Балалармен ата - аналардың арасындағы қатынастар
М а з м ұ н ы
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1-тарау. Ата-аналардың балалары алдындағы құқықтары мен міндеттері
1.1 Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері туындауының
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Некеге тұру және некені
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ерлі-зайыптылар және ата-ана мен бала арасындағы құқықтық
қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Бала асырап алу, қамқоршылық пен қорғаншылық институттары ... ..26
2- тарау. Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңнамасы
бойынша баланың құқықтары
1. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Баланың өз пікірін білдіру
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 38
3-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу
3.1 Ата-ана құқықтарынан айыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Ата-ана құқықтарынан
шектеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..84
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... ...86
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Ата-аналар мен балалар арасындағы
құқықтық қатынастар тақырыбында қаралатын мәселелер адам өміріндегі отбасы
мағынасы мен маңызын бағалауда қиынға соғады.
Отбасы бұл қоғамның бөлінбес және құрамдас бөлігі болып табылады. Неке-
отбасы қатынастары мемлекеттің әлеуметтік саясатының басым бағыты деп
анықтай отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді
[1.5 б.].
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жанұясы, себебі отбасы адамға
бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның ішкі
тобы, алғашқы ұясы. Отбасы мәселелері - күрделі және маңызды болып
табылатындықтан, тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Қaзipгi замандағы отбасы
құқықтық қатынастары күрделеніп және бip қатар сұрақтар туындайды, сол
сұрақтардың шешімін табуды міндеттейді.
Құқық салаларының өзара айырмашылықтарының басты критериясы
болып, арнайы қоғамдық қатынастардың болуы және сол қатынастардың реттеу
пәні мен әдістері шеңберінің анықталуы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Отбасы құқығы - өзінің құқықтық реттеу пәні
мен әдісі бар бөлек құқық саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңының 3-бабында,
неке-отбасы заңдарымен реттелетін қатынастар:
-некеде тұрудың, некені тоқтатудың және оны жарамсыз деп
танудың шарты мен тәртібін белгілейді;
-отбасы мүшелерінің ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың
(асырап алушылар мен асырап алынғандардың) арасындағы, ал неке - отбасы
заңдарында көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де
адамдардың арасындағы азаматтық құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес
және мүліктік жеке қатынастарды реттейді;
-ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына
орналастырудың нысандары мен тәртібін анықтайды;
-азаматтық хал актілерін тіркеу және заңдарда белгіленген тәртіп арқылы
қызмет көрсету тәртібін реттейді [2.4 б.].
Отбасы құқығымен реттелетін қатынастардың әлеуметтік табиғаты екіге
бөлінеді, яғни мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар.
Әлеуметтік қатынастардың едәуір өзгерістерге ұшырауы, яғни әкімшілік-
әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өтуі отбасы қатынастарына ықпалын
тигізді. Бip жағынан, Қазақстандық неке-отбасы қатынастары заңнамасының
халықаралық құқықтық стандарттарға сәйкес келуін талап етті.
Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы елеулі өзгерістерге
байланысты неке-отбасы қатынастарының мемлекеттік қатаң реттелуінің
басымдылығы халықаралық адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
қорғаудың басты кағидаларында қайшылықтар байқалды. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы Неке және отбасы туралы заңындағы epлi-
зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың мүліктік құқықтар мен міндеттердің
реттелуінде, басты болып материалдық игіліктер мен отбасындағы құндылықтар
саналмады, керісінше ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық
қатынастарды басқару мүмкіндіктері сипатталды,осы меселені дипломдық
жұмысымның объектісі мен пәні ретінде қарастырамын.
Қазақстан Республикасының 17 желтоқсан 1998 жылғы Неке және отбасы
туралы заңында ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық қатынастар
толығымен көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңының нормалырына
тиісті алимент төлеу туралы келісім алимент төлеуге міндетті адам және
алимент алушы адам арасында реттеледі яғни бұл институт өзі нақты құқықтық
сипат алды.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары болып, Қазақстан Республикасының 17
желтоқсан 1998 жылғы Неке және отбасы туралы заңына сәйкес ата-аналар мен
балалар арасындағы құқықтық қатынастарды зерттеу табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық, нормативтік-құқықтық және тәрбиелік
жағы: Тақырыпты зерттеу барысында келесідей ресейлік ғалымдардың еңбектерін
пайдаландым: Антокольская М.В., Дробитов А., Игнатенко А., Калпин А.Г.,
Максимович Л., Муратов С., Нечаева A.M., Симонян С.Л., Хазова О.А.,
сонымен қатар Қазақстандық ғалымдардың ішінде: Муканова М.Ж., Камбергенова
Ж.С., Сулейменов М.К..
Айта кететін жағдай, негізінде бұл қатынастарды түрлі ғылыми деңгейде
Қазақстанды Ресеймен салыстырған жағдайда зерделеп зерттеуді қажет деп
таптым.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесідей әдістер қолданылды:
диалектикалық танымның жалпы ғылыми әдістері, сонымен бipгe жеке ғылыми
әдістер: жүйелілік, тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау, ғылыми талдау
сияқты әдістер.
Дипломдық жұмыс шеңберінде Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес, ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық қатынастарға байланысты
теориялық және практикалық мәселелер кешенді қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрып, жалпы көлемі 87 бетті құрайды.
1-тарау. Ата-аналардың балалары алдындағы құқықтары мен міндеттері
1. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері
туындауының негіздері
Әрбір баланың отбасында тұрып, тәрбиеленуге құқығы бар. Отбасылық
тәрбие баланы тәрбиелеудің ең тәуір түрі, сондықтан да оған басымырақ маңыз
беріледі. Баланың өз ата-анасының отбасында және өзге де туысқандарымен
тұруына, олармен қарым-қатынас жасауға қақысы бар. Неке бұзылған кезде бала
көбінесе анасының жанында қалып, сонымен бірге тұрады, ал әкесімен, әдетте,
демалыс күндері жолығып тұрады. Ата-аналарының ажырасуы бұдан кейін бөлек
тұра бастаған әкесі мен баласының арасындағы қатынастарды тоқтатуға әсер
етпеуі тиіс. Бірақ сот практикасында баланың әкесімен кездесіп тұруына
анасының рұқсат бермейтіндігінің, не әкесінің баласын және оны тәрбиелеуге
міндетті екендігін ұмытып кететіндігін, сансыз мысалдарды кездестіруге
болады.
Заң ажырасқан ата-аналарға, екі жақта баланы тең түрде тәрбиелеуді
міндеттейді. Егер олардың біреуі өз міндетін орындамаса, сот оны орындауға
мәжбурлеуге құқылы. Мысалы, сот баланың әкесімен кездесу уақытын және орнын
белгілейді немесе анасының талабы бойынша әкенің бала тәрбиесімен
айналысуын міндеттейді [2. 21 б.].
Баланың өз ата-анасының тәрбиесінде болуға, мүдделері мен жан-жақты
дамуының қамтамасыз етілуіне, оның адамдық кадір-касиетінің құрметтелуіне
қақысы бар. Бала өз мүддесіне қатысты кез келген отбасылық мәселелерді
шешкенде өз ой-пікірін еркін білдіруге құқылы. Бала 10 жасқа толған соң,
оның пікірімен де санасады. Мысалы, тегі мен атын өзгерткенде, бала асырап
алғанда немесе оның кажеттігі болмағанда ескеріледі.
Баланың құқықтары жөніндегі Конвенцияға сәйкес әрбір баланың өзінің
даралығын сақтауға қақысы бар. Оны даралайтын белгілер аты, тегі, әкесінің
аты. Балаға есім беру ата-анасының келісімімен жасалады. Ата-аналардың бала
мүддесіне қайшы келетін, оған айналасындағы адамдардың күлкісін келтіретін
немесе қолайсыз жағдайларға қалдыратын есім пайдалануларына болмайды.
Егер баланың әкесі анықталмаған жағдайда, оған есім — анасының айтуымен
қойылады, баланың әкесі болып жазылған адамның аты оның әкесінің аты
болады, ал тегі — анасының тегі болады.
Мысалы, қазақтарда өз балаларын әйгілеудің көптеген ырымдарға, т.б.
мәнді оқиғаларға байланысты әрқилы түрлері болды. Ер балаларға қарағанда
қыз балаларға көз тию онша әсер етпейді деп есептелді, сол себепті оларға
ең әдемі, нәзік, айтуға жеңіл аттар таңдалады.
Ер балаларға ат кою басқаша болды, себебі өмір ауыртпалықтары ерлердің
мойынына жүктелетін. Сондықтан бірінші кезекте олардың туған ошағы мен
тегін қорғаушы, ал бейбітшілік кезеңде ел құрметтеген атақты адамдардай
болса екен деп тіледі.
Заң балалардың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау құқығын да
бекітіп береді. Баланың құқықтарын қорғауды ата-аналары (асырап алушылар,
қорғаншылар, қамқоршылар), қорғаншы және қамқоршы органдар, сот, прокурор
жүзеге асырулары тиіс. Заң балаларды әр түрлі қолсұғушылықтан, оның кадір-
қасиетін қорлаудан, ата-анасы тарапынан болатын қиянаттардан (ұрып-соғу,
қаңғыбастыққа итермелеу) қорғайды.
Біздің мемлекетімізде, әдеттегідей, құқығын қорғау үшін қамқоршы
органдарға, сотқа жугіну керек.
Көптеген Еуропа мемлекеттерінде, АҚШ-та, Канадада арнаулы қызметтер
(полиция) жұмыс істейді. Балалар соларға телефон соғып, ата-аналарының
дөрекі қылықтары, күш қолданып жәбірлеуі туралы хабарласа, олар тездетіп
сол араға жетіп шаралар қолданады, ата-аналарынан айыппұл алады.
Баланың мүліктік құқығы да бар, ол көбінесе баланың өз ата-аналары мен
отбасының өзге де мүшелерінен асырап-бағу үшін қаражат көмегін алуына
байланысты. Алименттер, зейнетақы мен жәрдемақылар ата-анасының атына келіп
түседі, бірақ олар балаларды асырап-бағуға, білім беруге және тәрбиелеуге
жұмсалуы керек.
Заң баланың сыйлық ретінде немесе мұраға алған меншігінің, еңбекпен
айналысып тапқан кіріс меншігінің, жекешелендірілген пәтер меншігінің
болуына жол береді [2.23 б.].
Мемлекет балалардың мүдделерін қорғап және балаларды отбасында
тәрбиелеу балаларға тәрбие берудің ең тәуір түрі екендігін тани отырып,
тәрбиенің отбасылық турінің артықшылығын заң жолымен бекітті.
Қазіргі кезде балалар деревнясының, отбасылық балалар үйлерінің
құрылып, өріс алуы кездейсоқ жай емес.
Жас аналар (әдетте, студент немесе кәмелетке толмағандар) материалдық
қиыншылықтары шешілгенше, жоғары оқу орнын бітіргенше, кәмелетке толғанша
балаларын уақытша тәрбиелеуге бере тұратын үміт үйі кұрылды. Мұндай
аналардың өз балаларына келіп, кездесіп тұруына, қамқорлық жасауына тыйым
салынбайды.
Мемлекет балаларға қамқорлық көрсете отырып, бала туғанда жәрдемақы
төлейді, көп балалы отбасыларына барынша көмектесіп отырады.
Ата-аналар өздерінің конституциялық міндеттерін еркімен орындамаған
жағдайда, олардан алиментті мәжбурлеп өндіріп алу да мемлекеттің балалар
құқығын қорғауының бір көрінісі болып табылады [2.23 б.].
Ата-ана қарым-қатынасының балаға әсері.
Баланың қоғамға бейімделуі үшін қажетті дағдыларды, құндылықтарды және
әлеуметтік мінез-құлықты дамыту керек. Бұл бірнеше сапаларға тәуелді.
Олардың ең маңыздылары: баланың темпераменті, ұлты, таптық жігі, баланың
отбасында ұстанатын діні, құрдастарымен қарым-қатынасы, тарихи дәуір және
отбасындағы ата-ананың мінез-құлқы мен қарым-қатынасы.
Бала ата-ансының физиологиялық және психоәлеуметтік көшірмесі. Ол
бойындағы барлық нышандарды ата-ансынан тұқым қуалау арқылы алады. Ал
дүниеге келіп, отбасындағы өмірлік ортаға түскенде, ең алдымен, бала
тұлғасының дамуына оның ата-анамен қарым-қатынасы әсер етеді.
Ата-ана балаларына бірнеше механизмдер көмегімен әсер етеді.
Біріншіден, балалардың қылығын мадақтау және жазалау. Ата-ана бала санасына
нақты нормалар жүйесін енгізеді, бұл жүйе уақыт өте келе баланың ішкі
қажеттілігіне айналады.
Екіншіден, сәйкестендіру:ата-анаға ұқсауға ұмтылып, еліктеу.
Үшіншіден, түсіну: баланың ішкі әлемін біліп, өмірлік мәселелеріне,
әсерлеріне рет-орнымен араласу арқылы ата-аналар оның өзіндік санасын және
коммуникативті сапаларын қалыптастырады.
Тәрбиелеудің шеткі стильдері, мейлі ол авторитарлы немесе еркіне
жіберуші стиль болсын теріс нәтижелер береді. Авторитарлы стиль баланы ата-
анадан оқшаулануға әкеледі, бала өзін отбасында керексіз сезінеді. Ата-ана
талаптары негізсіз болса онда ол балада, апатия мен енжарлықты тудырады. Өз
еркіне жіберу стилінде бала ата-анасының өзінде жұмысы жоқ деп түсінеді.
Егер бала қызығу танытпайтын ата-ана болса олар еліктеу мен сәйкестендіру
нысаны бола алмайды, ал басқа әсерлер: мектеп, құрдастар, БАҚ бұл бос
орынды ешқашан толтыра алмайды, сөйтіп бала қиын өзгермелі әлемде
жетекшісіз қалады.
Ата-ана көңілінің әлсіреуі және оның гипертрофиясы әлсіз Мені бар
тұлғаның қалыптасуына әсер етеді.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы – еңбек пен ата-ана үлгісі
Ы. АЛТЫНСАРИН
Отбасы – қоғамның маңызды буыны. Көп ұлт өкілдері мекен еткен
мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы жағынан
келгенде кез-келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Бала тәрбиесінде ата-ананың орны ерекше. Біздің қазақта Бақытыңды
басқадан емес, балаңнан ізде - деген даналық сөз бар.
Біздің балаларымыз келешектегі аталар мен аналар, олар да өз
балаларын тәрбиелейтін болады [6.29 б.].
Біздің балаларымыз өте жақсы аталар мен аналар болып өсулері керек.
Бірақ бұл аз.
Біздің бабаларымыз Дұрыс тәрбиелеу - біздің қуанышымыз, ал нашар
тәрбиелеу бұл біздің болашақ көз жасымыз бен сорымыз, біздің басқа адамдар
алдындағы, Отан алдындағы айыбымыз - деген болатын.
Ата-аналар өз балаларын дұрыс тәрбиелесе, өзін бақытты кәрілікпен
қамтамасыз етеді. Егер ата-ана бала тәрбиелеу жұмысына көңіл бөлмей,
немқұрайды қарайтын болса, кәрілігі қайғы мен сордың құрсауында қалады.
Демек, бала тәрбиесі адам алдындағы ең күрделі де ардақты жұмыс. Бірақ
ата-аналар балаларын тек өздерінің ата-аналық мерейі үшін тәрбиелеп қана
қоймайтындығын үнемі есте ұстауы қажет.
Тәрбиенің алғашқы бастамасы отбасынан басталады. Ата-ананың баламен
жасайтын қарым-қатынасының үлкен тәрбиелік мәні бар. Әсіресе, отбасындағы
ата мен ананың өзара қатынасы үлкен тәрбиелік мәнге ие. Мәдениетті
отбасындағы ерлі-зайыпты кісілердің бір-біріне айтқан игі ниеті,
кішіпейілділігі, отбасы қажеттілігінен туындаған мәселелерді ақылдаса
отырып шешуі бала мінезіне жағымды әсер етеді.
Бала тез еліктегіш, иланғыш болғандықтан, жаман қылықтарды да тез үйренеді.
Отбасындағы ерлі-зайыптылар отбасындағы жарамсыз сөздердің, қатынастардың
бала тәрбиесіне үлкен нұқсан келтіретіндігін айтпай кетуге болмайды.
Отбасы жағдайында балаларды әкесі мен шешесі ғана тәрбиелеп қоймайды,
сонымен қатар отбасының басқа мүшелері де тәрбиелейді. Соның үшін барлық
отбасы мүшелерінің балаға қоятын талабы алдын ала ойластырылып алынғаны
жөн. Егер әкесі баладан бір жұмысты талап етсе, ал шешесі оны қуаттамаса,
балада әке-шешесіне жалған қатынас пайда болады. Баланың мінез
ерекшеліктерінің қалыптасуына және оларды тәрбиелеуге ата-ананың басқа
кісілермен қарым-қатынасы да күшті әсер етеді. Соның үшін ата-ана өзінің
айтқан сөзіне, жасаған әрекетіне, қимылына аса жауапкершілікпен қарауы
керек. Баланың мінез ерекшеліктерінде кемістіктерді болдырмау үшін отбасы
тәрбиесінде оны тым еркелетпей, ұрып-соғып жазаламай ата-аналық мол
мейіріммен , оның барлық қимыл әрекеттерін терең талдай отырып, жарамды
қылықтарын айрықша атап көрсетуден жалықпау керек.
Әрбір ата-ана өз баласының мінез ерекшеліктерін тәрбиелеумен бірге
басқа кісілердің балаларындағы жарамсыз қылықтарды сезе қалған
жағдайда, оларға да өз баласындай көңіл аударып жәрдем бергендері жөн.
Баланың мінез ерекшеліктерін қалыптастыруда отбасындағы еңбек тәрбиесі
айрықша орын алады. Еңбектің барлық түрі баланы қызықтыра бермейді. Соның
үшін, балаға тапсыратын жұмыстар олар ойлайтын ойындардың мазмұнына
қарайлас болғаны абзал. Отбасындағы еңбек тәрбиесін баланың сәби кезінен-
ақ бастау керек. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын процесін еңбекке
тәрбиелеумен ұштастыра отырып жүргізген дұрыс.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында "Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи құқығы, әрi
парызы" делiнсе, "Қазақстан –2030" бағдарламасында " Әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы жауапкершiлiгiн
күнделiктi есте ұстауға тиiспiз.Бiз өз балаларымыз бен немерелерiмiздi
сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде қандай күйде
көргiмiз келедi..." делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады [1.13 б.].
Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң
қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге
келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату,
ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру,
қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен
ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын
мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала
дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт
берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.
"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,
Өнерiмен қуантады түбiнде.
Бала ненi бiлсе жастан, ұядан–
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер - бiлiм берем десең басынан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,
Жақсы-жаман болса, бала – солардан",
деп, ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке
ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң
маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында
жауапты. Сыйластық, түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы –
бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының
өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi және негiздi.
2. Некеге тұру және некені тоқтату
Қазақстан Республикасының отбасы және неке заңында, сондай-ақ,
халықаралық жеке кұкықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
нормаларда отбасы кұқығы, некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы
отбасы тәрбиесіне кабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын зерттейтін құқық саласы болып табалады.
Халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
нормалар қатарына Балалар құқықтарын қорғау және халықаралық бала (қыз)
асырап алу туралы 1993 жылғы 29 мамырдағы халықаралық Конвенция, Адам
құқықтары туралы Жалпыға бірдей Декларация, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқыктарды қорғау туралы Халықаралық пакт, Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар және құқықтық көмек туралы 1993
жылғы 1 қаңтардағы Минск конвенциясы, Қазақстан Республикасы заңымен 1999
жылғы 30 желтоқсанда ратификацияланған Шет елден алимент өңдіріп алу туралы
1962 жылғы 5 қыркүйектегі Конвенция, Балаларды қорғау және жет елдегі бала
(қыз) асырап алу қатынастары жөніндегі қызметгестік туралы 1993 жылғы
Конвенция, Некеге тұруға келісім беру, неке жасы және некеге тіркеу туралы
1966 жьшғы халықаралық Конвенция, сонымен бірге, 1966 жылғы азаматтық және
саяси кұқықтар туралы пактінің факультативті протоколы, Бала құқығы туралы
1959 жылғы халықаралық Декларация, Біріккен Үлттар Үйымының 1959 жылғы
балалар құқығы туралы Конвенциясы, балаларды халықаралық ұрлау және
азаматтық туралы Конвенциялар жатады. Қазақстан осыңдай кептеген
конвенцияларды мойындап, осы бағыттағы халықаралық ұйымдарға мүше болып
табылады.
Отбасы — қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан, мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай комектеседі, кім-кімнің болсын
сырттан заңсыз араласуына жол бермейді және қорғайды. Әрине некеге отырған,
отау тіккен адамдарға мемлекет те белгілі бір талаптар қояды. Тек осындай
талагггар орындалған жағдайда ғана, мемлекет неке, отбасына қамқорлық жасау
туралы міндеттемелер қабылдайды. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемедценуіне және қоғамның мүдцелеріне байланысты туындайды.
Сондықтан, отау тігу үшін занда көзделген шарттарды сақтау қажет. Отбасы
құқығы бойынша неке - бұл ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік
емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасы құру мақсатымен, занда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті жөне толық келісімі жағдайында жасалатын еркек
пен өйел арасындағы тең құқықты одақ.
Отбасы құқығының материалдық-құқыктық нормалары түрлі мемлекеттерде үлкен
алуандылыкпен көзге түседі, ал бұл өз кезегінде бұл саладағы шетел
катысуымен болған құқықтық катынастарда коллизиялардың пайда болуына алып
келеді. Экономикалық құрылымның ерекшеліктерімен қатар отбасы каты-настарын
реттеуге, сонымен қатар, ұлттық, тұрмыстық, діни ерекшеліктер мен салт-
дәстүр әсер етеді.
Отбасы және неке мәселесі коллизиялык сауалдардың ішіндегі ең күрделісі
десе де болады. Некеге тұрушылардың екеуінің екі мемлекетте болуы, олардың
некелеріндегі жастарынын айырмашылығы, яғни әрекет кабілеттігі, сонымен
катар, некенің кай уақытта тоқтатьшатындығы туралы мәселелер де шешілуі
қиын мәселелердің бірі болып табылады.
Халықаралық жеке құқықта неке және отбасы қатынаста-рынатоқталып, неке
және отбасы қатынастарындағы коллизиялық сұрактарға жауап беріп, некеге
отыру, некені токтатудың ерекшеліктеріне назар аударамыз.
Неке — бұл ерлі-зайыптылар арасында жасалатын шарт, осы ерлі
зайыптылардың арасындағы қатынас, олардың бір жағы шетелдің қатысуымен
болады, осы ерекшеліктері зерттеу объектілерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала құқықтары, оларды асы-рап алу мен
қорғаншылық, қамқоршылық институттарының халықаралық жеке құқыктың
деңгейіңде ерекшеліктері бар.
Коллизиялық сұрақтарды шешуден бұрын біздің заңнама-ның осы неке және
отбасы қатынастарына байланысты қандай ережелерді қолданатындығына назар
аудару қажет. Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәикес
ер адамдар мен әйелдердің тең құқықтарға ие екендігін алға тартқан жен.
Отбасьшық қатынастар үшін ерлі-зайыптьшардың отбасындағы сұрақтарды
шешудегі тең күқықтық жағдайда болуы үлкен маңызға ие болып табылады және
бұл отбасындағы бала тәрбиесіне де қатысты болып келеді. Біздің отбасы және
неке құқығы саласындағы заңнама бала мен ананы жан-жакты қорғауға
бағытталғандығын айту керек. Отбасылық қатынастарда тегіне, әлеуметтік,
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге кезқарасына
байланысты кез келген езге жағдаяттар бойынша кемсітушілікке жол
берілмейді.
Бірқатар мемлекеттердің отбасы құқығына ер адамның бас-шылығы тән болып
табылады; көптеген мемлекеттерде осы күнге дейін отбасындағы әйел мен ер
адамныңтеңсіз кұкықтық жағдайлары орын алып келе жатыр. Бұл мемлекеттердің
отбасылык заңдарында неке шарты деген түсінік бар, бұл жерде не-кеге
тұрғанша неке шарты бекітіліп, ер адамның әйел адамның мүлкіне деген
күкықтарын анықтайды. [5]
Көптеген мемлекеттердің заңнамасы бір ғана некенің (моногамия) болуын
бекітеді. Бірақ, қазіргі күнге дейін Азия мен Африканың көптеген
мемлекеттерінде көп әйел алушылық (полигамия) танылады, некеге тұру кезінде
қалындыққа ақы төлеу және басқа да архаикалық әдет-ғұрыптар күні бүгінге
дейін сақталуда. Бұның барлығы отбасы құқығындағы әйелге қатысты
дискриминацияның болуын білдіреді. Бірқатар елдердің заңнамасы мен
тәжірибесі нәсілдік кемсітушілікке жол береді; түрлі нәсіл мен дінге
көзқарастары бөлек адамдарға некеге отыруға тыйым салынады.
Осы жекелеген отбасы заңнамасындағы әр түрлі жағдайда екі мемлекетгің
азаматы некеге отырған уақытта коллизиялық сұрақтарды шешу үлкен маңызға ие
болып табылады. Батыс мемлекеттерінде отбасы күқығы қатынастарындағы
коллизиялық нормалар алуаңдылыққа ие болып табылады. Некелік құқык
кабілеттілік, яғни некеге тұру жасы, некеге тұруға кедергілердің болмауы —
мұның барлығы түрлі мемлекеттерде ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке
заңдарымен анықталады. Некені тоқтатқан кезде түрлі азаматтыққа ие ерлі-
зайыптылар арасында бірқатар мемлекетгерде ер адамның азаматтық заңы
қолданылады.
Бір мемлекетте сол елдің заңының талаптарын сактай отырып жасалған неке
сол мемлекетте танылғанымен, басқа мемлекетгерде танылмауы да мүмкін, бұны
халықаралық жеке құқыкта ақсандаған неке (хромающие браки) деп те
атайды.
Некедегі ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары бірқатар мемлекеттерде
ер адамның жеке заңымен анықталады.
Бірқатар мемлекеттерде түрлі коллизиялық мәселелер шешіледі. Венгрияның
халықаралық жеке кұкық туралы Заңының 30-параграфына сәйкес некенің
жарамдылығының материалдық-құқықтық шарттары некеге тұрушылардың ортақ
жеке заңдарымен анықталады. Егер де бұл тұлғалардың жеке зандары түрліше
болып келсе, онда некенің жарамдьшығы сол екі тараптың да жеке зандарымен
жарамды деп танылса (өзара түсіністік негізінде), жарамды болып баға
беріледі.
Венгрияда некенің нысанына некеге отыру жерінің кұқығы қолданылады. КХР-
да Қытай азаматы шетел азаматымен некеге тұратын болса, онда некеге отыру
жер заңы колданылады, ал некені тоқтату кезінде — некені тоқтату туралы
мәселені шешетін орган - сот елінің кұқығы қолданылады (Қытай Азаматтық
құқығының жалпы ережелерінің 147-бабы). Венгрия мен Румынияда некені
тоқтату туралы сауалды шешу кезінде негізгі қағиданың бірі болып, ерлі-
зайыптылардың зандары танылады.
Некені занды түрде ресімдеу дегеніміз халықаралық жеке құқықтағы отбасы
және неке қатынастары туралы заңнамалар мен Казақстанның заңнамаларына
сәйкес азаматтық хал актілерін жазу органдарында тіркеу болып табылады.
Белгілі бір тәртіппен тіркелген некенің ғана құқықтық күші болады. Бұл
ереже неке-отбасы зандарынын негіздерінің бірі. Бұл мән-жайдың халықаралық
жеке құқықтағы неке және неке қатынастарын реттейтін заңнамаларда да ерекше
маңызы бар. Ерлі-зайыптылардың зандық құқықтары мен міндеттері неке АХАЖ-да
тіркелген кейін ғана ерлі-зайыптыларды қорғау туралы міндеттеме алады,
оларды ерлі-зайыптылар ретінде ресми таниды, сондай-ақ бұл отбасыға
қамқорлық көрсетеді.
1. Казақстан Республикасында Казақстан азаматтарының шетел азаматтарымен
некеге отыруы. Қазіргі заман жағдайында, халықаралык қатынас пен әріптестік
тің дамуы кезінде қазақстандық азаматтардын шетел азаматтарымен некелесуі
көптеп орын алып отыр. Мұндай некені бекіту, өз кезегінде балалар мен
олардын ата-аналарынын түрлі азаматтықта болу жағдай-ларын көбейтеді.
Қазакстан Республикасында қазақстандық азамат пен шетел азаматынын
некесі, сонымен қатар шетелдіктердің де некесі бекітіле береді. Біздің
заңнама, өз азаматтарымыздың басқа шетел мемлекетінің азаматымен некелесуге
тыйым салып, ол үшін рұқсат сұрауды талап етпейді.
Біздің азаматтардың шетел азаматтарымен некелесуі, сонымен қатар шетел
азаматтарының өздерінің арасында некелерін бекітуі Қазақстан
Республиқасының заңнамасына бағынады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл салада
некеге отыру жер заңы немесе Іех Іосі сеІеЬгаііопіз деген коллизиялық
қағида қолданылады. Неке біздің заңнамада көзделген нысан бойынша жа-
салады, яғни азаматтық хал актілерін жазу органдарында, осы некені
тіркеудің бекітілген ережелерін сақтай отырып тіркеледі. Қазақстан
Республиқасында некені діни жолмен бекіту қандай да бір кұқықтық салдарға
жетелемейді, бірақ бұны адамдар өз арасында тануы да мүмкін.
Қазақстан Республиқасында некеге тұру туралы келісім некеге тұрушылардың
өздерімен жасалуы тиіс болып табылады. Бірқатар елдерде (Испания, Перу
т.б.) некеге тұрушылар сенімхат беріп, өкіл аркылы некеге тұруларына жол
беріледі. Біздің заң мұндай өкілдік етуге жол бермейді.
Шетелдіктердің де некеге тұруларының материалдык шарттары олардың ұлттық
заңнамасымен емес, біздің заңнама бойынша анықталады. Мәселен, қазақстандық
неке және отбасы заңнамасына сәйкес некеге отыру үшін екі жақты келісім,
белгілі бір жаска толу және тағы басқа талаптар койылады.
Неке және отбасы туралы Заңның 11-бабында Егер тұлғалардын бірі басқа
некеде тіркелген болса, онда ол жаңа некеге отыра алмайды делінген, яғни
егер шетелдіктің өз заңы көп әйел алулылыққа жол берсе, онда ол біздің
республикамызда некеге отыра алмайды.
Шетелдік азамат, егер оның өз заңы екі некеге рұқсат бергеннің өзіңде
бізде некесін тіркеуді талап ете алмайды. Кейбір мұсылмандық елдерде
(Түркия, Ирак) екі некеге рұқсат етілмейді.
Шетелдіктер, сонымен қатар, біздің азаматтар некеге тұрған кезде, некеге
тұруға ешқандай кедергі жоқ екендігі тексеріледі және мұндай тексерістің ең
бастысы оның басқа некеде тұрған-тұрмағандығы анықталады. Некеге тұруға
кедергілсрдің бар екендігін айту міндеті некеде тұрушыларда болып келеді.
Некеге тұрушының басқа некеге тұрмағандығы дәлелдейтін бірден-бір дәлел
оның басқа некесі туралы Азаматтық хал актілерін жазу органдарында ол
туралы жазбаның болмауы болып табылады. Егер шетелдік біздің Республикада
некеге отыру ниетін білдіретін болса, ол өзінің мемлекетінің тиісті
органынан өз мемлекетінде ешкіммен некеде тұрмайтындығын дәлелдейтін
анықтама қағазын алып келуге міндетті. Тәжірибеде әдетте мұндай аныктама
қағаздары Қазақстан Республикасындағы тиісті мемлекеттің елшілігімен немесе
консулдығымен беріледі.
Біздің құқыққа белгісіз басқа мемлекеттердің шектеулері (нәсілдік, діни,
ата-ана келісімінің болмауы, т.б.) біздің елде некені тіркеуден бас тартуға
негіз болып табылмайды. Бүл шетелдіктердің Қазақстан Республикасында
тіркейтін некелерінеде байланысты болып табылады. Тәжірибеде шетелдікпен
некеге отыруға толық емес, ішінара шектеулер қойылатыны анық. Мысалы,
некеге отыру үшін рұқсат алу Венгрияда, Үндістанда, Иракта, Италияда және
тағы басқа да мемлекеттерде бекітілген.
Біздің азаматтардың шетелдік азаматтармен некелерін тіркеу кезінде
бірқатар жағдайда некеге отырушы шетелдіктің де заңнамасы басшылыққа алынуы
керек, өйткені, бұл жағдайда некені жарамсыз деп тану басқа мемлекетте орын
алмауы анық. Мынадай мысалды келтірсек болады: егер, некеге тұрушының
елінің заңнамасы бойынша ол келісім алмаған кезде неке ол елде жарамсыз
болып қалуы мүмкін. Мұндай жағдайларда біздің АХАЖ органдары некеге
тұрушыларда оның мұндай некеге отыруға келісім бар-жоқтығын анықтауы керек.
Егер де мүндай келісім болмаса, некеге отырушылармен келісіле отырып,
шетелдіктің осындай келісімді алуы үшін уақыт беріледі. Егер де осы
белгіленген уакытта органға қажет келісімді алып келмейтін болса, бірақ
некеге тұрушылар некені тіркеуді талап етіп отырса, неке тіркеуші орган
мұндай келісімнің болмауына қарамастан некені тіркеуге міндетті болып
табылады. Мұндай неке біздің заңнама бойынша танылғанымен, тиісті
шетелдіктің мемлекетінде бұл неке танылмайды. Бұл өз кезегінде біздің
мемлекеттің азаматының өзінің некелескен адамының мемлекетіне барған
уақытында құқығының шектелуіне алып келуі мүмкін.
Бұндай жағдайда түсіндірудің рәсімі үлкен маңызға ие болып есептеледі,
өйткені біздің азамат шетелдікпен некеге отырған кезінде бұл некенің басқа
мемлекетте, оның ішінде некелескен адамының мемлекетінде танылмай, оның
белгілі бір шекте мүліктік құқықтары шектелетіндігін білуі шарт болып та-
былады.
80-жылдары Болгариямен, Вьетнаммен, Венгриямен, Финляндиямен бекітілген
құқықтық көмек көрсету туралы шарттарда некені бекіту нысаны неке
бекітілген мемлекеттің заңымен анықталатындығы айтылады.
Материалдық шарттар жағдайын да құқықтық көмек көрсету шарттары қамтып
кеткен. Мысалы, Вьетнаммен КСРО-ның арасында жасалған кұқықтық көмек
көрсету шарттарында ерлі-зайыптылардың мүліктік жағдайы сол азаматы болып
табылатын мемлекеттің заңнамасымен шешіледі деп көрсетілген.
Казақстан Республикасының Азаматтық туралы Заңында Қазақстан Республикасы
азаматының шетел азаматымен некеге тұруы немесе онымен некені тоқтатуы
азаматтықтың өзгеруіне алып келмейді деп көрсеткен.
Бір некелесушінің өз азаматтығын өзгертуі екінші азаматтың азаматтығының
өзгеруіне алып келмейді.
Консулдық некелер. Біздің заңнама Қазақстан Республикасының аумағында-
консулдық некелерді, яғни шетелдік дипломатиялық өкілдіктер мен
елшіліктерде жасалатын некені таниды.
Шетел азаматтарының арасында Қазақстан Республикасының аумағыңда
елшіліктер мен өкілдіктерде жасалатын некелер екі жақты танудың негізінде
ғана жарамды болып танылады. Ол үшін елшілік жіберіп жатқан елдің Қазақстан
Республикасымен тиісті келісімі болуы кажет. Бұған қоса мұндай некелердің
жарамдылығына тағы бірқатар талаптар қойылады: а) екі жақты келісімнің
болуы, яғни шетел мемлекетінде осындай консулдықтардағы некенің танылуы; ә)
некеге тұрушы екі тұлға да сол елшілік пен консулдықты жіберген
мемлекеттердің азаматы болуы.
Басқа мемлекеттермен жасалған консулдық ковенциялар өз мемлекетінің
азаматының некесін консулға тіркеуге рұқсат етеді. Мұндай консулдық
конвенциялардың көпшілігінде консул сол келуші мемлекеттің заңына сәйкес
некені тіркеуі тиіс деп көрсетілген. Тек кейбір консулдық конвенцияларда
ғана консул некені өзінің келген мемлекетінің заңнамасына қарсы болмаса, өз
мемлекетінің заңы бойынша тіркеуіне болады деп көрсетілген. Куба мен
Финляндия арасындағы консулдық конвенцияларға сәйкес, консул некені тек өзі
келген мемлекеттің заңнамасына қайшы болмаған жағдайда ғана өз мемлекетінің
заңы бойынша тіркеуі тиіс болып табылады.
Консулдық конвенцияларда осындай некенің тіркелгеңдігі туралы жергілікті
өзін-өзі басқару органдарына хабарлау қажеттігі туралы жазба жасалуы
мүмкін.
Казақстан Республикасы азаматтарының шетелдіктермен басқа мемлекетте
некеге отыруы. Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктермен біздің
аумақта да, сонымен қатар, басқа мемлекет аумағында да некелесуі мүмкін.
Мұндай некелер сол некеге отырушы мемлекеттің зандарының талаптарымен
қойылған неке нысанына сәйкес болуы шарт. Тиісті мемлеқеттің
муниципалитетінде, мэриясында немесе басқа да органдарында және діни
ғұрыптарды сақтай отырып жасалған неке сол мемлекетте танылғанымен,
кейіннен, біздің мемлекетте таньшуы мүмкін бе деген сұрақ туады. Біздің
заңнама бұл орайда нақты жауапты беріп отыр.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңының ережесіне
сәйкес, егер неке Қазақстан Республикасының аумағынан тыс, сол тиісті
мемлекеттің заңнамасы бекіткен нысанда тіркелетін болса және ол Қазақстан
Республикасының некені тіркеуге байланысты заң талаптарына қайшы бол-майтын
болса, ол неке занды деп танылуы ықтимал болып табылады.
Басқаша айтқанда, мұндай неке занды болып танылуы үшін біздің мемлекеттің
некелесу бойынша заңының материалдық нормалары бұзылмауы тиіс болып
табылады. Бұл айтылғанның мазмұнын ашатын болсақ, біздің мемлекеттің
азаматтығында тұрған азаматтың некесі жарамды болуы үшін ол біздің
заңнаманың қоятын материалдық шарттарын сақтауы керек. Шетелдікке қатысты
айтар болсақ, казақстандық азаматпен некеге тұру үшін оған біздің
заңнаманың талаптарын сақта деп айта алмаймыз, өйткені, ол неке біздің
мемлекеттің аумағында емес, басқа мемлекеттің аумағында жасалуы тиіс.
Осыған сәйкес некенің жасалған орнының заңы қолданылуға жатады. Некенің
нысанына байланысты айтар болсақ, оның жарамды деп танылуының негіздері
басқа да болып қалуы мүмкін. Өткеннен мысал келтірер болсақ, 1937 жылы Л.
деген азамат Тегеранда ирандық калындық Амалиямен некелеседі. Неке
Тегерандағы орыстың Православиелік шіркеуінде жасалады, өйткені ирандық
заңнама бойынша діни нысанға жол берілген. 1958 жылы Тбилисиде тұрып жатқан
Л. Раиса дегенмен некелеседі. 1960 жылы Л., қайтыс болып кеткеннен кейін
Амалия мұраға бірден мұрагер бола отырып, Л-дің екінші некесін заңсыз деп
тануды сұрап Грузиялық сотка талап арызын береді. Сот талап қоюшының
пайдасына істі шешеді.
Егер Қазақстан Республикасының азаматы мен шетел азаматының некесін
тиісті мемлекеттің жергілікті органдарында тіркеу кезінде біздің азаматтың
шетел азаматымен некелесуге құқығын танитын кағазды талап етсе, онда мұндай
анықтама кағазын Қазақстан Республикасының тиісті мемлекеттердегі елшілігі
бере алады.
-Сонымен қатар, жоғарыда атап кеткеніміздей, консулдық конвенцияларда
консулдың мемлекетінің азаматы некеге тұрғаңдығын тіркеп тұру міндеті
көрсетіледі. Мысалы, кейбір мемлекеттердің консулдық жарғылары мұндай
міндетгі тікелей көрсетуі мүмкін. Мысалы, бұрынғы Кеңес мемлекетінің заңна-
масында бұл тікелей көзделген болатын.
Қазақстан Республикасы азаматтарының арасында шет мемлекетте некені
бекіту. Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұратын Қазақстан
Республикасы азаматтарының арасындағы неке тиісті мемлекеттегі Қазақстан
Республикасының елшіліктерінде жүзеге асырылады. Некені тіркеу азаматтық
хал жағдайының бірден-бір актісі болып есептеледі. Қазақстан Республ-
икасының консулдықтарында шет ел аумағыңда некені бекіту кезінде толығымен
біздің мемлекетгің заңдары басшьшыққа алынуы тиіс, өйткені екі азамат та
біздің республика азаматы болып табылады.
Консулдық мұндай некелерді бекіту құқығы біздің заңнама бойынша
анықталады. Ол дегеніміз: а) біздің елшілікте немесе өкілдіктерде тіркелген
неке азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені тіркеумен бірдей
күште таньшады; ә) некені консул тіркеген кезде ол біздің заңнаманың
бекітетін материалдық талаптарын сақтауға міндетті.
Мұндай некені келуші мемлекетте (страна пребывания) тану ол мемлекеттің
материалдық нормаларының сақталуына тікелей байланысты.
Шетелде жасалган шетелдіктердің некесін Қазақстан Республикасында тану.
Осы уақытқа дейін біздің азаматтардың шетелде жасаған некелері туралы, яғни
аралас некелер туралы сөз қрзғаған болатынбыз. Біздің мемлекеттің аумағынан
тыс, шетелдіктердің жасалған некелері туралы айтар болсақ, олар біздің
мемлекетте танылады. Сонымен, шетелдерде жасалған неке, егер ол сол
мемлекеттің талаптарын сақтайтын болса, олар занды болып табылады.
Сәйкесінше, егер шетелдіктердің арасындағы неке солардың жеке зандарының
талаптарын және некеге отыру жерінің талаптарын сақтай отырып жасайтын
болса, ол біздің республикада да сөзсіз танылады. Бұл аталғанымыз біздің
мемлекетіміздің жария тәртіп туралы ескертпесімен қаншалықты дәрежеде
шектелуі мүмкін?
Бұл сұраққа да біздің Неке және отбасы туралы Заң жауап береді. Оған
сәйкес, егер жасалған неке біздің Қазақстан Республикасының негізгі
құрылысына қайшы болатын болса, оңда шетелде шетелдіктердің арасында неке
таньлмауы мүмкін. Осы ережеге сәйкес, жекелеген жағдайларда сауал туып
отырады: шет елдердің заң талаптарын сақтай отырып жасалған полигам-дық
неке біздің мемлекетте танылуы мүмкін бе? Біздіңше, мұңдай неке біздің
мемлекетте танылмайды деп айтуға болмайды, бірақ мұндай некенің болуы, кез
келген басқа некенің болуы сияқты Қазақстан Республикасында некені жасауға
кедергі болып табылады.
Некені жарамсыз деп тану. Қазақстан Республикасында шетелдік пен біздің
азамат арасында жасалған неке біздің заңнама ережелеріне сәйкес жарамсыз
болып табылуы мүмкін, өйткені бұл тұста некенің жасалу орны үлкен маңызға
ие болып табылады. Кейбір жағдайларда фиктивті некелер де кездесіп қалады.
Ол біздің заңнаманың талаптарын айналып өту мақсатында жасалады. Мысалы,
Қазақстан Республикасына кіру-шығу ережелерін айналып өту мақсатыңда.
3. Ерлі-зайыптылар және ата-ана мен бала арасындағы құқықтық
қатынастар
ҚР-ның Неке және отбасы туралы Заңының 29-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың жеке құқықтарына мыналар жатады: тегін тандау құқығы, қызмет
түрін, мамаңдығын, тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің
мәселелерін бірігіп шешу құқығы. Халықаралык жеке құқықтағы отбасы және
неке қатынас-тарын реттейтін заңнамалар бойынша ерлі-зайыптылар тең
құқықтарды пайдаланады және отбасы өмірінің барлық жалпы мәселелерін
олардың бірлесіп және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Алайда, ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы да жеке қүқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру
кезіңде артықшылық пайдалануға тиіс емес.
Қазақстан Республикасының аумағында тұратын ерлі-зайыптылардың арасындағы
мүліктік және жеке катынастарына біздің мемлекетіміздің заңнамасы
қолданылуға жатады. Конституцияда бекітілген ер адамдар мен әйел адамдар
арасындағы тендік ерлі-зайыптылардың арасындағы көптеген қатынастарды
реттейді: әйел адам некеге отырғаннан кейін өзінің некеге дейінгі
фамилиясын сақтап қалуға құқьшы, ол өз азаматтығын сақтап қалады, кәсіп пен
қызмет аясын тандауда еркін болып табылады, өзінің мүліктік қатынастарын
толықтай сақтап қалады және некеге тұрғаннан кейін табылған мүлікке ортақ
меншікте үлесін сақтайды және т.б. Біздің заңның талабы бойынша ортақ
шаруашылықты жүргізу ерлі-зайыптылардың өзара келісімі негізінде жүзеге
асырылады. Казақстан Республикасындағы шетелдік күйеу отбасылық
шаруашылықты жүргізуге байланысты басшы орыңды иелене алмайды. Біздің
құқыққа сәйкес, ерлі-зайыптылар тұрғылықты жерді таңдауда да ерікті болып
табылады. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылар бірге де, бөлек те тұруға кұқылы.
Бір түлғаның өзінің тұрғылықты жерін ауыстыру екінші тұлғаға соның артынан
ілесуді талап етпейді. Ерлі-зайыптылар бір-біріне материалдық көмек
көрсетіп тұруға міндетті. Егер ерлі-зайыптылардың бірі еңбекке жарамсыз
болып қалатын болса, онда біздің заңнама бойынша оның екіншісі оған
материалдық көмек көрсетуге міндетгі больш табылады. Қолданып жүрген занда
және халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке катынастарын реттейтін заң-
намалар бойынша текті тандаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру кезіңде
ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға дейінгі тегін
қалдыра алады. Сонымен бірге, ерлі-зайыптылар өз қалаулары бойынша ортақ
бір тек тандауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі де болуы
мүмкін.
Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің тегін) тандайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-ның Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал, енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабы жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас
болған болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат етеді.
Қызмет пен мамандықты еркін тандау құқығы ерлі-зайыптылардың оқу
орындарына түсу, мамандык тандау, сол тандап алған мамандық бойынша жұмыс
орнын табу жөніндегі мәселелерді жеке өздерінің шешулеріне болатындығын
көрсетеді. Әдетте, қызмет пен мамандық тандау ерлі-зайыптылардың екі жақты
келісімдері бойынша отбасы мүддесін ойластыра отырып, жүзеге асыратын іс.
Тұрғылықты жерді тандау еркі дегеніміз мынаны білдіреді: ерлі-
зайыптылардың жеке тұруларына болады немесе әр түрлі тұрғын үйлерді
иемденуге құқылы. Бірақ, еркек пен әйел басын біріктіру үшін некеге
тұрғандыктан, отбасын кұруға және оны нығайтуға мұндай күкықтардың пайдасы
болмайды. Занда көрсетілген тұрғылықты жерді тандау еркіне ие болу
кұқығының мәні ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да бір-бірін белгілі бір жерде
тұруға мәжбүр ете алмайтындығында, ал тандау екі жақтың өзара келісімімен
жүзеге асырылуы керек.
Заң ерлі-зайыптылардың бірге тұруына жағдайлар жасайды және бірінің басқа
бір тұрақты мекенге көшуі жағдайында екіншісінің де сонда баруына мүмкіндік
туғызады (қоныс аударушының жұбайына және отбасының басқа мүшелеріне
көтерме ақы жәрдемін төлеу, жас мамандарды белу кезінде отбасы-ның мүддесі
ескеріледі т.б.).
Отбасының өмірлік мәселелерін бірлесіп шешу қүқығы отбасының бюджетін
бөлісуі, балалар тәрбиесі, үй шаруашылығын жүргізуі, туған-туысқандарымен
бірге немесе бөлек тұру шешілетінін білдіреді. Ерлі-зайыптылардың ешқайсысы
да өзінің еркін екіншісіне таңуға құқылы емес. Егер ерлі-зайып-тылар кейбір
меселеде келісімге келе алмаса, онда олар өз дауларын шешу үшін занда
көрсетілген органдарға шағымдануға құқылы. Мәселен, ерлі-зайыптылар
арасында балалар тәрбиесі мектеп таңдауда келісім болмаса, бұл мәселені
корғаншы және камқоршы органдары шеше алады.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік катынастары оларға тиесілі болған мүлікті
меншіктеу және бір-бірлеріне өзара материалдық қолдау көрсету міндеттерінен
туындайды. Құкықтық катынастардың бірінші түрі Заңның Ерлі-зайыптылардың
мүліктік кұқықтықтары мен міндеттері деп аталатын 7-тарауындағы
нормалармен, ал екіншісі — Заңның Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-
зайыптылардың алименттік міндеттемелері деп аталатын 18-тарауындағы
нормаларымен реттеледі.
Ерлі-зайыптылардың меншік құқығының регламентациясы немесе басқаша
айтқаңда олардың мүліктік режимі жаңа занда елеулі кездейсоқтыкқа ұшырады.
Бұрынғы заңдарда тек бір ғана режим қарастырьшған еді. Жаңа занда ерлі-
зайыптылардың заңды мүліктік режимі де, ерлі-зайыптылар мүлкінің неке
шартымен бекітілген шарттық режимі де көзделінеді.
Дегенмен, некеге тіркеу кезінде неке шарты жиі қолданып жүрсе де, көп
жағдайда ерлі-зайыптылар мүлкінің занды режимі олардың бірлескен меншік
режимі қолданылады.
Бұған дейін де аталғандай, Неке және отбасы туралы Заңның 2-бабы,
халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
заңнамалар ерлі-зайыптылар отбасындағы құқығының тең болу қағидалары
айқындайды. Осы ортақ қағиданың пайда болуына ерлі-зайыптылардың
некелескеннен кейінгі бірге тұрған ғұмырында жинаған мүлікке тең құқығы
ықпал етеді. Неке және отбасы туралы Заңның 32-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі олардың бірлескен ортақ
меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылар мұндай меншікке тең құқықпен билік
етеді және пайдаланады, екінші бір затты — тұтынады, үшінші бір затты
олардың екеуі де пайдаланады. Бірақ сырт көзге олардың ортақ мүлкіне
жататын заттардың барлығы да ерлі-зайыптылардың екеуіне де бірдей болып
саналады.
Занда ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүліктерінін жалпы
тізімі берілген. Бұған ерлі-зайыптылардың табыстары (жалақысы, зейнетақысы,
материалдык кемек, кәсіпкерлік кызметтен тапқан табыстары, т.б.), осы
табыстардың негізінде жиналған мүліктер (ортақ мүлік, сондай-ак ерлі-
зайыптылардың әркайсысының мүлкі) т.б. жатады.
Жалпы тәртіп бойынша және халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке
қатынастарын реттейтін заңнамалар бойынша ерлі-зайыптылардың құқықтық
жағынан тең болуы олардың қайсысы қаңдай затты иемденуіне, ол заттың кандай
мақсатқа арналғанына және кімнің атына жазылғанына байланысты емес. Ерлі-
зайыптылардың құқықтық жағынан тең болуына олардың отбасы табысының жалпы
сомасына қаншалықты үлес қосқаны да әсер ете алмайды. Заң (32-бап, 3-
тармақ) ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікке құқығы некеде тұрған кезенде үй
шаруашьшығын жүргізуді, балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1-тарау. Ата-аналардың балалары алдындағы құқықтары мен міндеттері
1.1 Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері туындауының
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Некеге тұру және некені
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Ерлі-зайыптылар және ата-ана мен бала арасындағы құқықтық
қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Бала асырап алу, қамқоршылық пен қорғаншылық институттары ... ..26
2- тарау. Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңнамасы
бойынша баланың құқықтары
1. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Баланың өз пікірін білдіру
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 38
3-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу
3.1 Ата-ана құқықтарынан айыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Ата-ана құқықтарынан
шектеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..84
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... ...86
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Ата-аналар мен балалар арасындағы
құқықтық қатынастар тақырыбында қаралатын мәселелер адам өміріндегі отбасы
мағынасы мен маңызын бағалауда қиынға соғады.
Отбасы бұл қоғамның бөлінбес және құрамдас бөлігі болып табылады. Неке-
отбасы қатынастары мемлекеттің әлеуметтік саясатының басым бағыты деп
анықтай отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді
[1.5 б.].
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жанұясы, себебі отбасы адамға
бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның ішкі
тобы, алғашқы ұясы. Отбасы мәселелері - күрделі және маңызды болып
табылатындықтан, тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Қaзipгi замандағы отбасы
құқықтық қатынастары күрделеніп және бip қатар сұрақтар туындайды, сол
сұрақтардың шешімін табуды міндеттейді.
Құқық салаларының өзара айырмашылықтарының басты критериясы
болып, арнайы қоғамдық қатынастардың болуы және сол қатынастардың реттеу
пәні мен әдістері шеңберінің анықталуы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Отбасы құқығы - өзінің құқықтық реттеу пәні
мен әдісі бар бөлек құқық саласы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңының 3-бабында,
неке-отбасы заңдарымен реттелетін қатынастар:
-некеде тұрудың, некені тоқтатудың және оны жарамсыз деп
танудың шарты мен тәртібін белгілейді;
-отбасы мүшелерінің ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың
(асырап алушылар мен асырап алынғандардың) арасындағы, ал неке - отбасы
заңдарында көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де
адамдардың арасындағы азаматтық құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес
және мүліктік жеке қатынастарды реттейді;
-ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына
орналастырудың нысандары мен тәртібін анықтайды;
-азаматтық хал актілерін тіркеу және заңдарда белгіленген тәртіп арқылы
қызмет көрсету тәртібін реттейді [2.4 б.].
Отбасы құқығымен реттелетін қатынастардың әлеуметтік табиғаты екіге
бөлінеді, яғни мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар.
Әлеуметтік қатынастардың едәуір өзгерістерге ұшырауы, яғни әкімшілік-
әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өтуі отбасы қатынастарына ықпалын
тигізді. Бip жағынан, Қазақстандық неке-отбасы қатынастары заңнамасының
халықаралық құқықтық стандарттарға сәйкес келуін талап етті.
Қазақстан Республикасындағы соңғы жылдардағы елеулі өзгерістерге
байланысты неке-отбасы қатынастарының мемлекеттік қатаң реттелуінің
басымдылығы халықаралық адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын
қорғаудың басты кағидаларында қайшылықтар байқалды. Сондықтан, Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы Неке және отбасы туралы заңындағы epлi-
зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың мүліктік құқықтар мен міндеттердің
реттелуінде, басты болып материалдық игіліктер мен отбасындағы құндылықтар
саналмады, керісінше ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық
қатынастарды басқару мүмкіндіктері сипатталды,осы меселені дипломдық
жұмысымның объектісі мен пәні ретінде қарастырамын.
Қазақстан Республикасының 17 желтоқсан 1998 жылғы Неке және отбасы
туралы заңында ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық қатынастар
толығымен көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы заңының нормалырына
тиісті алимент төлеу туралы келісім алимент төлеуге міндетті адам және
алимент алушы адам арасында реттеледі яғни бұл институт өзі нақты құқықтық
сипат алды.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары болып, Қазақстан Республикасының 17
желтоқсан 1998 жылғы Неке және отбасы туралы заңына сәйкес ата-аналар мен
балалар арасындағы құқықтық қатынастарды зерттеу табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық, нормативтік-құқықтық және тәрбиелік
жағы: Тақырыпты зерттеу барысында келесідей ресейлік ғалымдардың еңбектерін
пайдаландым: Антокольская М.В., Дробитов А., Игнатенко А., Калпин А.Г.,
Максимович Л., Муратов С., Нечаева A.M., Симонян С.Л., Хазова О.А.,
сонымен қатар Қазақстандық ғалымдардың ішінде: Муканова М.Ж., Камбергенова
Ж.С., Сулейменов М.К..
Айта кететін жағдай, негізінде бұл қатынастарды түрлі ғылыми деңгейде
Қазақстанды Ресеймен салыстырған жағдайда зерделеп зерттеуді қажет деп
таптым.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесідей әдістер қолданылды:
диалектикалық танымның жалпы ғылыми әдістері, сонымен бipгe жеке ғылыми
әдістер: жүйелілік, тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау, ғылыми талдау
сияқты әдістер.
Дипломдық жұмыс шеңберінде Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес, ата-аналар мен балалар арасындағы құқықтық қатынастарға байланысты
теориялық және практикалық мәселелер кешенді қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрып, жалпы көлемі 87 бетті құрайды.
1-тарау. Ата-аналардың балалары алдындағы құқықтары мен міндеттері
1. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері
туындауының негіздері
Әрбір баланың отбасында тұрып, тәрбиеленуге құқығы бар. Отбасылық
тәрбие баланы тәрбиелеудің ең тәуір түрі, сондықтан да оған басымырақ маңыз
беріледі. Баланың өз ата-анасының отбасында және өзге де туысқандарымен
тұруына, олармен қарым-қатынас жасауға қақысы бар. Неке бұзылған кезде бала
көбінесе анасының жанында қалып, сонымен бірге тұрады, ал әкесімен, әдетте,
демалыс күндері жолығып тұрады. Ата-аналарының ажырасуы бұдан кейін бөлек
тұра бастаған әкесі мен баласының арасындағы қатынастарды тоқтатуға әсер
етпеуі тиіс. Бірақ сот практикасында баланың әкесімен кездесіп тұруына
анасының рұқсат бермейтіндігінің, не әкесінің баласын және оны тәрбиелеуге
міндетті екендігін ұмытып кететіндігін, сансыз мысалдарды кездестіруге
болады.
Заң ажырасқан ата-аналарға, екі жақта баланы тең түрде тәрбиелеуді
міндеттейді. Егер олардың біреуі өз міндетін орындамаса, сот оны орындауға
мәжбурлеуге құқылы. Мысалы, сот баланың әкесімен кездесу уақытын және орнын
белгілейді немесе анасының талабы бойынша әкенің бала тәрбиесімен
айналысуын міндеттейді [2. 21 б.].
Баланың өз ата-анасының тәрбиесінде болуға, мүдделері мен жан-жақты
дамуының қамтамасыз етілуіне, оның адамдық кадір-касиетінің құрметтелуіне
қақысы бар. Бала өз мүддесіне қатысты кез келген отбасылық мәселелерді
шешкенде өз ой-пікірін еркін білдіруге құқылы. Бала 10 жасқа толған соң,
оның пікірімен де санасады. Мысалы, тегі мен атын өзгерткенде, бала асырап
алғанда немесе оның кажеттігі болмағанда ескеріледі.
Баланың құқықтары жөніндегі Конвенцияға сәйкес әрбір баланың өзінің
даралығын сақтауға қақысы бар. Оны даралайтын белгілер аты, тегі, әкесінің
аты. Балаға есім беру ата-анасының келісімімен жасалады. Ата-аналардың бала
мүддесіне қайшы келетін, оған айналасындағы адамдардың күлкісін келтіретін
немесе қолайсыз жағдайларға қалдыратын есім пайдалануларына болмайды.
Егер баланың әкесі анықталмаған жағдайда, оған есім — анасының айтуымен
қойылады, баланың әкесі болып жазылған адамның аты оның әкесінің аты
болады, ал тегі — анасының тегі болады.
Мысалы, қазақтарда өз балаларын әйгілеудің көптеген ырымдарға, т.б.
мәнді оқиғаларға байланысты әрқилы түрлері болды. Ер балаларға қарағанда
қыз балаларға көз тию онша әсер етпейді деп есептелді, сол себепті оларға
ең әдемі, нәзік, айтуға жеңіл аттар таңдалады.
Ер балаларға ат кою басқаша болды, себебі өмір ауыртпалықтары ерлердің
мойынына жүктелетін. Сондықтан бірінші кезекте олардың туған ошағы мен
тегін қорғаушы, ал бейбітшілік кезеңде ел құрметтеген атақты адамдардай
болса екен деп тіледі.
Заң балалардың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау құқығын да
бекітіп береді. Баланың құқықтарын қорғауды ата-аналары (асырап алушылар,
қорғаншылар, қамқоршылар), қорғаншы және қамқоршы органдар, сот, прокурор
жүзеге асырулары тиіс. Заң балаларды әр түрлі қолсұғушылықтан, оның кадір-
қасиетін қорлаудан, ата-анасы тарапынан болатын қиянаттардан (ұрып-соғу,
қаңғыбастыққа итермелеу) қорғайды.
Біздің мемлекетімізде, әдеттегідей, құқығын қорғау үшін қамқоршы
органдарға, сотқа жугіну керек.
Көптеген Еуропа мемлекеттерінде, АҚШ-та, Канадада арнаулы қызметтер
(полиция) жұмыс істейді. Балалар соларға телефон соғып, ата-аналарының
дөрекі қылықтары, күш қолданып жәбірлеуі туралы хабарласа, олар тездетіп
сол араға жетіп шаралар қолданады, ата-аналарынан айыппұл алады.
Баланың мүліктік құқығы да бар, ол көбінесе баланың өз ата-аналары мен
отбасының өзге де мүшелерінен асырап-бағу үшін қаражат көмегін алуына
байланысты. Алименттер, зейнетақы мен жәрдемақылар ата-анасының атына келіп
түседі, бірақ олар балаларды асырап-бағуға, білім беруге және тәрбиелеуге
жұмсалуы керек.
Заң баланың сыйлық ретінде немесе мұраға алған меншігінің, еңбекпен
айналысып тапқан кіріс меншігінің, жекешелендірілген пәтер меншігінің
болуына жол береді [2.23 б.].
Мемлекет балалардың мүдделерін қорғап және балаларды отбасында
тәрбиелеу балаларға тәрбие берудің ең тәуір түрі екендігін тани отырып,
тәрбиенің отбасылық турінің артықшылығын заң жолымен бекітті.
Қазіргі кезде балалар деревнясының, отбасылық балалар үйлерінің
құрылып, өріс алуы кездейсоқ жай емес.
Жас аналар (әдетте, студент немесе кәмелетке толмағандар) материалдық
қиыншылықтары шешілгенше, жоғары оқу орнын бітіргенше, кәмелетке толғанша
балаларын уақытша тәрбиелеуге бере тұратын үміт үйі кұрылды. Мұндай
аналардың өз балаларына келіп, кездесіп тұруына, қамқорлық жасауына тыйым
салынбайды.
Мемлекет балаларға қамқорлық көрсете отырып, бала туғанда жәрдемақы
төлейді, көп балалы отбасыларына барынша көмектесіп отырады.
Ата-аналар өздерінің конституциялық міндеттерін еркімен орындамаған
жағдайда, олардан алиментті мәжбурлеп өндіріп алу да мемлекеттің балалар
құқығын қорғауының бір көрінісі болып табылады [2.23 б.].
Ата-ана қарым-қатынасының балаға әсері.
Баланың қоғамға бейімделуі үшін қажетті дағдыларды, құндылықтарды және
әлеуметтік мінез-құлықты дамыту керек. Бұл бірнеше сапаларға тәуелді.
Олардың ең маңыздылары: баланың темпераменті, ұлты, таптық жігі, баланың
отбасында ұстанатын діні, құрдастарымен қарым-қатынасы, тарихи дәуір және
отбасындағы ата-ананың мінез-құлқы мен қарым-қатынасы.
Бала ата-ансының физиологиялық және психоәлеуметтік көшірмесі. Ол
бойындағы барлық нышандарды ата-ансынан тұқым қуалау арқылы алады. Ал
дүниеге келіп, отбасындағы өмірлік ортаға түскенде, ең алдымен, бала
тұлғасының дамуына оның ата-анамен қарым-қатынасы әсер етеді.
Ата-ана балаларына бірнеше механизмдер көмегімен әсер етеді.
Біріншіден, балалардың қылығын мадақтау және жазалау. Ата-ана бала санасына
нақты нормалар жүйесін енгізеді, бұл жүйе уақыт өте келе баланың ішкі
қажеттілігіне айналады.
Екіншіден, сәйкестендіру:ата-анаға ұқсауға ұмтылып, еліктеу.
Үшіншіден, түсіну: баланың ішкі әлемін біліп, өмірлік мәселелеріне,
әсерлеріне рет-орнымен араласу арқылы ата-аналар оның өзіндік санасын және
коммуникативті сапаларын қалыптастырады.
Тәрбиелеудің шеткі стильдері, мейлі ол авторитарлы немесе еркіне
жіберуші стиль болсын теріс нәтижелер береді. Авторитарлы стиль баланы ата-
анадан оқшаулануға әкеледі, бала өзін отбасында керексіз сезінеді. Ата-ана
талаптары негізсіз болса онда ол балада, апатия мен енжарлықты тудырады. Өз
еркіне жіберу стилінде бала ата-анасының өзінде жұмысы жоқ деп түсінеді.
Егер бала қызығу танытпайтын ата-ана болса олар еліктеу мен сәйкестендіру
нысаны бола алмайды, ал басқа әсерлер: мектеп, құрдастар, БАҚ бұл бос
орынды ешқашан толтыра алмайды, сөйтіп бала қиын өзгермелі әлемде
жетекшісіз қалады.
Ата-ана көңілінің әлсіреуі және оның гипертрофиясы әлсіз Мені бар
тұлғаның қалыптасуына әсер етеді.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы – еңбек пен ата-ана үлгісі
Ы. АЛТЫНСАРИН
Отбасы – қоғамның маңызды буыны. Көп ұлт өкілдері мекен еткен
мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы жағынан
келгенде кез-келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді.
Бала тәрбиесінде ата-ананың орны ерекше. Біздің қазақта Бақытыңды
басқадан емес, балаңнан ізде - деген даналық сөз бар.
Біздің балаларымыз келешектегі аталар мен аналар, олар да өз
балаларын тәрбиелейтін болады [6.29 б.].
Біздің балаларымыз өте жақсы аталар мен аналар болып өсулері керек.
Бірақ бұл аз.
Біздің бабаларымыз Дұрыс тәрбиелеу - біздің қуанышымыз, ал нашар
тәрбиелеу бұл біздің болашақ көз жасымыз бен сорымыз, біздің басқа адамдар
алдындағы, Отан алдындағы айыбымыз - деген болатын.
Ата-аналар өз балаларын дұрыс тәрбиелесе, өзін бақытты кәрілікпен
қамтамасыз етеді. Егер ата-ана бала тәрбиелеу жұмысына көңіл бөлмей,
немқұрайды қарайтын болса, кәрілігі қайғы мен сордың құрсауында қалады.
Демек, бала тәрбиесі адам алдындағы ең күрделі де ардақты жұмыс. Бірақ
ата-аналар балаларын тек өздерінің ата-аналық мерейі үшін тәрбиелеп қана
қоймайтындығын үнемі есте ұстауы қажет.
Тәрбиенің алғашқы бастамасы отбасынан басталады. Ата-ананың баламен
жасайтын қарым-қатынасының үлкен тәрбиелік мәні бар. Әсіресе, отбасындағы
ата мен ананың өзара қатынасы үлкен тәрбиелік мәнге ие. Мәдениетті
отбасындағы ерлі-зайыпты кісілердің бір-біріне айтқан игі ниеті,
кішіпейілділігі, отбасы қажеттілігінен туындаған мәселелерді ақылдаса
отырып шешуі бала мінезіне жағымды әсер етеді.
Бала тез еліктегіш, иланғыш болғандықтан, жаман қылықтарды да тез үйренеді.
Отбасындағы ерлі-зайыптылар отбасындағы жарамсыз сөздердің, қатынастардың
бала тәрбиесіне үлкен нұқсан келтіретіндігін айтпай кетуге болмайды.
Отбасы жағдайында балаларды әкесі мен шешесі ғана тәрбиелеп қоймайды,
сонымен қатар отбасының басқа мүшелері де тәрбиелейді. Соның үшін барлық
отбасы мүшелерінің балаға қоятын талабы алдын ала ойластырылып алынғаны
жөн. Егер әкесі баладан бір жұмысты талап етсе, ал шешесі оны қуаттамаса,
балада әке-шешесіне жалған қатынас пайда болады. Баланың мінез
ерекшеліктерінің қалыптасуына және оларды тәрбиелеуге ата-ананың басқа
кісілермен қарым-қатынасы да күшті әсер етеді. Соның үшін ата-ана өзінің
айтқан сөзіне, жасаған әрекетіне, қимылына аса жауапкершілікпен қарауы
керек. Баланың мінез ерекшеліктерінде кемістіктерді болдырмау үшін отбасы
тәрбиесінде оны тым еркелетпей, ұрып-соғып жазаламай ата-аналық мол
мейіріммен , оның барлық қимыл әрекеттерін терең талдай отырып, жарамды
қылықтарын айрықша атап көрсетуден жалықпау керек.
Әрбір ата-ана өз баласының мінез ерекшеліктерін тәрбиелеумен бірге
басқа кісілердің балаларындағы жарамсыз қылықтарды сезе қалған
жағдайда, оларға да өз баласындай көңіл аударып жәрдем бергендері жөн.
Баланың мінез ерекшеліктерін қалыптастыруда отбасындағы еңбек тәрбиесі
айрықша орын алады. Еңбектің барлық түрі баланы қызықтыра бермейді. Соның
үшін, балаға тапсыратын жұмыстар олар ойлайтын ойындардың мазмұнына
қарайлас болғаны абзал. Отбасындағы еңбек тәрбиесін баланың сәби кезінен-
ақ бастау керек. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын процесін еңбекке
тәрбиелеумен ұштастыра отырып жүргізген дұрыс.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында "Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи құқығы, әрi
парызы" делiнсе, "Қазақстан –2030" бағдарламасында " Әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы жауапкершiлiгiн
күнделiктi есте ұстауға тиiспiз.Бiз өз балаларымыз бен немерелерiмiздi
сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде қандай күйде
көргiмiз келедi..." делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады [1.13 б.].
Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң
қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге
келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату,
ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру,
қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен
ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын
мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi. Бала
дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт
берушi тәрбие мектебiнен нәр алады.
"Қатты тәртiп көрсе бала күнiнде,
Өнерiмен қуантады түбiнде.
Бала ненi бiлсе жастан, ұядан–
Өле-өлгенше соны таныр қиядан.
Өнер - бiлiм берем десең басынан,
Бер оқуға балаларды жасынан,
Ата - анадан өсiп ұрпақ тараған,
Жақсы-жаман болса, бала – солардан",
деп, ХI ғасырда Жүсiп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке
ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудiң
маңызы ерекше. Ата-ана балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында
жауапты. Сыйластық, түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы –
бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының
өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi және негiздi.
2. Некеге тұру және некені тоқтату
Қазақстан Республикасының отбасы және неке заңында, сондай-ақ,
халықаралық жеке кұкықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
нормаларда отбасы кұқығы, некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы
отбасы тәрбиесіне кабылдаудың басқа да нысандарына орай пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын зерттейтін құқық саласы болып табалады.
Халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
нормалар қатарына Балалар құқықтарын қорғау және халықаралық бала (қыз)
асырап алу туралы 1993 жылғы 29 мамырдағы халықаралық Конвенция, Адам
құқықтары туралы Жалпыға бірдей Декларация, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқыктарды қорғау туралы Халықаралық пакт, Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құқықтық қатынастар және құқықтық көмек туралы 1993
жылғы 1 қаңтардағы Минск конвенциясы, Қазақстан Республикасы заңымен 1999
жылғы 30 желтоқсанда ратификацияланған Шет елден алимент өңдіріп алу туралы
1962 жылғы 5 қыркүйектегі Конвенция, Балаларды қорғау және жет елдегі бала
(қыз) асырап алу қатынастары жөніндегі қызметгестік туралы 1993 жылғы
Конвенция, Некеге тұруға келісім беру, неке жасы және некеге тіркеу туралы
1966 жьшғы халықаралық Конвенция, сонымен бірге, 1966 жылғы азаматтық және
саяси кұқықтар туралы пактінің факультативті протоколы, Бала құқығы туралы
1959 жылғы халықаралық Декларация, Біріккен Үлттар Үйымының 1959 жылғы
балалар құқығы туралы Конвенциясы, балаларды халықаралық ұрлау және
азаматтық туралы Конвенциялар жатады. Қазақстан осыңдай кептеген
конвенцияларды мойындап, осы бағыттағы халықаралық ұйымдарға мүше болып
табылады.
Отбасы — қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан, мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай комектеседі, кім-кімнің болсын
сырттан заңсыз араласуына жол бермейді және қорғайды. Әрине некеге отырған,
отау тіккен адамдарға мемлекет те белгілі бір талаптар қояды. Тек осындай
талагггар орындалған жағдайда ғана, мемлекет неке, отбасына қамқорлық жасау
туралы міндеттемелер қабылдайды. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемедценуіне және қоғамның мүдцелеріне байланысты туындайды.
Сондықтан, отау тігу үшін занда көзделген шарттарды сақтау қажет. Отбасы
құқығы бойынша неке - бұл ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік
емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасы құру мақсатымен, занда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті жөне толық келісімі жағдайында жасалатын еркек
пен өйел арасындағы тең құқықты одақ.
Отбасы құқығының материалдық-құқыктық нормалары түрлі мемлекеттерде үлкен
алуандылыкпен көзге түседі, ал бұл өз кезегінде бұл саладағы шетел
катысуымен болған құқықтық катынастарда коллизиялардың пайда болуына алып
келеді. Экономикалық құрылымның ерекшеліктерімен қатар отбасы каты-настарын
реттеуге, сонымен қатар, ұлттық, тұрмыстық, діни ерекшеліктер мен салт-
дәстүр әсер етеді.
Отбасы және неке мәселесі коллизиялык сауалдардың ішіндегі ең күрделісі
десе де болады. Некеге тұрушылардың екеуінің екі мемлекетте болуы, олардың
некелеріндегі жастарынын айырмашылығы, яғни әрекет кабілеттігі, сонымен
катар, некенің кай уақытта тоқтатьшатындығы туралы мәселелер де шешілуі
қиын мәселелердің бірі болып табылады.
Халықаралық жеке құқықта неке және отбасы қатынаста-рынатоқталып, неке
және отбасы қатынастарындағы коллизиялық сұрактарға жауап беріп, некеге
отыру, некені токтатудың ерекшеліктеріне назар аударамыз.
Неке — бұл ерлі-зайыптылар арасында жасалатын шарт, осы ерлі
зайыптылардың арасындағы қатынас, олардың бір жағы шетелдің қатысуымен
болады, осы ерекшеліктері зерттеу объектілерінің бірі болып табылады.
Сонымен қатар, отбасындағы бала құқықтары, оларды асы-рап алу мен
қорғаншылық, қамқоршылық институттарының халықаралық жеке құқыктың
деңгейіңде ерекшеліктері бар.
Коллизиялық сұрақтарды шешуден бұрын біздің заңнама-ның осы неке және
отбасы қатынастарына байланысты қандай ережелерді қолданатындығына назар
аудару қажет. Біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәикес
ер адамдар мен әйелдердің тең құқықтарға ие екендігін алға тартқан жен.
Отбасьшық қатынастар үшін ерлі-зайыптьшардың отбасындағы сұрақтарды
шешудегі тең күқықтық жағдайда болуы үлкен маңызға ие болып табылады және
бұл отбасындағы бала тәрбиесіне де қатысты болып келеді. Біздің отбасы және
неке құқығы саласындағы заңнама бала мен ананы жан-жакты қорғауға
бағытталғандығын айту керек. Отбасылық қатынастарда тегіне, әлеуметтік,
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге кезқарасына
байланысты кез келген езге жағдаяттар бойынша кемсітушілікке жол
берілмейді.
Бірқатар мемлекеттердің отбасы құқығына ер адамның бас-шылығы тән болып
табылады; көптеген мемлекеттерде осы күнге дейін отбасындағы әйел мен ер
адамныңтеңсіз кұкықтық жағдайлары орын алып келе жатыр. Бұл мемлекеттердің
отбасылык заңдарында неке шарты деген түсінік бар, бұл жерде не-кеге
тұрғанша неке шарты бекітіліп, ер адамның әйел адамның мүлкіне деген
күкықтарын анықтайды. [5]
Көптеген мемлекеттердің заңнамасы бір ғана некенің (моногамия) болуын
бекітеді. Бірақ, қазіргі күнге дейін Азия мен Африканың көптеген
мемлекеттерінде көп әйел алушылық (полигамия) танылады, некеге тұру кезінде
қалындыққа ақы төлеу және басқа да архаикалық әдет-ғұрыптар күні бүгінге
дейін сақталуда. Бұның барлығы отбасы құқығындағы әйелге қатысты
дискриминацияның болуын білдіреді. Бірқатар елдердің заңнамасы мен
тәжірибесі нәсілдік кемсітушілікке жол береді; түрлі нәсіл мен дінге
көзқарастары бөлек адамдарға некеге отыруға тыйым салынады.
Осы жекелеген отбасы заңнамасындағы әр түрлі жағдайда екі мемлекетгің
азаматы некеге отырған уақытта коллизиялық сұрақтарды шешу үлкен маңызға ие
болып табылады. Батыс мемлекеттерінде отбасы күқығы қатынастарындағы
коллизиялық нормалар алуаңдылыққа ие болып табылады. Некелік құқык
кабілеттілік, яғни некеге тұру жасы, некеге тұруға кедергілердің болмауы —
мұның барлығы түрлі мемлекеттерде ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке
заңдарымен анықталады. Некені тоқтатқан кезде түрлі азаматтыққа ие ерлі-
зайыптылар арасында бірқатар мемлекетгерде ер адамның азаматтық заңы
қолданылады.
Бір мемлекетте сол елдің заңының талаптарын сактай отырып жасалған неке
сол мемлекетте танылғанымен, басқа мемлекетгерде танылмауы да мүмкін, бұны
халықаралық жеке құқыкта ақсандаған неке (хромающие браки) деп те
атайды.
Некедегі ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары бірқатар мемлекеттерде
ер адамның жеке заңымен анықталады.
Бірқатар мемлекеттерде түрлі коллизиялық мәселелер шешіледі. Венгрияның
халықаралық жеке кұкық туралы Заңының 30-параграфына сәйкес некенің
жарамдылығының материалдық-құқықтық шарттары некеге тұрушылардың ортақ
жеке заңдарымен анықталады. Егер де бұл тұлғалардың жеке зандары түрліше
болып келсе, онда некенің жарамдьшығы сол екі тараптың да жеке зандарымен
жарамды деп танылса (өзара түсіністік негізінде), жарамды болып баға
беріледі.
Венгрияда некенің нысанына некеге отыру жерінің кұқығы қолданылады. КХР-
да Қытай азаматы шетел азаматымен некеге тұратын болса, онда некеге отыру
жер заңы колданылады, ал некені тоқтату кезінде — некені тоқтату туралы
мәселені шешетін орган - сот елінің кұқығы қолданылады (Қытай Азаматтық
құқығының жалпы ережелерінің 147-бабы). Венгрия мен Румынияда некені
тоқтату туралы сауалды шешу кезінде негізгі қағиданың бірі болып, ерлі-
зайыптылардың зандары танылады.
Некені занды түрде ресімдеу дегеніміз халықаралық жеке құқықтағы отбасы
және неке қатынастары туралы заңнамалар мен Казақстанның заңнамаларына
сәйкес азаматтық хал актілерін жазу органдарында тіркеу болып табылады.
Белгілі бір тәртіппен тіркелген некенің ғана құқықтық күші болады. Бұл
ереже неке-отбасы зандарынын негіздерінің бірі. Бұл мән-жайдың халықаралық
жеке құқықтағы неке және неке қатынастарын реттейтін заңнамаларда да ерекше
маңызы бар. Ерлі-зайыптылардың зандық құқықтары мен міндеттері неке АХАЖ-да
тіркелген кейін ғана ерлі-зайыптыларды қорғау туралы міндеттеме алады,
оларды ерлі-зайыптылар ретінде ресми таниды, сондай-ақ бұл отбасыға
қамқорлық көрсетеді.
1. Казақстан Республикасында Казақстан азаматтарының шетел азаматтарымен
некеге отыруы. Қазіргі заман жағдайында, халықаралык қатынас пен әріптестік
тің дамуы кезінде қазақстандық азаматтардын шетел азаматтарымен некелесуі
көптеп орын алып отыр. Мұндай некені бекіту, өз кезегінде балалар мен
олардын ата-аналарынын түрлі азаматтықта болу жағдай-ларын көбейтеді.
Қазакстан Республикасында қазақстандық азамат пен шетел азаматынын
некесі, сонымен қатар шетелдіктердің де некесі бекітіле береді. Біздің
заңнама, өз азаматтарымыздың басқа шетел мемлекетінің азаматымен некелесуге
тыйым салып, ол үшін рұқсат сұрауды талап етпейді.
Біздің азаматтардың шетел азаматтарымен некелесуі, сонымен қатар шетел
азаматтарының өздерінің арасында некелерін бекітуі Қазақстан
Республиқасының заңнамасына бағынады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл салада
некеге отыру жер заңы немесе Іех Іосі сеІеЬгаііопіз деген коллизиялық
қағида қолданылады. Неке біздің заңнамада көзделген нысан бойынша жа-
салады, яғни азаматтық хал актілерін жазу органдарында, осы некені
тіркеудің бекітілген ережелерін сақтай отырып тіркеледі. Қазақстан
Республиқасында некені діни жолмен бекіту қандай да бір кұқықтық салдарға
жетелемейді, бірақ бұны адамдар өз арасында тануы да мүмкін.
Қазақстан Республиқасында некеге тұру туралы келісім некеге тұрушылардың
өздерімен жасалуы тиіс болып табылады. Бірқатар елдерде (Испания, Перу
т.б.) некеге тұрушылар сенімхат беріп, өкіл аркылы некеге тұруларына жол
беріледі. Біздің заң мұндай өкілдік етуге жол бермейді.
Шетелдіктердің де некеге тұруларының материалдык шарттары олардың ұлттық
заңнамасымен емес, біздің заңнама бойынша анықталады. Мәселен, қазақстандық
неке және отбасы заңнамасына сәйкес некеге отыру үшін екі жақты келісім,
белгілі бір жаска толу және тағы басқа талаптар койылады.
Неке және отбасы туралы Заңның 11-бабында Егер тұлғалардын бірі басқа
некеде тіркелген болса, онда ол жаңа некеге отыра алмайды делінген, яғни
егер шетелдіктің өз заңы көп әйел алулылыққа жол берсе, онда ол біздің
республикамызда некеге отыра алмайды.
Шетелдік азамат, егер оның өз заңы екі некеге рұқсат бергеннің өзіңде
бізде некесін тіркеуді талап ете алмайды. Кейбір мұсылмандық елдерде
(Түркия, Ирак) екі некеге рұқсат етілмейді.
Шетелдіктер, сонымен қатар, біздің азаматтар некеге тұрған кезде, некеге
тұруға ешқандай кедергі жоқ екендігі тексеріледі және мұндай тексерістің ең
бастысы оның басқа некеде тұрған-тұрмағандығы анықталады. Некеге тұруға
кедергілсрдің бар екендігін айту міндеті некеде тұрушыларда болып келеді.
Некеге тұрушының басқа некеге тұрмағандығы дәлелдейтін бірден-бір дәлел
оның басқа некесі туралы Азаматтық хал актілерін жазу органдарында ол
туралы жазбаның болмауы болып табылады. Егер шетелдік біздің Республикада
некеге отыру ниетін білдіретін болса, ол өзінің мемлекетінің тиісті
органынан өз мемлекетінде ешкіммен некеде тұрмайтындығын дәлелдейтін
анықтама қағазын алып келуге міндетті. Тәжірибеде әдетте мұндай аныктама
қағаздары Қазақстан Республикасындағы тиісті мемлекеттің елшілігімен немесе
консулдығымен беріледі.
Біздің құқыққа белгісіз басқа мемлекеттердің шектеулері (нәсілдік, діни,
ата-ана келісімінің болмауы, т.б.) біздің елде некені тіркеуден бас тартуға
негіз болып табылмайды. Бүл шетелдіктердің Қазақстан Республикасында
тіркейтін некелерінеде байланысты болып табылады. Тәжірибеде шетелдікпен
некеге отыруға толық емес, ішінара шектеулер қойылатыны анық. Мысалы,
некеге отыру үшін рұқсат алу Венгрияда, Үндістанда, Иракта, Италияда және
тағы басқа да мемлекеттерде бекітілген.
Біздің азаматтардың шетелдік азаматтармен некелерін тіркеу кезінде
бірқатар жағдайда некеге отырушы шетелдіктің де заңнамасы басшылыққа алынуы
керек, өйткені, бұл жағдайда некені жарамсыз деп тану басқа мемлекетте орын
алмауы анық. Мынадай мысалды келтірсек болады: егер, некеге тұрушының
елінің заңнамасы бойынша ол келісім алмаған кезде неке ол елде жарамсыз
болып қалуы мүмкін. Мұндай жағдайларда біздің АХАЖ органдары некеге
тұрушыларда оның мұндай некеге отыруға келісім бар-жоқтығын анықтауы керек.
Егер де мүндай келісім болмаса, некеге отырушылармен келісіле отырып,
шетелдіктің осындай келісімді алуы үшін уақыт беріледі. Егер де осы
белгіленген уакытта органға қажет келісімді алып келмейтін болса, бірақ
некеге тұрушылар некені тіркеуді талап етіп отырса, неке тіркеуші орган
мұндай келісімнің болмауына қарамастан некені тіркеуге міндетті болып
табылады. Мұндай неке біздің заңнама бойынша танылғанымен, тиісті
шетелдіктің мемлекетінде бұл неке танылмайды. Бұл өз кезегінде біздің
мемлекеттің азаматының өзінің некелескен адамының мемлекетіне барған
уақытында құқығының шектелуіне алып келуі мүмкін.
Бұндай жағдайда түсіндірудің рәсімі үлкен маңызға ие болып есептеледі,
өйткені біздің азамат шетелдікпен некеге отырған кезінде бұл некенің басқа
мемлекетте, оның ішінде некелескен адамының мемлекетінде танылмай, оның
белгілі бір шекте мүліктік құқықтары шектелетіндігін білуі шарт болып та-
былады.
80-жылдары Болгариямен, Вьетнаммен, Венгриямен, Финляндиямен бекітілген
құқықтық көмек көрсету туралы шарттарда некені бекіту нысаны неке
бекітілген мемлекеттің заңымен анықталатындығы айтылады.
Материалдық шарттар жағдайын да құқықтық көмек көрсету шарттары қамтып
кеткен. Мысалы, Вьетнаммен КСРО-ның арасында жасалған кұқықтық көмек
көрсету шарттарында ерлі-зайыптылардың мүліктік жағдайы сол азаматы болып
табылатын мемлекеттің заңнамасымен шешіледі деп көрсетілген.
Казақстан Республикасының Азаматтық туралы Заңында Қазақстан Республикасы
азаматының шетел азаматымен некеге тұруы немесе онымен некені тоқтатуы
азаматтықтың өзгеруіне алып келмейді деп көрсеткен.
Бір некелесушінің өз азаматтығын өзгертуі екінші азаматтың азаматтығының
өзгеруіне алып келмейді.
Консулдық некелер. Біздің заңнама Қазақстан Республикасының аумағында-
консулдық некелерді, яғни шетелдік дипломатиялық өкілдіктер мен
елшіліктерде жасалатын некені таниды.
Шетел азаматтарының арасында Қазақстан Республикасының аумағыңда
елшіліктер мен өкілдіктерде жасалатын некелер екі жақты танудың негізінде
ғана жарамды болып танылады. Ол үшін елшілік жіберіп жатқан елдің Қазақстан
Республикасымен тиісті келісімі болуы кажет. Бұған қоса мұндай некелердің
жарамдылығына тағы бірқатар талаптар қойылады: а) екі жақты келісімнің
болуы, яғни шетел мемлекетінде осындай консулдықтардағы некенің танылуы; ә)
некеге тұрушы екі тұлға да сол елшілік пен консулдықты жіберген
мемлекеттердің азаматы болуы.
Басқа мемлекеттермен жасалған консулдық ковенциялар өз мемлекетінің
азаматының некесін консулға тіркеуге рұқсат етеді. Мұндай консулдық
конвенциялардың көпшілігінде консул сол келуші мемлекеттің заңына сәйкес
некені тіркеуі тиіс деп көрсетілген. Тек кейбір консулдық конвенцияларда
ғана консул некені өзінің келген мемлекетінің заңнамасына қарсы болмаса, өз
мемлекетінің заңы бойынша тіркеуіне болады деп көрсетілген. Куба мен
Финляндия арасындағы консулдық конвенцияларға сәйкес, консул некені тек өзі
келген мемлекеттің заңнамасына қайшы болмаған жағдайда ғана өз мемлекетінің
заңы бойынша тіркеуі тиіс болып табылады.
Консулдық конвенцияларда осындай некенің тіркелгеңдігі туралы жергілікті
өзін-өзі басқару органдарына хабарлау қажеттігі туралы жазба жасалуы
мүмкін.
Казақстан Республикасы азаматтарының шетелдіктермен басқа мемлекетте
некеге отыруы. Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдіктермен біздің
аумақта да, сонымен қатар, басқа мемлекет аумағында да некелесуі мүмкін.
Мұндай некелер сол некеге отырушы мемлекеттің зандарының талаптарымен
қойылған неке нысанына сәйкес болуы шарт. Тиісті мемлеқеттің
муниципалитетінде, мэриясында немесе басқа да органдарында және діни
ғұрыптарды сақтай отырып жасалған неке сол мемлекетте танылғанымен,
кейіннен, біздің мемлекетте таньшуы мүмкін бе деген сұрақ туады. Біздің
заңнама бұл орайда нақты жауапты беріп отыр.
Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңының ережесіне
сәйкес, егер неке Қазақстан Республикасының аумағынан тыс, сол тиісті
мемлекеттің заңнамасы бекіткен нысанда тіркелетін болса және ол Қазақстан
Республикасының некені тіркеуге байланысты заң талаптарына қайшы бол-майтын
болса, ол неке занды деп танылуы ықтимал болып табылады.
Басқаша айтқанда, мұндай неке занды болып танылуы үшін біздің мемлекеттің
некелесу бойынша заңының материалдық нормалары бұзылмауы тиіс болып
табылады. Бұл айтылғанның мазмұнын ашатын болсақ, біздің мемлекеттің
азаматтығында тұрған азаматтың некесі жарамды болуы үшін ол біздің
заңнаманың қоятын материалдық шарттарын сақтауы керек. Шетелдікке қатысты
айтар болсақ, казақстандық азаматпен некеге тұру үшін оған біздің
заңнаманың талаптарын сақта деп айта алмаймыз, өйткені, ол неке біздің
мемлекеттің аумағында емес, басқа мемлекеттің аумағында жасалуы тиіс.
Осыған сәйкес некенің жасалған орнының заңы қолданылуға жатады. Некенің
нысанына байланысты айтар болсақ, оның жарамды деп танылуының негіздері
басқа да болып қалуы мүмкін. Өткеннен мысал келтірер болсақ, 1937 жылы Л.
деген азамат Тегеранда ирандық калындық Амалиямен некелеседі. Неке
Тегерандағы орыстың Православиелік шіркеуінде жасалады, өйткені ирандық
заңнама бойынша діни нысанға жол берілген. 1958 жылы Тбилисиде тұрып жатқан
Л. Раиса дегенмен некелеседі. 1960 жылы Л., қайтыс болып кеткеннен кейін
Амалия мұраға бірден мұрагер бола отырып, Л-дің екінші некесін заңсыз деп
тануды сұрап Грузиялық сотка талап арызын береді. Сот талап қоюшының
пайдасына істі шешеді.
Егер Қазақстан Республикасының азаматы мен шетел азаматының некесін
тиісті мемлекеттің жергілікті органдарында тіркеу кезінде біздің азаматтың
шетел азаматымен некелесуге құқығын танитын кағазды талап етсе, онда мұндай
анықтама кағазын Қазақстан Республикасының тиісті мемлекеттердегі елшілігі
бере алады.
-Сонымен қатар, жоғарыда атап кеткеніміздей, консулдық конвенцияларда
консулдың мемлекетінің азаматы некеге тұрғаңдығын тіркеп тұру міндеті
көрсетіледі. Мысалы, кейбір мемлекеттердің консулдық жарғылары мұндай
міндетгі тікелей көрсетуі мүмкін. Мысалы, бұрынғы Кеңес мемлекетінің заңна-
масында бұл тікелей көзделген болатын.
Қазақстан Республикасы азаматтарының арасында шет мемлекетте некені
бекіту. Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұратын Қазақстан
Республикасы азаматтарының арасындағы неке тиісті мемлекеттегі Қазақстан
Республикасының елшіліктерінде жүзеге асырылады. Некені тіркеу азаматтық
хал жағдайының бірден-бір актісі болып есептеледі. Қазақстан Республ-
икасының консулдықтарында шет ел аумағыңда некені бекіту кезінде толығымен
біздің мемлекетгің заңдары басшьшыққа алынуы тиіс, өйткені екі азамат та
біздің республика азаматы болып табылады.
Консулдық мұндай некелерді бекіту құқығы біздің заңнама бойынша
анықталады. Ол дегеніміз: а) біздің елшілікте немесе өкілдіктерде тіркелген
неке азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені тіркеумен бірдей
күште таньшады; ә) некені консул тіркеген кезде ол біздің заңнаманың
бекітетін материалдық талаптарын сақтауға міндетті.
Мұндай некені келуші мемлекетте (страна пребывания) тану ол мемлекеттің
материалдық нормаларының сақталуына тікелей байланысты.
Шетелде жасалган шетелдіктердің некесін Қазақстан Республикасында тану.
Осы уақытқа дейін біздің азаматтардың шетелде жасаған некелері туралы, яғни
аралас некелер туралы сөз қрзғаған болатынбыз. Біздің мемлекеттің аумағынан
тыс, шетелдіктердің жасалған некелері туралы айтар болсақ, олар біздің
мемлекетте танылады. Сонымен, шетелдерде жасалған неке, егер ол сол
мемлекеттің талаптарын сақтайтын болса, олар занды болып табылады.
Сәйкесінше, егер шетелдіктердің арасындағы неке солардың жеке зандарының
талаптарын және некеге отыру жерінің талаптарын сақтай отырып жасайтын
болса, ол біздің республикада да сөзсіз танылады. Бұл аталғанымыз біздің
мемлекетіміздің жария тәртіп туралы ескертпесімен қаншалықты дәрежеде
шектелуі мүмкін?
Бұл сұраққа да біздің Неке және отбасы туралы Заң жауап береді. Оған
сәйкес, егер жасалған неке біздің Қазақстан Республикасының негізгі
құрылысына қайшы болатын болса, оңда шетелде шетелдіктердің арасында неке
таньлмауы мүмкін. Осы ережеге сәйкес, жекелеген жағдайларда сауал туып
отырады: шет елдердің заң талаптарын сақтай отырып жасалған полигам-дық
неке біздің мемлекетте танылуы мүмкін бе? Біздіңше, мұңдай неке біздің
мемлекетте танылмайды деп айтуға болмайды, бірақ мұндай некенің болуы, кез
келген басқа некенің болуы сияқты Қазақстан Республикасында некені жасауға
кедергі болып табылады.
Некені жарамсыз деп тану. Қазақстан Республикасында шетелдік пен біздің
азамат арасында жасалған неке біздің заңнама ережелеріне сәйкес жарамсыз
болып табылуы мүмкін, өйткені бұл тұста некенің жасалу орны үлкен маңызға
ие болып табылады. Кейбір жағдайларда фиктивті некелер де кездесіп қалады.
Ол біздің заңнаманың талаптарын айналып өту мақсатында жасалады. Мысалы,
Қазақстан Республикасына кіру-шығу ережелерін айналып өту мақсатыңда.
3. Ерлі-зайыптылар және ата-ана мен бала арасындағы құқықтық
қатынастар
ҚР-ның Неке және отбасы туралы Заңының 29-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың жеке құқықтарына мыналар жатады: тегін тандау құқығы, қызмет
түрін, мамаңдығын, тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің
мәселелерін бірігіп шешу құқығы. Халықаралык жеке құқықтағы отбасы және
неке қатынас-тарын реттейтін заңнамалар бойынша ерлі-зайыптылар тең
құқықтарды пайдаланады және отбасы өмірінің барлық жалпы мәселелерін
олардың бірлесіп және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Алайда, ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы да жеке қүқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру
кезіңде артықшылық пайдалануға тиіс емес.
Қазақстан Республикасының аумағында тұратын ерлі-зайыптылардың арасындағы
мүліктік және жеке катынастарына біздің мемлекетіміздің заңнамасы
қолданылуға жатады. Конституцияда бекітілген ер адамдар мен әйел адамдар
арасындағы тендік ерлі-зайыптылардың арасындағы көптеген қатынастарды
реттейді: әйел адам некеге отырғаннан кейін өзінің некеге дейінгі
фамилиясын сақтап қалуға құқьшы, ол өз азаматтығын сақтап қалады, кәсіп пен
қызмет аясын тандауда еркін болып табылады, өзінің мүліктік қатынастарын
толықтай сақтап қалады және некеге тұрғаннан кейін табылған мүлікке ортақ
меншікте үлесін сақтайды және т.б. Біздің заңның талабы бойынша ортақ
шаруашылықты жүргізу ерлі-зайыптылардың өзара келісімі негізінде жүзеге
асырылады. Казақстан Республикасындағы шетелдік күйеу отбасылық
шаруашылықты жүргізуге байланысты басшы орыңды иелене алмайды. Біздің
құқыққа сәйкес, ерлі-зайыптылар тұрғылықты жерді таңдауда да ерікті болып
табылады. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылар бірге де, бөлек те тұруға кұқылы.
Бір түлғаның өзінің тұрғылықты жерін ауыстыру екінші тұлғаға соның артынан
ілесуді талап етпейді. Ерлі-зайыптылар бір-біріне материалдық көмек
көрсетіп тұруға міндетті. Егер ерлі-зайыптылардың бірі еңбекке жарамсыз
болып қалатын болса, онда біздің заңнама бойынша оның екіншісі оған
материалдық көмек көрсетуге міндетгі больш табылады. Қолданып жүрген занда
және халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке катынастарын реттейтін заң-
намалар бойынша текті тандаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру кезіңде
ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға дейінгі тегін
қалдыра алады. Сонымен бірге, ерлі-зайыптылар өз қалаулары бойынша ортақ
бір тек тандауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі де болуы
мүмкін.
Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің тегін) тандайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-ның Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал, енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабы жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас
болған болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат етеді.
Қызмет пен мамандықты еркін тандау құқығы ерлі-зайыптылардың оқу
орындарына түсу, мамандык тандау, сол тандап алған мамандық бойынша жұмыс
орнын табу жөніндегі мәселелерді жеке өздерінің шешулеріне болатындығын
көрсетеді. Әдетте, қызмет пен мамандық тандау ерлі-зайыптылардың екі жақты
келісімдері бойынша отбасы мүддесін ойластыра отырып, жүзеге асыратын іс.
Тұрғылықты жерді тандау еркі дегеніміз мынаны білдіреді: ерлі-
зайыптылардың жеке тұруларына болады немесе әр түрлі тұрғын үйлерді
иемденуге құқылы. Бірақ, еркек пен әйел басын біріктіру үшін некеге
тұрғандыктан, отбасын кұруға және оны нығайтуға мұндай күкықтардың пайдасы
болмайды. Занда көрсетілген тұрғылықты жерді тандау еркіне ие болу
кұқығының мәні ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да бір-бірін белгілі бір жерде
тұруға мәжбүр ете алмайтындығында, ал тандау екі жақтың өзара келісімімен
жүзеге асырылуы керек.
Заң ерлі-зайыптылардың бірге тұруына жағдайлар жасайды және бірінің басқа
бір тұрақты мекенге көшуі жағдайында екіншісінің де сонда баруына мүмкіндік
туғызады (қоныс аударушының жұбайына және отбасының басқа мүшелеріне
көтерме ақы жәрдемін төлеу, жас мамандарды белу кезінде отбасы-ның мүддесі
ескеріледі т.б.).
Отбасының өмірлік мәселелерін бірлесіп шешу қүқығы отбасының бюджетін
бөлісуі, балалар тәрбиесі, үй шаруашылығын жүргізуі, туған-туысқандарымен
бірге немесе бөлек тұру шешілетінін білдіреді. Ерлі-зайыптылардың ешқайсысы
да өзінің еркін екіншісіне таңуға құқылы емес. Егер ерлі-зайып-тылар кейбір
меселеде келісімге келе алмаса, онда олар өз дауларын шешу үшін занда
көрсетілген органдарға шағымдануға құқылы. Мәселен, ерлі-зайыптылар
арасында балалар тәрбиесі мектеп таңдауда келісім болмаса, бұл мәселені
корғаншы және камқоршы органдары шеше алады.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік катынастары оларға тиесілі болған мүлікті
меншіктеу және бір-бірлеріне өзара материалдық қолдау көрсету міндеттерінен
туындайды. Құкықтық катынастардың бірінші түрі Заңның Ерлі-зайыптылардың
мүліктік кұқықтықтары мен міндеттері деп аталатын 7-тарауындағы
нормалармен, ал екіншісі — Заңның Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-
зайыптылардың алименттік міндеттемелері деп аталатын 18-тарауындағы
нормаларымен реттеледі.
Ерлі-зайыптылардың меншік құқығының регламентациясы немесе басқаша
айтқаңда олардың мүліктік режимі жаңа занда елеулі кездейсоқтыкқа ұшырады.
Бұрынғы заңдарда тек бір ғана режим қарастырьшған еді. Жаңа занда ерлі-
зайыптылардың заңды мүліктік режимі де, ерлі-зайыптылар мүлкінің неке
шартымен бекітілген шарттық режимі де көзделінеді.
Дегенмен, некеге тіркеу кезінде неке шарты жиі қолданып жүрсе де, көп
жағдайда ерлі-зайыптылар мүлкінің занды режимі олардың бірлескен меншік
режимі қолданылады.
Бұған дейін де аталғандай, Неке және отбасы туралы Заңның 2-бабы,
халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке қатынастарын реттейтін
заңнамалар ерлі-зайыптылар отбасындағы құқығының тең болу қағидалары
айқындайды. Осы ортақ қағиданың пайда болуына ерлі-зайыптылардың
некелескеннен кейінгі бірге тұрған ғұмырында жинаған мүлікке тең құқығы
ықпал етеді. Неке және отбасы туралы Заңның 32-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі олардың бірлескен ортақ
меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылар мұндай меншікке тең құқықпен билік
етеді және пайдаланады, екінші бір затты — тұтынады, үшінші бір затты
олардың екеуі де пайдаланады. Бірақ сырт көзге олардың ортақ мүлкіне
жататын заттардың барлығы да ерлі-зайыптылардың екеуіне де бірдей болып
саналады.
Занда ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүліктерінін жалпы
тізімі берілген. Бұған ерлі-зайыптылардың табыстары (жалақысы, зейнетақысы,
материалдык кемек, кәсіпкерлік кызметтен тапқан табыстары, т.б.), осы
табыстардың негізінде жиналған мүліктер (ортақ мүлік, сондай-ак ерлі-
зайыптылардың әркайсысының мүлкі) т.б. жатады.
Жалпы тәртіп бойынша және халықаралық жеке құқықтағы отбасы және неке
қатынастарын реттейтін заңнамалар бойынша ерлі-зайыптылардың құқықтық
жағынан тең болуы олардың қайсысы қаңдай затты иемденуіне, ол заттың кандай
мақсатқа арналғанына және кімнің атына жазылғанына байланысты емес. Ерлі-
зайыптылардың құқықтық жағынан тең болуына олардың отбасы табысының жалпы
сомасына қаншалықты үлес қосқаны да әсер ете алмайды. Заң (32-бап, 3-
тармақ) ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікке құқығы некеде тұрған кезенде үй
шаруашьшығын жүргізуді, балаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz