Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім мен шығындар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І. МЕРДІГЕРЛІК ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мердігерлік шартының түсінігі және мазмұны 5
1.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері 5
6
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰРЫЛЫС МЕРДІГЕРЛЕРІНІҢ ШАРТЫНАН
ТУЫНДАЙТЫН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУIНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік
2.2 Құрылыс салуға жасалған шарттарды біріктіру мен бөлу
2.3 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім мен шығындар 9
2.4 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша табыстар мен шығыстарды 9
тану 10
ҚОРЫТЫНДЫ 14
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша 17
22
25
26
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының осы
кезеңінде нарықтардың көптеген салалық түрлері іс-қимылда, олар
экономикалық процестер мен экономикалық даму қарқынын қамтамасыз етуде
әртүрлі роль ойнайды. Нарықтың салалық түрлерінен, базистікті бөлуге
болады, яғни сол нарықты, олардан экономика жалпы, басқадай нарықтардың іс-
қимылдар тиімділігінен тікелей тәуелді. Осындай нарықтардың біріне –
құрылыс материалдары нарығы жатады. Осы нарықтың ерекшелігі, оның Қазақстан
Республикасының құрылыстық кешенімен, құрылыс саласымен бірігуі, сондай-ақ,
өндірістік және өндірістік емес қозғалмайтын мүлік саласында негізгі қорлар
жасау үшін айналымды қорлардың басты жеткізушісі болып саналады. Осылайша,
құрылыс материалдары нарығы жетекші халықтық-шаруашылық рольді ойнайды.
Құрылыс материалдары нарығының іс-қимыл тиімділігі көптеген
ұйымдастыру-экономикалық факторлардан тәуелді, ол үшін көптеген проблемалар
тән, ал проблемаларды шешу маңызды сипатта болуда.
Соңғы жылдары құрылыс материалдары нарығы индустриалды-инновациялық
дамудың объектісі болып саналады. Қазақстандағы құрылыс материалдары нарығы
біршама дәрежеде шетел өндірісінен басымдықта, сұраныс ұсыныстан артады,
құрылыс материалдарын шығару жөніндегі дамымаған және моральді-ескірген
өндірістің барлығы, еліміздің өңірлері мен облыстарында аса бай ресурстық
әлеуеті мен ғылыми жаңалықтар толық көлемде пайдаланбайды.
Құрылыс материалдары нарығының әлсіз дайындамасы ұйымдастыру
жоспарында қалуда. Осы аспектіде нарықтың инфрақұрылымдық дамуының
жеткіліксіз деңгейде және саудалық-өткізу іс-қимылдарын дамытуды бөлуге
болады.
Қазақстан экономикасының индустриалды-инновациялық даму жағдайында
құрылыс материалдары нарығы іс-қимылының қалыптасқан проблемалар жиынтығы,
оның іс-қимылдағы ұйымдастыру-экономикалық механизмдерін жетілдіру жолдарын
жасауды талап етеді.
Осылайша, Қазақстан Республикасындағы құрылыс мердігерлерінің шартынан
туындайтын қатынастардың құқықтық реттелуiнің ерекшеліктері курстық
жұмыстың тақырыбын анықтады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Құрылыс материалдары нарығын дамытудың
теориялық және әдістемелік мәселелеріне жоспарлы тұрғыда да, нарықтық
экономика тұрғысынан да назар аударылып отыр. Жоспарлы экономикада құрылыс
материалдарының нарығы үнемі шаруашылықтың кеңестік жүйесі жағынан, яғни
еліміздің құрылыстық кешенінде атқарылатын құрылыс материалдарының саласы
ретінде қарастырылады. Құрылыс материалдарының нарығы біздің зерттеуімізде
қолданылатын нарықтық қатынастарды жетілдіру проблемалары мен жеке
мәселелер жақын және алыс шетелдердің көптеген ғалымдарының еңбектерінде
зерделенген. Ғылымды дамыту, өнеркәсіптегі технологиялық және құрылымдық
түрлендірулерді мемлекеттік саяси институттар көмегімен осы процестердің
өзара қамтамасыз ету және тиісті шаралармен оларды реттеу экономист-
ғалымдардың басты назарында. Экономикалық ғылымның осы бағытының
теоретикалық әдіснамалық негізін: Д.Доси, Б.-Э.Лундвалл, Ф.Малерб, Д.Норт,
М.Портер, Р.Нельсон, Н.Розенберг, Р.Солоу, Я.Тинберген, А.Фолис, Й.Шумпетер
және басқадай ғалымдардың еңбектері өнеркәсіпті технологиялық дамыту,
ұлттық инновациялық дамыту заңдылықтары мен тұжырымдамалары, өндірісте
ғылыми сыйымдылықты ұйымдастыру, бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету
мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан экономикасын индустриалды-
инновациялық дамыту мақсатында құрылыс материалдары нарығын дамытуда
ұйымдастыру-экономикалық механизмді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасаумен
ұйғарылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диссертациялық зерттеуде мынадай
міндеттер қойылды:
- мердігерлік шартының түсінігі және мазмұнын анықтау;
- тараптардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыс мердігерлерінің шартынан
туындайтын қатынастардың құқықтық реттелуiнің ерекшеліктерін тану;
- Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында құрылыс материалдары нарығының дамыту мен
құру тиімділігін талдау;
- құрылыс материалдары нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа қазіргіше
баға беру;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының құрылыс материалдарының
нарығы саналады.
Зерттеудің әдіснамалық және теоретикалық негіздері. Құрылыс
материалдарын зерттеулер бағытында жұмыс істейтін қазақстан мен ресей
ғалымдардың еңбектері қызмет жасады.
Зерттеулердің негізгі әдістері ретінде: салыстыру, талдау мен синтез,
жүйелі келу, абстрактілеу, ұқсастық, дәріптеушілік қолданылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі тақырыптық жинақтары мен анықтамалық материалдары,
Қазақстан Республикасының өңірлері мен облыстардың құрылыс материалдары
өнеркәсібін дамыту бағадарламаларының ақпараттық деректері, сондай-ақ,
ғылыми зерттеулер саласына арнайыланған бірқатар агенттіктердің
материалдары, сондай-ақ, ресми басылымдарда басылған материалдар.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
1 МЕРДІГЕРЛІК ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мердігерлік шартының түсінігі және мазмұны
Мердiгерлiк шарты бойынша бiр тарап (мердiгер) екiншi тараптың
(тапсырысшының) тапсырмасы бойынша белгiлi бiр жұмысты атқаруға және
белгiленген мерзiмде оның нәтижесiн тапсырысшыға өткiзуге мiндеттенедi, ал
тапсырысшы жұмыс нәтижесiн қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың
бағасын төлеуге) мiндеттенедi. Егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше
көзделмесе, жұмыс мердiгердiң тәуекелiмен орындалады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер тапсырысшының тапсырмасын орындау
әдiстерiн дербес айқындайды. Мердiгерлiк шартының жекелеген түрлерiне
(тұрмыстық мердiгерлiк, құрылыс мердiгерлiгi, жобалау немесе iздестiру
жұмыстарына мердiгерлiк, ғылыми-зерттеу, тәжiрибелiк-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға мердiгерлiк). Егер шартта өзгеше көзделмесе, жұмыс
мердiгердiң қарамағында: соның материалдарымен, күштерiмен және қаражатымен
орындалады.
Мердiгер өзi берген материалдар мен жабдықтардың сапасы лайықсыз
болғаны үшiн, сондай-ақ үшiншi тұлғалардың құқықтары қосылған материалдар
мен құралдарды бергенi үшiн жауапты болады.
Мердiгер шартты орындауға басқа тұлғаларды (қосалқы мердiгерлердi)
тартуға құқылы. Мұндай жағдайда мердiгер - тапсырысшының алдында бас
мердiгер, ал қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшы болады. Бас мердiгер
қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшының мiндеттеменi орындамағаны немесе
тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн жауапты, ал тапсырысшының алдында қосалқы
мердiгердiң мiндеттеменi орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны
үшiн жауапты болады.
Тапсырысшы мен қосалқы мердiгер бiр-бiрiне өздерiнiң бас мердiгермен
арадағы шарттарды бұзуына байланысты талаптар қоюға құқығы жоқ.
Бас мердiгердiң келiсiмiмен тапсырысшы жекелеген жұмыстарды орындауға
үшiншi тұлғалармен шарт жасасуға құқылы. Мұндай жағдайда үшiншi тұлға
жұмысты орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн тiкелей
тапсырысшының алдында жауапты болады. Егер шарт бiр мезгiлде екi немесе
одан да көп мердiгермен жасалса және мiндеттеме нысанасы бөлiнбейтiн болса,
мердiгерлер тапсырысшыға қатысты ортақтасқан борышқорлар және тиiсiнше
ортақтасқан кредит берушiлер болып танылады. Мiндеттеме нысанасы бөлiнетiн
жағдайда, сондай-ақ заң актiлерiнде немесе тараптардың келiсiмiнде
көзделген басқа да жағдайларда мердiгерлердiң әрқайсысы құқықтарға ие
болып, тапсырысшыға қатысты өз үлесiнiң шегiнде мiндеттемелердi мойнына
алады. ердiгерлiк шартта жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi мерзiмi
көрсетiледi. Тараптардың арасындағы келiсiм бойынша шартта жұмыстың
жекелеген кезеңдерiнiң аяқталу мерзiмдерi (аралық мерзiмдерi) де көзделуi
мүмкiн.
Мердiгер жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi, сонымен қатар аралық
мерзiмдерiнiң бұзылғаны үшiн жауапты болады. Жұмыс орындаудың мердiгерлiк
шартта көрсетiлген бастапқы, түпкi және аралық мерзiмдерi шартта көзделген
жағдайлар мен тәртiп бойынша өзгертілуі мүмкін.
Мердiгер тұрлаулы бағаны (тұрлаулы сметаны) көбейтудi, ал тапсырысшы
оны азайтуды, оның iшiнде шартты жасау кезiнде орындалуға тиiс жұмыстардың
толық көлемiн немесе бұл үшiн қажеттi шығындарды қарастыру мүмкiндiгi
болмаған жағдайда да талап етуге құқығы жоқ.
Шарт жасасқаннан кейiн мердiгер беруге тиiстi материалдар мен
жабдықтардың, сондай-ақ оған үшiншi тұлғалар көрсететiн қызметтердің құны
едәуiр өскен кезде мердiгердiң белгiленген бағаны (сметаны) көбейтудi, ал
тапсырысшы бұл талапты орындаудан бас тартқан жағдайда шартты бұзуды талап
етуге құқығы бар. Мердiгердiң нақты шығыны бағаны белгiлеу (сметаны жасау)
кезiнде есептелгеннен кем болып шыққан жағдайда, егер тапсырысшы мердiгер
алған үнем орындалған жұмыстың сапасына терiс әсер еткенiн дәлелдей алмаса,
мердiгер шартта (сметада) көзделген баға бойынша жұмысқа ақы алу құқығын
сақтайды Егер мердiгерлiк шартта орындалған жұмысқа немесе оның жекелеген
кезеңдерiне алдын ала ақы төлеу көзделмесе, тапсырысшы мердiгерге жұмыс
тиiстi түрде және келiсiлген мерзiмде, не тапсырысшының келiсiмiмен -
мерзiмiнен бұрын орындалған жағдайда жұмыстың нәтижесiн түпкiлiктi
тапсырғаннан кейiн келiсiлген бағаны төлеуге мiндеттi.
1.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері
Мердiгерлiк шартты орындауға байланысты мердiгердiң иелiгiне өткен
заттарды немесе өзге де мүлiктi өңдеу үшiн тапсырысшы берген
материалдардың, жабдықтардың сақталмағаны үшiн мердiгер жауапты болады.
Тапсырысшы мердiгердiң қызметiне араласпай, кез келген уақытта
жұмыстың барысы мен сапасын тексеруге құқылы. Егер мердiгер шартты
орындауға уақытылы кiрiспесе немесе жұмысты соншалықты баяу орындап, оны
мерзiмiнде аяқтау көрiнеу мүмкiн болмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға
және шеккен залалдарын өтеудi талап етуге құқылы. Егер жұмыстың орындалу
барысында оның тиiстi дәрежеде орындалмайтыны анық болса, тапсырысшы
мердiгерге кемшiлiктердi жою үшiн қисынды мерзiм белгiлеуге және мердiгер
белгiленген мерзiмде ол талапты орындамаған жағдайда шарттан бас тартуға не
жұмысты түзетудi мердiгердiң есебiнен үшiншi тұлғаға тапсыруға, сондай-ақ
залалдарын өтеудi талап етуге құқылы.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы жұмысты өзiне өткiзгенге дейiн
кез келген уақытта мердiгерге тапсырысшының шарттан бас тартқаны туралы
хабарлама алғанға дейін орындаған жұмысы үшiн ақы төлеп, мердiгерлiк
шарттан бас тарта алады. Тапсырысшы мердiгерге орындалған жұмыс үшiн
төленген бағаның бөлiгi мен барлық жұмыс үшiн белгiленген бағаның
арасындағы айырма шегiнде шарттың тоқтатылуынан келтiрiлген залалды өтеуге
де мiндеттi. [1]
Мердiгер:
1) тапсырысшы берген материалдардың, жабдықтардың, техникалық құжаттаманың
немесе өңдеуге берiлген заттың жарамсыздығы немесе сапасыздығы;
2) оның жұмысты атқару әдiсi туралы нұсқауларын орындаудан тапсырысшы үшiн
болуы ықтимал қолайсыз салдарлар;
3) орындалатын жұмыс нәтижелерiнiң жарамдылығына немесе берiктiгiне қауiп
туғызатын не оны мерзiмiнде аяқтауға мүмкiндiк бермейтiн мердiгерге қатысты
емес өзге де мән-жайлар анықталған жағдайда тапсырысшыға дереу ескертiп,
одан нұсқау алғанға дейiн жұмысты тоқтата тұруға мiндеттi.
Тапсырысшы мердігерлiк шартта көзделген көлем мен тәртiп бойынша
мердiгерге жұмыстың орындалуына жәрдем көрсетуге мiндеттi.
Тапсырысшы бұл мiндеттi орындамаған жағдайда мердiгер бос тұрыс не
жұмыстың орындалу мерзiмiн ауыстыру не жұмыстың бағасын көтеру туғызған
қосымша шығындарды қоса алғанда, келтiрiлген зиянды өтеудi талап етуге
құқылы.
Егер мердiгерлiк нысанасы оны тапсырғанға дейiн кездейсоқ жойылса
немесе жұмысты аяқтаудың мүмкiн болмауы тараптардың кiнәсiнен болмаса,
мердiгердiң жұмыс үшiн сыйақы талап етуге құқығы жоқ.
Мердiгер орындаған жұмыс шарт ережелерiне, ал олар болмаған немесе
толық болмаған жағдайда - әдетте тиiстi тектес жұмысқа қойылатын талаптарға
сай болуы тиiс. Егер заң актiлерiнде немесе оларда белгiленген тәртiпте
мердiгерлiк шарты бойынша орындалатын жұмысқа мiндеттi талаптар көзделсе,
кәсiпкер ретiнде iс-әрекет етушi мердiгер жұмысты осы мiндеттi талаптарды
сақтай отырып орындауға мiндеттi.
Егер мердiгерлiк шартта өзгеше көзделмесе, кепiлдiк мерзімі орындалған
жұмыс нәтижесiн тапсырысшы қабылдаған немесе қабылдауға тиiс болған кезден
басталады Егер жұмысты мердiгер шарттан жұмысты нашарлататын ауытқулармен
немесе оны шартта көзделген не шартта тиiстi ережелер болмаған кезде -
әдеттегi пайдалану үшiн оларды жарамсыз ететiн өзге де кемшiлiктермен
орындаса, заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбегендiктен,
тапсырысшы өз таңдауы бойынша мердiгерден:
1) қисынды мерзiмде жұмыстың кемшiлiктерiн өтемсiз жоюды;
2) жұмыс үшiн белгiленген бағаны мөлшерлес азайтуды;
3) тапсырысшының кемшiлiктердi жою құқығы шартта көзделсе, өзiнiң
оларды жоюға шыққан шығыстарын өтеудi талап етуге құқылы.
Мердiгер өзi жауап беретiн жұмыстың кемшiлiктерiн жоюдың орнына,
тапсырысшыға орындаудың мерзiмiн өткiзiп алу арқылы келтiрген зиянды өтей
отырып, жұмысты тегiн қайта орындауға құқылы. Бұл жағдайда тапсырысшы, егер
жұмыс сипаты бойынша ондай қайтарып беру мүмкiн болса, оған бұрын
тапсырылған жұмыс нәтижесiн мердiгерге қайтарып беруге мiндеттi. Егер
жұмыста шарттың талаптарынан ауытқу немесе жұмыстың өзге де кемшiлiктерi
елеулi және жоюға келмейтiн болса не анықталған кемшiлiктер тапсырысшы
белгiлеген қисынды мерзiмде жойылмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға және
келтiрiлген залалдарды өтеудi талап етуге құқылы. Шартта белгiлi бiр
кемшiлiктерi үшiн мердiгердi жауаптылықтан босату көзделуi мүмкiн. Жұмысты
орындау үшiн материалдар берген мердiгер олардың сапасы үшiн сатушының
сапасы лайықсыз тауарлар үшiн жауаптылығы туралы ережелер бойынша жауап
бередi Мердiгерлiк шарт бойынша орындалған жұмыс сапасының лайықсыз
болуынан туындаған талаптар үшiн талап арыз қою мерзiмiнiң өтуi тапсырысшы
мерзiм шегiнде мәлiмдеген кемшiлiктер анықталған күннен басталады.
Мердiгер тапсырысшыға жұмыстың нәтижесiмен бiрге, егер бұл шартта
көзделсе немесе ақпараттың сипаты, онысыз жұмыстың нәтижелерiн шартта
көрсетiлген мақсаттар үшiн пайдалану мүмкiн болмаса, шарттың нысанасын
пайдалануға немесе өзгеше iске асыруға қатысты ақпаратты беруге мiндеттi.
Егер бiр тарап шарт бойынша өзiнiң мiндеттемесiн атқарудың арқасында басқа
тараптан жаңа шешімдер мен техникалық білiмдер туралы ақпарат, оның iшiнде
құқықтық қорғауды пайдаланбайтын ақпарат, сондай-ақ коммерциялық құпия
ретiнде қаралуы мүмкiн мәлiметтер алса, оны екiншi тараптың келiсiмiнсiз
үшiншi тұлғаларға хабарлауға құқығы жоқ.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰРЫЛЫС МЕРДІГЕРЛЕРІНІҢ ШАРТЫНАН
ТУЫНДАЙТЫН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУIНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік
Құрылыс мердiгерлiгiнiң шарты бойынша мердiгер тапсырысшының
тапсырмасы бойынша шартта белгiленген мерзiмде белгiлi бiр объектiнi салуға
не өзге де құрылыс жұмысын орындауға мiндеттенедi, ал тапсырысшы мердiгерге
жұмысты орындауы үшiн қажеттi жағдайлар жасауға, оның нәтижесiн қабылдап
алуға және ол үшiн келiсiлген бағаны төлеуге мiндеттенедi. Құрылыс
мердiгерлiгiнiң шарты кәсiпорынды, үйдi (оның iшiнде тұрғын үйдi),
ғимаратты немесе өзге де объектiнi салуға немесе қайта жаңартуға, сондай-ақ
монтаждау, iске қосу-жөнге келтiру және салынып жатқан объектiмен тығыз
байланысты өзге де жұмыстарды орындауға жасалады. Егер мұның өзi шартта
көзделген болса, мердiгер объектiнi пайдалануға берудi тапсырысшы объектiнi
қабылдағаннан кейiн шартта көрсетiлген мерзiм iшiнде қамтамасыз етуге
мiндеттеме алады.
Құрылысты толық аяқтау туралы шарт жасасу кезiнде мердiгер өзiне
құрылыс және оны қамтамасыз ету жөнiндегi барлық мiндеттеменi алады және
шарт ережелерiне сәйкес тапсырысшыға пайдалануға дайын объектiнi тапсыруға
тиiс. Аяқталмаған құрылыстың иесi оны тапсырысшыға тапсырғанға дейiн және
оған төлем жасалғанға дейiн мердігер болып табылады. Құрылыс, мердiгерлiгi
шарты бойынша жұмыс азаматтың (тапсырысшының) тұрмыстық немесе басқа жеке
қажеттерiн қанағаттандыру үшiн орындалатын жағдайда мұндай шартқа тиiсiнше
тұрмыстық мердiгерлiк шарт бойынша тапсырысшының құқықтары туралы ережелер
қолданылады.
Жүргiзiлетiн жұмыстардың қауiпсiздiгi үшiн мердiгер жауапты болады
Мердiгер құрылысты және оған байланысты жұмыстарды жұмыстың көлемi мен
мазмұнын және жұмысқа қойылатын басқа да талаптарды айқындайтын жобалау
құжаттамасы мен жұмыстың бағасын айқындайтын сметаға сәйкес жүзеге асыруға
мiндеттi. Шартта өзге нұсқаулар болмаған кезде мердiгер жобалау-
құжаттамасында және сметада (жобалау-сметалық құжаттамада) көрсетiлген
барлық жұмыстарды орындауға мiндеттi деп түсiнiледi. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, шетел тiлiнде жасалған жобалау-сметалық және басқа техникалық
құжаттама мердігерге мемлекеттік немесе орыс тiлдерiне аударылып берiледi
Құрылыс мердігерлігі шартында жобалау-сметалық құжаттаманың құрамы мен
мазмұны айқындалуға тиiс, сондай-ақ тараптардың қайсысы және қандай
мерзiмде тиiстi құжаттаманы беру керек екенi көзделуге тиiс.
Құрылыс жүргiзу барысында жобалау-сметалық құжаттамада есептелiнбеген
жұмыстарды және осыған байланысты қосымша жұмыстар жүргiзу мен құрылыстың
сметалық құнын өсiру қажеттiгiн анықтаған мердiгер тапсырысшыға ол туралы
хабарлауға мiндеттi.
Жұмысты тиiстi дәрежеде орындамаған мердiгер оның орындалуына
тапсырысшының бақылау мен қадағалау жасамағанына сiлтеме жасауға құқылы
емес, бұған мұндай бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру міндеті заң
актілерінде немесе шартта тапсырысшыға жүктелген жағдайлар қосылмайды. Егер
қоршаған ортаны қорғау және құрылыс жұмыстарын қауiпсiз жүргiзу туралы
тараптар үшiн мiндеттi талаптарды бұзуға әкелiп соғатын болса, мердiгердiң
жұмысты жүзеге асыру барысында тапсырысшы берген материалдарды
(бөлшектердi, конструкцияларды) және жабдықтарды пайдалануға немесе оның
нұсқауларын орындауға құқығы жоқ.
Мердiгер жауап беретiн кемшіліктердің (ақаулардың немесе шала
істелген жұмыстың) салдарынан объект пайдаланыла алмаған барлық уақытқа
кепiлдiк мерзiмiнiң өтуi тоқтатыла тұрады.
Құрылыс мердiгерлiгi шартында тапсырысшының талап етуi бойынша және
тапсырысшының есебiнен мердiгер жауапты болмайтын кемшiлiктердi (ақаулар
мен шала iстелген жұмыстарды) мердiгердiң жою мiндетi көзделуi мүмкiн.
2.2 Құрылыс салуға жасалған шарттарды біріктіру мен бөлу
Мердігерлік құрылыс-монтаж ұйымдары тапсырыс берушімен жасақан келісім
шарт бойынша ұйымдар мен объектілердің құрылысын жүзеге асыру үшін кешенді
жұмыстарды орындайды. Мердігерлік келісім шарт тапсырыс беруші мен бас
мердігерлік ұйымдардың арасындағы байланыстарды зерттейді. Келісім шарт
жасасу кезінде мердігерлік құрылыс ұйымы тапсырыс берушіден объектінің
жобалық-сметалық құжаттарын алады, оның негізінде құрылыс-монтаж жұмыстарын
орындаудың тәртібі, көлемі, мерзімі және құрылыстың келісім бағасы
көрсетіледі.
Келісім бағаға құрылыс-монтаж жұмыстарының сметалық құны, мердігердің
қызметіне байланысты тапсырыс беруші төлейтін жұмыстар мен шығындардың
бөлігі (материалдар құндарының айырмасы, көп жылғы еңбегі үшін төлемдер,
жұмысшыларды тасымалдау шығындары, аккордтық еңбек ақы, жұмыстың жоғарғы
қарқынына байланысты вахталық әдіспен жұмыстарды ұйымдаcтыру және басқа да
шығындар, сонымен қатар ұйымның жаңа құрылыстарды игеруге байланысты
жұмыстары; құрылыс-монтаж жұмыстарының құнына қосылатын жоспарланбаған
жұмыстар мен шығындарға жалпы резервтегі қаражаттардың бөлігі және таға
басқа да шығындар) жатады. Мердігерлік құрылыс келісім шартының нақты
бекітілген және ашық бағамен екі түрі болады.
Нақты бекітілген бағамен мердігерлік құрылыс келісім шарты бойынша
екі жақ құрылыс жұмыстарының тұрақты бағасына (құнына) немесе өзгермелі
баға бойынша орындалған жұмыс бірлігіне бекітілген құнына келісімге келеді.
Ашық бағамен келісім шарт бойынша мердігерге орындаған құрылыс
жұмыстарына тікелей байланысты нақты шығындар және келісілген сыйақы
мөлшері қоса төленеді.
Мердігерлік келісім шарт бойынша кірістерге мыналар қосылады:
а) құрылыс жұмыстарының бастапқы келісім құны;
б) келісім шарттың өзгеруіне байласты кірістер, талаптар бойынша
кірістер және кіріс әкелетін жағдайда сыйақы түріндегі төлемдер.
Мердігерлік құрылыс келісім шартының өзгерісі – келісім шарт бойынша
бұл кірістің жоғарылауына немесе төмендеуіне ықпал ететін жұмыстың көлемін,
құрылымын және орындалу мерзімін өзгерту жөніндегі тапсырыс берушінің
бұйрығы.
Талаптар бойынша кірістер – бұл келісім бағаға енгізілмеген қосымша
шығындардың орнын толтыру үшін мердігердің тапсырыс берушіден алуға тиісті
сомалары.
Сыйақы төлемдері – келісім шартта көрсетілген мөлшерлеме (норма)
орындалғаны немесе артық орындалғаны үшін мердігерге төленетін қосымша
сомалар.
Мердігерлік келісім шарт бойынша шығындарға төмендегілер қосылуға
тиісті:
а) осы келісім шартқа байланысты тікелей шығындар;
б) мердігерлік келісім шарт бойынша таратылатын және келісім шарттың
құнына қосылатын жалпы құрылыстық жұмыстармен байланысты үстеме шығындар;
в) мердігерлік құрылыс келісім шартының шарттары бойынша тапсырыс
берушімен төленетін қосымша шығындар.
Егер мердігерлік құрылыс шартының шарттарында келісілген болса,
тапсырыс берушімен төленетін шығындардың құрамына жалпы және әкімшілік
шығындардың кейбір түрлері қосылуы мүмкін.
Күрделі құрылыс кезінде бас мердігерлік құрылыс-монтаж ұйымдары
өздеріне көмек ретінде мамандандырылған субмердігерлік құрылыс-монтаж
ұйымдарын, қосалқы ұйымдарды, кешенді тресттер мен басқармаларды, құрылыс
механизацияларының трестері мен басқармаларын шақырады.
Бас мердігерлер субмердігерлік ұйымдарды құрылыс жұмыстарының белгілі
бір түрлерін орындауға, фундамент салуға, су өткізгіш желілерін,
канализация құбырларын өткізуге, электромонтаж, жарықтандыру, жылыту
жұмыстарын орындауға шақырады.
Бас мердігер мен субмердігердің арасындағы өзара байланыстар бас
мердігер мен тапсырыс берушінің арасындағы келісім шарттың негізінде
жасалған келісім шартпен рәсімделеді. Субмердігерлік келісім шарт бойынша
тапсырыс беруші болып бас мердігер саналады. Субмердігерлер орындаған
жұмыстарды бас мердігерлер қабылдап, содан соң құрылысы аяқталған
объектінің (орындалған жұмыстардың) жалпы құрамымен тапсырыс берушіге
тапсырады.
Құрылыс ұйымдарының құрамында әртүрлі қосалқы (көмекші) өндірістер
мен қызмет көрсетуші шаруашылықтар болуы мүмкін. Бір қосалқы (көмекші)
өндірістер құрылыс үшін құрылыс материалдары мен жартылай фабрикаттарды
(тас, қиыршық тас, құм және басқа да материалдарды шығару бойынша
карьералар, ағаш өңдеу шеберханалары, бетон және темір бетон құрылғыларын,
бөлшектерді дайындаушы зауыттар, кірпіш зауыттар және т.б.) өндіру, қайта
өңдеу шығару және дайындаумен айналысады.
Кейбір қосалқы (көмекші) өндірістер құрылысты қажетті электр
энергиясымен, бумен және т.б. (электр станциясы, бу айдағыш құрылғылар,
жөндеу шеберханалары, көлік ұйымдары және т.б.) қамтамасыз етеді.
Құрылыс өндірісінің технологиялық ерекшеліктері шаруашылық
субъектілерінің талдамалық (аналитикалық) және жиынтық (синтетикалық)
есебіне елеулі әсер етеді.
Құрылыс өнімі тікелей жерге байланысты болады. Құрылыс барысында
дайындалған өнім орнында қалады да, ал құрылыс техникалары жаңа
объектілерге көшіріледі. Жұмысшы күшін және құрылыс техникаларын жаңа
орындарға көшіру қосымша шығындарды қажет етеді. Кейбір шығындар (құрылыс
машиналары мен механизмдерін демонтаждау, монтаждау) есепте алдын ала
жинақталып, тиісті мерзімі және объектілері бойынша таратылып (бөлініп)
отырылады.
Құрылыс өндірісінде өнімнің бір өлшемін дайындау үшін бірнеше есепті
мерзімді құрайтын ұзақ уақыт қажет болады.
Өндірістің басқа түрлеріне қарағанда құрылыс өндірісінде өндіріс
процесінің үздіксіздігін және бірнеше объектілерде бір уақытта жұмыстардың
қатар жүргізілуін қалыптастыратын аяқталмаған құрылыс көп болады. Құрылыс
процесіне жергілікті жердің өзгермелі метеорологиялық жағдайларында
жұмыстардың ашық жерлерде орындалуы үлкен әсер етеді.
Құрылыс-монтаж жұмыстарын қыс мезгілінде орындау үшін бухгалтерлік
есеп шоттарында көрсетілуге тиісті қосымша материалдық шығындар, сонымен
қатар жылу, электр энергиясы қажет болады.
Құрылыс орындарында ашық сақтауда көп мөлшерде материалдар (кірпіш,
құм, қиыршықтасты құм, қиыршықтас және т.б.) болады. Материалдардың ұзақ
уақыт бойы ашық жерлерде сақталуы метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
олардың тұтыну құндарының жойылуына әкеліп соқтырады.
Ай бойы ашық сақтаудағы материалдар құжаттарды рәсімдеусіз жұмсалады.
Олардың ай сайын нақты жұмсалғанын анықтау үшін ашық сақтаудағы
материалдарға түгендеу жүргізіледі, ол өз алдына қосымша уақытты қажет
етеді.
Кейбір жағдайда құрылыс жұмыстары көлік құралдары жете алмайтын,
электр желілеріне жақын жерлерде жүргізіледі.
Құрылыс жұмыстары сонымен қатар, күрделі өндіріс байланыстарымен де
ерекшеленеді. Құрылыс алаңдарында бір уақытта жалпы құрылыстық,
мамандандырылған, іске қосу және басқа да жұмыстар қатар жүргізіледі.
Өндірістің технологиялық процесі бас мердігердің жетекшілігімен
жүзеге асырылады. Құрылыста бас мердігердің, субмердігерледің қатысуы
бухгалтерлік есепте көрсетілуге тиісті күрделі өзара байланыс жүйелерінің
қалыптасуына әкеліп соқтырады.
Құрылыс өндірісіндегі бағалардың айырмашылығы есептің
ұйымдастырылуына әсер етеді, себебі, нормативтік құжаттардың қалыптасуы мен
пайдалануын күрделендіреді. Бұлардың барлығы құрылыс өндірісіндегі шығындар
есебін ұйымдастыруға әсер етеді.
Құрылыс салуға жасалған шарттарға сәйкес жасалатын қызметтің сипатына
қарай шарт бойынша жұмыстарды бастау күні мен шарт бойынша жұмыстарды
аяқтау күні әдетте түрлі есептік кезеңдерде көрсетіледі. Сөйтіп, құрылыс
салуға жасалған шарттар есебіндегі басты мәселе құрылыс жұмыстары
жүргізілген есепті кезең жөніндегі шарт бойынша түсімдер мен шығындарды
бөлу болып табылады. Пайда мен залал туралы есепте түсімдер мен шығыстар
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығыстар ретінде танылуға
тиіс болған кезін анықтау үшін осы Стандарт қаржы есептілігін әзірлеу мен
ұсыну қағидаттарында белгіленген тану өлшемдерін пайдаланады. Ол сондай-ақ
осы өлшемдерді қолдану жөнінде іс жүзіндегі нұсқаулар береді.
Құрылыс салуға жасалған шарт - бұл активтің немесе олардың құрылымы,
технологиясы мен қызметі немесе түпкі мақсаты немесе пайдалануы жағынан
өзара тығыз байланысты немесе өзара тәуелді активтер кешенін салуға арнайы
жасалған шарт.
Белгіленген бағасы бар шарт - бұл шарт, оған сәйкес мердігер шарт
бойынша өнімнің әрбір бірлігі бойынша белгіленген бағасына немесе
белгіленген ставкасына келіседі, мұның өзі шығындардың өсуіне байланысты
көтерілуі мүмкін.
Шығындарды қосу шарты - бұл құрылыс салуға жасалған шарт, оған
сәйкес мердігерге жол берілетін немесе өзгеше анықталатын осы шығындардан
шығындарға қосылған пайыздар немесе белгіленген сыйақы өтеледі.
Құрылыс салуға жасалған шарт бір объектінің ғимараты, мысалы,
көпірлер, үйлер, бөгеттер, труба құбырларын, жолдар, кемелер мен үңгіме
жолдар алу үшін жасалуы мүмкін. Мұндай шарт құрылымы, технологиясы мен
қызметі немесе олардың түпкі мақсаты немесе пайдалануы жағынан өзара тығыз
байланысты немесе өзара тәуелді бірқатар объектілер құрылысы үшін де
жасалуы мүмкін; мұнай өңдеу зауыттарын немесе басқа күрделі негізгі
құралдарды салуға жасалған шарттар осының мысалы бола алады.
Құрылыстар салу шартына мыналар жатады:
(а) объектілерді салумен, мысалы, жобаларды басқару және сәулетшінің
қызметтерін көрсету жөніндегі қызметтер көрсетуге тікелей байланысты
жасалған шарттар; және
(b) объектілерді қиратуға және қалпына келтіруге, объектілерді
бұзғаннан кейін қоршаған ортаны қалпына келтіруге жасалған шарттар.
Құрылыс салуға жасалған шарттар әр алуан қалыптастырылуы мүмкін, бірақ
олар белгіленген бағасы бар құрылыс салуға жасалған шарттар және
шығындарды қосу шарттары ретінде сараланады. Кейбір құрылыс салуға
жасалған шарттар, мысалы, келісілген ең көп бағасы бар шығындарды қосу
шарттары жағдайындағы сияқты шарттарының екі түрінің сипаттамасы болуы
мүмкін.
Шарт бірқатар объектілерді қамтыған кезде олардың әрқайсысы құрылыс
салуға жасалған бөлек шарт ретінде қарастырылуға тиіс; егер:
(а) әрбір объектінің құрылысына жеке жоба берілетін болса;
(b) әрбір объекті бойынша жеке келіссөздер жүргізілетін және
мердігер мен тапсырыс берушінің әрбір объекті жөніндегі шарттың бір бөлігін
қабылдау немесе қайтарып тастау мүмкіндігі болса; және
(с) әрбір объекті бойынша шығыстар мен түсім анықталуы мүмкін болса.
Шарттар тобының, бір немесе бірнеше тапсырыс берушімен жасалуына
қарамастан, құрылыс салуға жасалған бірыңғай шарт ретінде қарастырылуға
тиіс, егер:
(а) келіссөздер шарттардың тобынан тұратын пакет бойынша жүргізілетін
болса;
(b) шарттар пайданың жалпы нормасымен осы шарттар іс жүзінде бірыңғай
жобаның бөлігі болып табыла отырып өзара мейлінше тығыз байланысты болса;
және
(с) шарттар бір мезгілде немесе үздіксіз жүйелілікте орындалатын
болса.
Шарт тапсырыс берушінің қалауы бойынша қосымша объекті құрылысын
салуды көздеуі мүмкін немесе қосымша объектінің құрылысы туралы ережені
енгізу үшін өзгеруі мүмкін. Қосымша актив құрылысы құрылыс салуға жасалған
жеке шарт ретінде қарастырылуға тиіс, егер:
(а) объекті өзінің құрылымы, технологиясы мен қызметі жағынан
объектіден немесе бастапқы шартпен көзделген объектілерден елеулі түрде
өзгешелігі болса; не
(b) объектінің бағасы туралы келіссөздер бастапқы шарттың құнына
қарамастан белгіленетін болса.
2.3 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім мен шығындар
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімге мыналар енуге тиіс:
(а) шартта келісілген табыстың бастапқы сомасы; және
(b) шарттың талаптарынан ауытқулар, наразылықтар мен ынталандыру
төлемдері:
(і) олардың түсімнің туындауына әкеп соқтыратын деңгейіндегі; және
(іі) олардың шынайы бағалауға лайықтылары.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім алынған немесе алынуға
тиісті өтеудің әділ құны бойынша өлшенеді. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша түсімді бағалау болашақ оқиғалардың нәтижесіне байланысты болатын
әр түрлі екіұштылыққа ұшырайды. Есептік бағалаулар көбінесе оқиғалардың
басталуы мен екіұштылықтардың жойылуына қарай қайта қарауды қажет етеді.
Сондықтан құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім сомасы бір кезеңнен
келесі кезеңге артуы немесе кемуі мүмкін. Мысалы:
(а) мердігер мен тапсырыс беруші шарт жасалғаннан кейінгі кезеңде
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімді арттыратын немесе кемітетін
ауытқуды немесе қарсылықты келістіруі мүмкін;
(b) белгіленген бағасы бар шартта келісілген түсім сомасы бағалардың
артуына жол беретін ескертулер нәтижесінде ұлғаюы мүмкін;
(с) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім сомасы мердігердің
кінәсінен шартты орындауда кешіктірулер нәтижесінде туындаған айыппұл
санкцияларының нәтижесінде кемуі мүмкін; не
(d) белгіленген бағасы бар шарт шығарылатын өнімді шығаруға
белгіленген үлесті көздеген кезде құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
түсім шығарылған бұйымдар санының артуына қарай ұлғаяды.
Ауытқу - бұл тапсырыс берушінің құрылыс ұйымына құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша орындалатын жұмыстар ауқымының өзгеруіне берген
нұсқауы. Ауытқу құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімнің артуына
немесе кемуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Ауытқудың мысалы объекті
сипаттамасының немесе құрылымының өзгеруі және шарт мерзімінің ұзақтығының
өзгеруі болып табылады. Ауытқуға құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім
сомасы жатады, егер:
(а) тапсырыс беруші осы ауытқудың және осыған байланысты туындайтын
кіріс сомасының ықтималдығы болуын мақұлдайтын болса; және
(b) түсім сомасы сенімді түрде өлшенетін болса.
Шағым - құрылыс ұйымы мердігер тапсырыс берушіден немесе басқа
тараптан шарт бағасына енгізілмеген шығындарды өтеу ретінде алуға ұмтылатын
сома. Шағым, мысалы, тапсырыс берушінің кінәсінен кідірістердің, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша техникалық сипаттамалардағы немесе
құрылымдардағы қателіктер және даулы ауытқулар нәтижесінде туындауы мүмкін.
Шағымдар нәтижесінде туындайтын түсім сомасының өлшемінде екіұштылықтың
жоғары деңгейі болады және көбінесе келіссөздердің нәтижелеріне байланысты
болады. Сондықтан шағымдар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске тек
мына жағдайларда ғана жатады:
(а) тапсырыс беруші шағымды танығанда келіссөздер ілгерілеу сатысына
жеткен кезде; және
(b) тапсырыс беруші танитын сома, әлбетте, сенімді түрде бағаланған
кезде.
Ынталандыру төлемдері - бұл, егер жұмыстарды орындаудың белгіленген
стандарттары сақталатын немесе артып кететін болса, құрылыс ұйымы төлейтін
қосымша сома. Мысалы, шартта мердігердің құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша жұмыстарды мерзімінен бұрын аяқтағаны үшін ынталандыру төлемі
көзделуі мүмкін. Ынталандыру төлемдеріне құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша түсім жатады, егер:
(а) жұмыстарды орындаудың белгіленген стандарттары сақталуының немесе
артып кетуінің мейлінше ықтималдығы болған кезде шарт атқарылу сатысына
жететін болса; және
(b) ынталандыру төлемдері деңгейі сенімді түрде өлшенуі мүмкін болған
кезде.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындарға мыналар жатады:
(а) нақты шартпен тікелей байланысты шығындар;
(b) тұтастай алғанда мердігер шарты бойынша іс-шараларға жатқызуға
болатын және нақты шартқа жатқызылуы мүмкін шығындар; және
(с) шарт талаптарына сәйкес тапсырыс берушілерге төленуге тиіс осындай
басқа да шығындар.
Нақты шартқа тікелей қатысты шығындарға мыналар жатады:
(а) құрылыс алаңындағы қадағалауды қоса алғанда, құрылыс алаңындағы
жұмысшылардың жалақысы;
(b) құрылыс салу кезінде пайдаланылған материалдардың құны;
(с) шартты орындау үшін пайдаланылған негізгі құралдардың
амортизациясы;
(d) құрылыс алаңына және одан машиналарды, жабдықтар мен материалдарды
көшіріп орнатуға жұмсалған шығындар;
(е) машиналар мен жабдықтар жалдауға жұмсалған шығындар;
(f) шартпен тікелей байланысты конструкторлық және техникалық қолдауға
жұмсалған шығындар;
(g) қателіктерді түзету мен кепілдік жұмыстарға жұмсалған болжамды
шығындар, оның ішінде кепілдік жөндеу шығындары; және
(h) үшінші тараптардың шағымдары.
Бұл шығындар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске енгізілмеген
кездейсоқ табыспен, мысалы, шарт орындалғаннан кейін материалдардың
артықтарын сатудан және машиналар мен жабдықтардың шығарылуынан түскен
табыспен кемуі мүмкін.
Тұтастай алғанда құрылыс салуға жасалған шарт бойынша қызметке
жатқызылуы мүмкін шығындар, сондай-ақ нақты шарттарға жатқызылуы мүмкін, ол
шығындарға мыналар жатады:
(а) сақтандыру төлемдері;
(b) нақты шартпен тікелей байланысты емес конструкторлық және
техникалық қолдауға жұмсалған шығындар; және
(с) құрылыс бойынша үстеме шығыстар.
Мұндай шығындар ұқсас сипаттамалары бар барлық шығындарға дәйекті
түрде қолданылатын жүйелі және ұтымды әдістер көмегімен бөлінеді. Оларды
бөлу құрылыс қызметінің қалыпты көлеміне негізделеді. Құрылыс бойынша
үстеме шығындарға құрылыс қызметкерлері құрамының жалақысы бойынша
деректерді әзірлеуге және өңдеуге жұмсалатын шығындар сияқты шығыстар
жатады. Тұтастай алғанда құрылыс салуға жасалған шарт бойынша қызметке
жатқызылуы мүмкін шығындар нақты шарттарға жатқызылуы мүмкін, егер мердігер
23-Қарыздар бойынша шығындар IAS Халықаралық стандартында берілетін
баламалы әдісті қабылдайтын болса, қарыздар қаражатын пайдалану бойынша
шығындар қосылады.
Шарттың талаптары бойынша тапсырыс беруші тікелей алып жүретін
шығындар өтелуі шартпен көзделген жалпы әкімшілік шығыстар мен әзірлеуге
жұмсалған шығындардың бір бөлігіне қосылуы мүмкін.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша мердігердің қызметіне жатпайтын
және құрылыс салуға жасалған шартқа жатқызылмайтын шығындар құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындарға қосылмайды. Мұндай шығындарға мыналар
жатады:
(а) өтелуі шарттың талаптарымен көзделмеген жалпы әкімшілік шығыстар;
(b) өткізу бойынша шығындар;
(с) өтелуі құрылыс салуға жасалған шартпен көзделмеген зерттеулер мен
талдамаларға жұмсалатын шығындар; және
(d) нақты шарт бойынша пайдаланылмайтын тоқтатылып қалған машиналар
мен жабдықтардың амортизациясы.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындарға оған қол қойылған
күннен бастап толық аяқтауға дейінгі кезең ішінде құрылыс салуға жасалған
шартқа жатқызылатын шығындар жатады. Алайда шартпен тікелей байланысты және
оны жасасу үшін шеккен шығындар да, егер олар жеке анықталатын және сенімді
түрде өлшенетін болса, сонымен бірге, егер шарт жасалған болса, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша шығындардың бір бөлігі ретінде жатқызылады.
Егер де шарт жасауды қамтамасыз ету кезінде шеккен шығындар олардың
туындауы кезеңінде шығыстар ретінде танылатын болса, егер шарт келесі
кезеңде жасалатын болса, олар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
шығындарға жатпайды.
2.4 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша табыстар мен шығыстарды тану
Егер құрылыс салуға жасалған шарттың нәтижесі сенімді бағаланған
болса, ол бойынша түсім және шығындар тиісінше есепті күнгі құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша жұмыстың аяқталу кезеңіне сілтемелер беру арқылы
түсімдер мен шығыстар ретінде танылуға тиіс.
Белгіленген бағасы бар шарт жағдайында құрылыс салуға жасалған
шарт бойынша нәтиже мына төмендегі барлық жағдайларды сақтаған кезде
сенімді бағалануы мүмкін:
(а) шарт бойынша жиынтық түсім сенімді түрде бағалануы мүмкін;
(b) шартпен байланысты экономикалық пайдалардың компанияға түсуі
ықтимал болғанда;
(с) құрылыс салуға жасалған шартты аяқтау үшін қажетті шарт бойынша
шығындар, сондай-ақ есепті күнгі құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
жұмыстардың аяқталуының сатысы сенімді түрде бағалануы мүмкін; және
(d) құрылыс салуға жасалған шартқа жатқызылатын шарт бойынша шығындар
айқын сәйкестендірілуі және сенімді түрде бағалануы мүмкін, демек құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша іс жүзінде шеккен шығындар бұрын жүргізілген
есептік бағалаулармен салыстырылуы мүмкін.
Шығындарды қосу шарты жағдайында құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша төмендегі барлық жағдайларды сақтаған кезде дұрыс бағалануы мүмкін:
(а) шартпен байланысты экономикалық пайдаларды компания алу ықтимал
болғанда;
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар, олардың нақты
өтеуге жатқызылуына немесе жатқызылмауына қарамастан, оған жататын шығындар
айқын сәйкестендірілуі және сенімді түрде бағалануы мүмкін.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың аяқталу сатысына
қатысты түсімдер мен шығыстарды тану көбінесе орындалған жұмыстың үлесі
бойынша әдіс деп аталады. Осы әдіске сәйкес шарт бойынша түсімдер белгілі
бір аяқталу сатысына жету кезінде шеккен шарт бойынша шығындармен
қатыстылықта болады, бұл ретте олар есептілікте жұмыстардың аяқталған
бөлігіне жатқызылуы мүмкін түсімдер, шығыстар және пайда туралы хабарлама
беріледі. Бұл әдіс құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың көлемі
және кезең ішіндегі қызмет нәтижелері туралы пайдалы ақпарат береді.
Орындалған жұмыстың үлесі бойынша әдіске сәйкес құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша түсім тиісті жұмыс орындалған кездегі есепті
кезеңдердегі пайда мен залал туралы есепте көрсетіледі. Құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындар әдетте жұмыс орындалған кезде осы кезеңдерге
жататын жұмыс орындалған кезде есепті кезеңдердегі пайда мен залал туралы
есепте көрсетіледі. Алайда шарт бойынша сомалық шығындардың шарт бойынша
сомалық кірістен күтілетін артуы 36-параграфқа сәйкес шығыс ретінде дереу
танылады.
Мердігер ол жөніндегі болашақ қызметпен байланысты құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындар шегуі мүмкін. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша мұндай шығындар, егер оларды өтеу ықтимал болса, актив ретінде
есептеледі. Мұндай шығындар тапсырыс берушіден алынуға тиісті сома болып
табылады және көбінесе құрылыс салуға жасалған шарт бойынша аяқталмаған
өндіріс болып бағаланады.
Құрылыс шартының нәтижесі компания одан экономикалық пайда алуы
ықтимал жағдайында ғана, сенімді түрде бағалануы мүмкін. Алайда, ендігі
жерде құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске енгізілген және ендігі
жерде пайда мен залал туралы есепте танылған соманы алу мүмкіндігіне
қатысты екіұштылық туындаған кезде алынуы мүмкін емес сома, немесе өтелуі
ықтимал болудан қалған сома құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім
сомасын түзету ретінде емес, қайта шығыс ретінде танылады.
Әдетте, компания шарт жасалғаннан кейін сенімді бағалаулар жүргізуі
мүмкін, ол мыналарды белгілейді:
(а) салыну көзделетін объектіге қатысты әрбір тараптың заңды
құқықтары;
(b) болжамды қарсы өтеуді; және
(с) өзара есеп айырысулардың тәртібі мен шарттарын.
Компанияның, сондай-ақ, қаржылық жоспарлары мен есептілігінің тиімді
ішкі жүйесі болуы қажет. Шарттың орындалуына қарай ол құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығыстарды тексереді және қажет болған
жағдайда оларды қайта қарайды. Мұндай қайта қараудың қажеттілігі шарт
нәтижесінің сенімді түрде бағалануы мүмкін емес екенін білдіреді.
Шарттың орындалу сатысы бірқатар әдістермен анықталуы мүмкін. Компания
ол әдістерден орындалған жұмыстың сенімді түрде өлшенетінін қамтамасыз
ететін әдісті пайдаланады. Шарттың сипатына қарай бұл әдістерге мыналар
жатады:
(а) есеп жасалған күні жұмыстарды орындау үшін шеккен құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындардың құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
жалпы шығындардың есептік деңгейіне қатынасын айқындау;
(b) орындалған жұмыстарды байқау; не
(с) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша орындалған жұмыстардың
қандай да бір табиғи үлесін нақты есептеу.
Тапсырыс берушілерден алынған аралық төлемдер мен аванстар көбінесе
орындалған жұмысты көрсете бермейді.
Орындалу сатысы есеп жасалған күні шеккен шарт бойынша шығындарға
қатынасы бойынша анықталған кезде, тек орындалған жұмысты көрсететін
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар ғана белгілі бір күнге шеккен
шығындарға жатқызылады. Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша орындалған
жұмыс дәрежесін көрсетпейтін шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:
(а) құрылыс алаңына жеткізілген немесе шарттың орындалуы жағдайында
пайдалану үшін кейінге қалдырылған, бірақ әлі пайдаланыла қоймаған немесе,
егер осы материалдар осы шарт үшін арнайы дайындалмаған болса, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша пайдаланылмаған немесе қолданылмаған
материалдардың құны сияқты, құрылыс салуға жасалған шарт бойынша болашақ
қызметке жататын шығындар; және
(b) көмекші мердігер шарттары бойынша орындалған жұмыстар есебіне
көмекші мердігерлерге аванстық төлемдер.
Егер құрылыс салуға жасалған шарттың нәтижесі сенімді түрде
бағаланбайтын болса:
(а) түсім құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шеккен шығындардың
қандай дәрежеде өтелуі ықтимал болғанда ғана танылуы тиіс; және
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар олардың туындауы
кезеңіндегі шығыстар ретінде танылуға тиіс.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша күтілетін залал 36-параграфқа
сәйкес шығыс ретінде дереу танылуға тиіс.
Шартты орындаудың басталу сатыларында оның нәтижесін сенімді түрде
бағалау көбіне қиын болады. Соған қарамастан компанияның құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шеккен шығындарды өтеуі ықтимал болады. Сондықтан
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріс шеккен шығындар өтелуі күтілетін
деңгейде ғана танылады. Өйткені шартты орындау нәтижесі сенімді түрде
бағалануы мүмкін болмайды, пайда танылмайды. Алайда, тіпті егер шартты
орындау нәтижесі сенімді түрде бағалануы мүмкін болмайтын болса, шарт
бойынша жалпы шығындар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кірістің жалпы
сомасынан артып кетуі де ықтимал.
Мердігер шарты бойынша шығындар, олардың өтелу ықтималдығы нөлге тең
болғанда, шығыс ретінде дереу танылады. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша шеккен шығындарды өтеу ықтималдығы болмайтын және оларды шығыс
ретінде дереу тану жағдайларының мысалдарына мына шарттар жатады:
(а) құқықтық қорғау толық дәрежесінде қамтамасыз етілмеген, яғни
олардың заңдық күші үлкен күмәнді мәселе болып қалатын шарттар;
b) орындалуы күтілетін соттық талқылаулардың немесе заң
актілерінің нәтижесіне байланысты;
c) соттың шешімі бойынша иеліктен айыруы немесе тәркілену ықтимал
мүлікке қатысты;
d) тапсырыс беруші өзінің міндеттемелерін орындай алмаған кездегі;
не
e) құрылыс ұйымы шартты аяқтай алмаған немесе ол бойынша
міндеттемесін орындай алмаған кездегі шарттар.
Шарт бойынша жалпы шығындар шарт бойынша жалпы түсімнен артып кетуі
ықтимал болған кезде күтілетін залал шығыс ретінде дереу танылуға тиіс.
Мұндай залалдың деңгейі мыналарға қарамастан анықталады:
(а) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстың басталуына немесе
басталмауына;
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың орындалу
сатысына;
Орындалған жұмыстың үлесі бойынша әдіс әрбір есеп кезеңіндегі
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығындардың ағымдағы
есептік бағалауларына кумулятивтік негізінде қолданылады. Сондықтан құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығындардың есептік бағалауындағы
өзгерістен тиімділік немесе шарт нәтижесі есептемесіндегі өзгеріс
тиімділігі есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде ескеріледі (8-Есеп саясаты,
есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер IAS
Халықаралық стандартын қараңыз). Өзгертілген есептемелер өзгерістер
жасалған кезеңдегі және одан кейінгі кезеңдердегі пайда мен залал туралы
есепте танылған түсімдер мен шығыстар деңгейін анықтау кезінде
пайдаланылады.
Компания мыналарды:
(а) кезең ішінде түсім ретінде танылған шарт бойынша түсім сомасын;
(b) кезең ішінде танылған шарт бойынша түсімді анықтау үшін
пайдаланылған әдістерді; және
(с) орындалу процесіндегі шарттардың орындау сатысын анықтау үшін
пайдаланылған әдістерді ашуы керек.
40. Есепті күні орындалу процесіндегі аяқталмаған келісім-шарттар
үшін мына төмендегілерді ашуға тиіс:
(а) ағымдағы күнгі шеккен шығындар мен танылған пайданың жалпы
сомасы (танылған пайданы шегергенде);
(b) алынған аванстар сомасы; және
(с) ұстап қалулар сомасы.
Ұстап қалулар осындай төлемдер үшін шартпен көзделген талаптарды
орындағанға дейін немесе ақаулар жойылғанға дейін төленбейтін ұзақ мерзімді
шарт бойынша аралық шоттар түрінде ұсынылған сома болып табылады. Ұзақ
мерзімді шарт бойынша аралық шоттар - бұл тапсырыс берушінің төлегеніне
немесе төлемегеніне қарамастан, құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
орындалған жұмыс үшін қойылған сомалар. Құрылыс ұйымының тиісті жұмысты
орындағанға дейін алған сомалары аванстар деп аталады.
Компания мыналарды есептілікте:
(а) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І. МЕРДІГЕРЛІК ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мердігерлік шартының түсінігі және мазмұны 5
1.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері 5
6
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰРЫЛЫС МЕРДІГЕРЛЕРІНІҢ ШАРТЫНАН
ТУЫНДАЙТЫН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУIНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік
2.2 Құрылыс салуға жасалған шарттарды біріктіру мен бөлу
2.3 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім мен шығындар 9
2.4 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша табыстар мен шығыстарды 9
тану 10
ҚОРЫТЫНДЫ 14
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша 17
22
25
26
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының осы
кезеңінде нарықтардың көптеген салалық түрлері іс-қимылда, олар
экономикалық процестер мен экономикалық даму қарқынын қамтамасыз етуде
әртүрлі роль ойнайды. Нарықтың салалық түрлерінен, базистікті бөлуге
болады, яғни сол нарықты, олардан экономика жалпы, басқадай нарықтардың іс-
қимылдар тиімділігінен тікелей тәуелді. Осындай нарықтардың біріне –
құрылыс материалдары нарығы жатады. Осы нарықтың ерекшелігі, оның Қазақстан
Республикасының құрылыстық кешенімен, құрылыс саласымен бірігуі, сондай-ақ,
өндірістік және өндірістік емес қозғалмайтын мүлік саласында негізгі қорлар
жасау үшін айналымды қорлардың басты жеткізушісі болып саналады. Осылайша,
құрылыс материалдары нарығы жетекші халықтық-шаруашылық рольді ойнайды.
Құрылыс материалдары нарығының іс-қимыл тиімділігі көптеген
ұйымдастыру-экономикалық факторлардан тәуелді, ол үшін көптеген проблемалар
тән, ал проблемаларды шешу маңызды сипатта болуда.
Соңғы жылдары құрылыс материалдары нарығы индустриалды-инновациялық
дамудың объектісі болып саналады. Қазақстандағы құрылыс материалдары нарығы
біршама дәрежеде шетел өндірісінен басымдықта, сұраныс ұсыныстан артады,
құрылыс материалдарын шығару жөніндегі дамымаған және моральді-ескірген
өндірістің барлығы, еліміздің өңірлері мен облыстарында аса бай ресурстық
әлеуеті мен ғылыми жаңалықтар толық көлемде пайдаланбайды.
Құрылыс материалдары нарығының әлсіз дайындамасы ұйымдастыру
жоспарында қалуда. Осы аспектіде нарықтың инфрақұрылымдық дамуының
жеткіліксіз деңгейде және саудалық-өткізу іс-қимылдарын дамытуды бөлуге
болады.
Қазақстан экономикасының индустриалды-инновациялық даму жағдайында
құрылыс материалдары нарығы іс-қимылының қалыптасқан проблемалар жиынтығы,
оның іс-қимылдағы ұйымдастыру-экономикалық механизмдерін жетілдіру жолдарын
жасауды талап етеді.
Осылайша, Қазақстан Республикасындағы құрылыс мердігерлерінің шартынан
туындайтын қатынастардың құқықтық реттелуiнің ерекшеліктері курстық
жұмыстың тақырыбын анықтады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Құрылыс материалдары нарығын дамытудың
теориялық және әдістемелік мәселелеріне жоспарлы тұрғыда да, нарықтық
экономика тұрғысынан да назар аударылып отыр. Жоспарлы экономикада құрылыс
материалдарының нарығы үнемі шаруашылықтың кеңестік жүйесі жағынан, яғни
еліміздің құрылыстық кешенінде атқарылатын құрылыс материалдарының саласы
ретінде қарастырылады. Құрылыс материалдарының нарығы біздің зерттеуімізде
қолданылатын нарықтық қатынастарды жетілдіру проблемалары мен жеке
мәселелер жақын және алыс шетелдердің көптеген ғалымдарының еңбектерінде
зерделенген. Ғылымды дамыту, өнеркәсіптегі технологиялық және құрылымдық
түрлендірулерді мемлекеттік саяси институттар көмегімен осы процестердің
өзара қамтамасыз ету және тиісті шаралармен оларды реттеу экономист-
ғалымдардың басты назарында. Экономикалық ғылымның осы бағытының
теоретикалық әдіснамалық негізін: Д.Доси, Б.-Э.Лундвалл, Ф.Малерб, Д.Норт,
М.Портер, Р.Нельсон, Н.Розенберг, Р.Солоу, Я.Тинберген, А.Фолис, Й.Шумпетер
және басқадай ғалымдардың еңбектері өнеркәсіпті технологиялық дамыту,
ұлттық инновациялық дамыту заңдылықтары мен тұжырымдамалары, өндірісте
ғылыми сыйымдылықты ұйымдастыру, бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету
мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан экономикасын индустриалды-
инновациялық дамыту мақсатында құрылыс материалдары нарығын дамытуда
ұйымдастыру-экономикалық механизмді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасаумен
ұйғарылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диссертациялық зерттеуде мынадай
міндеттер қойылды:
- мердігерлік шартының түсінігі және мазмұнын анықтау;
- тараптардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу;
- Қазақстан Республикасындағы құрылыс мердігерлерінің шартынан
туындайтын қатынастардың құқықтық реттелуiнің ерекшеліктерін тану;
- Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында құрылыс материалдары нарығының дамыту мен
құру тиімділігін талдау;
- құрылыс материалдары нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа қазіргіше
баға беру;
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының құрылыс материалдарының
нарығы саналады.
Зерттеудің әдіснамалық және теоретикалық негіздері. Құрылыс
материалдарын зерттеулер бағытында жұмыс істейтін қазақстан мен ресей
ғалымдардың еңбектері қызмет жасады.
Зерттеулердің негізгі әдістері ретінде: салыстыру, талдау мен синтез,
жүйелі келу, абстрактілеу, ұқсастық, дәріптеушілік қолданылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі тақырыптық жинақтары мен анықтамалық материалдары,
Қазақстан Республикасының өңірлері мен облыстардың құрылыс материалдары
өнеркәсібін дамыту бағадарламаларының ақпараттық деректері, сондай-ақ,
ғылыми зерттеулер саласына арнайыланған бірқатар агенттіктердің
материалдары, сондай-ақ, ресми басылымдарда басылған материалдар.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады.
1 МЕРДІГЕРЛІК ШАРТЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Мердігерлік шартының түсінігі және мазмұны
Мердiгерлiк шарты бойынша бiр тарап (мердiгер) екiншi тараптың
(тапсырысшының) тапсырмасы бойынша белгiлi бiр жұмысты атқаруға және
белгiленген мерзiмде оның нәтижесiн тапсырысшыға өткiзуге мiндеттенедi, ал
тапсырысшы жұмыс нәтижесiн қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың
бағасын төлеуге) мiндеттенедi. Егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше
көзделмесе, жұмыс мердiгердiң тәуекелiмен орындалады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер тапсырысшының тапсырмасын орындау
әдiстерiн дербес айқындайды. Мердiгерлiк шартының жекелеген түрлерiне
(тұрмыстық мердiгерлiк, құрылыс мердiгерлiгi, жобалау немесе iздестiру
жұмыстарына мердiгерлiк, ғылыми-зерттеу, тәжiрибелiк-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға мердiгерлiк). Егер шартта өзгеше көзделмесе, жұмыс
мердiгердiң қарамағында: соның материалдарымен, күштерiмен және қаражатымен
орындалады.
Мердiгер өзi берген материалдар мен жабдықтардың сапасы лайықсыз
болғаны үшiн, сондай-ақ үшiншi тұлғалардың құқықтары қосылған материалдар
мен құралдарды бергенi үшiн жауапты болады.
Мердiгер шартты орындауға басқа тұлғаларды (қосалқы мердiгерлердi)
тартуға құқылы. Мұндай жағдайда мердiгер - тапсырысшының алдында бас
мердiгер, ал қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшы болады. Бас мердiгер
қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшының мiндеттеменi орындамағаны немесе
тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн жауапты, ал тапсырысшының алдында қосалқы
мердiгердiң мiндеттеменi орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны
үшiн жауапты болады.
Тапсырысшы мен қосалқы мердiгер бiр-бiрiне өздерiнiң бас мердiгермен
арадағы шарттарды бұзуына байланысты талаптар қоюға құқығы жоқ.
Бас мердiгердiң келiсiмiмен тапсырысшы жекелеген жұмыстарды орындауға
үшiншi тұлғалармен шарт жасасуға құқылы. Мұндай жағдайда үшiншi тұлға
жұмысты орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн тiкелей
тапсырысшының алдында жауапты болады. Егер шарт бiр мезгiлде екi немесе
одан да көп мердiгермен жасалса және мiндеттеме нысанасы бөлiнбейтiн болса,
мердiгерлер тапсырысшыға қатысты ортақтасқан борышқорлар және тиiсiнше
ортақтасқан кредит берушiлер болып танылады. Мiндеттеме нысанасы бөлiнетiн
жағдайда, сондай-ақ заң актiлерiнде немесе тараптардың келiсiмiнде
көзделген басқа да жағдайларда мердiгерлердiң әрқайсысы құқықтарға ие
болып, тапсырысшыға қатысты өз үлесiнiң шегiнде мiндеттемелердi мойнына
алады. ердiгерлiк шартта жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi мерзiмi
көрсетiледi. Тараптардың арасындағы келiсiм бойынша шартта жұмыстың
жекелеген кезеңдерiнiң аяқталу мерзiмдерi (аралық мерзiмдерi) де көзделуi
мүмкiн.
Мердiгер жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi, сонымен қатар аралық
мерзiмдерiнiң бұзылғаны үшiн жауапты болады. Жұмыс орындаудың мердiгерлiк
шартта көрсетiлген бастапқы, түпкi және аралық мерзiмдерi шартта көзделген
жағдайлар мен тәртiп бойынша өзгертілуі мүмкін.
Мердiгер тұрлаулы бағаны (тұрлаулы сметаны) көбейтудi, ал тапсырысшы
оны азайтуды, оның iшiнде шартты жасау кезiнде орындалуға тиiс жұмыстардың
толық көлемiн немесе бұл үшiн қажеттi шығындарды қарастыру мүмкiндiгi
болмаған жағдайда да талап етуге құқығы жоқ.
Шарт жасасқаннан кейiн мердiгер беруге тиiстi материалдар мен
жабдықтардың, сондай-ақ оған үшiншi тұлғалар көрсететiн қызметтердің құны
едәуiр өскен кезде мердiгердiң белгiленген бағаны (сметаны) көбейтудi, ал
тапсырысшы бұл талапты орындаудан бас тартқан жағдайда шартты бұзуды талап
етуге құқығы бар. Мердiгердiң нақты шығыны бағаны белгiлеу (сметаны жасау)
кезiнде есептелгеннен кем болып шыққан жағдайда, егер тапсырысшы мердiгер
алған үнем орындалған жұмыстың сапасына терiс әсер еткенiн дәлелдей алмаса,
мердiгер шартта (сметада) көзделген баға бойынша жұмысқа ақы алу құқығын
сақтайды Егер мердiгерлiк шартта орындалған жұмысқа немесе оның жекелеген
кезеңдерiне алдын ала ақы төлеу көзделмесе, тапсырысшы мердiгерге жұмыс
тиiстi түрде және келiсiлген мерзiмде, не тапсырысшының келiсiмiмен -
мерзiмiнен бұрын орындалған жағдайда жұмыстың нәтижесiн түпкiлiктi
тапсырғаннан кейiн келiсiлген бағаны төлеуге мiндеттi.
1.2 Тараптардың құқықтары мен міндеттері
Мердiгерлiк шартты орындауға байланысты мердiгердiң иелiгiне өткен
заттарды немесе өзге де мүлiктi өңдеу үшiн тапсырысшы берген
материалдардың, жабдықтардың сақталмағаны үшiн мердiгер жауапты болады.
Тапсырысшы мердiгердiң қызметiне араласпай, кез келген уақытта
жұмыстың барысы мен сапасын тексеруге құқылы. Егер мердiгер шартты
орындауға уақытылы кiрiспесе немесе жұмысты соншалықты баяу орындап, оны
мерзiмiнде аяқтау көрiнеу мүмкiн болмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға
және шеккен залалдарын өтеудi талап етуге құқылы. Егер жұмыстың орындалу
барысында оның тиiстi дәрежеде орындалмайтыны анық болса, тапсырысшы
мердiгерге кемшiлiктердi жою үшiн қисынды мерзiм белгiлеуге және мердiгер
белгiленген мерзiмде ол талапты орындамаған жағдайда шарттан бас тартуға не
жұмысты түзетудi мердiгердiң есебiнен үшiншi тұлғаға тапсыруға, сондай-ақ
залалдарын өтеудi талап етуге құқылы.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы жұмысты өзiне өткiзгенге дейiн
кез келген уақытта мердiгерге тапсырысшының шарттан бас тартқаны туралы
хабарлама алғанға дейін орындаған жұмысы үшiн ақы төлеп, мердiгерлiк
шарттан бас тарта алады. Тапсырысшы мердiгерге орындалған жұмыс үшiн
төленген бағаның бөлiгi мен барлық жұмыс үшiн белгiленген бағаның
арасындағы айырма шегiнде шарттың тоқтатылуынан келтiрiлген залалды өтеуге
де мiндеттi. [1]
Мердiгер:
1) тапсырысшы берген материалдардың, жабдықтардың, техникалық құжаттаманың
немесе өңдеуге берiлген заттың жарамсыздығы немесе сапасыздығы;
2) оның жұмысты атқару әдiсi туралы нұсқауларын орындаудан тапсырысшы үшiн
болуы ықтимал қолайсыз салдарлар;
3) орындалатын жұмыс нәтижелерiнiң жарамдылығына немесе берiктiгiне қауiп
туғызатын не оны мерзiмiнде аяқтауға мүмкiндiк бермейтiн мердiгерге қатысты
емес өзге де мән-жайлар анықталған жағдайда тапсырысшыға дереу ескертiп,
одан нұсқау алғанға дейiн жұмысты тоқтата тұруға мiндеттi.
Тапсырысшы мердігерлiк шартта көзделген көлем мен тәртiп бойынша
мердiгерге жұмыстың орындалуына жәрдем көрсетуге мiндеттi.
Тапсырысшы бұл мiндеттi орындамаған жағдайда мердiгер бос тұрыс не
жұмыстың орындалу мерзiмiн ауыстыру не жұмыстың бағасын көтеру туғызған
қосымша шығындарды қоса алғанда, келтiрiлген зиянды өтеудi талап етуге
құқылы.
Егер мердiгерлiк нысанасы оны тапсырғанға дейiн кездейсоқ жойылса
немесе жұмысты аяқтаудың мүмкiн болмауы тараптардың кiнәсiнен болмаса,
мердiгердiң жұмыс үшiн сыйақы талап етуге құқығы жоқ.
Мердiгер орындаған жұмыс шарт ережелерiне, ал олар болмаған немесе
толық болмаған жағдайда - әдетте тиiстi тектес жұмысқа қойылатын талаптарға
сай болуы тиiс. Егер заң актiлерiнде немесе оларда белгiленген тәртiпте
мердiгерлiк шарты бойынша орындалатын жұмысқа мiндеттi талаптар көзделсе,
кәсiпкер ретiнде iс-әрекет етушi мердiгер жұмысты осы мiндеттi талаптарды
сақтай отырып орындауға мiндеттi.
Егер мердiгерлiк шартта өзгеше көзделмесе, кепiлдiк мерзімі орындалған
жұмыс нәтижесiн тапсырысшы қабылдаған немесе қабылдауға тиiс болған кезден
басталады Егер жұмысты мердiгер шарттан жұмысты нашарлататын ауытқулармен
немесе оны шартта көзделген не шартта тиiстi ережелер болмаған кезде -
әдеттегi пайдалану үшiн оларды жарамсыз ететiн өзге де кемшiлiктермен
орындаса, заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбегендiктен,
тапсырысшы өз таңдауы бойынша мердiгерден:
1) қисынды мерзiмде жұмыстың кемшiлiктерiн өтемсiз жоюды;
2) жұмыс үшiн белгiленген бағаны мөлшерлес азайтуды;
3) тапсырысшының кемшiлiктердi жою құқығы шартта көзделсе, өзiнiң
оларды жоюға шыққан шығыстарын өтеудi талап етуге құқылы.
Мердiгер өзi жауап беретiн жұмыстың кемшiлiктерiн жоюдың орнына,
тапсырысшыға орындаудың мерзiмiн өткiзiп алу арқылы келтiрген зиянды өтей
отырып, жұмысты тегiн қайта орындауға құқылы. Бұл жағдайда тапсырысшы, егер
жұмыс сипаты бойынша ондай қайтарып беру мүмкiн болса, оған бұрын
тапсырылған жұмыс нәтижесiн мердiгерге қайтарып беруге мiндеттi. Егер
жұмыста шарттың талаптарынан ауытқу немесе жұмыстың өзге де кемшiлiктерi
елеулi және жоюға келмейтiн болса не анықталған кемшiлiктер тапсырысшы
белгiлеген қисынды мерзiмде жойылмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға және
келтiрiлген залалдарды өтеудi талап етуге құқылы. Шартта белгiлi бiр
кемшiлiктерi үшiн мердiгердi жауаптылықтан босату көзделуi мүмкiн. Жұмысты
орындау үшiн материалдар берген мердiгер олардың сапасы үшiн сатушының
сапасы лайықсыз тауарлар үшiн жауаптылығы туралы ережелер бойынша жауап
бередi Мердiгерлiк шарт бойынша орындалған жұмыс сапасының лайықсыз
болуынан туындаған талаптар үшiн талап арыз қою мерзiмiнiң өтуi тапсырысшы
мерзiм шегiнде мәлiмдеген кемшiлiктер анықталған күннен басталады.
Мердiгер тапсырысшыға жұмыстың нәтижесiмен бiрге, егер бұл шартта
көзделсе немесе ақпараттың сипаты, онысыз жұмыстың нәтижелерiн шартта
көрсетiлген мақсаттар үшiн пайдалану мүмкiн болмаса, шарттың нысанасын
пайдалануға немесе өзгеше iске асыруға қатысты ақпаратты беруге мiндеттi.
Егер бiр тарап шарт бойынша өзiнiң мiндеттемесiн атқарудың арқасында басқа
тараптан жаңа шешімдер мен техникалық білiмдер туралы ақпарат, оның iшiнде
құқықтық қорғауды пайдаланбайтын ақпарат, сондай-ақ коммерциялық құпия
ретiнде қаралуы мүмкiн мәлiметтер алса, оны екiншi тараптың келiсiмiнсiз
үшiншi тұлғаларға хабарлауға құқығы жоқ.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰРЫЛЫС МЕРДІГЕРЛЕРІНІҢ ШАРТЫНАН
ТУЫНДАЙТЫН ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУIНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Құрылыс мердігерлік шарты туралы түсінік
Құрылыс мердiгерлiгiнiң шарты бойынша мердiгер тапсырысшының
тапсырмасы бойынша шартта белгiленген мерзiмде белгiлi бiр объектiнi салуға
не өзге де құрылыс жұмысын орындауға мiндеттенедi, ал тапсырысшы мердiгерге
жұмысты орындауы үшiн қажеттi жағдайлар жасауға, оның нәтижесiн қабылдап
алуға және ол үшiн келiсiлген бағаны төлеуге мiндеттенедi. Құрылыс
мердiгерлiгiнiң шарты кәсiпорынды, үйдi (оның iшiнде тұрғын үйдi),
ғимаратты немесе өзге де объектiнi салуға немесе қайта жаңартуға, сондай-ақ
монтаждау, iске қосу-жөнге келтiру және салынып жатқан объектiмен тығыз
байланысты өзге де жұмыстарды орындауға жасалады. Егер мұның өзi шартта
көзделген болса, мердiгер объектiнi пайдалануға берудi тапсырысшы объектiнi
қабылдағаннан кейiн шартта көрсетiлген мерзiм iшiнде қамтамасыз етуге
мiндеттеме алады.
Құрылысты толық аяқтау туралы шарт жасасу кезiнде мердiгер өзiне
құрылыс және оны қамтамасыз ету жөнiндегi барлық мiндеттеменi алады және
шарт ережелерiне сәйкес тапсырысшыға пайдалануға дайын объектiнi тапсыруға
тиiс. Аяқталмаған құрылыстың иесi оны тапсырысшыға тапсырғанға дейiн және
оған төлем жасалғанға дейiн мердігер болып табылады. Құрылыс, мердiгерлiгi
шарты бойынша жұмыс азаматтың (тапсырысшының) тұрмыстық немесе басқа жеке
қажеттерiн қанағаттандыру үшiн орындалатын жағдайда мұндай шартқа тиiсiнше
тұрмыстық мердiгерлiк шарт бойынша тапсырысшының құқықтары туралы ережелер
қолданылады.
Жүргiзiлетiн жұмыстардың қауiпсiздiгi үшiн мердiгер жауапты болады
Мердiгер құрылысты және оған байланысты жұмыстарды жұмыстың көлемi мен
мазмұнын және жұмысқа қойылатын басқа да талаптарды айқындайтын жобалау
құжаттамасы мен жұмыстың бағасын айқындайтын сметаға сәйкес жүзеге асыруға
мiндеттi. Шартта өзге нұсқаулар болмаған кезде мердiгер жобалау-
құжаттамасында және сметада (жобалау-сметалық құжаттамада) көрсетiлген
барлық жұмыстарды орындауға мiндеттi деп түсiнiледi. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, шетел тiлiнде жасалған жобалау-сметалық және басқа техникалық
құжаттама мердігерге мемлекеттік немесе орыс тiлдерiне аударылып берiледi
Құрылыс мердігерлігі шартында жобалау-сметалық құжаттаманың құрамы мен
мазмұны айқындалуға тиiс, сондай-ақ тараптардың қайсысы және қандай
мерзiмде тиiстi құжаттаманы беру керек екенi көзделуге тиiс.
Құрылыс жүргiзу барысында жобалау-сметалық құжаттамада есептелiнбеген
жұмыстарды және осыған байланысты қосымша жұмыстар жүргiзу мен құрылыстың
сметалық құнын өсiру қажеттiгiн анықтаған мердiгер тапсырысшыға ол туралы
хабарлауға мiндеттi.
Жұмысты тиiстi дәрежеде орындамаған мердiгер оның орындалуына
тапсырысшының бақылау мен қадағалау жасамағанына сiлтеме жасауға құқылы
емес, бұған мұндай бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру міндеті заң
актілерінде немесе шартта тапсырысшыға жүктелген жағдайлар қосылмайды. Егер
қоршаған ортаны қорғау және құрылыс жұмыстарын қауiпсiз жүргiзу туралы
тараптар үшiн мiндеттi талаптарды бұзуға әкелiп соғатын болса, мердiгердiң
жұмысты жүзеге асыру барысында тапсырысшы берген материалдарды
(бөлшектердi, конструкцияларды) және жабдықтарды пайдалануға немесе оның
нұсқауларын орындауға құқығы жоқ.
Мердiгер жауап беретiн кемшіліктердің (ақаулардың немесе шала
істелген жұмыстың) салдарынан объект пайдаланыла алмаған барлық уақытқа
кепiлдiк мерзiмiнiң өтуi тоқтатыла тұрады.
Құрылыс мердiгерлiгi шартында тапсырысшының талап етуi бойынша және
тапсырысшының есебiнен мердiгер жауапты болмайтын кемшiлiктердi (ақаулар
мен шала iстелген жұмыстарды) мердiгердiң жою мiндетi көзделуi мүмкiн.
2.2 Құрылыс салуға жасалған шарттарды біріктіру мен бөлу
Мердігерлік құрылыс-монтаж ұйымдары тапсырыс берушімен жасақан келісім
шарт бойынша ұйымдар мен объектілердің құрылысын жүзеге асыру үшін кешенді
жұмыстарды орындайды. Мердігерлік келісім шарт тапсырыс беруші мен бас
мердігерлік ұйымдардың арасындағы байланыстарды зерттейді. Келісім шарт
жасасу кезінде мердігерлік құрылыс ұйымы тапсырыс берушіден объектінің
жобалық-сметалық құжаттарын алады, оның негізінде құрылыс-монтаж жұмыстарын
орындаудың тәртібі, көлемі, мерзімі және құрылыстың келісім бағасы
көрсетіледі.
Келісім бағаға құрылыс-монтаж жұмыстарының сметалық құны, мердігердің
қызметіне байланысты тапсырыс беруші төлейтін жұмыстар мен шығындардың
бөлігі (материалдар құндарының айырмасы, көп жылғы еңбегі үшін төлемдер,
жұмысшыларды тасымалдау шығындары, аккордтық еңбек ақы, жұмыстың жоғарғы
қарқынына байланысты вахталық әдіспен жұмыстарды ұйымдаcтыру және басқа да
шығындар, сонымен қатар ұйымның жаңа құрылыстарды игеруге байланысты
жұмыстары; құрылыс-монтаж жұмыстарының құнына қосылатын жоспарланбаған
жұмыстар мен шығындарға жалпы резервтегі қаражаттардың бөлігі және таға
басқа да шығындар) жатады. Мердігерлік құрылыс келісім шартының нақты
бекітілген және ашық бағамен екі түрі болады.
Нақты бекітілген бағамен мердігерлік құрылыс келісім шарты бойынша
екі жақ құрылыс жұмыстарының тұрақты бағасына (құнына) немесе өзгермелі
баға бойынша орындалған жұмыс бірлігіне бекітілген құнына келісімге келеді.
Ашық бағамен келісім шарт бойынша мердігерге орындаған құрылыс
жұмыстарына тікелей байланысты нақты шығындар және келісілген сыйақы
мөлшері қоса төленеді.
Мердігерлік келісім шарт бойынша кірістерге мыналар қосылады:
а) құрылыс жұмыстарының бастапқы келісім құны;
б) келісім шарттың өзгеруіне байласты кірістер, талаптар бойынша
кірістер және кіріс әкелетін жағдайда сыйақы түріндегі төлемдер.
Мердігерлік құрылыс келісім шартының өзгерісі – келісім шарт бойынша
бұл кірістің жоғарылауына немесе төмендеуіне ықпал ететін жұмыстың көлемін,
құрылымын және орындалу мерзімін өзгерту жөніндегі тапсырыс берушінің
бұйрығы.
Талаптар бойынша кірістер – бұл келісім бағаға енгізілмеген қосымша
шығындардың орнын толтыру үшін мердігердің тапсырыс берушіден алуға тиісті
сомалары.
Сыйақы төлемдері – келісім шартта көрсетілген мөлшерлеме (норма)
орындалғаны немесе артық орындалғаны үшін мердігерге төленетін қосымша
сомалар.
Мердігерлік келісім шарт бойынша шығындарға төмендегілер қосылуға
тиісті:
а) осы келісім шартқа байланысты тікелей шығындар;
б) мердігерлік келісім шарт бойынша таратылатын және келісім шарттың
құнына қосылатын жалпы құрылыстық жұмыстармен байланысты үстеме шығындар;
в) мердігерлік құрылыс келісім шартының шарттары бойынша тапсырыс
берушімен төленетін қосымша шығындар.
Егер мердігерлік құрылыс шартының шарттарында келісілген болса,
тапсырыс берушімен төленетін шығындардың құрамына жалпы және әкімшілік
шығындардың кейбір түрлері қосылуы мүмкін.
Күрделі құрылыс кезінде бас мердігерлік құрылыс-монтаж ұйымдары
өздеріне көмек ретінде мамандандырылған субмердігерлік құрылыс-монтаж
ұйымдарын, қосалқы ұйымдарды, кешенді тресттер мен басқармаларды, құрылыс
механизацияларының трестері мен басқармаларын шақырады.
Бас мердігерлер субмердігерлік ұйымдарды құрылыс жұмыстарының белгілі
бір түрлерін орындауға, фундамент салуға, су өткізгіш желілерін,
канализация құбырларын өткізуге, электромонтаж, жарықтандыру, жылыту
жұмыстарын орындауға шақырады.
Бас мердігер мен субмердігердің арасындағы өзара байланыстар бас
мердігер мен тапсырыс берушінің арасындағы келісім шарттың негізінде
жасалған келісім шартпен рәсімделеді. Субмердігерлік келісім шарт бойынша
тапсырыс беруші болып бас мердігер саналады. Субмердігерлер орындаған
жұмыстарды бас мердігерлер қабылдап, содан соң құрылысы аяқталған
объектінің (орындалған жұмыстардың) жалпы құрамымен тапсырыс берушіге
тапсырады.
Құрылыс ұйымдарының құрамында әртүрлі қосалқы (көмекші) өндірістер
мен қызмет көрсетуші шаруашылықтар болуы мүмкін. Бір қосалқы (көмекші)
өндірістер құрылыс үшін құрылыс материалдары мен жартылай фабрикаттарды
(тас, қиыршық тас, құм және басқа да материалдарды шығару бойынша
карьералар, ағаш өңдеу шеберханалары, бетон және темір бетон құрылғыларын,
бөлшектерді дайындаушы зауыттар, кірпіш зауыттар және т.б.) өндіру, қайта
өңдеу шығару және дайындаумен айналысады.
Кейбір қосалқы (көмекші) өндірістер құрылысты қажетті электр
энергиясымен, бумен және т.б. (электр станциясы, бу айдағыш құрылғылар,
жөндеу шеберханалары, көлік ұйымдары және т.б.) қамтамасыз етеді.
Құрылыс өндірісінің технологиялық ерекшеліктері шаруашылық
субъектілерінің талдамалық (аналитикалық) және жиынтық (синтетикалық)
есебіне елеулі әсер етеді.
Құрылыс өнімі тікелей жерге байланысты болады. Құрылыс барысында
дайындалған өнім орнында қалады да, ал құрылыс техникалары жаңа
объектілерге көшіріледі. Жұмысшы күшін және құрылыс техникаларын жаңа
орындарға көшіру қосымша шығындарды қажет етеді. Кейбір шығындар (құрылыс
машиналары мен механизмдерін демонтаждау, монтаждау) есепте алдын ала
жинақталып, тиісті мерзімі және объектілері бойынша таратылып (бөлініп)
отырылады.
Құрылыс өндірісінде өнімнің бір өлшемін дайындау үшін бірнеше есепті
мерзімді құрайтын ұзақ уақыт қажет болады.
Өндірістің басқа түрлеріне қарағанда құрылыс өндірісінде өндіріс
процесінің үздіксіздігін және бірнеше объектілерде бір уақытта жұмыстардың
қатар жүргізілуін қалыптастыратын аяқталмаған құрылыс көп болады. Құрылыс
процесіне жергілікті жердің өзгермелі метеорологиялық жағдайларында
жұмыстардың ашық жерлерде орындалуы үлкен әсер етеді.
Құрылыс-монтаж жұмыстарын қыс мезгілінде орындау үшін бухгалтерлік
есеп шоттарында көрсетілуге тиісті қосымша материалдық шығындар, сонымен
қатар жылу, электр энергиясы қажет болады.
Құрылыс орындарында ашық сақтауда көп мөлшерде материалдар (кірпіш,
құм, қиыршықтасты құм, қиыршықтас және т.б.) болады. Материалдардың ұзақ
уақыт бойы ашық жерлерде сақталуы метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
олардың тұтыну құндарының жойылуына әкеліп соқтырады.
Ай бойы ашық сақтаудағы материалдар құжаттарды рәсімдеусіз жұмсалады.
Олардың ай сайын нақты жұмсалғанын анықтау үшін ашық сақтаудағы
материалдарға түгендеу жүргізіледі, ол өз алдына қосымша уақытты қажет
етеді.
Кейбір жағдайда құрылыс жұмыстары көлік құралдары жете алмайтын,
электр желілеріне жақын жерлерде жүргізіледі.
Құрылыс жұмыстары сонымен қатар, күрделі өндіріс байланыстарымен де
ерекшеленеді. Құрылыс алаңдарында бір уақытта жалпы құрылыстық,
мамандандырылған, іске қосу және басқа да жұмыстар қатар жүргізіледі.
Өндірістің технологиялық процесі бас мердігердің жетекшілігімен
жүзеге асырылады. Құрылыста бас мердігердің, субмердігерледің қатысуы
бухгалтерлік есепте көрсетілуге тиісті күрделі өзара байланыс жүйелерінің
қалыптасуына әкеліп соқтырады.
Құрылыс өндірісіндегі бағалардың айырмашылығы есептің
ұйымдастырылуына әсер етеді, себебі, нормативтік құжаттардың қалыптасуы мен
пайдалануын күрделендіреді. Бұлардың барлығы құрылыс өндірісіндегі шығындар
есебін ұйымдастыруға әсер етеді.
Құрылыс салуға жасалған шарттарға сәйкес жасалатын қызметтің сипатына
қарай шарт бойынша жұмыстарды бастау күні мен шарт бойынша жұмыстарды
аяқтау күні әдетте түрлі есептік кезеңдерде көрсетіледі. Сөйтіп, құрылыс
салуға жасалған шарттар есебіндегі басты мәселе құрылыс жұмыстары
жүргізілген есепті кезең жөніндегі шарт бойынша түсімдер мен шығындарды
бөлу болып табылады. Пайда мен залал туралы есепте түсімдер мен шығыстар
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығыстар ретінде танылуға
тиіс болған кезін анықтау үшін осы Стандарт қаржы есептілігін әзірлеу мен
ұсыну қағидаттарында белгіленген тану өлшемдерін пайдаланады. Ол сондай-ақ
осы өлшемдерді қолдану жөнінде іс жүзіндегі нұсқаулар береді.
Құрылыс салуға жасалған шарт - бұл активтің немесе олардың құрылымы,
технологиясы мен қызметі немесе түпкі мақсаты немесе пайдалануы жағынан
өзара тығыз байланысты немесе өзара тәуелді активтер кешенін салуға арнайы
жасалған шарт.
Белгіленген бағасы бар шарт - бұл шарт, оған сәйкес мердігер шарт
бойынша өнімнің әрбір бірлігі бойынша белгіленген бағасына немесе
белгіленген ставкасына келіседі, мұның өзі шығындардың өсуіне байланысты
көтерілуі мүмкін.
Шығындарды қосу шарты - бұл құрылыс салуға жасалған шарт, оған
сәйкес мердігерге жол берілетін немесе өзгеше анықталатын осы шығындардан
шығындарға қосылған пайыздар немесе белгіленген сыйақы өтеледі.
Құрылыс салуға жасалған шарт бір объектінің ғимараты, мысалы,
көпірлер, үйлер, бөгеттер, труба құбырларын, жолдар, кемелер мен үңгіме
жолдар алу үшін жасалуы мүмкін. Мұндай шарт құрылымы, технологиясы мен
қызметі немесе олардың түпкі мақсаты немесе пайдалануы жағынан өзара тығыз
байланысты немесе өзара тәуелді бірқатар объектілер құрылысы үшін де
жасалуы мүмкін; мұнай өңдеу зауыттарын немесе басқа күрделі негізгі
құралдарды салуға жасалған шарттар осының мысалы бола алады.
Құрылыстар салу шартына мыналар жатады:
(а) объектілерді салумен, мысалы, жобаларды басқару және сәулетшінің
қызметтерін көрсету жөніндегі қызметтер көрсетуге тікелей байланысты
жасалған шарттар; және
(b) объектілерді қиратуға және қалпына келтіруге, объектілерді
бұзғаннан кейін қоршаған ортаны қалпына келтіруге жасалған шарттар.
Құрылыс салуға жасалған шарттар әр алуан қалыптастырылуы мүмкін, бірақ
олар белгіленген бағасы бар құрылыс салуға жасалған шарттар және
шығындарды қосу шарттары ретінде сараланады. Кейбір құрылыс салуға
жасалған шарттар, мысалы, келісілген ең көп бағасы бар шығындарды қосу
шарттары жағдайындағы сияқты шарттарының екі түрінің сипаттамасы болуы
мүмкін.
Шарт бірқатар объектілерді қамтыған кезде олардың әрқайсысы құрылыс
салуға жасалған бөлек шарт ретінде қарастырылуға тиіс; егер:
(а) әрбір объектінің құрылысына жеке жоба берілетін болса;
(b) әрбір объекті бойынша жеке келіссөздер жүргізілетін және
мердігер мен тапсырыс берушінің әрбір объекті жөніндегі шарттың бір бөлігін
қабылдау немесе қайтарып тастау мүмкіндігі болса; және
(с) әрбір объекті бойынша шығыстар мен түсім анықталуы мүмкін болса.
Шарттар тобының, бір немесе бірнеше тапсырыс берушімен жасалуына
қарамастан, құрылыс салуға жасалған бірыңғай шарт ретінде қарастырылуға
тиіс, егер:
(а) келіссөздер шарттардың тобынан тұратын пакет бойынша жүргізілетін
болса;
(b) шарттар пайданың жалпы нормасымен осы шарттар іс жүзінде бірыңғай
жобаның бөлігі болып табыла отырып өзара мейлінше тығыз байланысты болса;
және
(с) шарттар бір мезгілде немесе үздіксіз жүйелілікте орындалатын
болса.
Шарт тапсырыс берушінің қалауы бойынша қосымша объекті құрылысын
салуды көздеуі мүмкін немесе қосымша объектінің құрылысы туралы ережені
енгізу үшін өзгеруі мүмкін. Қосымша актив құрылысы құрылыс салуға жасалған
жеке шарт ретінде қарастырылуға тиіс, егер:
(а) объекті өзінің құрылымы, технологиясы мен қызметі жағынан
объектіден немесе бастапқы шартпен көзделген объектілерден елеулі түрде
өзгешелігі болса; не
(b) объектінің бағасы туралы келіссөздер бастапқы шарттың құнына
қарамастан белгіленетін болса.
2.3 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім мен шығындар
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімге мыналар енуге тиіс:
(а) шартта келісілген табыстың бастапқы сомасы; және
(b) шарттың талаптарынан ауытқулар, наразылықтар мен ынталандыру
төлемдері:
(і) олардың түсімнің туындауына әкеп соқтыратын деңгейіндегі; және
(іі) олардың шынайы бағалауға лайықтылары.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім алынған немесе алынуға
тиісті өтеудің әділ құны бойынша өлшенеді. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша түсімді бағалау болашақ оқиғалардың нәтижесіне байланысты болатын
әр түрлі екіұштылыққа ұшырайды. Есептік бағалаулар көбінесе оқиғалардың
басталуы мен екіұштылықтардың жойылуына қарай қайта қарауды қажет етеді.
Сондықтан құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім сомасы бір кезеңнен
келесі кезеңге артуы немесе кемуі мүмкін. Мысалы:
(а) мердігер мен тапсырыс беруші шарт жасалғаннан кейінгі кезеңде
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімді арттыратын немесе кемітетін
ауытқуды немесе қарсылықты келістіруі мүмкін;
(b) белгіленген бағасы бар шартта келісілген түсім сомасы бағалардың
артуына жол беретін ескертулер нәтижесінде ұлғаюы мүмкін;
(с) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім сомасы мердігердің
кінәсінен шартты орындауда кешіктірулер нәтижесінде туындаған айыппұл
санкцияларының нәтижесінде кемуі мүмкін; не
(d) белгіленген бағасы бар шарт шығарылатын өнімді шығаруға
белгіленген үлесті көздеген кезде құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
түсім шығарылған бұйымдар санының артуына қарай ұлғаяды.
Ауытқу - бұл тапсырыс берушінің құрылыс ұйымына құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша орындалатын жұмыстар ауқымының өзгеруіне берген
нұсқауы. Ауытқу құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімнің артуына
немесе кемуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Ауытқудың мысалы объекті
сипаттамасының немесе құрылымының өзгеруі және шарт мерзімінің ұзақтығының
өзгеруі болып табылады. Ауытқуға құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім
сомасы жатады, егер:
(а) тапсырыс беруші осы ауытқудың және осыған байланысты туындайтын
кіріс сомасының ықтималдығы болуын мақұлдайтын болса; және
(b) түсім сомасы сенімді түрде өлшенетін болса.
Шағым - құрылыс ұйымы мердігер тапсырыс берушіден немесе басқа
тараптан шарт бағасына енгізілмеген шығындарды өтеу ретінде алуға ұмтылатын
сома. Шағым, мысалы, тапсырыс берушінің кінәсінен кідірістердің, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша техникалық сипаттамалардағы немесе
құрылымдардағы қателіктер және даулы ауытқулар нәтижесінде туындауы мүмкін.
Шағымдар нәтижесінде туындайтын түсім сомасының өлшемінде екіұштылықтың
жоғары деңгейі болады және көбінесе келіссөздердің нәтижелеріне байланысты
болады. Сондықтан шағымдар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске тек
мына жағдайларда ғана жатады:
(а) тапсырыс беруші шағымды танығанда келіссөздер ілгерілеу сатысына
жеткен кезде; және
(b) тапсырыс беруші танитын сома, әлбетте, сенімді түрде бағаланған
кезде.
Ынталандыру төлемдері - бұл, егер жұмыстарды орындаудың белгіленген
стандарттары сақталатын немесе артып кететін болса, құрылыс ұйымы төлейтін
қосымша сома. Мысалы, шартта мердігердің құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша жұмыстарды мерзімінен бұрын аяқтағаны үшін ынталандыру төлемі
көзделуі мүмкін. Ынталандыру төлемдеріне құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша түсім жатады, егер:
(а) жұмыстарды орындаудың белгіленген стандарттары сақталуының немесе
артып кетуінің мейлінше ықтималдығы болған кезде шарт атқарылу сатысына
жететін болса; және
(b) ынталандыру төлемдері деңгейі сенімді түрде өлшенуі мүмкін болған
кезде.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындарға мыналар жатады:
(а) нақты шартпен тікелей байланысты шығындар;
(b) тұтастай алғанда мердігер шарты бойынша іс-шараларға жатқызуға
болатын және нақты шартқа жатқызылуы мүмкін шығындар; және
(с) шарт талаптарына сәйкес тапсырыс берушілерге төленуге тиіс осындай
басқа да шығындар.
Нақты шартқа тікелей қатысты шығындарға мыналар жатады:
(а) құрылыс алаңындағы қадағалауды қоса алғанда, құрылыс алаңындағы
жұмысшылардың жалақысы;
(b) құрылыс салу кезінде пайдаланылған материалдардың құны;
(с) шартты орындау үшін пайдаланылған негізгі құралдардың
амортизациясы;
(d) құрылыс алаңына және одан машиналарды, жабдықтар мен материалдарды
көшіріп орнатуға жұмсалған шығындар;
(е) машиналар мен жабдықтар жалдауға жұмсалған шығындар;
(f) шартпен тікелей байланысты конструкторлық және техникалық қолдауға
жұмсалған шығындар;
(g) қателіктерді түзету мен кепілдік жұмыстарға жұмсалған болжамды
шығындар, оның ішінде кепілдік жөндеу шығындары; және
(h) үшінші тараптардың шағымдары.
Бұл шығындар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске енгізілмеген
кездейсоқ табыспен, мысалы, шарт орындалғаннан кейін материалдардың
артықтарын сатудан және машиналар мен жабдықтардың шығарылуынан түскен
табыспен кемуі мүмкін.
Тұтастай алғанда құрылыс салуға жасалған шарт бойынша қызметке
жатқызылуы мүмкін шығындар, сондай-ақ нақты шарттарға жатқызылуы мүмкін, ол
шығындарға мыналар жатады:
(а) сақтандыру төлемдері;
(b) нақты шартпен тікелей байланысты емес конструкторлық және
техникалық қолдауға жұмсалған шығындар; және
(с) құрылыс бойынша үстеме шығыстар.
Мұндай шығындар ұқсас сипаттамалары бар барлық шығындарға дәйекті
түрде қолданылатын жүйелі және ұтымды әдістер көмегімен бөлінеді. Оларды
бөлу құрылыс қызметінің қалыпты көлеміне негізделеді. Құрылыс бойынша
үстеме шығындарға құрылыс қызметкерлері құрамының жалақысы бойынша
деректерді әзірлеуге және өңдеуге жұмсалатын шығындар сияқты шығыстар
жатады. Тұтастай алғанда құрылыс салуға жасалған шарт бойынша қызметке
жатқызылуы мүмкін шығындар нақты шарттарға жатқызылуы мүмкін, егер мердігер
23-Қарыздар бойынша шығындар IAS Халықаралық стандартында берілетін
баламалы әдісті қабылдайтын болса, қарыздар қаражатын пайдалану бойынша
шығындар қосылады.
Шарттың талаптары бойынша тапсырыс беруші тікелей алып жүретін
шығындар өтелуі шартпен көзделген жалпы әкімшілік шығыстар мен әзірлеуге
жұмсалған шығындардың бір бөлігіне қосылуы мүмкін.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша мердігердің қызметіне жатпайтын
және құрылыс салуға жасалған шартқа жатқызылмайтын шығындар құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындарға қосылмайды. Мұндай шығындарға мыналар
жатады:
(а) өтелуі шарттың талаптарымен көзделмеген жалпы әкімшілік шығыстар;
(b) өткізу бойынша шығындар;
(с) өтелуі құрылыс салуға жасалған шартпен көзделмеген зерттеулер мен
талдамаларға жұмсалатын шығындар; және
(d) нақты шарт бойынша пайдаланылмайтын тоқтатылып қалған машиналар
мен жабдықтардың амортизациясы.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындарға оған қол қойылған
күннен бастап толық аяқтауға дейінгі кезең ішінде құрылыс салуға жасалған
шартқа жатқызылатын шығындар жатады. Алайда шартпен тікелей байланысты және
оны жасасу үшін шеккен шығындар да, егер олар жеке анықталатын және сенімді
түрде өлшенетін болса, сонымен бірге, егер шарт жасалған болса, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша шығындардың бір бөлігі ретінде жатқызылады.
Егер де шарт жасауды қамтамасыз ету кезінде шеккен шығындар олардың
туындауы кезеңінде шығыстар ретінде танылатын болса, егер шарт келесі
кезеңде жасалатын болса, олар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
шығындарға жатпайды.
2.4 Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша табыстар мен шығыстарды тану
Егер құрылыс салуға жасалған шарттың нәтижесі сенімді бағаланған
болса, ол бойынша түсім және шығындар тиісінше есепті күнгі құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша жұмыстың аяқталу кезеңіне сілтемелер беру арқылы
түсімдер мен шығыстар ретінде танылуға тиіс.
Белгіленген бағасы бар шарт жағдайында құрылыс салуға жасалған
шарт бойынша нәтиже мына төмендегі барлық жағдайларды сақтаған кезде
сенімді бағалануы мүмкін:
(а) шарт бойынша жиынтық түсім сенімді түрде бағалануы мүмкін;
(b) шартпен байланысты экономикалық пайдалардың компанияға түсуі
ықтимал болғанда;
(с) құрылыс салуға жасалған шартты аяқтау үшін қажетті шарт бойынша
шығындар, сондай-ақ есепті күнгі құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
жұмыстардың аяқталуының сатысы сенімді түрде бағалануы мүмкін; және
(d) құрылыс салуға жасалған шартқа жатқызылатын шарт бойынша шығындар
айқын сәйкестендірілуі және сенімді түрде бағалануы мүмкін, демек құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша іс жүзінде шеккен шығындар бұрын жүргізілген
есептік бағалаулармен салыстырылуы мүмкін.
Шығындарды қосу шарты жағдайында құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша төмендегі барлық жағдайларды сақтаған кезде дұрыс бағалануы мүмкін:
(а) шартпен байланысты экономикалық пайдаларды компания алу ықтимал
болғанда;
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар, олардың нақты
өтеуге жатқызылуына немесе жатқызылмауына қарамастан, оған жататын шығындар
айқын сәйкестендірілуі және сенімді түрде бағалануы мүмкін.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың аяқталу сатысына
қатысты түсімдер мен шығыстарды тану көбінесе орындалған жұмыстың үлесі
бойынша әдіс деп аталады. Осы әдіске сәйкес шарт бойынша түсімдер белгілі
бір аяқталу сатысына жету кезінде шеккен шарт бойынша шығындармен
қатыстылықта болады, бұл ретте олар есептілікте жұмыстардың аяқталған
бөлігіне жатқызылуы мүмкін түсімдер, шығыстар және пайда туралы хабарлама
беріледі. Бұл әдіс құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың көлемі
және кезең ішіндегі қызмет нәтижелері туралы пайдалы ақпарат береді.
Орындалған жұмыстың үлесі бойынша әдіске сәйкес құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша түсім тиісті жұмыс орындалған кездегі есепті
кезеңдердегі пайда мен залал туралы есепте көрсетіледі. Құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындар әдетте жұмыс орындалған кезде осы кезеңдерге
жататын жұмыс орындалған кезде есепті кезеңдердегі пайда мен залал туралы
есепте көрсетіледі. Алайда шарт бойынша сомалық шығындардың шарт бойынша
сомалық кірістен күтілетін артуы 36-параграфқа сәйкес шығыс ретінде дереу
танылады.
Мердігер ол жөніндегі болашақ қызметпен байланысты құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындар шегуі мүмкін. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша мұндай шығындар, егер оларды өтеу ықтимал болса, актив ретінде
есептеледі. Мұндай шығындар тапсырыс берушіден алынуға тиісті сома болып
табылады және көбінесе құрылыс салуға жасалған шарт бойынша аяқталмаған
өндіріс болып бағаланады.
Құрылыс шартының нәтижесі компания одан экономикалық пайда алуы
ықтимал жағдайында ғана, сенімді түрде бағалануы мүмкін. Алайда, ендігі
жерде құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріске енгізілген және ендігі
жерде пайда мен залал туралы есепте танылған соманы алу мүмкіндігіне
қатысты екіұштылық туындаған кезде алынуы мүмкін емес сома, немесе өтелуі
ықтимал болудан қалған сома құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсім
сомасын түзету ретінде емес, қайта шығыс ретінде танылады.
Әдетте, компания шарт жасалғаннан кейін сенімді бағалаулар жүргізуі
мүмкін, ол мыналарды белгілейді:
(а) салыну көзделетін объектіге қатысты әрбір тараптың заңды
құқықтары;
(b) болжамды қарсы өтеуді; және
(с) өзара есеп айырысулардың тәртібі мен шарттарын.
Компанияның, сондай-ақ, қаржылық жоспарлары мен есептілігінің тиімді
ішкі жүйесі болуы қажет. Шарттың орындалуына қарай ол құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығыстарды тексереді және қажет болған
жағдайда оларды қайта қарайды. Мұндай қайта қараудың қажеттілігі шарт
нәтижесінің сенімді түрде бағалануы мүмкін емес екенін білдіреді.
Шарттың орындалу сатысы бірқатар әдістермен анықталуы мүмкін. Компания
ол әдістерден орындалған жұмыстың сенімді түрде өлшенетінін қамтамасыз
ететін әдісті пайдаланады. Шарттың сипатына қарай бұл әдістерге мыналар
жатады:
(а) есеп жасалған күні жұмыстарды орындау үшін шеккен құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шығындардың құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
жалпы шығындардың есептік деңгейіне қатынасын айқындау;
(b) орындалған жұмыстарды байқау; не
(с) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша орындалған жұмыстардың
қандай да бір табиғи үлесін нақты есептеу.
Тапсырыс берушілерден алынған аралық төлемдер мен аванстар көбінесе
орындалған жұмысты көрсете бермейді.
Орындалу сатысы есеп жасалған күні шеккен шарт бойынша шығындарға
қатынасы бойынша анықталған кезде, тек орындалған жұмысты көрсететін
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар ғана белгілі бір күнге шеккен
шығындарға жатқызылады. Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша орындалған
жұмыс дәрежесін көрсетпейтін шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:
(а) құрылыс алаңына жеткізілген немесе шарттың орындалуы жағдайында
пайдалану үшін кейінге қалдырылған, бірақ әлі пайдаланыла қоймаған немесе,
егер осы материалдар осы шарт үшін арнайы дайындалмаған болса, құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша пайдаланылмаған немесе қолданылмаған
материалдардың құны сияқты, құрылыс салуға жасалған шарт бойынша болашақ
қызметке жататын шығындар; және
(b) көмекші мердігер шарттары бойынша орындалған жұмыстар есебіне
көмекші мердігерлерге аванстық төлемдер.
Егер құрылыс салуға жасалған шарттың нәтижесі сенімді түрде
бағаланбайтын болса:
(а) түсім құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шеккен шығындардың
қандай дәрежеде өтелуі ықтимал болғанда ғана танылуы тиіс; және
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша шығындар олардың туындауы
кезеңіндегі шығыстар ретінде танылуға тиіс.
Құрылыс салуға жасалған шарт бойынша күтілетін залал 36-параграфқа
сәйкес шығыс ретінде дереу танылуға тиіс.
Шартты орындаудың басталу сатыларында оның нәтижесін сенімді түрде
бағалау көбіне қиын болады. Соған қарамастан компанияның құрылыс салуға
жасалған шарт бойынша шеккен шығындарды өтеуі ықтимал болады. Сондықтан
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кіріс шеккен шығындар өтелуі күтілетін
деңгейде ғана танылады. Өйткені шартты орындау нәтижесі сенімді түрде
бағалануы мүмкін болмайды, пайда танылмайды. Алайда, тіпті егер шартты
орындау нәтижесі сенімді түрде бағалануы мүмкін болмайтын болса, шарт
бойынша жалпы шығындар құрылыс салуға жасалған шарт бойынша кірістің жалпы
сомасынан артып кетуі де ықтимал.
Мердігер шарты бойынша шығындар, олардың өтелу ықтималдығы нөлге тең
болғанда, шығыс ретінде дереу танылады. Құрылыс салуға жасалған шарт
бойынша шеккен шығындарды өтеу ықтималдығы болмайтын және оларды шығыс
ретінде дереу тану жағдайларының мысалдарына мына шарттар жатады:
(а) құқықтық қорғау толық дәрежесінде қамтамасыз етілмеген, яғни
олардың заңдық күші үлкен күмәнді мәселе болып қалатын шарттар;
b) орындалуы күтілетін соттық талқылаулардың немесе заң
актілерінің нәтижесіне байланысты;
c) соттың шешімі бойынша иеліктен айыруы немесе тәркілену ықтимал
мүлікке қатысты;
d) тапсырыс беруші өзінің міндеттемелерін орындай алмаған кездегі;
не
e) құрылыс ұйымы шартты аяқтай алмаған немесе ол бойынша
міндеттемесін орындай алмаған кездегі шарттар.
Шарт бойынша жалпы шығындар шарт бойынша жалпы түсімнен артып кетуі
ықтимал болған кезде күтілетін залал шығыс ретінде дереу танылуға тиіс.
Мұндай залалдың деңгейі мыналарға қарамастан анықталады:
(а) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстың басталуына немесе
басталмауына;
(b) құрылыс салуға жасалған шарт бойынша жұмыстардың орындалу
сатысына;
Орындалған жұмыстың үлесі бойынша әдіс әрбір есеп кезеңіндегі
құрылыс салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығындардың ағымдағы
есептік бағалауларына кумулятивтік негізінде қолданылады. Сондықтан құрылыс
салуға жасалған шарт бойынша түсімдер мен шығындардың есептік бағалауындағы
өзгерістен тиімділік немесе шарт нәтижесі есептемесіндегі өзгеріс
тиімділігі есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде ескеріледі (8-Есеп саясаты,
есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер IAS
Халықаралық стандартын қараңыз). Өзгертілген есептемелер өзгерістер
жасалған кезеңдегі және одан кейінгі кезеңдердегі пайда мен залал туралы
есепте танылған түсімдер мен шығыстар деңгейін анықтау кезінде
пайдаланылады.
Компания мыналарды:
(а) кезең ішінде түсім ретінде танылған шарт бойынша түсім сомасын;
(b) кезең ішінде танылған шарт бойынша түсімді анықтау үшін
пайдаланылған әдістерді; және
(с) орындалу процесіндегі шарттардың орындау сатысын анықтау үшін
пайдаланылған әдістерді ашуы керек.
40. Есепті күні орындалу процесіндегі аяқталмаған келісім-шарттар
үшін мына төмендегілерді ашуға тиіс:
(а) ағымдағы күнгі шеккен шығындар мен танылған пайданың жалпы
сомасы (танылған пайданы шегергенде);
(b) алынған аванстар сомасы; және
(с) ұстап қалулар сомасы.
Ұстап қалулар осындай төлемдер үшін шартпен көзделген талаптарды
орындағанға дейін немесе ақаулар жойылғанға дейін төленбейтін ұзақ мерзімді
шарт бойынша аралық шоттар түрінде ұсынылған сома болып табылады. Ұзақ
мерзімді шарт бойынша аралық шоттар - бұл тапсырыс берушінің төлегеніне
немесе төлемегеніне қарамастан, құрылыс салуға жасалған шарт бойынша
орындалған жұмыс үшін қойылған сомалар. Құрылыс ұйымының тиісті жұмысты
орындағанға дейін алған сомалары аванстар деп аталады.
Компания мыналарды есептілікте:
(а) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz