетер
кәсіпкердің өз қызметтерінде қолдануға болатын келесі бағыттарды анықтайды:
1. Жаңа өнімдер және қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алыпсатарлар мен инвесторларға қарағанда,
әртүрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа бизнес құратын
әлеуметтік экономикалық жаңашылдар деп атайды. Шумпетер кәсіпкерлік
еңбектің ерекшелігі туралы, ойын саралай келіп, оның өндіріс-құралдары мен
әртүрлі материалдардың жай ғана жинақталуынан тұрмайтындығын, ол тауар мен
қызмет көрсетудің жаңа түрлерін, өндірудің жаңа әдісін, жаңа өткізу
нарығын, жабдықтаудың жаңа көздерін және ұйымдастырудың жаңа түрін іздеп,
енгізу арқылы оларды тиімді қолданудан тұратындығын атап көрсетті. Сонымен
қатар олар өз еңбегімен, осы уақытқа дейін теңдесі болмаған пайда табады
және ол кәсіпкерлік пайда деп аталады.
Франк Найт (1921) кәсіпкерлік қызметінің өте маңызды белгісі -
тұрлаусыздық жағдайында жұмыс істеу екендігіне ерекше көңіл аударады. Найт
пікірі бойынша, кәсіпкер әртүрлі мүмкін болатын кедергілерді батыл жеңіп
шығатын, өзінің көзқарасын әрдайым қорғай алатын адам. Кәсіпкер
кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында, көз жеткізген тәуекелге өзінің
капиталы мен баруға дайын болуы керек.
Қазіргі заманғы авторлардың ұстанымдарын қарастырсақ Давид Минкеланд
(1961) кәсіпкерге мынадай сипаттама береді:
● Дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
● Жігерлік және іскерлік белсенділік;
● Жеке, дербес жауапкершілік;
● Қабылданатын шешімдердің салдарын білу;
● Қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
● Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
● Ұйымдастыру шеберлігі.
Питер Друкер (1964) алғашқылардың бірі болып, кәсіпорындарды
ұйымдастыруға арналған мүмкіндік ұғымын енгізді. Жаңа кәсіпорын құру үшін
қолайлы мүмкіндіктерге ие болу керек.
Харви Либенстейн (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің 2 түрін атайды:
қызметтің 1 - ші түрі менеджментке тән ескішілдікке негізделген күнделікті
операцияларды орындаумен байланысты, екінші түрі - жаңартпашылық. Қызметтің
1 - ші түрі нарықтық ортада жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды басқаруды
білдіреді. Жаңартпашылық қызмет - жаңа нарықтар жағдайында жұмыс істеу,
қызмет көрсету мен өнімнің жаңа түрлерін өндіру. Кәсіпкер әртүрлі нарық
жағдайында тиімді жұмыс істей білуі керек.
Шет елдік теорияда және практикада кәсіпкерлік қолда бар қаржы,
материал және еңбек қорларын игеру базасында қызмет көрсету немесе өнімге
деген белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа бизнесті құру процесі
ретінде қарастырылады. Кәсіпкерліктің көрсетілген анықтамаларын талдай
отырып, біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің келесі анықтамасын бөліп
көрсетейік. Кәсіпкерлік - жаңа кәсіпорынды құрумен немесе белгілі бір
дәрежедегі тәуекелділігі бар қазіргі кәсіпорынды дамытумен байланысты
жаңартпашылық қызмет. Кәсіпкерлік экономикасының дамуына үлкен үлес қосады,
себебі осы қызметтің арқасында жаңа жұмыс орындары пайда болып, техника мен
технология дамиды, жаңа өндіріс және қызмет көрсету салалары қалыптасады.
Кәсіпкерлікті тек жаңа бизнестің басталуымен жиі байланыстырады.
Шындығында, кәсіпкерлік қызмет саласы әлдеқайда кең. Бүгінгі фирмаларда
өндіріс көлемін ұлғайтуға, фирма қызметінің географиясын кеңейтуге,
фирманың дамуына жаңа күш беруге немесе жәй фирманың өмір сүру
қабілеттілігін қолдануға және тақырға отырудан құтылуға деген қажеттіліктер
жиі туындайды. Кәсіпкерлік қызметтің бұл элементтердің бюджеттік, былайша
айтқанда пайдасыз деп аталатын ұйымдарға да байланысты айтуға болады (сур.
1.1.)
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90 - жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, "комсомолдық"
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми - техникалық орталықтары
негізінде кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары
жасалды. Мұның үстіне,өспелі инфляция жағдайында дәл осы кәсіпкерліктің
алғашқы толқыны төтеп беріп қана қоймай, сондай - ақ қажетті, былайша
айтқанда бастапқы капитал жинай алды, себебі несие ақша "қымбат" алынып
"арзан" қайтарылды. 1988 ж. "Кооперация туралы заң" қабылданды.
Кооперативтер мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен
нарықтық инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі
ғана аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988 -1991 жылдары жалға беру,
бірлескен кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды
бірыңғай ырықтандырады. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекетікі болып
қала бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар бірнеше дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
ҚР - сы 1991 ж. тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік белсенділікті
қолдауға байланысты заңдар қабылданды. Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), "Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы" (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болады. 1994 жылдың
басында - ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. шағын. Кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 млн. адам жұмыспен қамтылды.
Кәсіпкерлік қызметінің негізгі 3 саласының ішінен 1 - ші орынға өндіріс те
емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та емес, сауда
шықты. Соңғы жылдары ҚР Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы №3398 "Шағын
кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы жарлығы кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш береді.
Кәсіпкерлік процесті қозғалысқа келтіретін іргелі күштерге 1-ші
кезекте, фирманы құрушы және негізгін салушы болып табылатын кәсіпкердің
өзі, бизнесті жүзеге асыруға қолайлы мүмкіндік пен қажетті қор жатады.
Тағы да ескеретін маңызды фактор, ол - кәсіпорынның болжамсыздықтан,
қарама - қарсылықпен және тұрақсыздықпен сипатталатын нақты әлемде өмір
сүруі. Сондықтан кәсіпкерлік процесс - бұл технологиядағы, маркетингтегі,
менеджменттегі әрдайым болып жататын өзгерістер процесі. Кәсіпкер -
бастамашыл негізде, толық экономикалық жауапкершіліктен қорықпай тәуеклге
баратын және келешекте табыс әкелетіндей етіп басқа өндіріс факторын ұтымды
түрде біріктіруге қабілетті ұдайы өндірістің субъективті факторы.
Қазіргі нарықтың қиын жағдайында, жақсы жинақталған жоғары білікті
командасы бар фирмалар, кәсіпкері жеке жұмыс істейтін фирмаларға қарағанда
бәсекеге анағұрлым қабілетті болып табылады. Менеджерлер командасына келесі
анықтаманы беруге болады. Менеджлер командасы деп тек қоларды таба алатын
ғана емес сондай-ақ . оны тиімді пайдалана алатын, бәсекелік күрестегі
өзгерістерге тез жауап беруге қабілетті, мақсаты тек кәсіпорынды дамыту
және тиімді өндіріспен қамтамасыз ету болып табылатын жоғары білікті
мамандар тобын айтамыз.
Қазіргі заманғы теорияларда кәсіпкерліктің 7 концепциясы бөліп
көрсетіледі, олардың әрқайсысы өз алдына мектеп болып табылады. Оларға
жататындар:
1. Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау ұстанымындағы
мектебі;
2. Кәсіпкеліктің психологиялық мектебі;
3. Кәсікерліктің классикалық мектебі;
4. Кәсіпкерліктің жетекші ұстанымындағы мектебі;
5. Кәсіпкерліктің ішк мектебі;
6. Кәсіпкерліктің маркстік ұстанымдағы мектебі;
7. Кәсіпкерліктің менеджметтік ұстанымдағы мектебі.
Кәсіпорынның дамуының әртүрлі сатылары: бастама, бизнестің пайда болуы,
кемелдену мен өсу сатылары, кәсіпкердің мінез - құлқы мен қасиеттеріне
әртүрлі талап қояды. Әртүрлі мектептерге сәйкес кәсіпорынның әрбір даму
кезеңдерінде кәсіпкерлікке қажетті мінез - құлықтар мен қабілеттерге
сипаттама беріп кетейік.
Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерін бағалау ұстанымдағы мектеп.
Кәсіпкерліктің осы мектебіне сәйкесті кәсіпкерлер тиісті шешім қабылдауға
және бизнесті іске асырау мүмкіндіктерін табуда сезімдік қабілеттерге ие
болады. Басқа мектептің өкілдері нарықты болжау мен талдауға айырықша көңіл
бөлсе, кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттері ұстанымдағы кәсіпкердің
табиғи сезіміне ерекше көңіл аударады. Бұл мектепке сәйкес, табысты
кәсіпкер тәуелсіздік пен жетістікке ұмтылады және жұмыс істеу қабілеттілігі
мен табандылығы жоғарғы дәрежеде болады, тек қана өз қабілетіне сенеді.
Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі. Ол кәсіпкерлерді жұмысқа және
өмірге деген өте сирек кездесетін көзқарастар мен құндлықтарға ие деп
санайды. Психологиялық мектепте жеке қасиет ұстанымындағы кәсіпкерлік
мектеп сияқты кәсіпкер басқалардан айрықшаланатын айқын белгілермен
сипатталады деп санайды. Жоғарыда атап өткен мектепке қарағанда
психологиялық мектеп кәсіпкер қасиеттерінің 3 тобын бөліп көрсетеді:
1) Көзқарастар мен құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі. Оларға адалдық,
жауапкершілік және әдепті тәртіп жатады.
2) Тәуекелге бейімділік
3) Жетістіктерге деген құштарлық.
Кәсіпкерліктің классикалық мектеп ілімдері, кәсіпкерлік процесінің
құрамы жаңартпашылық және жасампаздық қызметінен тұрады, сондай - ақ
кәсіпкердің өз кәсіпорны меншіктенушісі болуы міндетті емес деп санаған
Шумпетер ілімімен үндеседі. Классикалық мектеп бойынша тәуекел элементтері
бар жаңартпашылық пен жасампаздық қызметі кәсіпорынды құру кезеңінде әрі
жұмыс істеу кезеңіндегі кәсіпкерлік қызметтің негізгі шешуші факторы болып
табылады. Сондықтан көптеген ғалымдардың пікірінше жаңартпашылыққа бұл
субъективті табиғи фактор болып табылады. Өйткені жаңа енгізуге жасауға
бейім адамдар жаңартпашылық қызметті көбінесе қоғамның дамуына үлкен үлес
қоса отырып, өздерінің жаңартпашылық және шығармашылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатымен жүзеге асырады.
Кәсіпкерліктің жетекшілік ұстанымындағы мектебіне сәйкесті, кәсіпкер
белгілі мақсаттарға жету мақсатымен басқаларға әсер ете алатын жетекші
болып табылады. Кәсіпкер ең алдымен мүмкін болатын даму келешегін
басқалардан жақсырақ көрінетін және өзінің стратегиялық жоспарын іске асыру
үшін басқаларды соңынан ерттіріп, қызықтыра алатын жетекші болуы керек. Бұл
мектеп шеңберінде 2 ағыс бар. 1 - ші ағыстың ауырлығы кәсіпкерліктің жеке
тұлғалық тұрғысындағы мекиепке түседі және кәсіпкердің бәсекелік жағдайға
бейімделу мүмкіндігі, қарым- қатынас жасау, іскерлілік жауапкершілікті өз
мойнына алуға дайын болуы сияқты белгілі қасиеттер мен мінез - құлық
ерекшеліктеріне ие болуы қажеттілігі көзқарасын қолдайды. Осы мектептің 2 -
ші бағыты келесі сұрақтарға жауап табуға тырысады.
● Жетекші - кәсіпкер нақты орындаушылар үшін мақсаттар мен
тапсырмаларды қалай қалыптастырады және оның іске асырылуына қалай қол
жеткізеді?
● Тапсырманың орындалуына кәсіпкер жетекші қалай жағдай жасайды?
Бұл мектеп концепциясының негізінде ұжым ішінде белгілі бір жағдай
жасау арқылы адам ресурстарын басқаруда жатыр.
Басқа мектептерге қарағанда кәсіпкерліктің ішкі мектебі ірі
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігі мен жаңартпашылық белсенділіктерінің
төмендеуіне жауап ретінде пайда болды. "Ішкі" деп аталатын кәсіпкерлер ұйым
ішінде әрекет ету еркіндігін алады. Бизнестегі ашылып келе жатқан жаңа
мүмкіндіктерге қабілетті болу бұл ішкі кәсіпкерлік сипаттамаларының бірі
болып табылады. Мұндай көзқарас қазіргі уақыттағы ұйымдардың әрі қарай
дамып, өз қызметін басқа салалар мен аймақтарға әр тараптандыруына
мүмкіндік береді. Ішкі кәсіпкерлік тәуелсіз, құрылымдық бірліктерге
өздерінің өткізу нарықтарын табуға, қызмет көрсету, технология және өндіріс
әдістері саласындағы жаңа енгізілімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерліктің ішкі мектеп қазіргі ұйымдарда жаңа енгізілімдер, жекелеген
жұмысшылардың автономдық құрылымдық бірліктерде кәсіпкер ретінде жұмыс
істеулеріне мүмкіндік беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін деп ұйғаруда.
Ішкі кәсіпкерлік белсенділік бірнеше бағытта іске асырылуы мүмкін,
соның ішінде фирма стратегиясын өзгерту; ұйымды дамыту; өнімді дамыту;
қызмет көрсетудің сапасы мен тиімділігін жоғарлату. Фирма стратегиясын
өзгерту үшін нарық мәселелері мен менеджерлердің негізгі құрамын тарту
қажет. Ұйымның дамуы өнімдерді басқа аймақтарға тарату жолымен жүзеге
асырылуы мүмкін. Өнімнің дамуы бұл өнімді жетілдіру мен жасау технологиясын
жақсы меңгерген адамдар күшімен дайындалып, енгізілетін жаңа өнімдерді
жасау мен қазіргі қолда бар өнімдердің жетілдіруін білдіреді. Соңғы
стратегия көрсетілетін қызметтердің сапасы мен тиімділігін жақсартуға
бағытталған.
Жоғарыда көрсетілген шетелдік теориялар мен іс жүзінде жете зерттелген
кәсіпкерлік концепциялармен қатар соңғы кезде Ресей ғылымында маркстік
ұстанымдағы кәсіпкерлік концепция өзіне жол ашуда. Бұл концепцияға сәйкес
кәсіпкерлік соңғы тұтынушылардың сұранысы мен қажеттіліктеріндегі
өзгерістерді іздеу процесі ретінде қарастырылды және сұранысты жаңа өндіріс
процесін ұйымдастыру арқылы қанағаттандыру мен үзіліссіз, ұдайы өндіріс
циклының әрбір сатысында ең жоғарғы, өнімділікті қамамтамсыз ететіндей етіп
өнімдерді үлестіру болып табылады. Анықтамадан көріп отырғандай, негізгі
көңіл бұл жерде қажеттіліктерді зерттеп білу мен тұтынушы сұранысын
қанағаттандыруға бөлінеді.
Біз өзіміздің зерттеулерімізді менеджмент ұстанымындағы кәсіпкерлік
концепциясын, жоғарыда қарастырылған барлық мектептердің элементтерін
қамтитын және бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолданудың тармақталған
инфрақұрылымының жоқтығымен сипатын өтпелі кезең экономикасының
қажеттіліктеріне ең көп жауап беретін интеграцияланған концепциясы ретінде
дамытамыз.
Бұл концепцияға сәйкесті кәсіпкерлік: кәсіпкерлердің жаңа кәсіпорын
құрудағы біршама тәуекел деңгейі мен жауапкершілікті мойнына алуға түрткі
болатын жеке тұлғалық қасиеттерді бағалайтын интеративті процесс ретінде
қарастырылады. Кәсіпорындарды басқаруда кәсіпкер жетекшілік теорияның
әдістері мен негізгі тәсілдерін игеруі қажет. Ілгері өсу процесінде
кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтің жандануы үшін жекелеген тәуелсіз құрылымдық
бірліктерді бөліп алу керек. Соңында, кәсіпорынды құрушы кәсіпкер тауар мен
қызметтің әлеуетті тұтынушыларында туындайтын қажеттіктерді ескеріп отыруы
қажет. Кәсіпкерліктің менеджменттік ұстанымындағы концепцияға сәйкес
кәсіпкерлік процес нақты басқ міндеттерін орындау арқылы жүзеге асырылады.
Бұл саладағы бүгінгі зерттеулерде кәсіпкерлікті басқару концепциясын тек
жекелеген бір кәсіпорын деңгейінде ғана емес, сонымен бірге аймақтық,
салалық және тұтас мемекет деңгейінде қарастыру ұсынылады. Сонымен әртүрлі
мектеп концепцияларының талдауы көрсетіп отырғандай, әрбір мектептің
кәсіпкерлік қым, жайлы өзіндік көзқарастары бар. Бір мектеп кәсіпкердің
жеке тұлғалық қасиетеріне баса көңіл бөлсе, 2 - шісі кәсіпкерлікті жаңа
кәсіпорын құру мүмкіндіктерімен байланыстырады, 3 - шісі кәсіпкерлік
қызметін жетекшілік ету тәсілдері мен әдістерін үйрету арқылы жақсартуға
болады деп санайды.
1.2. Шағын бизнестің даму стратегиясы
Қазіргі заманғы бизес қиын және тез өзгермелі орта жұмыс істеуде,
сондықтан кез келген кәсіпорын ішкі және сыртқы ортаға талдау жүргізу
негізінде өз қызметінің стратегиясын дайындауы қажет.
Стратегиялық менеджменттегі түсінігі мол аппарат жөнінде сөз қозғаған
кезде страт-ның анықтамасы алғашқы мәселесінің бірі болмақ. Ең жалпы түрде
стратегия ұзақ мерзімді мақсаттарды белгілеуді және қолда бар ресурстар
негізінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу бойынша бағдарламалық шараларды
дайындауды білдіреді. Стратегиялық менеджмент фирмаларға қандай мақсаттарға
қол жеткізейін деп жатқандарын және келешекте алға қойылған мақсаттарға
қалай жететіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Алдағы кезең үшін дұрыс
стратегия жасап шығара алатын фирма өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда
стратегиялы артықшылықтарға ие болады. Егер бәсекелестерді тез арада
фирманың таңдаған стратегиясын көшіре алмаса немесе енгізе алмаса, онда бұл
фирма ұзақ мерзімді бәсекелестік артықшылыққа ие болады, нәтижеде фирма
орташа салалық деңгейден жоғары пайда табады. Стратегияны қалыптастыру және
іске асыру бірінші кезеңдерден тұратын процесс болып табылады: мақсатты
анықтау; кәсіпорынның мақсаттарын анықтау; стратегияны таңдау; стратегияны
енгізу; стратегияның іске асуын бақылау;
Ұйымның мақсаты кез- келген ұйым өз мақсатын орындау үшін өмір сүреді.
Миссия - бұл ұйымның өмір сүруінің себебі. Айқын анықталған мақсаттар бар
және соған сәйкесті жұмыс істейтін ұйымдар тиімді болып есептеледі.Сол
міндетке негізделе отырып, ұйымның мақсаты, саяси және стратегиясы
анықталады. Стратегияны қалыптастыру кезінде ұйымның қандай
классификациялық топқа жататындығын ескеру маңызды болып табылады.
Кәсіпорындардың келесіндей жіктелуін ұсынуға болады:
● Көлемі бойынша, шағын, орта және ірі;
● Қамтитын аумағы бойынша: аймақтық, республикалық мәнге ие,
халықаралық диверсификациялану дәрежесіне қарай; бір бағытты бизнес және
бизнестің әртүрлі бағыттарына ие.
Филипп Котлердің анықтамасы бойынша миссия - бұл бір ұйымды басқа бір
ұқсас ұйымнан айыратын нәрсе, яғни бизнестің жүргізілуіне қарай жұмысын
ұйымдастыру тәсілі. Миссияны сондай-ақ шығарылатын өнімнің сапасы, қызмет
көрсету деңгейі кәсіпорынның орналасқан жері сияқты т.б. факторлар арқылы
сипаттауға болады.
Стратегиялық саясат дегеніміз мақсаттарды табысты түрде анықтау,
стратегияны қалыптастыру және оның енгізілуін бақылау үшін олардың қажетті
басқарумен қамтамасыз етілуі. Стратегиялық саясатқа мыналар мысал бола
алады: инвестицияның рентабелділігі 15%- дан төмен болмайтын өнім өндірісі
немесе тек қана жоғары сапалы тауарлар өнірісі.
Стратегияны дайындаушылар. Стратегияның негізгі дайындаушылары бұл
жоғары басқарушы қызметкерлер мен жоспарлау саласындаңы кәсіпқой мамандар.
Шағын кәсіпорындарда стратегияны дайындау үшін сырттан кеңес берушілер
шақырылуы мүмкін.
Бизнестің сыртқы және ішкі ортасы туралы ақпарат. Стратегиялық
артықшылыққа қол жеткізу үшін және жоғары дәрежелі пайда табу үшін
кәсіпорын әрдайым бизнестің сыртқы және ішкі ортасына талдау жасай отырып,
сол ортадағы мүмкіндіктерді анықтауы қажет және ішкі ресурстардың қайсысы
ең маңызды екендігін анықтап, кәсіпорынның сәйкес даму стратегиясын таңдауы
тиіс. Бизнестің сыртқы ортасын, атап айтқанда салалық бәсекелестік деңгейі
әсер ететін факторларды толығырақ қарастырайық.
Жоғарыда айтылып өткендей фирманың қызметіне сыртқы және ішкі факторлар
ықпал етеді. Кәсіпкерлік деген барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде
макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады. Салалық бәсекелестіктің
деңгейі және қандай да бір салада пайда табу мүмкіндігі келесідей негізгі
бес фактор арқылы анықталады: жаңа бәсекелердің пайда болу қаупі;
жеткізушілердің ықпалы; тұтынушылардың ықпалы; бірін - бірі алмастырушы
тауарлардың өндірісі және жұмыс істеп тұрған фирмалар арасындағы
бәсекелстік. Әрбір факторлардың ықпалын толығырақ қарастырайық.
Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі.
Салада жаңа фирманың пайда болуы қандай да бір тауар өндірісінің
көлемінің көбеюіне әкеледі, бұл өз кезегінде тауардың орташа нарықтық
бағасының төмендеуін білдіреді, демек осы саладағы кәсіпорындардың
пайдалары да төмендейді. Кез - келген фирма жаңа салаға кірер алдында екі
түрлі проблемаға кезігеді, атап айтқанда: салаға кірудегі тосқауылдар және
салада жұмыс істеп жатқан фирмалардың қарсы жауаптары.
Салаға кіруде кездесетін тосқауылдарға өдіріс масштабы, өнімнің
дифференциациялануы, қаржы ресурстарына деген талап, тауарды тарату
каналдарына жолдың ашық болу-болмауы және мемлекеттік саясат жатады.
Өндіріс көлемінің көбеюімен бірге өнім бірлігінің өз құны төмендейді. Бұл
әсер өндіріс масштабы деп аталады. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі
негізінен құжаттық шығындар деңгейінің қысқартылу нәтижесінде пайда болады.
Қазіргі заманғы фирмалар көбінесе жекелеген тұтынушылар тобының өспелі
әралуан қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында өз өндірістерін белгілі
бағыттар бойынша жүргізуге мәжбүр болады, себебі бүгінгі таңда өндіріс
көлемінен көрі жекелеген тұтынушылар тобының қажеттерін қанағаттандыру
деңгейі алдыңғы қатарға шығуда.
Өнімнің дифференциациялануы да жаңа слалға кіру үшін тосқауыл болып
табылатын -көбінесе фирманың тауар маркасымен байланыстырылдады.
Тұтынушылардың көңілін қызықтыру үшін жаңа фирма өз тауарларын айтарлықтай
төмен бағамен сатуға мәжбүр болады, ал бұл пайданың азаюына немесе одан да
әрі шығынға ұшырауға әкеледі. Сондықтан тауарлар мен қызметтердің
дифференциациялануының нәтижесінде пайда болған тұтынушылардың қалаулары
үшін күрес жаңа салаға кіру жолында мың тосқауыл бола алады.
Жаңа фирма тек негізгі қорларды алу үшін ғана емес, сонымен қатар
айналым қаражаттарын алу, маркетингтік қызмет жүргізу және бизнестің басқа
мақсаттары үшін қаржы ресурстарына ие болуы қажет. Жеткілікті қаржы
ресурстарының жоқ болуы да жаңа салаға кіру жолында маңызды тосқауыл.
Әдетте салада жұмыс істеп жатқан фирмалар жаңа тарату каналдарын
іздестіру сияқты үлкен проблемаға кездеседі. Олар өз тауарының бағасын
төмендету арқылы дистребютерлерін ынталандыруға мәжбүр болады, нәтижесінде
пайдаларының бір бөлігінен айырылады, сондықтан тауарды тарату каналдарына
жолдың ашық болу-болмауы да салаға кіру жолында тосқауыл болады.
Жеткізушілердің ықпалы. Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупінен басқа,
бәсекелестік күрес деңгейіне ықпал ететін келесі фактор бұл жеткізушілердің
ықпалы.
Жеткізушілерде бәсекелестік күрестің белсенділігін күшейтіп немесе
азайтып отырады. Бұл келесі түрде болуы мүмкін: жеткізушілер бір ауыздан
ұсыныс көлемін төмендету есебінен жеткізілетін тауар бағасын көтереді. Егер
кәсіпорын матеиалдарға жұмсалатын өспелі шығындардың орнын пайдаға зиян
келтірмей жаба алмайтын болса, оның рентабелдігі айтарлықтай төмендейді.
Жеткізушілердің ықпалы келесі жағдайларда ерекше күшіне енеді.
● Жеткізілетін тауарлар өндірісінің бірнеше фирмларда шоғырлануы;
● Фирмалар жеткізуші тауарының негізгі тұтынушысы емес;
● Материалдар мен бастапқы тауарлардың құны шығарылатын өнімнің өзіндік
құн құрылымының айтарлықтай бөлігін құрайды, сондықтан фирманың табысты
жұмыс істеуі үшін олардың бағасы ең маңызды фактор болып табылады;
● Жеткізушілердің өндірістің дифференциациялануын жүзеге асырулары және
басқа салаларға өтулері, мысалы тігін фабрикасынң киімдерін сататын дүкен
ашу. Фирма бір салада - киім өндіру (жеңіл өнеркәсіп) саласында жұмыс істеп
келеді, ал енді ол басқа - сауда саласына диверсификацияланады. Бұрынғы,
фабрика өндірісінің тұтынушысы болып келген магазиндер ендігі жерде өзінің
негізгі жеткізушісінен айырылады.
Тұтынушылар ықпалы. Бәсекелестік күрес деңгейіне тұтынушылар да ықпал
етеді. Тұтынушылардың ықпалы келесі жағдайларда күшейе түседі:
● тұтынушы салада өндірілетін өнімнің айтарлықтай көлемін сатып алады,
ол шығарылатын өнімнің бағасына ықпал ете алады;
● тұтынушылар өнімді басқа жеткізушілерден бұрынғы немесе одан төмен
бағада сатып алу мүмкіндігіне ие.
Бірін - бірі алмастырушы тауарлардың өндірісі. Негізгі бәсекелестік
күрес ұқсас тауар мен қызмет өндірушілер арасында орын алады. Фирманың тек
бір тауар бойынша бірақ әр жолы басқа сапалық мінездемемен тұтынушылардың
қажеттіктерін қанағаттандыру мүмкіндігі фирмаға сол тауар үшін ең жоғарғы
бағаны белгілеуге мүмкіндік береді. Бәсекелестік артықшылыққа ие болу үшін
кейбір фирмалар сатудан кейінгі қызмет көрсетуге көп көңіл бөледі. Соңында
сәтті жерге орналасу да, әсіресе сауда мен қызмет көрсету кәсіпорындары
үшін бәсекелестік артықшылық бола алады.
Жұмыс істеп тұрған фирмалар арасындағы бәсекелестік. Көптеген салалрда
бәсекелестік артықшылық пен асыра пайдаға қол жеткізу мақсатында өткір
бәсекелестік күрес орын алады. Бәсекелестік фирмалар арасында бағаларды
реттеу, өнім өндірісіне жаңалықтар енгізу және өнімді дифференциациялау
(қызмет көрсетуде артықшылықтарға қол жеткізу, жарнама қызметін жүргізу,
тауарларды несиеге беру және т.б.) негізінен пайда болған. Бәсекелестік
күрестің белсенділігі келесі факторлар арқылы анықталады: бәсекелестердің
саны мен өлшемдестігі, саладағы өсу қарқындары, өзгермейтін немесе
тіркелген шығындар деңгейі, тауарларды дтфференциялау деңгейі, өндіру
көлемі.
Жаңа бизнесті бастар алдында немесе қазіргі жұмыс істеп тұрған
бизнестің келешектегі даму стратегиясын дайындау үшін бизнестің жұмыс
істейтін саласына талдау жүргізу қажет. Шамамен 20 жылдай бұрын экономика
ғылымында "стратегиялық топтар" деген термин пайда болды, оны алғаш рет
Микаел Хант қолданысқа енгізді. Оның берген анықтамасына сәйкес,
стратегиялық топ - сала ішінде бірдей немесе ұқсас стратегияларды таңдаған
фирмалар тобы. Ол негізі стратегиялық бағыттарға мыналар жатады: техникалық
саясат. Шығарылатын өнім сапасының деңгейі, баға саясаты, тауарларды тарату
жолдарын таңдау, тұтынушыларға қызмет көрсету деңгейі. Стратегиялық
топтарды талдау саладағы бәсекелестік деңгейін зерттеп үйренудің қажетті
құралы болып табылады.
Бизнестің сыртқы және ішкі ортасын талдап, ұйымның күшті және әлсіз
жақтарын анықтағаннан кейін стратегиялық мақсаттарды және стратегиялық
баламаларды дайындау, баламаларды бағалау және кәсіпорынның негізгі даму
стратегиясын әзірлеу кезеңі басталады. Әрбір фирма өзінің міндетін жүзеге
асыруда нақты стратегиялық мақсаттар дайындайды. Стратегиялық мақсаттарды
анықтағаннан кейінгі стратегиялық баламаларды дайындау кезеңі келеді.
Стратегиялық басқару проблемасына арналған қазіргі экономикалық
әдебиеттерде стратегияның үш деңгейге бөліп көрсетеді: корпорациялық
стратегиялық, бизнес - стратегиялық және функционалды стратегиялық.
Корпорациялық стратегия әртүрлі салада немесе әртүрлі өткізу нарығында
бизнестің бірнеше түрін басқарудың нәтижесінде бәсекелестік артықшылыққа
қол жеткізу саясатында пайдаланылады. Қазіргі заман корпорациясы әртүрлі
салалардағы бизнес бөлімдерінің жиынтығы болып саналады. Сондықтан
корпорациялық стратегия басқа жұмыстармен бірге синергетикалық тиімділікке
жету мақсатында әртүрлі бизнес бөлімшелері қызметінің өзара бірігу
қызметінің нәтижесін алуды мақсат тұтады және де жекелеген бөлімшелердің
қызметтерін қарапайым түрде бір - біріне қосуға қарағанда, қамтитын ауқымы
айтарлық көп.
Бизнес - стратегия тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен
өндіріс нәтижесінде бәсекелестік артықшылққа қол жеткізу және жекелеген
ерекше тауар немесе қызмет түрін өткізу мақсатында дайындалады. Бизнес
стратегияны дайындау кезінде нақты бір салада немесе нарықтың белгілі бір
сегментінде бәсекелестік артықшылыққа қалай қол жеткізу керек екендігіне
ерекше көңіл бөлінеді.
Функционалдық стратегия ресурстарды пайдалану тиімділігін барынша
көбейту мақсатында дайындалады. Барлық стратегиялар айырмашылықтарына
қарамастан фирманың бірыңғай стратегиясы ретінде бірлескен түрде дайындалуы
керек. Сонымен бірге функионалдық стратегия бизнес стратегиясымен
анықталады ал ол өз кездегінде корпорациялық стратегиямен айқындалады.
Солай болғандықтан аталмыш зерттеуде, біз негізінен шағын және орта бизнес
проблемасына бағдарланған әрбір кәсіпорынның дербес заңды тұлға екендігін
және өз стратегиясын өзі анықтайтын есте сақтай отырып, бизнес стратегияны
толығырақ қарастырамыз.
Бизнес стратегияны қалыптастыру бизнес ортасының ішкі және сыртқы
факторын зерттеуден тыс жүзеге асырылмайды. Бірақ стратегияны дайындаудағы
шешуші фактор тұтынушылардың қажеттіктері болып табылады. Тұтынушылардың
стратегиялық мәнге ие болуына байланысты келесі сұрақтарға жауап беру
керек:
● Өндірістің тұтынушысы кім?
● Тұтынушылардың қандай қажеттіктерді қанағаттандырылуда?
● Тұтынушылардың қажеттіктері қалай қанағатталады?
Стратегиялық артықшылыққа қол жеткізу және бәсекелестік күреске төтеп
беру үшін кәсіпорын тұтынушылардың белгілі болып тобының қажеттіктерін
қанағаттандыру керек. Өн-нің тұтынушысы кім? Деген 1 - ші сұраққа жауап
беру кезінде барлық тұтынушылар өмірлік стиліне, әлеуметтік тобына, дербес
ерекшеліктеріне, жас мөлшеріне және т.б. байланысты әртүрлі топтарға
бөлінуі мүмкін. Кәсіпорын орташа немесе типтік тұтынушының болмайтындығын
есте сақтауы керек, демек стандартталған өг, негізінде барлықтарының
қажеттіктерін қанағаттандыру мүмкін емес. 2 - ші сұраққа жауап беру кезінде
тұтынушылардың қажеттіктерінің қандай екендігін анықтап алу қажет.
Сондықтан тұтынушылардың қажеттіктерін анықтау жұмысын ұйымдастырудп
кәсіпорын жетекшілерінің рөлі үлкен. 3- ші сұраққа жауап беру кезінде
фирманың қажеттіктерді қандай түрде қанағаттанғандығын анқтап алу керек,
яғни тұтынушылардың қажеттігін қанағаттандыру үшін оған қандай стратегияны
пайдаланған жөн. Жалпы стратегияның келесідей түрлері бар:
● төменгі баға стратегиясы;
● дифференциалданған (бағалық емес) стратегия;
● интеграцияланған стратегия ( әртүрлі стратегиялардың құрастырылуы);
Төменгі баға стратегиясын толығырақ қарастырсақ. Бұл стратегия бойынша
фирма стандартталған (бірыңғай) өнімді төменгі бағамен мүмкіндігіне көп
тұтындыруға сату арқылы бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізуге тырысады.
Ондай мүмкіндікке ие болу үшін фирма әрдайым өндіріс көлемін көбейту,
үнемдеуші технологияларды пайдалану, өнімді тасымалдау шығындарының өзіндік
құнын азайту жолында тұрақты жұмыс істеуге міндетті.
Төменгі баға стратегиясын бәсекелестіктің деңгейіне әсер ететін 5
факторы бар. Олар:
● Бәсекелестік күрестің қарқындылығы;
● Тұтындырушылардың ықпал етуі;
● Жеткізушілердің ықпалы;
● Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі;
● Бірін - бірі алмастыратын тауарлар өндірісі;
Төменгі баға стратегиясын таңдаудың бір қатар артықшылықтарына
қарамастан өзіндік тәуекел деңгейі бар. Мысалға, бәсекелестердің жаңа
технологияларды қолдануы төменгі баға стратегиясын таңдаған фирмаға
қарағанда олардың едәуір көлемде бағаны төмендетулеріне алып келуі мүмкін.
Дифференциацияланған стратегияны қолдану кезінде тұтынушылардың
қажеттіктері тауардың өзіндік немесе бірегей сапасы мен ерекшеліктері
арқылы қанағаттандырылады. Фирма бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізе
отырып, сала бойынша ортақ бағадан жоғары бағаны қою арқылы қанша пайда
таба алады. Диференциацияланған стратегияны таңдаған фирманың нарықтың
басым бір бөлігін иемденуі өте сирек кездесетін құбылыс. Сондықтан да
барлық шағын және орта кәсіпорындар рсы стратегияны таңдауға тырысады.
Фирма негізгі күшін сату көлемін ұлғайтудан көрі өнімді тұрақты
түрлендіріп, жаңалап отыруға және жекелеген тұтынушы топтардың
қажеттіктерін толық қанағаттандыру үшін қажетті сапаларды іздестіруге
жұмылдырады. Тауарды дифференциялаудың төмендегідей әртүрлі әдістері бар:
- қазіргі өнімді өзгерту немесе жаңа өнім шығару;
- өнім сапасының жоғарылығы;
- өнімнің өзіндік (спецификалық) ерекшеліктері;
- жоғары қызмет көрсету деңгейі;
- тауардың танымалдылығы;
- әртүрлі талғамдық сапалар;
- дизайн;
- буып - түю (упаковка) т.б.
(1.2. - кестеде) диференциацияланған стратегияны таңдаған фирманың іс -
қызметінің негізгі бағыттары көрсетілген. Аталмыш стратегияны бәсекелестік
деңгейіне әсер ететін 5 фактор негізінде қарастырайық:
● Бәсекелестік күрестің қарқындылығы;
● Тұтынушылардың әсері;
● Жеткізушілердің әсері;
● Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі;
● Бірін - бірі алмастыратын тауарлар өндірісі;
Диференциацияланған стратегияны таңдаудың бірқатар артықшылықтарына
қарамастан, өзіндік тәуекел деңгейі баршылық. Мұның басты себептерінің бірі
кейбір тұтынушылардың ең төменгі нарық бағасы арасындағы айырмашылықты аса
жоғары деп қабылдауында жатыр. Бұл аталмыш өндірістің тұтынушылардың
қажеттілігін шамадан тыс қанағаттандыратынын көрсетеді.
Фирма қызметі саласында толығымен бәсекелестік артықшылыққа қол
жеткізуге әрекеттенген кезде жоғарыда қарастырылған баға және
диференциацияланған стратегиялар қолданылады. Ал фирма белгілі бір
тұтынушылары тобының қажеттіктерін қанағаттандыруға бағытталғанда
фокусталған (шоғырландырылған ) стратегияны жүзеге асырады. Фирма барлық
салаларда бәсекелестік артықшылық таныта алмаса да, нарықтың белгілі бір
бөлігінде жетістікке қол жеткізуі мүмкін. Шоғырландырылған стратегияның
маңыздылығы – оны қолданған фирманың жалпы салалық бәсекелестік
басылымдылыққа ие фирмаларға қарағанда нарықтың белгілі бір бөлігінде
қажеттіліктерді едәуір тиімдірек қанағатттандыра алуынада жатыр. Жоғарыда
көрсетілгендей, шоғырландырылған стратегияның 2 түрі бар. Олар –
сегменттелген (сараланған) төменгі баға стратегиясы және сегменттелмеген
диференциацияланған (бағалық емес) стратегия. Бұл стратегиялардың басты
сипттарын жоғарыда қарастырып шықтық. Мұндағы ерекшелік – шоғырландырылған
стратегиялар жалпы салада емес, нарықтың белгілі бір бөлігінде ғана
қолданылады. Бәсекелестік күрестің күшеюі мен бизнеске деген қоршаған орта
әсерінің күрделенуі салдарынан тек бір стратегияны ұстану жеткіліксіз
болуда. Сондықтан фирмалар аталмыш екі стратегияны бір уақытта іске асыруды
қолдайды.
Альтернативаларды бағалау және шешім қабылдау. Кәсіпорын стратегиялық
мақсаттарына жету үшін бизнестің ішкі және сыртқы орталарын талдай отырып
стратегиялық жоспарын құруы қажет. Стратегияларды өңдеу әртүрлі
альтернативтік шешімдерді қалыптастыру мен ең оңтайлы стратегия түрін
таңдау процесінен құралады. Бірінші альтернативтылық стратегиялар болғанда
ғана ең оңтайлы шешім қабылдауға болады. Альтернативаларды бағалау кезінде
анықталмағандық (белгісіздік) дәрежесі, түсетін пайданың мөлшері мен
тәуекел деңгейі экономикалық тиімділік, уақытпен ресурстар бойынша шектеулі
секілді критерийлер қолданылады.
Үшінші критерий ретінде стратегиялық альтернативалардың экономикалық
тиімділік деңгейін – жоспарланған нәтижелеер мен оларға жету үшін
жұмсалатын шығын мөлшерінің қатынасымен анықталады. Сондай – ақ, 4 – ші
критерий ретіндегі уақыт факторы да кейбір альтернативалар тұрғысынан аса
маңызды болуы мүмкін. Соңында, әр альтернатива ресурстардың қолда бар
мөлшері мен оларға деген қажеттілік тұрғысынан қысқа, орта және ұзақ
мерзімді жоспарларда бағалануы тиіс. Жоғарыда қарастырылған критерийлер
бойынша альтернативалық стратегиялар бағаланғаннан кейін барып, ең оңтайлы
стратегия таңдалады.
Стратегияны енгізудің бірнеше тәсілдері бар. Зерттеушілердің көбісінің
ұстанатын тәсілдері бойынша енгізу процесі 4 кезеңнен тұрады: тиісті
ұйымдық құрылымды таңдау, жоспарлау жүйесін дайындау, қәсіпкерлерді басқа
және белгілі бір құндылықтар мен ұйымдық мәдени жүйелерін құру.
Жоспарлау жүйесін дайындау. Бұл кезеңде таңдалған стратегия орта
мерзімдік сипатқа ие бір қатар қосалқы бағдарламаларға негізделеді.
Орта мерзімдік жоспарлау кезінде ең көбі 1 жыл мерзімге дейінгі жеделді
(оперативтік) жоспарлар дайындалады. Оперативтік жоспардың барысында
бюджеттік деп аталатын қаржы жоспарлары дайындадады. Оперативтік
бюджеттердің барлығы әртүрлі функционалдық бюджет түрлерінен тұрады, әдетте
олар кірістерді болжамаудан басталады. Қаржылық бюджет фирманың қаржы
жағдайын сипаттайды және ол кассалық бюджеттегі, капиталдар бюджетінен және
баланстан тұрады (1.1.сурет)
Қызметкерлерді басқа келесі екі бағытта іске асыруды ұйғарады: 1 –шісі
қызметкерлерді қабылдаумен байланысты. 2 – сі әлдеқашан Штатта бар
қызметкерлермен жұмыс істеу.
Бірінші бағыт келесі міндеттердің орындалуын көздейді:
( Қызметкерлерді жоспарлау – міндетті орындау үшін қажетті жұмыстардың
түрін және соған сай квалификациялы жұмысшылар санын анықтау;
( Қызметкерлерді шақыру және іздестіру – жұмысқа тұрғысы
келетіндердің өтініштерін жинау;
( Ең дұрыс келетін кандидаттарды іріктеп алу;
Екінші бағыт әлдеқашан штатта бар қызметкерелермен жұмыс істеуді және
келесі міндеттердің орындалуын қамтиды:
( Қызметкерлерді оқыту және дамыту;
( Ынталандыру мен компенсациялау жүйесін қамтамасыз ету;
( Тиімділігі жоғары жұмыс үшін жағдай жасау, соның ішінде денсаулық
сақтау және сақтандыру жүйелері;
( Жұмысшылардың қызметтерін бақылау және бағалау;
( Жаңа технологияларды енгізу және басқа стилі мен ұйымдық құрылымды
өзгерту арқылы еңбек өнімділігін арттыру;
Құндылыққар жүйесін құру. Табысты ұйымның ең маңызды сипаттарының бірі
– ұйымда құндылық жүйесінің бар болуы. Тиімділігі жоғары ұйымдар 1 – ші
кезекте ұйым ішінде құндылықтар жүйесін құрады: ол қызмет көрсетудің жоғары
деңгейлілігі, шығарылатын өнім сапасының жоғары деңгейлілігі және т.б.
болуы мүмкін.
1.3. Шағын бизнестің маркетингтік стратегиясының ерекшеліктері
Маркетинг –бұл тауар мен қызметті сатушыдан сатып алушыға немесе
тұтынушыға жылжытуға бағытталған кәсіпкерлік белсенділік.
Шағын бизнес маркетингі – шағын кәсіпорынның нарық тауашасын анықтауға,
нарық әлеуетін өлшеуге және алушылардың қажеттіктерін қанағаттандыру арқылы
маркетингтік мақсаттарға жетуге бағытталған кәсіпкерлік қызмет. Шағын
бизнес маркетингі 2 компоненттен тұрады: маркетингтік талдау және
маркетингтік кешен. Маркетингтік талдау келесілерді қамтиды: нарықты
сегменттеу, маркетингтік зерттеу жүргізу және сатылымдарды болжамдау.
Маркетингтік кешен келесідей элементтерден тұрады: Өнімдер бағалар және
тауарларды жылжыту мен тарату (1.2. – сурет)
Тарихта маркетингтік тәсілдердің 3 түрі бар:
1. Өндіріске бағдарланған тәсіл.
2. Сатуларға бағдарланған тәсіл.
3. Сатып алушыға бағдарланған тәсіл.
Бізде жылдар бойы өндіріске бағдарланған 1 – ші тәсіл бар болды, бұл
бір жағынан тауар қоймаларының толып кетуіне, 2 – ші жағынан тапшылықтың
пайда болуына әкеп соқты. Дамыған нарықтық экономикасы бар елдер Х1Х
ғасырдың аяғында – ақ 1- ші тәсілден 2 – шісіне өтіп кеткен және қазіргі
уақытта 3 – ші концепцияны ұстануда. 2 – ші фактордың мәні кәсіпкердің
қабілеттілігі мен мүдделерінде. Мысалға кәсіпкер өндірісті жақсы білуі
мүмкін бірақ өткізу мәселесінде білікті болмауы мүмкін. 3 – ші фактордың
мәні кәсіпкердің мақсаттарында. Егер кәсіпкер мерзім мақсаттар бойынша
жүретін болса, онда ол сатуға бағдарланған тәсілді пайдаланады. Мұндай
жағдайда тұтынушылардың мүдделеріне жиі зиян келеді, себебі мәселен кез-
келген бағамен тауарды өткізуде.
Нарықта сегменттеу – бір нарықты қажеттіктері бірдей тұтынушыларды
біріктіретін бірнеше нарықтарға бөлу. Нарықты сегменттеудің 3 тәсілі бар:
1- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және құқық факультеті
"Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті
дамыту жолдары"
Орындаған: 070240 "Экономика"(сала бойынша)
4 курс студенті Конкина Г.С.
Ғылыми жетекші: "Экономика" кафедрасының
аға оқытушысы Нұрқанов Ж.Қ.
Арқалық - 2005
К і р і с п е
Нарықтық экономика дамыған елдерде шағын және орта бизнес бұл елдердің
ұлттық экономикасының маңызды бөлігі болып табылады. Әлемнің дамыған
елдерінде капиталды орталықтандыру шағын бизнесінің кәсіпкерліктің күшті
түрі екендігін көрсетті. Бұған көрініс болып ХХ ғасырдың 70 - жылдарының
ортасында болған әлемдік экономикалық дағдарыс табылады. Содан бұл
дағдарысты азғана шығындармен өтіп шыққан шағын және орташа фирмалар болды.
Әлемнің барлық дамыған елдерінде нарықтық экономиканың пайда болуы және
дамуы кіші және орташа кәсіпорындардан басталады, кейін олар ірі
корпорацияларға айналды. Шынында американдықтардың айтуы бойынша ірі бизнес
- экономиканың сүйегі, ал оның бұлшық еттері болып шағын бизнес табылады.
Біздің ел үшін нарықтық инфрақұрылым пайда болу кезеңінде шағын және орта
бизнестің маңызын бағалау өте қиын. Қазіргі кезеңде, ірі кәсіпорындар
реанимациялық күйде болған жағдайда, ауыртпалықтың барлығы кіші және орташа
бизнеске түседі. Бұл кәсіпорындар ішкі нарықты керекті тауарлармен және
қызметтермен қамтамасыз етуде. Бұдан басқа, ірі өндірістің қысқаруы, ірі
кәсіпорындардың күйреуі мыңдаған адамдарды жұмыссыз қалдырды.
Шағын және орта бизнестің экономикадағы ролін және маңызын біле отырып,
Қазақстан Республикасының басшылығы 1997 ж. маусым айында арнайы заңдар
қабылдады: "шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы", "Жеке
кәсіпкерлік туралы". Бұдан басқа Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2001 ж. 7 мамырында "2001-2002жж. Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы"
жарлық шығарды.
Бұл бағдарламаның негізгі бөлігі болып 2002 ж. 1 қаңтарында енгізілген
Салық Клдексі табылады. Алғашқы шағын бизнеске салық салу сферасы 1995 ж.
24 сәуірінде №2235 "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында
көрсетілген.
Қазақстан Республикасының заңшылығына сәйкес шағын бизнестің
субъектілері болып заңды тұлға құрмай қызметін жүзеге асыратын жеке
тұлғалар және қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын,
активтерінің жалпы сомасы 60 мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын заңды тұлғалар табылады.
2002 жылы салықтарды есептеу мәлімделген табыс негізінде жүзеге
асырылды. Өткен жылы және осы жылы қолданатын жалпы белгіленген салық салу
тәртібінің салық жүктемесі бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асырған 24 жеке
кәсіпкер бойынша жүргізілген мониторингке сай 2%-ға өсті. Келесідей салдар
осыған себеп болды:
1) тоқсанға орташа жылдық табысты көбейту, яғни кәсіпкердегі
айналымның, кәсіпкерлік қызметдеңгейінің әрі қарай өсуінің және
дамуының жоғарылауы;
2) есепті кезеңде табыс болды ма немесе болмады ма, срған қарамастан
жалдамалы жұмысшыларды және өзі үшін әлеуметтік салықтың тіркелген
мөлшерлемесін пайдалану.
Оңтайлатылған декларацияны қолданатын кәсіпкерлер үшін салық жүктемесі
деңгейінде елеулі өзгерістер пайда болды. 2002 жылдың 1 шілдесі бойынша
7044 жеке 2880-і, яғни 32,4%-і оңайлатылған декларация негізінде арнаулы
салық режимін қолданды.
2003 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген Қазақстан Республикасы Салық
Кодексінде салық механизмі арқылы шағын бизнесті мемлекеттік қолдау саясаты
алғашқы рет нақты түрде расталды. Бұл қолдаудың негізгі әдісі - шағын
бизнес субъектілеріне арнайы салық режимін енгізу. Жаңа Салық Кодексінде
салық жүктемесін төмендетудің механизмдері және түрлі әдістері
қарастырылған, кәсіпкердің даму деңгейі ескеріледі, әрбір салық төлеушіге
егжей- тегжейлі әзірленген бюджетке салықтардың және басқа да міндетті
төлемдердің түсуін жоғарылатуда мүмкіндік туғызатын салық салу режимін
таңдаудағы еріктілік принципі әрекет етеді, салықтар мен алымдарды төлеуге
адалдық қатынасты ынталандырады, шағын бизнес субъектілерінің дамуы, өсуі
қамтамасыз етіледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- кәсіпкерліктің дамуының экономикалық мәні;
- шағын бизнестің даму стратегиясы;
- шағын бизнестің маркетингтік стратегиясының ерекшеліктері;
- Қазақстанның кәсіпорындарындағы маркетингті пайдалану ерекшеліктері.
- Қостанай облысындағы өнеркәсіп кәсіпорындарының экономикалық
жағдайын талдау;
- Кәсіпкерліктің жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттің ролі;
Сонымен Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің даму жолдарын тереңірек
қарастырайық. Негізінен дипломдық жоба құрылымы кіріспе, негізгі үш бөлім,
қорытынды және қосымшалардан тұрады.
I -бөлім. Кәсіпкерліктің дамуының теориялық негіздері
1.1.Кәсіпкерліктің дамуының экономикалық мәні
Кәсіпкерлік туралы теориялық концепция алғашқы рет 1725 -1730 жылдары
Ричард Кантиллионның еңбектерінде баяндалды. Кейінгі 250 жыл шегінде
кәсіпкерлік теория әр түрлі ғалымдар мен экономистердің еңбектерінде
дамытылды да, олар бірте - бірте кәсіпкерлік - бұл адамның тәуекел мен
жаңартпаға деген бейімділігі ғана емес, қорыта келгенде жаңа кәсіпорын
құруды білдіретін ұғым деген пікірге келді.
Алғашқыда "Кәсіпкерлік" термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкердің өзі
тауарды өндіру мен өткізуде белгілі бір тәуекел мен жауапкершілікті өз
мойнына алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 ж. Кантилман
кәсіпкерлікті, өз мойнына тәуекелді алумен байланыстырды, сонымен қатар ол
капитал салушы кәсіпкерлер мен өз еңбегін, ресурстарын қолданушыларды
ажыратып отырды. Ол кәсіпкерді өзіне өзі жұмыс орнын жасайтын адам ретінде
қарастырды. Адамды белгілі бір төлемақы, сыйақы үшін жұмыс істеу
қанағаттандырмаса, ол өз ойларын жүзеге асыру жолдарын іздей бастайды,
сөйте келе ол кәсіпкерге айналады. Кантиллионның пікірінше, кәсіпкерлердің
басты ерекшелігі олардың тұрлаусыз жағдайларда жұмыс істеулері.
Кейінірек XVIII ғасырдың 2 -ші жартысында Квисней сияқты физиократтар
кәсіпкерлік концепциясын кеңейте түсті. Олар Кантиллион сияқты
кәсіпкерлерді тұрлаусыздық иелері деп санады, бірақ ілгері жылжы отырып,
бұл анықтамаға өндіріс процесін және кәсіпкерлердің пайда табуы үшін
белгілі экономикалық ресурстарға ие болу қажеттілігін де енгізді.
Басқа бір физиократ Николас Бауде өндірушілер мен фермерлер топтарының
гүлденуі, олардың жаңалықтарға яғни, жаңартпа мен менеджментке деген
бейімділіктеріне байланысты деп санады. Бауде еңбек өнімділігінің
ұлғаюындағы ғылым мен технологияның маңыздылығына әрдайым ерекше көңіл
аударып отырды. Ол кәсіпкер мен меншіктенушінің өзара айырмашылықтары бар
деп ұйғарды. Меншіктенуші кәсіпкерді капиталмен қамтамасыз етеді, олар өз
кезегінде бұл қаржы құралдарын шикізат алуға және жұмысшыларға еңбекақы
төлеуге пайдалана отырып, тәуекелге барады.
1776 ж. Адам Смит өзінің "Халық байлығының табиғаты мен себептері
туралы зерттеу" атты еңбегін жазғанда, ол негізгі өндіріс факторларын бөліп
көрсетті: жер, еңбек капитал, бірақ кәсіпкерлердің рөлі туралы айтылмады.
Тек 1810 ж. Жан Батист Сэй алғаш рет кәсіпкерліктің рөлі мен мәнін негізгі
өндіріс факторының бірі дәрежесіне дейін көтерді, ол индустриялдық
төңкеріспен қатар кәсіби менеджменттік төңкерістің де сап ете қалатынын
айтты.
Субьективті австралиялық экономикалық мектептің неізін салушы Карл
Менджердің кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясын жасауға қосқан үлесі аз
емес. Ол белгілі бір тәуекелді мойнына алу, кәсіпкердің қызметінде үлкен
рөл ойнамайтындығын сендірді. Тәуекелдер - өте сирек кездесетін және
эпизодтық сипаты бар құбылыс. Менджер кәсіпкердің қажетті ресурстарды табу
және өнімді өндіру түрін таңдау туралы шешім қабылдау процесінің 4 негізгі
сатыларын жасады:
а) экономикалық жағдай туралы мәлімдер жинау;
б) экономикалық есеп (әртүрлі өндіріс әдістерінің ішінен анағұрлым
тиімдісін талдау);
в) кәсіпорынның мақсаттарына ең көп сай келетін өнімді таңдау;
г) негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндіріс жоспарының
орындалуын басқару.
Смит А. Халық байлығының табиғаты мен себептері туралы зертеу.
Альфред Маршалдың пікірінше, тек кәсіпкер ғана бизнестің табыстылығына
байланысты толық жауапкершілік пен тәуекелді өз мойнына алады. Негізінен
кәсіпкерлер бір жағынан өте мықты, бір жағынан әлсіз болуы мүмкін бірақ
кәсіпкердің негізгі міндеті капитал мен еңбекті қозғалысқа келтіру, негізгі
жоспар мен оны орындаудың егжей- тегжейлі шараларын дайындау болып
табылады.
Орта ғасырлық менеджер тарихын зерттеуші Джозер Шумпетерді қазіргі
заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды. Өзінің ілімдерінде Шумпетер
кәсіпкер бейнесінен жай бизнесті басқаратын менеджер рөліне алшақтаған.
Кәсіпкердің мәні, бұл оның өндіріс күштерін жаңадан ұйымдастыруы,
ұластыруы, ал олардың қозғалысы өз кездегінде өндіріс циклдарының
тездетілуне немесе жалпы экономикалық өсімге алып келеді. Шумпетер
кәсіпкердің өз қызметтерінде қолдануға болатын келесі бағыттарды анықтайды:
1. Жаңа өнімдер және қызмет көрсетулер;
2. Жаңа өндіріс әдістері;
3. Жаңа өткізу нарықтары;
4. Жаңа жабдықтау көздері;
5. Жаңа ұйымдастыру түрі.
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алыпсатарлар мен инвесторларға қарағанда,
әртүрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа бизнес құратын
әлеуметтік экономикалық жаңашылдар деп атайды. Шумпетер кәсіпкерлік
еңбектің ерекшелігі туралы, ойын саралай келіп, оның өндіріс-құралдары мен
әртүрлі материалдардың жай ғана жинақталуынан тұрмайтындығын, ол тауар мен
қызмет көрсетудің жаңа түрлерін, өндірудің жаңа әдісін, жаңа өткізу
нарығын, жабдықтаудың жаңа көздерін және ұйымдастырудың жаңа түрін іздеп,
енгізу арқылы оларды тиімді қолданудан тұратындығын атап көрсетті. Сонымен
қатар олар өз еңбегімен, осы уақытқа дейін теңдесі болмаған пайда табады
және ол кәсіпкерлік пайда деп аталады.
Франк Найт (1921) кәсіпкерлік қызметінің өте маңызды белгісі -
тұрлаусыздық жағдайында жұмыс істеу екендігіне ерекше көңіл аударады. Найт
пікірі бойынша, кәсіпкер әртүрлі мүмкін болатын кедергілерді батыл жеңіп
шығатын, өзінің көзқарасын әрдайым қорғай алатын адам. Кәсіпкер
кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында, көз жеткізген тәуекелге өзінің
капиталы мен баруға дайын болуы керек.
Қазіргі заманғы авторлардың ұстанымдарын қарастырсақ Давид Минкеланд
(1961) кәсіпкерге мынадай сипаттама береді:
● Дәлелденген тәуекелдерге бара білу;
● Жігерлік және іскерлік белсенділік;
● Жеке, дербес жауапкершілік;
● Қабылданатын шешімдердің салдарын білу;
● Қабылданған шешімдер нәтижесінің белгісі ретіндегі пайда;
● Болашақта қоршаған ортада болатын өзгерістерді болжай білу;
● Ұйымдастыру шеберлігі.
Питер Друкер (1964) алғашқылардың бірі болып, кәсіпорындарды
ұйымдастыруға арналған мүмкіндік ұғымын енгізді. Жаңа кәсіпорын құру үшін
қолайлы мүмкіндіктерге ие болу керек.
Харви Либенстейн (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің 2 түрін атайды:
қызметтің 1 - ші түрі менеджментке тән ескішілдікке негізделген күнделікті
операцияларды орындаумен байланысты, екінші түрі - жаңартпашылық. Қызметтің
1 - ші түрі нарықтық ортада жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды басқаруды
білдіреді. Жаңартпашылық қызмет - жаңа нарықтар жағдайында жұмыс істеу,
қызмет көрсету мен өнімнің жаңа түрлерін өндіру. Кәсіпкер әртүрлі нарық
жағдайында тиімді жұмыс істей білуі керек.
Шет елдік теорияда және практикада кәсіпкерлік қолда бар қаржы,
материал және еңбек қорларын игеру базасында қызмет көрсету немесе өнімге
деген белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа бизнесті құру процесі
ретінде қарастырылады. Кәсіпкерліктің көрсетілген анықтамаларын талдай
отырып, біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің келесі анықтамасын бөліп
көрсетейік. Кәсіпкерлік - жаңа кәсіпорынды құрумен немесе белгілі бір
дәрежедегі тәуекелділігі бар қазіргі кәсіпорынды дамытумен байланысты
жаңартпашылық қызмет. Кәсіпкерлік экономикасының дамуына үлкен үлес қосады,
себебі осы қызметтің арқасында жаңа жұмыс орындары пайда болып, техника мен
технология дамиды, жаңа өндіріс және қызмет көрсету салалары қалыптасады.
Кәсіпкерлікті тек жаңа бизнестің басталуымен жиі байланыстырады.
Шындығында, кәсіпкерлік қызмет саласы әлдеқайда кең. Бүгінгі фирмаларда
өндіріс көлемін ұлғайтуға, фирма қызметінің географиясын кеңейтуге,
фирманың дамуына жаңа күш беруге немесе жәй фирманың өмір сүру
қабілеттілігін қолдануға және тақырға отырудан құтылуға деген қажеттіліктер
жиі туындайды. Кәсіпкерлік қызметтің бұл элементтердің бюджеттік, былайша
айтқанда пайдасыз деп аталатын ұйымдарға да байланысты айтуға болады (сур.
1.1.)
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90 - жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, "комсомолдық"
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми - техникалық орталықтары
негізінде кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары
жасалды. Мұның үстіне,өспелі инфляция жағдайында дәл осы кәсіпкерліктің
алғашқы толқыны төтеп беріп қана қоймай, сондай - ақ қажетті, былайша
айтқанда бастапқы капитал жинай алды, себебі несие ақша "қымбат" алынып
"арзан" қайтарылды. 1988 ж. "Кооперация туралы заң" қабылданды.
Кооперативтер мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен
нарықтық инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі
ғана аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988 -1991 жылдары жалға беру,
бірлескен кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды
бірыңғай ырықтандырады. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекетікі болып
қала бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар бірнеше дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
ҚР - сы 1991 ж. тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік белсенділікті
қолдауға байланысты заңдар қабылданды. Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), "Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы" (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болады. 1994 жылдың
басында - ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. шағын. Кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 млн. адам жұмыспен қамтылды.
Кәсіпкерлік қызметінің негізгі 3 саласының ішінен 1 - ші орынға өндіріс те
емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та емес, сауда
шықты. Соңғы жылдары ҚР Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы №3398 "Шағын
кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы жарлығы кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш береді.
Кәсіпкерлік процесті қозғалысқа келтіретін іргелі күштерге 1-ші
кезекте, фирманы құрушы және негізгін салушы болып табылатын кәсіпкердің
өзі, бизнесті жүзеге асыруға қолайлы мүмкіндік пен қажетті қор жатады.
Тағы да ескеретін маңызды фактор, ол - кәсіпорынның болжамсыздықтан,
қарама - қарсылықпен және тұрақсыздықпен сипатталатын нақты әлемде өмір
сүруі. Сондықтан кәсіпкерлік процесс - бұл технологиядағы, маркетингтегі,
менеджменттегі әрдайым болып жататын өзгерістер процесі. Кәсіпкер -
бастамашыл негізде, толық экономикалық жауапкершіліктен қорықпай тәуеклге
баратын және келешекте табыс әкелетіндей етіп басқа өндіріс факторын ұтымды
түрде біріктіруге қабілетті ұдайы өндірістің субъективті факторы.
Қазіргі нарықтың қиын жағдайында, жақсы жинақталған жоғары білікті
командасы бар фирмалар, кәсіпкері жеке жұмыс істейтін фирмаларға қарағанда
бәсекеге анағұрлым қабілетті болып табылады. Менеджерлер командасына келесі
анықтаманы беруге болады. Менеджлер командасы деп тек қоларды таба алатын
ғана емес сондай-ақ . оны тиімді пайдалана алатын, бәсекелік күрестегі
өзгерістерге тез жауап беруге қабілетті, мақсаты тек кәсіпорынды дамыту
және тиімді өндіріспен қамтамасыз ету болып табылатын жоғары білікті
мамандар тобын айтамыз.
Қазіргі заманғы теорияларда кәсіпкерліктің 7 концепциясы бөліп
көрсетіледі, олардың әрқайсысы өз алдына мектеп болып табылады. Оларға
жататындар:
1. Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерді бағалау ұстанымындағы
мектебі;
2. Кәсіпкеліктің психологиялық мектебі;
3. Кәсікерліктің классикалық мектебі;
4. Кәсіпкерліктің жетекші ұстанымындағы мектебі;
5. Кәсіпкерліктің ішк мектебі;
6. Кәсіпкерліктің маркстік ұстанымдағы мектебі;
7. Кәсіпкерліктің менеджметтік ұстанымдағы мектебі.
Кәсіпорынның дамуының әртүрлі сатылары: бастама, бизнестің пайда болуы,
кемелдену мен өсу сатылары, кәсіпкердің мінез - құлқы мен қасиеттеріне
әртүрлі талап қояды. Әртүрлі мектептерге сәйкес кәсіпорынның әрбір даму
кезеңдерінде кәсіпкерлікке қажетті мінез - құлықтар мен қабілеттерге
сипаттама беріп кетейік.
Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттерін бағалау ұстанымдағы мектеп.
Кәсіпкерліктің осы мектебіне сәйкесті кәсіпкерлер тиісті шешім қабылдауға
және бизнесті іске асырау мүмкіндіктерін табуда сезімдік қабілеттерге ие
болады. Басқа мектептің өкілдері нарықты болжау мен талдауға айырықша көңіл
бөлсе, кәсіпкерліктің жеке тұлғалық қасиеттері ұстанымдағы кәсіпкердің
табиғи сезіміне ерекше көңіл аударады. Бұл мектепке сәйкес, табысты
кәсіпкер тәуелсіздік пен жетістікке ұмтылады және жұмыс істеу қабілеттілігі
мен табандылығы жоғарғы дәрежеде болады, тек қана өз қабілетіне сенеді.
Кәсіпкерліктің психологиялық мектебі. Ол кәсіпкерлерді жұмысқа және
өмірге деген өте сирек кездесетін көзқарастар мен құндлықтарға ие деп
санайды. Психологиялық мектепте жеке қасиет ұстанымындағы кәсіпкерлік
мектеп сияқты кәсіпкер басқалардан айрықшаланатын айқын белгілермен
сипатталады деп санайды. Жоғарыда атап өткен мектепке қарағанда
психологиялық мектеп кәсіпкер қасиеттерінің 3 тобын бөліп көрсетеді:
1) Көзқарастар мен құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі. Оларға адалдық,
жауапкершілік және әдепті тәртіп жатады.
2) Тәуекелге бейімділік
3) Жетістіктерге деген құштарлық.
Кәсіпкерліктің классикалық мектеп ілімдері, кәсіпкерлік процесінің
құрамы жаңартпашылық және жасампаздық қызметінен тұрады, сондай - ақ
кәсіпкердің өз кәсіпорны меншіктенушісі болуы міндетті емес деп санаған
Шумпетер ілімімен үндеседі. Классикалық мектеп бойынша тәуекел элементтері
бар жаңартпашылық пен жасампаздық қызметі кәсіпорынды құру кезеңінде әрі
жұмыс істеу кезеңіндегі кәсіпкерлік қызметтің негізгі шешуші факторы болып
табылады. Сондықтан көптеген ғалымдардың пікірінше жаңартпашылыққа бұл
субъективті табиғи фактор болып табылады. Өйткені жаңа енгізуге жасауға
бейім адамдар жаңартпашылық қызметті көбінесе қоғамның дамуына үлкен үлес
қоса отырып, өздерінің жаңартпашылық және шығармашылық қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатымен жүзеге асырады.
Кәсіпкерліктің жетекшілік ұстанымындағы мектебіне сәйкесті, кәсіпкер
белгілі мақсаттарға жету мақсатымен басқаларға әсер ете алатын жетекші
болып табылады. Кәсіпкер ең алдымен мүмкін болатын даму келешегін
басқалардан жақсырақ көрінетін және өзінің стратегиялық жоспарын іске асыру
үшін басқаларды соңынан ерттіріп, қызықтыра алатын жетекші болуы керек. Бұл
мектеп шеңберінде 2 ағыс бар. 1 - ші ағыстың ауырлығы кәсіпкерліктің жеке
тұлғалық тұрғысындағы мекиепке түседі және кәсіпкердің бәсекелік жағдайға
бейімделу мүмкіндігі, қарым- қатынас жасау, іскерлілік жауапкершілікті өз
мойнына алуға дайын болуы сияқты белгілі қасиеттер мен мінез - құлық
ерекшеліктеріне ие болуы қажеттілігі көзқарасын қолдайды. Осы мектептің 2 -
ші бағыты келесі сұрақтарға жауап табуға тырысады.
● Жетекші - кәсіпкер нақты орындаушылар үшін мақсаттар мен
тапсырмаларды қалай қалыптастырады және оның іске асырылуына қалай қол
жеткізеді?
● Тапсырманың орындалуына кәсіпкер жетекші қалай жағдай жасайды?
Бұл мектеп концепциясының негізінде ұжым ішінде белгілі бір жағдай
жасау арқылы адам ресурстарын басқаруда жатыр.
Басқа мектептерге қарағанда кәсіпкерліктің ішкі мектебі ірі
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігі мен жаңартпашылық белсенділіктерінің
төмендеуіне жауап ретінде пайда болды. "Ішкі" деп аталатын кәсіпкерлер ұйым
ішінде әрекет ету еркіндігін алады. Бизнестегі ашылып келе жатқан жаңа
мүмкіндіктерге қабілетті болу бұл ішкі кәсіпкерлік сипаттамаларының бірі
болып табылады. Мұндай көзқарас қазіргі уақыттағы ұйымдардың әрі қарай
дамып, өз қызметін басқа салалар мен аймақтарға әр тараптандыруына
мүмкіндік береді. Ішкі кәсіпкерлік тәуелсіз, құрылымдық бірліктерге
өздерінің өткізу нарықтарын табуға, қызмет көрсету, технология және өндіріс
әдістері саласындағы жаңа енгізілімдерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерліктің ішкі мектеп қазіргі ұйымдарда жаңа енгізілімдер, жекелеген
жұмысшылардың автономдық құрылымдық бірліктерде кәсіпкер ретінде жұмыс
істеулеріне мүмкіндік беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін деп ұйғаруда.
Ішкі кәсіпкерлік белсенділік бірнеше бағытта іске асырылуы мүмкін,
соның ішінде фирма стратегиясын өзгерту; ұйымды дамыту; өнімді дамыту;
қызмет көрсетудің сапасы мен тиімділігін жоғарлату. Фирма стратегиясын
өзгерту үшін нарық мәселелері мен менеджерлердің негізгі құрамын тарту
қажет. Ұйымның дамуы өнімдерді басқа аймақтарға тарату жолымен жүзеге
асырылуы мүмкін. Өнімнің дамуы бұл өнімді жетілдіру мен жасау технологиясын
жақсы меңгерген адамдар күшімен дайындалып, енгізілетін жаңа өнімдерді
жасау мен қазіргі қолда бар өнімдердің жетілдіруін білдіреді. Соңғы
стратегия көрсетілетін қызметтердің сапасы мен тиімділігін жақсартуға
бағытталған.
Жоғарыда көрсетілген шетелдік теориялар мен іс жүзінде жете зерттелген
кәсіпкерлік концепциялармен қатар соңғы кезде Ресей ғылымында маркстік
ұстанымдағы кәсіпкерлік концепция өзіне жол ашуда. Бұл концепцияға сәйкес
кәсіпкерлік соңғы тұтынушылардың сұранысы мен қажеттіліктеріндегі
өзгерістерді іздеу процесі ретінде қарастырылды және сұранысты жаңа өндіріс
процесін ұйымдастыру арқылы қанағаттандыру мен үзіліссіз, ұдайы өндіріс
циклының әрбір сатысында ең жоғарғы, өнімділікті қамамтамсыз ететіндей етіп
өнімдерді үлестіру болып табылады. Анықтамадан көріп отырғандай, негізгі
көңіл бұл жерде қажеттіліктерді зерттеп білу мен тұтынушы сұранысын
қанағаттандыруға бөлінеді.
Біз өзіміздің зерттеулерімізді менеджмент ұстанымындағы кәсіпкерлік
концепциясын, жоғарыда қарастырылған барлық мектептердің элементтерін
қамтитын және бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолданудың тармақталған
инфрақұрылымының жоқтығымен сипатын өтпелі кезең экономикасының
қажеттіліктеріне ең көп жауап беретін интеграцияланған концепциясы ретінде
дамытамыз.
Бұл концепцияға сәйкесті кәсіпкерлік: кәсіпкерлердің жаңа кәсіпорын
құрудағы біршама тәуекел деңгейі мен жауапкершілікті мойнына алуға түрткі
болатын жеке тұлғалық қасиеттерді бағалайтын интеративті процесс ретінде
қарастырылады. Кәсіпорындарды басқаруда кәсіпкер жетекшілік теорияның
әдістері мен негізгі тәсілдерін игеруі қажет. Ілгері өсу процесінде
кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтің жандануы үшін жекелеген тәуелсіз құрылымдық
бірліктерді бөліп алу керек. Соңында, кәсіпорынды құрушы кәсіпкер тауар мен
қызметтің әлеуетті тұтынушыларында туындайтын қажеттіктерді ескеріп отыруы
қажет. Кәсіпкерліктің менеджменттік ұстанымындағы концепцияға сәйкес
кәсіпкерлік процес нақты басқ міндеттерін орындау арқылы жүзеге асырылады.
Бұл саладағы бүгінгі зерттеулерде кәсіпкерлікті басқару концепциясын тек
жекелеген бір кәсіпорын деңгейінде ғана емес, сонымен бірге аймақтық,
салалық және тұтас мемекет деңгейінде қарастыру ұсынылады. Сонымен әртүрлі
мектеп концепцияларының талдауы көрсетіп отырғандай, әрбір мектептің
кәсіпкерлік қым, жайлы өзіндік көзқарастары бар. Бір мектеп кәсіпкердің
жеке тұлғалық қасиетеріне баса көңіл бөлсе, 2 - шісі кәсіпкерлікті жаңа
кәсіпорын құру мүмкіндіктерімен байланыстырады, 3 - шісі кәсіпкерлік
қызметін жетекшілік ету тәсілдері мен әдістерін үйрету арқылы жақсартуға
болады деп санайды.
1.2. Шағын бизнестің даму стратегиясы
Қазіргі заманғы бизес қиын және тез өзгермелі орта жұмыс істеуде,
сондықтан кез келген кәсіпорын ішкі және сыртқы ортаға талдау жүргізу
негізінде өз қызметінің стратегиясын дайындауы қажет.
Стратегиялық менеджменттегі түсінігі мол аппарат жөнінде сөз қозғаған
кезде страт-ның анықтамасы алғашқы мәселесінің бірі болмақ. Ең жалпы түрде
стратегия ұзақ мерзімді мақсаттарды белгілеуді және қолда бар ресурстар
негізінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу бойынша бағдарламалық шараларды
дайындауды білдіреді. Стратегиялық менеджмент фирмаларға қандай мақсаттарға
қол жеткізейін деп жатқандарын және келешекте алға қойылған мақсаттарға
қалай жететіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Алдағы кезең үшін дұрыс
стратегия жасап шығара алатын фирма өзінің бәсекелестерімен салыстырғанда
стратегиялы артықшылықтарға ие болады. Егер бәсекелестерді тез арада
фирманың таңдаған стратегиясын көшіре алмаса немесе енгізе алмаса, онда бұл
фирма ұзақ мерзімді бәсекелестік артықшылыққа ие болады, нәтижеде фирма
орташа салалық деңгейден жоғары пайда табады. Стратегияны қалыптастыру және
іске асыру бірінші кезеңдерден тұратын процесс болып табылады: мақсатты
анықтау; кәсіпорынның мақсаттарын анықтау; стратегияны таңдау; стратегияны
енгізу; стратегияның іске асуын бақылау;
Ұйымның мақсаты кез- келген ұйым өз мақсатын орындау үшін өмір сүреді.
Миссия - бұл ұйымның өмір сүруінің себебі. Айқын анықталған мақсаттар бар
және соған сәйкесті жұмыс істейтін ұйымдар тиімді болып есептеледі.Сол
міндетке негізделе отырып, ұйымның мақсаты, саяси және стратегиясы
анықталады. Стратегияны қалыптастыру кезінде ұйымның қандай
классификациялық топқа жататындығын ескеру маңызды болып табылады.
Кәсіпорындардың келесіндей жіктелуін ұсынуға болады:
● Көлемі бойынша, шағын, орта және ірі;
● Қамтитын аумағы бойынша: аймақтық, республикалық мәнге ие,
халықаралық диверсификациялану дәрежесіне қарай; бір бағытты бизнес және
бизнестің әртүрлі бағыттарына ие.
Филипп Котлердің анықтамасы бойынша миссия - бұл бір ұйымды басқа бір
ұқсас ұйымнан айыратын нәрсе, яғни бизнестің жүргізілуіне қарай жұмысын
ұйымдастыру тәсілі. Миссияны сондай-ақ шығарылатын өнімнің сапасы, қызмет
көрсету деңгейі кәсіпорынның орналасқан жері сияқты т.б. факторлар арқылы
сипаттауға болады.
Стратегиялық саясат дегеніміз мақсаттарды табысты түрде анықтау,
стратегияны қалыптастыру және оның енгізілуін бақылау үшін олардың қажетті
басқарумен қамтамасыз етілуі. Стратегиялық саясатқа мыналар мысал бола
алады: инвестицияның рентабелділігі 15%- дан төмен болмайтын өнім өндірісі
немесе тек қана жоғары сапалы тауарлар өнірісі.
Стратегияны дайындаушылар. Стратегияның негізгі дайындаушылары бұл
жоғары басқарушы қызметкерлер мен жоспарлау саласындаңы кәсіпқой мамандар.
Шағын кәсіпорындарда стратегияны дайындау үшін сырттан кеңес берушілер
шақырылуы мүмкін.
Бизнестің сыртқы және ішкі ортасы туралы ақпарат. Стратегиялық
артықшылыққа қол жеткізу үшін және жоғары дәрежелі пайда табу үшін
кәсіпорын әрдайым бизнестің сыртқы және ішкі ортасына талдау жасай отырып,
сол ортадағы мүмкіндіктерді анықтауы қажет және ішкі ресурстардың қайсысы
ең маңызды екендігін анықтап, кәсіпорынның сәйкес даму стратегиясын таңдауы
тиіс. Бизнестің сыртқы ортасын, атап айтқанда салалық бәсекелестік деңгейі
әсер ететін факторларды толығырақ қарастырайық.
Жоғарыда айтылып өткендей фирманың қызметіне сыртқы және ішкі факторлар
ықпал етеді. Кәсіпкерлік деген барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде
макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады. Салалық бәсекелестіктің
деңгейі және қандай да бір салада пайда табу мүмкіндігі келесідей негізгі
бес фактор арқылы анықталады: жаңа бәсекелердің пайда болу қаупі;
жеткізушілердің ықпалы; тұтынушылардың ықпалы; бірін - бірі алмастырушы
тауарлардың өндірісі және жұмыс істеп тұрған фирмалар арасындағы
бәсекелстік. Әрбір факторлардың ықпалын толығырақ қарастырайық.
Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі.
Салада жаңа фирманың пайда болуы қандай да бір тауар өндірісінің
көлемінің көбеюіне әкеледі, бұл өз кезегінде тауардың орташа нарықтық
бағасының төмендеуін білдіреді, демек осы саладағы кәсіпорындардың
пайдалары да төмендейді. Кез - келген фирма жаңа салаға кірер алдында екі
түрлі проблемаға кезігеді, атап айтқанда: салаға кірудегі тосқауылдар және
салада жұмыс істеп жатқан фирмалардың қарсы жауаптары.
Салаға кіруде кездесетін тосқауылдарға өдіріс масштабы, өнімнің
дифференциациялануы, қаржы ресурстарына деген талап, тауарды тарату
каналдарына жолдың ашық болу-болмауы және мемлекеттік саясат жатады.
Өндіріс көлемінің көбеюімен бірге өнім бірлігінің өз құны төмендейді. Бұл
әсер өндіріс масштабы деп аталады. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі
негізінен құжаттық шығындар деңгейінің қысқартылу нәтижесінде пайда болады.
Қазіргі заманғы фирмалар көбінесе жекелеген тұтынушылар тобының өспелі
әралуан қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында өз өндірістерін белгілі
бағыттар бойынша жүргізуге мәжбүр болады, себебі бүгінгі таңда өндіріс
көлемінен көрі жекелеген тұтынушылар тобының қажеттерін қанағаттандыру
деңгейі алдыңғы қатарға шығуда.
Өнімнің дифференциациялануы да жаңа слалға кіру үшін тосқауыл болып
табылатын -көбінесе фирманың тауар маркасымен байланыстырылдады.
Тұтынушылардың көңілін қызықтыру үшін жаңа фирма өз тауарларын айтарлықтай
төмен бағамен сатуға мәжбүр болады, ал бұл пайданың азаюына немесе одан да
әрі шығынға ұшырауға әкеледі. Сондықтан тауарлар мен қызметтердің
дифференциациялануының нәтижесінде пайда болған тұтынушылардың қалаулары
үшін күрес жаңа салаға кіру жолында мың тосқауыл бола алады.
Жаңа фирма тек негізгі қорларды алу үшін ғана емес, сонымен қатар
айналым қаражаттарын алу, маркетингтік қызмет жүргізу және бизнестің басқа
мақсаттары үшін қаржы ресурстарына ие болуы қажет. Жеткілікті қаржы
ресурстарының жоқ болуы да жаңа салаға кіру жолында маңызды тосқауыл.
Әдетте салада жұмыс істеп жатқан фирмалар жаңа тарату каналдарын
іздестіру сияқты үлкен проблемаға кездеседі. Олар өз тауарының бағасын
төмендету арқылы дистребютерлерін ынталандыруға мәжбүр болады, нәтижесінде
пайдаларының бір бөлігінен айырылады, сондықтан тауарды тарату каналдарына
жолдың ашық болу-болмауы да салаға кіру жолында тосқауыл болады.
Жеткізушілердің ықпалы. Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупінен басқа,
бәсекелестік күрес деңгейіне ықпал ететін келесі фактор бұл жеткізушілердің
ықпалы.
Жеткізушілерде бәсекелестік күрестің белсенділігін күшейтіп немесе
азайтып отырады. Бұл келесі түрде болуы мүмкін: жеткізушілер бір ауыздан
ұсыныс көлемін төмендету есебінен жеткізілетін тауар бағасын көтереді. Егер
кәсіпорын матеиалдарға жұмсалатын өспелі шығындардың орнын пайдаға зиян
келтірмей жаба алмайтын болса, оның рентабелдігі айтарлықтай төмендейді.
Жеткізушілердің ықпалы келесі жағдайларда ерекше күшіне енеді.
● Жеткізілетін тауарлар өндірісінің бірнеше фирмларда шоғырлануы;
● Фирмалар жеткізуші тауарының негізгі тұтынушысы емес;
● Материалдар мен бастапқы тауарлардың құны шығарылатын өнімнің өзіндік
құн құрылымының айтарлықтай бөлігін құрайды, сондықтан фирманың табысты
жұмыс істеуі үшін олардың бағасы ең маңызды фактор болып табылады;
● Жеткізушілердің өндірістің дифференциациялануын жүзеге асырулары және
басқа салаларға өтулері, мысалы тігін фабрикасынң киімдерін сататын дүкен
ашу. Фирма бір салада - киім өндіру (жеңіл өнеркәсіп) саласында жұмыс істеп
келеді, ал енді ол басқа - сауда саласына диверсификацияланады. Бұрынғы,
фабрика өндірісінің тұтынушысы болып келген магазиндер ендігі жерде өзінің
негізгі жеткізушісінен айырылады.
Тұтынушылар ықпалы. Бәсекелестік күрес деңгейіне тұтынушылар да ықпал
етеді. Тұтынушылардың ықпалы келесі жағдайларда күшейе түседі:
● тұтынушы салада өндірілетін өнімнің айтарлықтай көлемін сатып алады,
ол шығарылатын өнімнің бағасына ықпал ете алады;
● тұтынушылар өнімді басқа жеткізушілерден бұрынғы немесе одан төмен
бағада сатып алу мүмкіндігіне ие.
Бірін - бірі алмастырушы тауарлардың өндірісі. Негізгі бәсекелестік
күрес ұқсас тауар мен қызмет өндірушілер арасында орын алады. Фирманың тек
бір тауар бойынша бірақ әр жолы басқа сапалық мінездемемен тұтынушылардың
қажеттіктерін қанағаттандыру мүмкіндігі фирмаға сол тауар үшін ең жоғарғы
бағаны белгілеуге мүмкіндік береді. Бәсекелестік артықшылыққа ие болу үшін
кейбір фирмалар сатудан кейінгі қызмет көрсетуге көп көңіл бөледі. Соңында
сәтті жерге орналасу да, әсіресе сауда мен қызмет көрсету кәсіпорындары
үшін бәсекелестік артықшылық бола алады.
Жұмыс істеп тұрған фирмалар арасындағы бәсекелестік. Көптеген салалрда
бәсекелестік артықшылық пен асыра пайдаға қол жеткізу мақсатында өткір
бәсекелестік күрес орын алады. Бәсекелестік фирмалар арасында бағаларды
реттеу, өнім өндірісіне жаңалықтар енгізу және өнімді дифференциациялау
(қызмет көрсетуде артықшылықтарға қол жеткізу, жарнама қызметін жүргізу,
тауарларды несиеге беру және т.б.) негізінен пайда болған. Бәсекелестік
күрестің белсенділігі келесі факторлар арқылы анықталады: бәсекелестердің
саны мен өлшемдестігі, саладағы өсу қарқындары, өзгермейтін немесе
тіркелген шығындар деңгейі, тауарларды дтфференциялау деңгейі, өндіру
көлемі.
Жаңа бизнесті бастар алдында немесе қазіргі жұмыс істеп тұрған
бизнестің келешектегі даму стратегиясын дайындау үшін бизнестің жұмыс
істейтін саласына талдау жүргізу қажет. Шамамен 20 жылдай бұрын экономика
ғылымында "стратегиялық топтар" деген термин пайда болды, оны алғаш рет
Микаел Хант қолданысқа енгізді. Оның берген анықтамасына сәйкес,
стратегиялық топ - сала ішінде бірдей немесе ұқсас стратегияларды таңдаған
фирмалар тобы. Ол негізі стратегиялық бағыттарға мыналар жатады: техникалық
саясат. Шығарылатын өнім сапасының деңгейі, баға саясаты, тауарларды тарату
жолдарын таңдау, тұтынушыларға қызмет көрсету деңгейі. Стратегиялық
топтарды талдау саладағы бәсекелестік деңгейін зерттеп үйренудің қажетті
құралы болып табылады.
Бизнестің сыртқы және ішкі ортасын талдап, ұйымның күшті және әлсіз
жақтарын анықтағаннан кейін стратегиялық мақсаттарды және стратегиялық
баламаларды дайындау, баламаларды бағалау және кәсіпорынның негізгі даму
стратегиясын әзірлеу кезеңі басталады. Әрбір фирма өзінің міндетін жүзеге
асыруда нақты стратегиялық мақсаттар дайындайды. Стратегиялық мақсаттарды
анықтағаннан кейінгі стратегиялық баламаларды дайындау кезеңі келеді.
Стратегиялық басқару проблемасына арналған қазіргі экономикалық
әдебиеттерде стратегияның үш деңгейге бөліп көрсетеді: корпорациялық
стратегиялық, бизнес - стратегиялық және функционалды стратегиялық.
Корпорациялық стратегия әртүрлі салада немесе әртүрлі өткізу нарығында
бизнестің бірнеше түрін басқарудың нәтижесінде бәсекелестік артықшылыққа
қол жеткізу саясатында пайдаланылады. Қазіргі заман корпорациясы әртүрлі
салалардағы бизнес бөлімдерінің жиынтығы болып саналады. Сондықтан
корпорациялық стратегия басқа жұмыстармен бірге синергетикалық тиімділікке
жету мақсатында әртүрлі бизнес бөлімшелері қызметінің өзара бірігу
қызметінің нәтижесін алуды мақсат тұтады және де жекелеген бөлімшелердің
қызметтерін қарапайым түрде бір - біріне қосуға қарағанда, қамтитын ауқымы
айтарлық көп.
Бизнес - стратегия тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен
өндіріс нәтижесінде бәсекелестік артықшылққа қол жеткізу және жекелеген
ерекше тауар немесе қызмет түрін өткізу мақсатында дайындалады. Бизнес
стратегияны дайындау кезінде нақты бір салада немесе нарықтың белгілі бір
сегментінде бәсекелестік артықшылыққа қалай қол жеткізу керек екендігіне
ерекше көңіл бөлінеді.
Функционалдық стратегия ресурстарды пайдалану тиімділігін барынша
көбейту мақсатында дайындалады. Барлық стратегиялар айырмашылықтарына
қарамастан фирманың бірыңғай стратегиясы ретінде бірлескен түрде дайындалуы
керек. Сонымен бірге функионалдық стратегия бизнес стратегиясымен
анықталады ал ол өз кездегінде корпорациялық стратегиямен айқындалады.
Солай болғандықтан аталмыш зерттеуде, біз негізінен шағын және орта бизнес
проблемасына бағдарланған әрбір кәсіпорынның дербес заңды тұлға екендігін
және өз стратегиясын өзі анықтайтын есте сақтай отырып, бизнес стратегияны
толығырақ қарастырамыз.
Бизнес стратегияны қалыптастыру бизнес ортасының ішкі және сыртқы
факторын зерттеуден тыс жүзеге асырылмайды. Бірақ стратегияны дайындаудағы
шешуші фактор тұтынушылардың қажеттіктері болып табылады. Тұтынушылардың
стратегиялық мәнге ие болуына байланысты келесі сұрақтарға жауап беру
керек:
● Өндірістің тұтынушысы кім?
● Тұтынушылардың қандай қажеттіктерді қанағаттандырылуда?
● Тұтынушылардың қажеттіктері қалай қанағатталады?
Стратегиялық артықшылыққа қол жеткізу және бәсекелестік күреске төтеп
беру үшін кәсіпорын тұтынушылардың белгілі болып тобының қажеттіктерін
қанағаттандыру керек. Өн-нің тұтынушысы кім? Деген 1 - ші сұраққа жауап
беру кезінде барлық тұтынушылар өмірлік стиліне, әлеуметтік тобына, дербес
ерекшеліктеріне, жас мөлшеріне және т.б. байланысты әртүрлі топтарға
бөлінуі мүмкін. Кәсіпорын орташа немесе типтік тұтынушының болмайтындығын
есте сақтауы керек, демек стандартталған өг, негізінде барлықтарының
қажеттіктерін қанағаттандыру мүмкін емес. 2 - ші сұраққа жауап беру кезінде
тұтынушылардың қажеттіктерінің қандай екендігін анықтап алу қажет.
Сондықтан тұтынушылардың қажеттіктерін анықтау жұмысын ұйымдастырудп
кәсіпорын жетекшілерінің рөлі үлкен. 3- ші сұраққа жауап беру кезінде
фирманың қажеттіктерді қандай түрде қанағаттанғандығын анқтап алу керек,
яғни тұтынушылардың қажеттігін қанағаттандыру үшін оған қандай стратегияны
пайдаланған жөн. Жалпы стратегияның келесідей түрлері бар:
● төменгі баға стратегиясы;
● дифференциалданған (бағалық емес) стратегия;
● интеграцияланған стратегия ( әртүрлі стратегиялардың құрастырылуы);
Төменгі баға стратегиясын толығырақ қарастырсақ. Бұл стратегия бойынша
фирма стандартталған (бірыңғай) өнімді төменгі бағамен мүмкіндігіне көп
тұтындыруға сату арқылы бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізуге тырысады.
Ондай мүмкіндікке ие болу үшін фирма әрдайым өндіріс көлемін көбейту,
үнемдеуші технологияларды пайдалану, өнімді тасымалдау шығындарының өзіндік
құнын азайту жолында тұрақты жұмыс істеуге міндетті.
Төменгі баға стратегиясын бәсекелестіктің деңгейіне әсер ететін 5
факторы бар. Олар:
● Бәсекелестік күрестің қарқындылығы;
● Тұтындырушылардың ықпал етуі;
● Жеткізушілердің ықпалы;
● Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі;
● Бірін - бірі алмастыратын тауарлар өндірісі;
Төменгі баға стратегиясын таңдаудың бір қатар артықшылықтарына
қарамастан өзіндік тәуекел деңгейі бар. Мысалға, бәсекелестердің жаңа
технологияларды қолдануы төменгі баға стратегиясын таңдаған фирмаға
қарағанда олардың едәуір көлемде бағаны төмендетулеріне алып келуі мүмкін.
Дифференциацияланған стратегияны қолдану кезінде тұтынушылардың
қажеттіктері тауардың өзіндік немесе бірегей сапасы мен ерекшеліктері
арқылы қанағаттандырылады. Фирма бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізе
отырып, сала бойынша ортақ бағадан жоғары бағаны қою арқылы қанша пайда
таба алады. Диференциацияланған стратегияны таңдаған фирманың нарықтың
басым бір бөлігін иемденуі өте сирек кездесетін құбылыс. Сондықтан да
барлық шағын және орта кәсіпорындар рсы стратегияны таңдауға тырысады.
Фирма негізгі күшін сату көлемін ұлғайтудан көрі өнімді тұрақты
түрлендіріп, жаңалап отыруға және жекелеген тұтынушы топтардың
қажеттіктерін толық қанағаттандыру үшін қажетті сапаларды іздестіруге
жұмылдырады. Тауарды дифференциялаудың төмендегідей әртүрлі әдістері бар:
- қазіргі өнімді өзгерту немесе жаңа өнім шығару;
- өнім сапасының жоғарылығы;
- өнімнің өзіндік (спецификалық) ерекшеліктері;
- жоғары қызмет көрсету деңгейі;
- тауардың танымалдылығы;
- әртүрлі талғамдық сапалар;
- дизайн;
- буып - түю (упаковка) т.б.
(1.2. - кестеде) диференциацияланған стратегияны таңдаған фирманың іс -
қызметінің негізгі бағыттары көрсетілген. Аталмыш стратегияны бәсекелестік
деңгейіне әсер ететін 5 фактор негізінде қарастырайық:
● Бәсекелестік күрестің қарқындылығы;
● Тұтынушылардың әсері;
● Жеткізушілердің әсері;
● Жаңа бәсекелестердің пайда болу қаупі;
● Бірін - бірі алмастыратын тауарлар өндірісі;
Диференциацияланған стратегияны таңдаудың бірқатар артықшылықтарына
қарамастан, өзіндік тәуекел деңгейі баршылық. Мұның басты себептерінің бірі
кейбір тұтынушылардың ең төменгі нарық бағасы арасындағы айырмашылықты аса
жоғары деп қабылдауында жатыр. Бұл аталмыш өндірістің тұтынушылардың
қажеттілігін шамадан тыс қанағаттандыратынын көрсетеді.
Фирма қызметі саласында толығымен бәсекелестік артықшылыққа қол
жеткізуге әрекеттенген кезде жоғарыда қарастырылған баға және
диференциацияланған стратегиялар қолданылады. Ал фирма белгілі бір
тұтынушылары тобының қажеттіктерін қанағаттандыруға бағытталғанда
фокусталған (шоғырландырылған ) стратегияны жүзеге асырады. Фирма барлық
салаларда бәсекелестік артықшылық таныта алмаса да, нарықтың белгілі бір
бөлігінде жетістікке қол жеткізуі мүмкін. Шоғырландырылған стратегияның
маңыздылығы – оны қолданған фирманың жалпы салалық бәсекелестік
басылымдылыққа ие фирмаларға қарағанда нарықтың белгілі бір бөлігінде
қажеттіліктерді едәуір тиімдірек қанағатттандыра алуынада жатыр. Жоғарыда
көрсетілгендей, шоғырландырылған стратегияның 2 түрі бар. Олар –
сегменттелген (сараланған) төменгі баға стратегиясы және сегменттелмеген
диференциацияланған (бағалық емес) стратегия. Бұл стратегиялардың басты
сипттарын жоғарыда қарастырып шықтық. Мұндағы ерекшелік – шоғырландырылған
стратегиялар жалпы салада емес, нарықтың белгілі бір бөлігінде ғана
қолданылады. Бәсекелестік күрестің күшеюі мен бизнеске деген қоршаған орта
әсерінің күрделенуі салдарынан тек бір стратегияны ұстану жеткіліксіз
болуда. Сондықтан фирмалар аталмыш екі стратегияны бір уақытта іске асыруды
қолдайды.
Альтернативаларды бағалау және шешім қабылдау. Кәсіпорын стратегиялық
мақсаттарына жету үшін бизнестің ішкі және сыртқы орталарын талдай отырып
стратегиялық жоспарын құруы қажет. Стратегияларды өңдеу әртүрлі
альтернативтік шешімдерді қалыптастыру мен ең оңтайлы стратегия түрін
таңдау процесінен құралады. Бірінші альтернативтылық стратегиялар болғанда
ғана ең оңтайлы шешім қабылдауға болады. Альтернативаларды бағалау кезінде
анықталмағандық (белгісіздік) дәрежесі, түсетін пайданың мөлшері мен
тәуекел деңгейі экономикалық тиімділік, уақытпен ресурстар бойынша шектеулі
секілді критерийлер қолданылады.
Үшінші критерий ретінде стратегиялық альтернативалардың экономикалық
тиімділік деңгейін – жоспарланған нәтижелеер мен оларға жету үшін
жұмсалатын шығын мөлшерінің қатынасымен анықталады. Сондай – ақ, 4 – ші
критерий ретіндегі уақыт факторы да кейбір альтернативалар тұрғысынан аса
маңызды болуы мүмкін. Соңында, әр альтернатива ресурстардың қолда бар
мөлшері мен оларға деген қажеттілік тұрғысынан қысқа, орта және ұзақ
мерзімді жоспарларда бағалануы тиіс. Жоғарыда қарастырылған критерийлер
бойынша альтернативалық стратегиялар бағаланғаннан кейін барып, ең оңтайлы
стратегия таңдалады.
Стратегияны енгізудің бірнеше тәсілдері бар. Зерттеушілердің көбісінің
ұстанатын тәсілдері бойынша енгізу процесі 4 кезеңнен тұрады: тиісті
ұйымдық құрылымды таңдау, жоспарлау жүйесін дайындау, қәсіпкерлерді басқа
және белгілі бір құндылықтар мен ұйымдық мәдени жүйелерін құру.
Жоспарлау жүйесін дайындау. Бұл кезеңде таңдалған стратегия орта
мерзімдік сипатқа ие бір қатар қосалқы бағдарламаларға негізделеді.
Орта мерзімдік жоспарлау кезінде ең көбі 1 жыл мерзімге дейінгі жеделді
(оперативтік) жоспарлар дайындалады. Оперативтік жоспардың барысында
бюджеттік деп аталатын қаржы жоспарлары дайындадады. Оперативтік
бюджеттердің барлығы әртүрлі функционалдық бюджет түрлерінен тұрады, әдетте
олар кірістерді болжамаудан басталады. Қаржылық бюджет фирманың қаржы
жағдайын сипаттайды және ол кассалық бюджеттегі, капиталдар бюджетінен және
баланстан тұрады (1.1.сурет)
Қызметкерлерді басқа келесі екі бағытта іске асыруды ұйғарады: 1 –шісі
қызметкерлерді қабылдаумен байланысты. 2 – сі әлдеқашан Штатта бар
қызметкерлермен жұмыс істеу.
Бірінші бағыт келесі міндеттердің орындалуын көздейді:
( Қызметкерлерді жоспарлау – міндетті орындау үшін қажетті жұмыстардың
түрін және соған сай квалификациялы жұмысшылар санын анықтау;
( Қызметкерлерді шақыру және іздестіру – жұмысқа тұрғысы
келетіндердің өтініштерін жинау;
( Ең дұрыс келетін кандидаттарды іріктеп алу;
Екінші бағыт әлдеқашан штатта бар қызметкерелермен жұмыс істеуді және
келесі міндеттердің орындалуын қамтиды:
( Қызметкерлерді оқыту және дамыту;
( Ынталандыру мен компенсациялау жүйесін қамтамасыз ету;
( Тиімділігі жоғары жұмыс үшін жағдай жасау, соның ішінде денсаулық
сақтау және сақтандыру жүйелері;
( Жұмысшылардың қызметтерін бақылау және бағалау;
( Жаңа технологияларды енгізу және басқа стилі мен ұйымдық құрылымды
өзгерту арқылы еңбек өнімділігін арттыру;
Құндылыққар жүйесін құру. Табысты ұйымның ең маңызды сипаттарының бірі
– ұйымда құндылық жүйесінің бар болуы. Тиімділігі жоғары ұйымдар 1 – ші
кезекте ұйым ішінде құндылықтар жүйесін құрады: ол қызмет көрсетудің жоғары
деңгейлілігі, шығарылатын өнім сапасының жоғары деңгейлілігі және т.б.
болуы мүмкін.
1.3. Шағын бизнестің маркетингтік стратегиясының ерекшеліктері
Маркетинг –бұл тауар мен қызметті сатушыдан сатып алушыға немесе
тұтынушыға жылжытуға бағытталған кәсіпкерлік белсенділік.
Шағын бизнес маркетингі – шағын кәсіпорынның нарық тауашасын анықтауға,
нарық әлеуетін өлшеуге және алушылардың қажеттіктерін қанағаттандыру арқылы
маркетингтік мақсаттарға жетуге бағытталған кәсіпкерлік қызмет. Шағын
бизнес маркетингі 2 компоненттен тұрады: маркетингтік талдау және
маркетингтік кешен. Маркетингтік талдау келесілерді қамтиды: нарықты
сегменттеу, маркетингтік зерттеу жүргізу және сатылымдарды болжамдау.
Маркетингтік кешен келесідей элементтерден тұрады: Өнімдер бағалар және
тауарларды жылжыту мен тарату (1.2. – сурет)
Тарихта маркетингтік тәсілдердің 3 түрі бар:
1. Өндіріске бағдарланған тәсіл.
2. Сатуларға бағдарланған тәсіл.
3. Сатып алушыға бағдарланған тәсіл.
Бізде жылдар бойы өндіріске бағдарланған 1 – ші тәсіл бар болды, бұл
бір жағынан тауар қоймаларының толып кетуіне, 2 – ші жағынан тапшылықтың
пайда болуына әкеп соқты. Дамыған нарықтық экономикасы бар елдер Х1Х
ғасырдың аяғында – ақ 1- ші тәсілден 2 – шісіне өтіп кеткен және қазіргі
уақытта 3 – ші концепцияны ұстануда. 2 – ші фактордың мәні кәсіпкердің
қабілеттілігі мен мүдделерінде. Мысалға кәсіпкер өндірісті жақсы білуі
мүмкін бірақ өткізу мәселесінде білікті болмауы мүмкін. 3 – ші фактордың
мәні кәсіпкердің мақсаттарында. Егер кәсіпкер мерзім мақсаттар бойынша
жүретін болса, онда ол сатуға бағдарланған тәсілді пайдаланады. Мұндай
жағдайда тұтынушылардың мүдделеріне жиі зиян келеді, себебі мәселен кез-
келген бағамен тауарды өткізуде.
Нарықта сегменттеу – бір нарықты қажеттіктері бірдей тұтынушыларды
біріктіретін бірнеше нарықтарға бөлу. Нарықты сегменттеудің 3 тәсілі бар:
1- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz