Қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі
А.Ш. МАЛИКОВА
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(Жалпы бөлім)
Оқу құралы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран-Астана университеті
А.Ш. МАЛИКОВА
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(Жалпы бөлім)
Оқу құралы
Астана, 2009
УДК 343 (075)
ББК 67.408 я 7
М 17
Пікір берушілер:
Сәрсенбаев Т.Е., заң ғылымдарының докторы, профессор
Абдиканов Н.А., заң ғылымдарының докторы, профессор
Баймурзин Е.Ш., заң ғылымдарының кандидаты, доцент
Маликова А.Ш.
М 17 Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы (Жалпы бөлім).
Оқу құралы. – Астана, 2009. – 180 бет.
ISBN 978-601-214-043-9
Бұл оқу құралында Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығының
жалпы мәселелері, оның қағидалары, қылмыстың ұғымы, қылмыс құрамы,
қылмыстың жасалу сатылары, қылмыс пен жаза туралы ұғымдар, сонымен қатар
жазаға тарту мен одан босату, соттылықтан арылу тәжірибесі қарастырылыған.
Оқу құралы студенттерге, магистранттарға, аспиранттарға, сот,
прокуратура және тергеу органдарының қызметкерлеріне арналған.
УДК 343 (075)
ББК 67.408 я 7
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-043-9
©
Маликова А.Ш.
© Тұран-Астана
университеті, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Бірінші тарау
Қылмыстық құқықтың пәні, түсінігі, міндеттері мен қағидалары 10
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және 12
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 14
1.2 Қылмыстық құқықтың
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.3 Қылмыстық құқықтың 18
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
. 21
22
Екінші тарау
Қылмыстық заң
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі,
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі 25
күші ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 27
2.3 Қылмыстық заңның мезгілдегі
күші ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қылмыстық заңды
түсіндіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
... ... ... 35
Үшінші тарау
Қылмыстың ұғымы
3.1 Қылмыстың ұғымы және 37
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Қылмыс 42
санаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.3 Қылмысты
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
... ... ... ... ... ... . 48
50
Төртінші тарау 53
Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері
4.1 Қылмыстық жауаптылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Қылмыстық жауаптылықтың 56
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 58
59
Бесінші тарау 60
Қылмыс құрамы 61
5.1 Қылмыс құрамы және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2 Қылмыс құрамының элементтері мен
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 65
5.3Қылмыс құрамының 67
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... . 76
Алтыншы тарау
Қылмыс объектісі
6.1 Қылмыс объектісінің түсінігі және оның 82
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 84
6.2 Қоғамдық қатынастың түсінігі және оның 88
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
6.3 Қылмыс объектісінің 93
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
... ... 96
6.4 Қылмыстың 97
заты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Жетінші тарау
Қылмыстың объективтік жағы 101
7.1 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі мен 102
маңызы ... ... ... ... ... ... .. 103
7.2 Қоғамға қауіпті іс-әрекеттің 105
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 106
7.3 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның 107
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
7.4 Себепті байланыс және оның қылмыстық-құқылық 108
маңызы ... ... ... ... ...
7.5 Қылмыстың объективтік жағының факультативтік
белгілері ... ... ... ... ..
112
Сегізінші тарау 112
Қылмыстың субъектісі 113
8.1 Қылмыс субъектісінің 114
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
... ...
8.2 Есі дұрыстық және есі дұрыс
еместік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.3 Қылмыс субъектісінің жасқа толу
белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
8.4 Қылмыстың арнаулы 119
субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .121
... ..
Тоғызыншы тарау
Қылмыстың субъективтік жағы 124
9.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі мен 125
маңызы ... ... ... ... ... ... 125
9.2 Кінәнің түсінігі және 126
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
9.3 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
.. 130
9.4 Абайсыздық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
9.5 Қылмыстық ниет және 133
мақсат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .134
... .
9.6 Кінәнің қосарланған 135
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .136
... ... 137
9.7 Қате және оның 138
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
... ... ... ... 140
9.8 Жазықсыз зиян келтірудің 141
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
143
Оныншы тарау
Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар
10.1 Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлардың түсінігі және 144
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 144
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
10.2 Қажетті
қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 148
10.3Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян 149
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 157
10.4 Аса 163
қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .163
... ... ... ... ... ... ... ... 16516
10.5 Жедел іздестіру шараларын жүзеге 5
асыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
10.6 Орынды тәуекел 166
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 167
10.7 Күштеп немесе психикалық
мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
10.8 Бұйрықты немесе өкімді
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 170
170
Он бірінші тарау 171
Қылмыс істеу сатылары 171
11.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі, түрлері және оның 172
мәні ... ... ... ..
11.2 Қылмыс істеуге
дайындалу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 174
11.3 Қылмыс істеуге 174
оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 175
11.4 Аяқталған
қылмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .175
... ... ... ... ... ..
11.5 Қылмыс істеуден өз еркімен бас 176
тарту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
176
177
Он екінші тарау
Қылмысқа қатысу 178
12.1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысудың 179
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. .
12.2 Қылмысқа қатысушылардың 180
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.3 Қылмысқа қатысудың 181
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .182
Он үшінші тарау
Қылмыстардың көптігі
13.1 Қылмыстардың көптігі және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 186
13.2 Қылмыстардың бірнеше мәрте 186
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.3 Қылмыстардың 188
жиынтығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 189
13.4 Қылмыстың
қайталануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
191
Он төртінші тарау 192
Жазаның түсінігі және мақсаттары
14.1 Жазаның 193
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 196
... ... ... ... ... ... ...
14.2 Жазаның 198
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 223
Он бесінші тарау 231
Жазаның жүйелері мен түрлері
15.1 Жаза жүйесінің түсінігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
15.2
Айыппұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
15.3 Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
15.4 Қоғамдық жұмыстарға
тарту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
15.5 Түзеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
15.6 Әскери қызмет бойынша
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15.7 Бас бостандығын
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
15.8
Қамау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
15.9 Тәртіптік әскери бөлімде
ұстау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.10 Бас бостандығынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
15.11 Өлім
жазасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
15.12 Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
15.13 Мүлікті
тәркілеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Он алтыншы тарау
Жаза тағайындау
16.1 Жаза тағайындаудың жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
16.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ... ... ..
16.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ... ... ..
16.4 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.5 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ..
16.6 Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ...
16.7 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.8 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
16.9 Мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу мен жазаны есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Он жетінші тарау
Шартты түрде соттау және жазаны өтеуді кейінге қалдыру
17.1 Шартты түрде соттаудың түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ...
17.2 Шартты түрде соттауды қолданудың
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
17.3 Шартты түрде соттауды қолдануға жол берілетін
жағдайлар ... ... ... ...
17.4 Сынақ мерзімі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17.5 Шартты түрде соттаудың күшінің
жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Он сегізінші тарау
Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату
18.1 Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түсінігі және
түрлері ... ... ... ..
18.2 Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату ... ... ...
18.3 Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.4 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
18.5 Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.6 Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.7 Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде
босату ... ... ... ... ... ..
18.8 Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
18.9 Ауруға шалдығуына байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18.10 Айыптау үкімін орындаудың мерзімі ескіруіне байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.11 Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық
жауаптылық пен жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
18.12 Сотталғандықтан арылу және оны
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Он тоғызыншы тарау
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
19.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
19.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза
түрлері ... ... ... ... ... ...
19.3 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
19.4 Кәмелетке жасы толмағандардың сотталғандығын жою
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Жиырмасыншы тарау
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
20.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түсінігі ... ... ... ... .
20.2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... .
20.3 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзарту, өзгерту және
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Курстық жобалар мен жұмыстардың
тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстық құқық Жалпы бөлімі бойынша өзін-өзі тексеру тест
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қосымша. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқық пәнінің
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі бойынша оқуға ұсынылатын
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
КІРІСПЕ
Оқырманға ұсынылып отырған оқу құралы – Қазақстан тарихында қылмыстық
құқықтың Жалпы бөлімінің негізгі ұғымдары тұңғыш рет қазақ тілінде жүйелі
түрде мазмұндалып, Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
нормаларына сүйеніп жазылған еңбек.
ҚР 1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған Қылмыстық кодексі құрайтын
бұл еңбекте қылмыстық құқықтың нормалары мен институттары, оның Жалпы
бөлімін құрайтын: қылмыстық заңның түсінігі, қылмыстық заңның кеңістіктегі
және мезгілдегі күші, қылмыс ұғымы, оның құрамы мен белгілері, қылмыс
санаттары, қылмыстық жауаптылық және оның негіздері, қылмыстың объектісі
мен объективтік жағы, қылмыстың субъектісі мен субъективтік жағы, іс-
әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар, қылмыс істеу сатылары, қылмысқа
қатысу, қылмыстардың көптігі, жаза ұғымы мен мақсаттары, жазаның жүйелері
мен түрлері, жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түсінігі мен түрлері және басқа да
мәселелері жан-жақты талданған.
Оқу құралында қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалардың
тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға шамалы қауіпті емес іс-әрекеттерді
қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру және қылмыстық
құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге
пайдалану мәселелерін зерттеу – көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс
қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңның ең басты
міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Оқу құралы ғылыми әрі құрылымдық жүйелігімен, қарастырылатын
мәселелердің тарихи, әлеуметтік, құқықтық жақтарына қажетінше назар
аударуымен ерекшелінеді. Осыған орай, жоғарыда аталған оқу құралын оқытудың
басты мақсаты студенттерге, магистранттарға, аспиранттарға қылмыстық заң
пәнінен тиянақты білім беруді және оқу барысында болашақ заңгерлер жеке
адамдардың әрекетінде немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамының
барын анықтауды, қылмысты дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және
қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді,
кінәліге жаза тағайындауды қолданып жүрген қылмыстық заңға сәйкес
қолдануды, бұл жерде іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және
дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайларды ескере отырып қолдануды, сол сияқты адамды
қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың заңда көрсетілген негіздері
мен шарттарын нақты, терең біліп үйренеді.
Қылмыстық құқық пәнінің Жалпы бөлімін терең оқып меңгеру болашақ
заңгерлер үшін заңдылық қағидасын берік сақтаудың, оны іс жүзіне асырудың
кепілі болары сөзсіз.
Бірінші тарау
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПӘНІ, ТҮСІНІГІ, МІНДЕТТЕРІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және түсінігі
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады.
Оның бірінші түрі – қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастар.
Бұл қатынас қылмыстың жасалуына байланысты туындайды. Қылмыстық
жауапкершілікті жүзеге асыру және қылмыс оқиғасымен байланысты жаза,
сонымен қатар жазаны тағайындауға оны өзгерту қылмыста жауапкершілікті және
жазадан босату қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастың мазмұны болып
табылады. Қылмыс жасаған тұлға заң қылмыс жасаумен байланыстыратын қолайсыз
зардаптарды міндетті түрде өткеру қажет. Құқық қорғау органдары қылмыс
жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға міндетті. Бұл қатынастар
құқықтық нормалармен реттеледі. Жалпы реттеушілік қылмыстық құқықтық
қатынастар нормаларда көзделген жазалау қаупімен моральдық тұрақсыз
тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтап қалумен байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық құқықтық тыйым анықталмаған тұлғалар шеңберінде қылмыс жасаудан
тоқталу міндетін жүктейді.
Екінші түрі – реттеушілік құқықтық қатынастар.
Реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастарды азаматтарды қоғамдық
қауіпті қол сұғудан қорғану кезінде қылмыстық құқықтық нормалармен
реттелетін зиян тигізу құқықтарына ие қылатын қоғамдық қатынастар. Берілген
құқықтық қатынастар реттеушілік нормалар негізінде құрылады және бір
уақытты және саяси пайдалы болып табылатын тұлғалардың құқықтық мінез
құлықтарын реттейді.
Яғни, қылмыстық құқық пәніне кіретін қоғамдық қатынастардың екінші
түрі – реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастар деп аталады.
Қылмыстық құқық пәнінің құрамына кіретін қатынастың үшінші түрі
адамдарды жазамен қорқыту арқылы қылмыс жасаудан сақтандыруға байланысты
қатынастар. Яғни, мемлекет қылмыстық-құқықтық тыйым салу арқылы азаматтарды
қылмыс жасаудан бас тартуға міндеттейді және қоғамдағы адамдардың тәртібін
реттеп отырады. Бұл қылмыстық құқықтық қатынастың үшінші түрі –
ескертушілік және алдын алушылық деп аталады.
Қылмыстық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың түрлерін реттеу
үшін арнайы әдістерді қолдану қажет. Қоғамдық қатынастарды реттеу
мақсатындағы құқық саласының ықпал ету шараларының жиынтығы әдісті құрайды.
Осыған орай, қылмыстық құқықтық қатынастардың өзіне тән реттейтін әдістері
бар.
Мәселен, қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеу
әдістері:
– қылмыс жасаған тұлғаларға санкция нормаларын қолдану;
– қылмыстық жауапкершіліктен босату;
– медициналық сатыдағы мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Реттеушілік қылмыстық-құқықтық қатынастарға:
– барлық қоғам мүшелеріне жеке адамға, қоғам мен мемлекетке келтірілген
қауіпті әрекеттермен белсенді күресу құқықтарын бөліп беру.
Ескертушілік қылмыстық-құқықтық қатынастарға:
– қылмыстық-құқықтық тыйым салуды орнату әдісі жатады.
Логика ғылымына сәйкес пән ұғымы – бұл танымның белгілі объектісі
немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын заттар. Ал қылмыстық құқықтың
пәні болып не табылады?
Қылмыстық құқықтың реттеу пәні өте кең, оған мемлекеттік және
қоғамдық құрылыс, меншік, жеке адам және оның ар-ожданы, құқықтары мен
бостандықтары, құқықтық тәртіп және сонымен бірге басқа құқық салаларымен
реттеліп қойған қоғамдық қатынастардың шеңбері де кіреді.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Жалпы бөлім қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі,
міндеттері, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші, мезгілдегі күші, қылмыс
құрамының түсінігі, қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстың объектісі,
субъектісі, объективтік жағы, субъективтік жағы, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар, қылмыс істеу сатылары, қылмысқа қатысу,
қылмыстардың көптігі, жазаның түсінігі мен мақсаттары, жазаның жүйелері мен
түрлері және жазаны тағайындау, қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босату, шартты түрде соттау және жазаны өтеуді кейінге қалдыру, кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және медициналық мәжбүрлеу шараларының
түсінігі мен түрлері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Қылмыстық құқықтың Жалпы және Ерекше
бөлімі тығыз байланысты.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салаларымен де тығыз байланысты. Сонымен қатар, өзінің бағыты,
атқаратын рөлі, мәні және құқықтық реттеу әдісінің ерекшілігіне байланысты
басқа құқық салаларынан бөлектеніп, ажыратылады.
Қылмыстық құқық – қылмыстық атқару құқығымен тығыз байланысты.
Қылмыстық атқару құқығының пәні болып, сот үкімі бойынша күшіне енген
қылмыстық жазаны орындау, оларды қылмыс істеуден сақтандыруға байланысты
қоғамдық қатынастарды ретке келтіру болып табылады, қылмыстық құқық –
криминология пәнімен де байланысты. Қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны
белгілейтін ерекше құқық саласы болса, криминология қылмыстылық, оны
туғызатын себептер мен жағдайлар, қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан
сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым саласы болып табылады. Сонымен қатар
қылмыстық құқық - қылмыстық істер жүргізу құқығымен де тығыз байланысты.
Қылмыстық құқық қандай әрекеттердің қылмыс екендігін және оларға қандай
жаза қолданатындығын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу құқығы қылмыстық
жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеудің және сотта
қараудың тәртібін белгілейді.
Сонымен, қылмыстық құқық – бұл қандай әрекеттердің қылмыс болып
табылатынын және қандай жазалар мен басқа да қылмыстық-құқықтық ықпал ету
шаралары осы қылмыс жасаған адамға тағайындалатынын, сонымен бірге
қылмыстық жауаптылықтың негізі мен қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босатудың негіздерін белгілейтін құқық нормаларын біріктірген құқықтың
ерекше саласы.
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық заңның міндеттері
болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау,
бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың
алдын алу болып табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық
жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды
жасағаны үшін жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары
белгіленеді делінген.
Жаңа 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік өмірінде орын алған
сапалық өзгерістер ескерілген. Қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қоғамдық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау. Осыған орай аталған
қылмыстық құқықтың міндеттері қылмыстылықпен күресу саласындағы
мемлекеттік саясаттың бірі болып табылатын қылмыстық саясат арқылы жүзеге
асырылады.
Қылмыстық саясат – қылмыспен күресудің басты бағыты, жолдары мен
әдістері туралы мемлекеттің басқарушы сатысы болып табылады. Қылмыстық
саясат мынадай бағыттармен негізделеді:
– қылмыстың алдын алу қылмыспен күресудің негізін құрайды;
– қылмыс жасағаны үшін жауапкершілік болуы керек;
– қылмыспен күрес заңдылықтардың қатаң сақталуымен жүргізілуі қажет;
– қауіпті және аса қауіпті қылмыстың бірнеше мәрте жасалуына ауыр және
ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін жазаның қатаң шаралары қолданылуы
қажет;
– ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстармен күресуде бас
бостандығынан айырумен, сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысы жоқ
әсер ету шаралары ерекше орында болуы қажет;
– қылмыспен күрес қалың бұқараның тартылуымен жүзеге асырылуы керек.
Заң шығарушылық, құқық қорғанушылық, қылмыспен күресуге және оның
алдын алуға бағытталған бұқараның қызметі мен құқықты насихаттау мен
құқықтық тәрбиедегі бұқараның және мемлекеттік органдардың қызметі
қылмыстық саясатты нақтыландыру нысандарын құрайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық ғылымы басқа ғылым салалары
сияқты өзіне жүктелген зор, жауапты міндеттерді атқарады. Ол – қылмыстық
заң туралы түсініктердің, олардың әлеуметтік тиімділігін, оның даму және
жетілдіру заңдылықтары мен тенденциялары жөнінде, қылмыстық құқықтың
қағидалары және тарихы туралы қылмыстық құқықтық көзқарастар мен ой-
пікірлердің жүйесін құрайды.
Қылмыстық құқық ғылымының зерттеу объектісі қылмыстық заң және оның
құқық қолдану органдары тәжірибесінде дұрыс қолдануын, жаза тағайындаудың
қылмыстылықпен күрес жүргізудің ғылыми негіздерін белгілеу болып табылады.
Осы аталған күрделі мәселелерді зерттеуде қылмыстық құқық ғылымы
қылмыстылықпен күрес жүргізетін криминология, құқықтық статистика,
қылмыстық-атқару құқығы, криминалистика, сот психологиясы, сот психиатриясы
және басқа ғылым салаларымен тығыз байланысты. Осы ғылым салаларының ортақ
міндеті – қылмыстылықпен күрес проблемаларын белгілеу, оны азайтудың, оны
сақтандырудың жолдарын, әдістерін және тәсілдерін зерттеу болып табылады.
Сонымен, қылмыстық құқық ғылымының негізгі міндеті болып – қолданылып
жүрген қылмыстық заңдарға жүйелі талдау жасап, оның пәрменділігін,
тиімділігін жетілдіру; қылмыстық заңның және оны жүзеге асыру мәселелерінің
тарихын зерттеу; қылмыстық заңдарды, оның жекелеген институттарын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау; қылмыс қатарына жататын немесе
қылмыс қатарынан алынып тасталатын әлеуметтік құбылыстарды дер кезінде
анықтап отыру; қылмыстық заңдарды әзірлейтін мемлекеттік органдардың
қызметіне кеңінен араласып, олардың заңды қолдану, қылмысты саралау
жөніндегі тұжырымдарды жасауына белсенді қатысу; шет мемлекеттердің
қылмыстық заңдарын және олардың іс-жүзінде қолданылу әдістерін зерттеу
арқылы, оның пайдалы жақтарын ескеру және т.б. ғылыми болжамдар жасау болып
табылады.
1.3 Қылмыстық құқықтың қағидалары
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Конституцияға сүйене
отырып, қылмыстық заң алдына бірқатар қағидаларды іске асыру міндетін қойып
отыр. Қылмыстық құқық өзінің алдына тұрған барлық міндеттерді тек белгілі
бір қылмыстық-құқықтық қағидаларды сақтау арқылы ғана жүзеге асыра алады.
Қылмыстық құқық қағидаларына мыналар жатады:
– заңдылық;
– азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі;
– жеке жауапкершілік;
– кінәлі жауапкершілік;
– ізгілік;
– әділеттілік;
– қылмыстық жауаптылық пен жазадан құтылмайтындық.
Заңдылық қағидасы. Қылмыстық заңда көзделген әрекеттер ғана қылмыс
болып табылады. Осыған байланысты келесі жағдайларды басшылыққа алу керек:
– қылмыстылық әрекеттің жазалануы және оны жасаудың өзге де қылмыстық
құқықтық себептері тек қылмыстық заңмен анықталады;
– қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған тұлғаға міндеттер жүктеледі
және заңмен белгіленген құқықтармен қолданады;
– қылмыстық заңның мазмұнын нақты мәтініне сәйкес түсіну керек.
Азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдік қағидасы – қылмыс жасаған
тұлғалар заң алдында тең және жауапкершілікке олардың тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсілдік және ұлттық көзқарасына,
жынысына, біліміне, тіліне, діни нанымына, айналысатын ісінің түрі мен
сипатына, тұрғылықты жері және т.б. мән-жайларға тәуелсіз тартылады.
Берілген ереже тікелей ҚР Конституциясының 14-бабында белгіленген.
Жеке жауапкершілік қағидасы. Қылмыс жасаған тұлға жеке өзі жасаған
әрекеті үшін ғана жауапты. Қылмыстық жауапкершілік басқа тұлғаларға
жүктелмейді. Қазақстандық қылмыстық құқық заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігін жоққа шығарады.
Кінәлі жауапкершілік қағидасы. Қылмыстық жауапкершілікке оның кінәсі
дәлелденген зардаптар мен әрекеттері үшін тартылады, яғни қасақана ой
немесе абайсыздық. Конституцияның 77-бабының 3-тармағының
1) тармақшасында келесі қағидалар бекітілген: адамның кінәлі
екендігі заңды күшіне енген сот үкімінен танылмағанша, ол жасаған қылмысқа
кінәлі емес деп есептеледі.
Ізгілік қағидасы (гуманизм). Қылмыс жасаған тұлғаға байланысты оны
түзеу мен жаңа қылмыстардың алдын алу мақсатында қажетті және жеткілікті ең
аз шамадағы немесе өзге де қылмыстық құқықтық әсер ету шаралары адамдық
қадір-қасиетін таптау немесе физикалық қасірет жәбір көрсетуді мақсат
етпейді. Конституцияның 17-бабында Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп анықталған.
Әділеттілік қағидасы. Жаза немесе басқа да қылмыстық құқықтық әсер
ету шаралары қылмыс жасаған тұлғаларға қолданылады және жаза қылмыс
ауырлығының деңгейіне, кінәлілігінің деңгейіне және оның жеке басының
ерекшеліктеріне байланысты қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық пен жазадан құтылмайтындық қағидасы. Бұл қағида
қылмыстық жауаптылық пен жазаның болмай қоймайтындығын, одан ешкімнің де
құтылмайтындығын сипаттайды, яғни қылмыс жасаған адамды жауаптылық пен
жазадан бұлтартпауды білдіреді.
Бірінші тақырыптың семинар сабақ жоспары
1) Қылмыстық құқық – іс-әрекеттің жазаланушылығын және қылмыстылығын
бекітетін заң нормаларының жүйесі.
2) Қылмыстық құқық өркениеттің және мәдениеттің құбылысы және құқықтың
жеке саласы.
3) Қылмыстық құқық – тарихи негізділігі, дүниежүзілік өркениеттің дамуы
мен қылмыстық құқықтың жетілуі.
4) Қылмыстық құқықтың пәні және әдісі. Қылмыстық – құқықтық реттеу
пәнінің және әдісінің ерекшелігі және басқа құқық салаларының әдісі
мен пәндерінен айырмашылығы.
5) Қылмыстық заң, қылмыс пен жаза қылмыстық құқықтың басты түсініктері.
Қылмыстық құқық институттары мен нормаларының қорғаушы, алдын алушы
және тәрбиелеуші ретіндегі рөлі. Қылмыстық заңнама нормалары
тиімділігінің проблемалары.
6) Конститиуциялық заңдаржәне қылмыстық заңнаманың міндеттері. Қылмыстық
құқық міндеттерін анықтау үшін жалпыадамзаттық құндылықтар мен олардың
рөлі. Адамды, оның құқықтары мен мүдделерін қорғау қылмыстық құқықтың
басты міндеті ретінде.
7) Басқа адамгершілік, ізгілік және саяси бастаулардың қылмыстық құқықтың
міндеттерін қалыптастыру үшін маңызы.
8) Қылмыстық құқықтың қағидаларының түсінігі. Қылмыстық құқықтың
қағидаларының жүйесі, жалпы құқықтық қағидаларымен өзара байланысы
және оның маңызы. өркениет пен мәдениеттің алға басуы - қылмыстық
құқық қағидаларының негізін қалыптастырушы бастама. Кеңес заңнамасының
даму кезіндегі әр түрлі қылмыстық құқық қағидалары.
9) Қазіргі заңдардағы қылмыстық құқық қағидалары және оның түрлері мен
жалпы сипаттамасы. Қылмыстық құқық қағидаларының қылмыстық заңдарада
және соттың және құқық қорғау органдарының салаларында жүзеге асырлуы.
10) Азаматтардың қылмыстық заң алдындағы теңдік қағидасы.
11) Қылмыс жасағаны үшін жеке жауаптылық қағидасы.
12) Қылмыс жасағаны үшін кінәлі жауаптылық қағидасы және жазаның заңға
сәйкес сот үкімінен кейін қолданылуы.
13) Бір рет жасаған қылмысы үшін екі рет жазаға тартпау қылмыстық заң
қағидасы.
14) Қылмыстық, Қылмыстық – іс жүргізушілік, Қылмыстық – атқару құқықтары –
құқық жүйесіндегі жеке дара сала. Қылмыстық құқықтың басқа құқық
салаларымен арақатынасы (әкімшілік, азаматтық және т.б.).
15) Қылмыстық саясат – мемлекет саясатының бір бағыты. Қылмыстық саясаттың
өзгермелілігі және тарихи негізділігі. Қылмыстық саясат және қылмыстық
заң. Қылмыстық саясаттың қатаң түрде конституциялық заңнамамен және
адамның құқықтары мен бостандықтары туралы Декларациямен сәйкес жүзеге
асырылатындығы.
16) Қылмыстық құқықтың ғылымы. Қылмыстық құқық ғылымының пәні мен әдісі.
Қылмыстық құқық ғылымының құқық ғылымының әдісі арасындағы қатынас.
Қылмыстық құқық ғылымының әдістемесі. Қылмыстық құқық ғылымында әр
түрлі тану әдістерінің қолданылуы: логикалық – заңдық, салыстырмалы
құқық, статистикалық, нақты әлеуметтік т.б.
17) Қылмыстық құқық ғылымының міндеттері. Қылмыстық заңды дұрыс қолдану
тәжірибелік қызметін зерттеу – қылмыстық қықық ғылымының міндеті.
18) Қылмыстық құқық ғылымының міндеттері. Қылмыстық заңды дұрыс қолдану
ұсыныстарын зерттеу үшін соттың және құқық қорғау органдарының
тәжірмбелік қызметін зерттеу - қылмыстық құқық ғылымының міндеті.
19) Қылмыстық құқық ғылымының криминология мен әлеуметтану және әлеуметтік
психологиямен, басқа қоғамдық және нақты ғылымдармен байланысы.
Қылмыстық құқық ғылымының заңдарды жетілдіру, қылмыстық заңды түсіну
мен оның тиімділігін арттыру үшін рөлі.
20) Қылмыстық құқық курысының жүйесі. Қылмыстық құқық проблемалары бойынша
оқу, басылымдылық және монографиялық әдебиеттерге шолу жасау.
Бірінші тарауға арналған өзіндік жұмыс тапсырмалары:
№ 1 тапсырма
Аудандық милиция бөлiмiне Мұратов өзiнiң пәтерiнен құны едәуiр
мөлшердегi әр түрлi заттар ұрланғандығы жөнiнде арыз бердi. Жәбiрленушi бұл
ұрлықты өзiнiң бұрынғы бiрге тұрған көңiлдесi Милейкина жасады деп
күдiктенедi. Милейкина Мұратовпен тұрғысы келмей, Алматы қаласына көшiп
кеткендiгi және осы заттарға құқым бар, — деп бiраз заттарды алып кеткенi
тергеу кезiнде анықталды.
1. Бөтеннiң мұлкiн ұрлағаны үшiн Милейкина жауапқа тартыла ма ?
2. Егер тартылмаса, онда Милейкинаның жауаптылығы қалай шешiледi?
№ 2 тапсырма
Ақмола облыстық атқару комитетiне қарасты № 22 ТК-ның тұрғын ауданында
сотталған Эгиев мас күйiнде бұзақылық ниетпен сотталған Әлиевтiң iшiнен
ұсталған темiрмен екi рет жарақат салды. Нәтижесiнде Әлиев аудандық
емханада қайтыс болды.
Қылмыстық түсiнiгiн берiңдер және iстелген iс-әрекеттен оның
белгiлерiн анықтаңдар.
№ 3 тапсырма
2 - Алматы станциясында жүк түсiрушiлердiң түскi үзiлiске кеткенiң
пайдаланып, Аринов пен Кушнир ломның көмегiмен темiр жол вагонының есiгiн
ашып, әркайсысы 2 қарбыздан алған. Оларды күзет қызметкерлерi ұстап алады.
1. Аринов пен Кушнирдiң iс әрекетiнде қылмыстық белгiлерi бар ма ?
2. Қылмыстың белгілерін талдап, аталган адамдардың жауаптылығы тұралы
мәселенi шешiңдер.
Екінші тарау
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі, құрылымы
Заң – бұл а) ерекше тәртіпте қолданылатын биліктің жалпы мемлекеттік
өкілетті органның ә) Қазақстан Республикасы халқының еркін тікелей және
тура білдіру б) аса мәнді және маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуші в)
жоғары заң күшін иеленуші акт.
Қылмыстық заңды тұлғаны қорғау оның құқықтары мен бостандықтарын
қорғау меншігін табиғи ортаны, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді, бүкіл
құқықтық тәртіпті қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау, сонымен қатар
адамзат қауіпсіздігі мен тәрбиелілігін қорғауға көмек көрсетеді. Қылмыстық
заң қылмыстың алдын алу азаматтарды республика заңдарын және Конституцияны
сақтау рухында тәрбиелеуге септігін тигізеді.
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар. Қылмыстық заң белгілі бір
техникалық ережелерге негізделген заң шығарушының еркін білдіретін өзіндік
нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдері
баптарға бөлінген. Әр бап тиісті санмен нөмірленген бір немесе бірнеше
бөліктерден тұрады және бөліктер мазмұны мен сипатына және жазалау түріне
қарай әр түрлі болып келеді.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтерден тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция. Қылмыстық заңда осы құрылымның қандай
түрде және шекте көрінетінін анықтау үшін олардың әрбіреуінің
ерекшеліктерін қарастыру қажет.
Гипотеза – белгілі бір мінез-құлық ережесін қолданудың жағдайларын
анықтайтын құқық нормасының элементі. Қылмыстық заңда негізінен гипотеза
жалпы бөлімге қатысты.
Диспозиция – нақты қылмыстық қол сұғушылықтың белгілеріне сипаттама
береді. Диспозиция өзінің құрылым ерекшеліктеріне байланысты жай,
сипаттамалы, бланкеттік және сілтемелі болып негізгі төрт түрге бөлінеді.
Жай диспозиция – қылмыстық іс-әрекеттің атын ғана атап, оның нақты
белгілерін ашып көрсетпейді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 125-бабы.
Сипаттамалы диспозиция – қылмыстың барлық белгілерін заңның өзінде-
ақ нақты көрсететін диспозицияны айтамыз. Мысалы, ҚР ҚК-нің 175-бабы.
Бланкеттік диспозиция – бойынша бапта көрсетілген нақты қылмыс
құрамын анықтау үшін басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге, жарлықтар
мен үкімет қаулыларына, бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгінеді.
Мысалы, ҚР ҚК-нің 152-бабы.
Сілтемелі диспозиция – қылмыстың белгілерін қамтымайды, керісінше
қылмыстық заңның басқа, тиісті бабына немесе оның бөлігіне сілтеме жасайды.
Мысалы, ҚР ҚК-нің 106-бабы.
Санкция – ерекше бөлім баптарында белгіленген жазаның түрі мен
мөлшерін анықтайды. Қылмыстық заңның баптарында санкцияның екі түрі
қолданылады: салыстырмалы-айқындалған және балама.
Салыстырмалы - айқындалған санкция жазаның түрін және мөлшерін
көрсетеді. Оны екі негізгі түрге бөлуге болады: жазаның жоғарғы және
төменгі шегін анықтайтын санкция.
Балама санкция – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
баптарындағы жазаның екі немесе одан да көп түрлерінің тек біреуін ғана
қолдануға мүмкіндік береді. Мысалы, ҚК 130-бабы Қорлау қылмысы үшін
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстары түріндегі
жазалар қарастырылған.
2.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі
күші
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші Қылмыстық кодекстің 6, 7, 8-
баптарындағы қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы
Қылмыстық заңының кеңістікте қолданылуы мынандай төрт қағидаға негізделеді:
– территориалдық қағидасы;
– азаматтық қағидасы;
– универсалды қағидасы;
– реалды қағидасы.
Территориалдық қағидатқа сәйкес, Қазақстан Республикасының
территориясында жасалған барлық қылмыстар үшін жауаптылық Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша туындайды. ҚР Қылмыстық
кодексінің күші Қазақстан Республикасының барлық территориясына таралады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңының 1-бабына сәйкес: ҚР-
ның мемлекеттік шекарасы дегеніміз – ҚР аумағының шегін – құрғақ, су, жер
қойнауы және әуе кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша
өтетін беткі қабат. Осы заңға сәйкес құрғақ аумаққа – жер бедерінің
сипатты нүктелері мен сызықтары немесе анық көрінетін бағдарлар, ал су
аумағына – Республиканың ішкі суларынан басқа, аумақтық теңіз жағалауындағы
теңіз сулары, олардың тиесілі ені жатады. Қазақстан Республикасының әуе
кеңістігі аумағына – ҚР-ның құрғақ немесе су аумағы үстіндегі белгіленген
аспан кеңістіктері жатады. Жер қойнауына – мемлекеттік шекарамен
белгіленген құрғақ немесе су кеңістігі астындағы аумақтар жатады. Сонымен,
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының күші ҚР-ның кез келген
аумағында немесе объектілерінде жасалған қылмыстық іс-әрекеттердің
барлығына да қолданылады.
Қазақстан Республикасында жасалған қылмыстар деп – Республика
территориясында басталған немесе жалғастырылған, аяқталған қылмыстар
аталады. ҚР ҚК күші Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде және
ерекше экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады.
Құрлықтық шельф – аумаққа тиесілі судың астыңғы және үстіңгі
кеңістігі болып табылады.
Қойнау – шаруашылық және басқа да қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдаланатын құрлық және су аумағындағы кеңістік – табиғи ортаның бір
бөлігі.
Ашық теңіз – белгілі бір мемлекеттің ішкі, аумақтық суларына
кірмейтін теңіздің басқа бөлігінің барлығы. Ешбір мемлекет оның қандай да
бір бөлігін өзінің егемендігіне бағындыруға құқығы жоқ.
Территориялық қағидадан шығатын ерекше жағдай болып дипломатиялық
иммунитет немесе экстерриториялық құқық табылады. Шет мемлекеттердің
дипломатиялық өкілдері мен қызметкерлеріне берілген құқықтар мен
артықшылықтардың жиынтығы – дипломатиялық иммунитет деп аталады. Шет
мемлекет өкілдерінің иммунитеті – дипломатиялық өкілдерінің тұрғын-
жайларына қол сұғылмаушылықты белгілейді. Дипломатиялық өкілдердің
келісімінсіз олардың тұрғын-жайларына мемлекет тарапынан кіруге болмайды.
Шет мемлекеттің Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық иммунитетке
ие болған дипломатиялық өкілдері жеке басына қол сұғылмаушылықты қолдана
алады, яғни өкілдіктің басшысын қамауға немесе ұстауға, оны сот тәртібімен
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.
Қылмыстық заңның кеңістіктегі қолдануының азаматтық қағидасы
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы заңымен реттеледі.
Шетел азаматтары және Қазақстан Республикасында тұрақты тұрмайтын
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында тыс жерде жасалған
қылмыстар үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша
жауаптылыққа тартылмайды.
Алайда, ерекше жағдай ретінде ҚК-тің 7-бабының 4-бөлігінде
қарастырылған қылмыстық заңның реалдық қағидаты бойынша Қазақстан
Республикасында тыс жерлерде жасаған шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының мүдделеріне қарсы бағытталған қылмыс жасаған жағдайларда
және Қазақстан Республикасының халықаралық шартында көзделген жағдайларды,
егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексі бойынша жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстық заңның универсалды қағидасы халықаралық қылмыстармен немесе
халықаралық сипаттағы қылмыстармен (терроризм, кепілге алу, әуе кемелерін
айдап әкету және т.б.) күресу үшін барлық мемлекеттердің мүдделерін
ортақтастыру дегенді білдіреді. Осы қағидатқа сәйкес Қазақстан Республикасы
өзі мүше болып табылатын халықаралық конвенцияларды орындауға міндетті.
ҚК-тің 8-бабында қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру туралы мәселе
қарастырылған. Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер халықаралық шартта өзгеше белгіленбесе, ол
мемлекетке ұстап берілмеуі тиіс. Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлерде қылмыс жасаған және Қазақстан Республикасының аумағында жүрген
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының
халықаралық шартына сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе жазасын өтеу
үшін шет мемлекетке ұстап берілуі мүмкін екендігі заңда бекітілген.
Қылмыскерді ұстап беруді қылмыстық құқықта экстрадиция деп атайды.
Экстрадиция дегеніміз – қылмыс жасаған адамды қылмыс жасалған мемлекетке,
мүддесі бұзылған мемлекетке немесе азаматы болып табылатын мемлекетке оны
соттау немесе сот үкімінің күшіне енуіне сәйкес жазасын өтеу үшін ұстап
беру.
2.3 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші
Қылмыстық кодекстің 4-бабында іс-әрекеттің қылмыстылығы және
жазаланушылығы сол іс-әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен
белгіленеді. Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның
мезгілдегі күші кезіндегі әрекеттің ғана қылмыстылығын және
жазаланатындығын анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының заңы және өзге де нормативтік құқықтық
актілерін әзірлеу, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы
заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерімен реттеледі.
Мұндай арнаулы заң, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы
Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңы болып табылады. Қылмыстық заңды
жариялау және күшіне енгізу тәртібі былайша белгіленген:
– егер заңның күшіне ену мерзімі сол заңның өзінде белгіленсе, онда
заң сол мерзімде көрсетілген күннен бастап заңды күшіне енген болып
саналады;
– егер заңда оның күшіне ену мерзімі көрсетілмесе ол Қазақстан
Республикасының Парламентінің Жаршысында немесе Егемен Қазақстан және
Казахстанская правда, Заң, Юридическая газета, газеттерінде ресми
түрде жарияланғаннан кейін 10 күн өткен соң Республиканың барлық аумағында
заңды күшіне енеді. Мерзімдерді есептеудің жалпы қағидаларына сәйкес
белгіленген мерзімнің соңғы тәулігі өтісімен заң күшіне енген болып
саналады. Қылмыстық заңды дәлме-дәл, дұрыс қолдану үшін қылмыстың жасалу
уақытын анықтаудың маңызы зор.
Қылмыстық заң мына жағдайларда өз әрекетін, күшін тоқтады:
– қылмыстық заңның күшін жойғанда немесе сол заңды басқа заңмен
алмастырған жағдайда;
– заңда көрсетілген мерзім өтіп кетсе немесе осы заңды қабылдауға
байланысты жағдайлар өзгерген жағдайда.
Белгілі бір қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық сол қылмыстық әрекет
жасалған уақытта қолданылған қылмыстық заңмен белгіленеді. Алайда, осы
қылмыстық заңды уақытта қолдану бойынша бір ерекше жағдай бар, ол қылмыстық
заң осы заң күшіне енгенге дейін жасалған әрекеттерге де қолдану
мүмкіндігін қарастырады. Бұл жағдайды қылмыстық заңның кері күші деп
атайды.
2.4 Қылмыстық заңды түсіндіру
Қылмыстық заңды түсіндіру деп – сол заңды дұрыс қолдану үшін оның
мазмұнын заң шығарушының еркіне сәйкес ашып көрсетуді айтамыз. Заңды
түсіндіру заңдарды, заңнаманы дұрыс түсінуге, заңдылықты нығайтуға үлкен
септігін тигізеді.
Қылмыстық заңды түсіндіру субъектісіне, әдісіне және көлеміне қарай
бірнеше түрлерге бөлінеді.
Заңды түсіндіру субъектісіне байланысты:
– аутентикалық;
– легальды;
– соттық;
– ғылыми болып бөлінеді.
Аутентикалық түсіндіру дегеніміз – бұл заң шығарушы органның өзінің
заңға түсініктеме беруін айтамыз.
Легальды түсіндіру дегеніміз – заң бойынша өзіне жүктелген осы
міндетті атқаруға құзыретті органның заңға түсіндірме беруін айтамыз.
Соттық түсіндірме дегеніміз – соттың нақты бір қылмыстық істі
қараудағы беретін түсіндірмесін айтамыз.
Ғылыми түсіндірме дегеніміз – ғылыми мекемелердің, заңгер
ғалымдардың, құқық қорғау қызметкерлерінің, оқулықтарда, монографияларда,
ғылыми тәжірибелік мақалаларда, баяндамаларда, дәрістерде заңды күшіндегі
қылмыстық заңдарға түсініктеме беруін айтамыз.
Заңды түсіндіру көлеміне байланысты:
– дәлме-дәл;
– кең көлемдегі;
– тар көлемдегі болып бөлінеді.
Дәлме-дәл түсіндіру дегеніміз – заңның өз мәтіні мен заң
нормаларының оның мазмұнына және мәнісіне, оның сөйлем құрамына тура
келетін түсіндіруді айтамыз.
Кең көлемдегі түсіндіру дегеніміз – заңға дәлме-дәл түсіндіруден гөрі
кең мағына беретін және осы заң нормасын кең шеңберде қолдануға негіз
болатын түсіндіруді айтамыз.
Тар көлемдегі түсіндіру дегеніміз – заңға өз мәтініндегі дәлме-дәл
көрсетілгеннен гөрі тар мағына беретін және заң нормасының тар шеңберде
қолдануын сипаттайтын түсіндіруді айтамыз.
Заңды түсіндіру әдістеріне байланысты:
– грамматикалық;
– жүйелі;
– тарихи болып болып бөлінеді.
Грамматикалық түсіндіру дегеніміз – заңның мазмұнын грамматикалық,
синтаксистік, этимологиялық, ережелердің көмегі арқылы қылмыстық заңда
қолданылатын жекелеген терминдердің, сөздердің және анықтамалардың мәні мен
мағынасын ашып көрсетуді грамматикалық немесе филологиялық түсіндірме деп
атаймыз.
Жүйелі түсіндіру дегеніміз – қылмыстық заңның мазмұны, оның қылмыстық
заң жүйесіндегі алатын орнын, сондай-ақ оны мазмұны жағынан ұқсас заңдардан
салыстыра отырып, ажыратуды айтамыз.
Тарихи түсіндіру дегеніміз – елімізде қылмыстық заңды қабылдауға
негіз болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайларды түсіндіруді
айтамыз.
Екінші тақырыптың - семинар сабақ жоспары
1) Қылмыстық заң ұғымы мен маңызы және оның негізгі мазмұны. Жеке
тұлғаның мүддесін қорғау қажеттілігі, қоғам мен мемлекет мүддесін
қорғау – қылмыстық заңды шығару немесе өзгерту негізі ретінде.
Қылмыстық заңның функциялары.
2) Қылмыстық заңның заңға сәйкес нормативтік актілер алдындағы
басымдылығы.
3) Қылмыстық заңның халықаралық құжаттарға сәйкес келу міндеттілігі.
4) Республикада қолданылып жүрген қылмыстық заң.
5) Қылмыстық заңдардың құрылымы. Қылмыстық құқықтың нормалардың
түсінігі мен ерекшелігі. Қылмыстық заңнамадағы Жалпы және Ерекшк
бөлім нормаларының құрылымы. Диспозиция мен санкцияның түсінігі және
түрлері.
6) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(Жалпы бөлім)
Оқу құралы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран-Астана университеті
А.Ш. МАЛИКОВА
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(Жалпы бөлім)
Оқу құралы
Астана, 2009
УДК 343 (075)
ББК 67.408 я 7
М 17
Пікір берушілер:
Сәрсенбаев Т.Е., заң ғылымдарының докторы, профессор
Абдиканов Н.А., заң ғылымдарының докторы, профессор
Баймурзин Е.Ш., заң ғылымдарының кандидаты, доцент
Маликова А.Ш.
М 17 Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы (Жалпы бөлім).
Оқу құралы. – Астана, 2009. – 180 бет.
ISBN 978-601-214-043-9
Бұл оқу құралында Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығының
жалпы мәселелері, оның қағидалары, қылмыстың ұғымы, қылмыс құрамы,
қылмыстың жасалу сатылары, қылмыс пен жаза туралы ұғымдар, сонымен қатар
жазаға тарту мен одан босату, соттылықтан арылу тәжірибесі қарастырылыған.
Оқу құралы студенттерге, магистранттарға, аспиранттарға, сот,
прокуратура және тергеу органдарының қызметкерлеріне арналған.
УДК 343 (075)
ББК 67.408 я 7
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-043-9
©
Маликова А.Ш.
© Тұран-Астана
университеті, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Бірінші тарау
Қылмыстық құқықтың пәні, түсінігі, міндеттері мен қағидалары 10
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және 12
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 14
1.2 Қылмыстық құқықтың
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
1.3 Қылмыстық құқықтың 18
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
. 21
22
Екінші тарау
Қылмыстық заң
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі,
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі 25
күші ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 27
2.3 Қылмыстық заңның мезгілдегі
күші ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қылмыстық заңды
түсіндіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
... ... ... 35
Үшінші тарау
Қылмыстың ұғымы
3.1 Қылмыстың ұғымы және 37
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Қылмыс 42
санаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.3 Қылмысты
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
... ... ... ... ... ... . 48
50
Төртінші тарау 53
Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері
4.1 Қылмыстық жауаптылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Қылмыстық жауаптылықтың 56
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. 58
59
Бесінші тарау 60
Қылмыс құрамы 61
5.1 Қылмыс құрамы және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2 Қылмыс құрамының элементтері мен
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 65
5.3Қылмыс құрамының 67
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
... ... . 76
Алтыншы тарау
Қылмыс объектісі
6.1 Қылмыс объектісінің түсінігі және оның 82
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... . 84
6.2 Қоғамдық қатынастың түсінігі және оның 88
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
6.3 Қылмыс объектісінің 93
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
... ... 96
6.4 Қылмыстың 97
заты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Жетінші тарау
Қылмыстың объективтік жағы 101
7.1 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі мен 102
маңызы ... ... ... ... ... ... .. 103
7.2 Қоғамға қауіпті іс-әрекеттің 105
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 106
7.3 Қылмыстық зардаптың түсінігі және оның 107
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
7.4 Себепті байланыс және оның қылмыстық-құқылық 108
маңызы ... ... ... ... ...
7.5 Қылмыстың объективтік жағының факультативтік
белгілері ... ... ... ... ..
112
Сегізінші тарау 112
Қылмыстың субъектісі 113
8.1 Қылмыс субъектісінің 114
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
... ...
8.2 Есі дұрыстық және есі дұрыс
еместік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.3 Қылмыс субъектісінің жасқа толу
белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
8.4 Қылмыстың арнаулы 119
субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .121
... ..
Тоғызыншы тарау
Қылмыстың субъективтік жағы 124
9.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі мен 125
маңызы ... ... ... ... ... ... 125
9.2 Кінәнің түсінігі және 126
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
9.3 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129
.. 130
9.4 Абайсыздық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
9.5 Қылмыстық ниет және 133
мақсат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .134
... .
9.6 Кінәнің қосарланған 135
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .136
... ... 137
9.7 Қате және оның 138
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
... ... ... ... 140
9.8 Жазықсыз зиян келтірудің 141
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 141
143
Оныншы тарау
Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар
10.1 Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлардың түсінігі және 144
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 144
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
10.2 Қажетті
қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 148
10.3Қылмыс жасаған адамды ұстағанда зиян 149
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 157
10.4 Аса 163
қажеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .163
... ... ... ... ... ... ... ... 16516
10.5 Жедел іздестіру шараларын жүзеге 5
асыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
10.6 Орынды тәуекел 166
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 167
10.7 Күштеп немесе психикалық
мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
10.8 Бұйрықты немесе өкімді
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 170
170
Он бірінші тарау 171
Қылмыс істеу сатылары 171
11.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі, түрлері және оның 172
мәні ... ... ... ..
11.2 Қылмыс істеуге
дайындалу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 174
11.3 Қылмыс істеуге 174
оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 175
11.4 Аяқталған
қылмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .175
... ... ... ... ... ..
11.5 Қылмыс істеуден өз еркімен бас 176
тарту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
176
177
Он екінші тарау
Қылмысқа қатысу 178
12.1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысудың 179
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. .
12.2 Қылмысқа қатысушылардың 180
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.3 Қылмысқа қатысудың 181
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .182
Он үшінші тарау
Қылмыстардың көптігі
13.1 Қылмыстардың көптігі және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 186
13.2 Қылмыстардың бірнеше мәрте 186
жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.3 Қылмыстардың 188
жиынтығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 189
13.4 Қылмыстың
қайталануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
191
Он төртінші тарау 192
Жазаның түсінігі және мақсаттары
14.1 Жазаның 193
түсінігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 196
... ... ... ... ... ... ...
14.2 Жазаның 198
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 223
Он бесінші тарау 231
Жазаның жүйелері мен түрлері
15.1 Жаза жүйесінің түсінігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
15.2
Айыппұл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
15.3 Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
15.4 Қоғамдық жұмыстарға
тарту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
15.5 Түзеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
15.6 Әскери қызмет бойынша
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15.7 Бас бостандығын
шектеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
15.8
Қамау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
15.9 Тәртіптік әскери бөлімде
ұстау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15.10 Бас бостандығынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
15.11 Өлім
жазасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
15.12 Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан
айыру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
15.13 Мүлікті
тәркілеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Он алтыншы тарау
Жаза тағайындау
16.1 Жаза тағайындаудың жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
16.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ... ... ..
16.3 Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ... ... ..
16.4 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.5 Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ..
16.6 Қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза
тағайындау ... ... ... ... ...
16.7 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... .
16.8 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
16.9 Мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу мен жазаны есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Он жетінші тарау
Шартты түрде соттау және жазаны өтеуді кейінге қалдыру
17.1 Шартты түрде соттаудың түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ...
17.2 Шартты түрде соттауды қолданудың
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
17.3 Шартты түрде соттауды қолдануға жол берілетін
жағдайлар ... ... ... ...
17.4 Сынақ мерзімі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17.5 Шартты түрде соттаудың күшінің
жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Он сегізінші тарау
Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату
18.1 Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түсінігі және
түрлері ... ... ... ..
18.2 Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату ... ... ...
18.3 Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.4 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
18.5 Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.6 Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.7 Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде
босату ... ... ... ... ... ..
18.8 Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
18.9 Ауруға шалдығуына байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18.10 Айыптау үкімін орындаудың мерзімі ескіруіне байланысты жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
18.11 Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық
жауаптылық пен жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
18.12 Сотталғандықтан арылу және оны
жою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Он тоғызыншы тарау
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
19.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
19.2 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза
түрлері ... ... ... ... ... ...
19.3 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
19.4 Кәмелетке жасы толмағандардың сотталғандығын жою
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Жиырмасыншы тарау
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
20.1 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түсінігі ... ... ... ... .
20.2 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... .
20.3 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзарту, өзгерту және
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Курстық жобалар мен жұмыстардың
тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстық құқық Жалпы бөлімі бойынша өзін-өзі тексеру тест
сұрақтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қосымша. Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқық пәнінің
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімі бойынша оқуға ұсынылатын
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
КІРІСПЕ
Оқырманға ұсынылып отырған оқу құралы – Қазақстан тарихында қылмыстық
құқықтың Жалпы бөлімінің негізгі ұғымдары тұңғыш рет қазақ тілінде жүйелі
түрде мазмұндалып, Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі
нормаларына сүйеніп жазылған еңбек.
ҚР 1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған Қылмыстық кодексі құрайтын
бұл еңбекте қылмыстық құқықтың нормалары мен институттары, оның Жалпы
бөлімін құрайтын: қылмыстық заңның түсінігі, қылмыстық заңның кеңістіктегі
және мезгілдегі күші, қылмыс ұғымы, оның құрамы мен белгілері, қылмыс
санаттары, қылмыстық жауаптылық және оның негіздері, қылмыстың объектісі
мен объективтік жағы, қылмыстың субъектісі мен субъективтік жағы, іс-
әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлар, қылмыс істеу сатылары, қылмысқа
қатысу, қылмыстардың көптігі, жаза ұғымы мен мақсаттары, жазаның жүйелері
мен түрлері, жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түсінігі мен түрлері және басқа да
мәселелері жан-жақты талданған.
Оқу құралында қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалардың
тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға шамалы қауіпті емес іс-әрекеттерді
қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру және қылмыстық
құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге
пайдалану мәселелерін зерттеу – көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс
қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңның ең басты
міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Оқу құралы ғылыми әрі құрылымдық жүйелігімен, қарастырылатын
мәселелердің тарихи, әлеуметтік, құқықтық жақтарына қажетінше назар
аударуымен ерекшелінеді. Осыған орай, жоғарыда аталған оқу құралын оқытудың
басты мақсаты студенттерге, магистранттарға, аспиранттарға қылмыстық заң
пәнінен тиянақты білім беруді және оқу барысында болашақ заңгерлер жеке
адамдардың әрекетінде немесе әрекетсіздігінде қылмыстың нақты құрамының
барын анықтауды, қылмысты дұрыс саралауды, іс-әрекетте құқыққа қайшы және
қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін дұрыс белгілеуді,
кінәліге жаза тағайындауды қолданып жүрген қылмыстық заңға сәйкес
қолдануды, бұл жерде іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің мәнін және
дәрежесін, кінәлінің жеке тұлғасын, жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайларды ескере отырып қолдануды, сол сияқты адамды
қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың заңда көрсетілген негіздері
мен шарттарын нақты, терең біліп үйренеді.
Қылмыстық құқық пәнінің Жалпы бөлімін терең оқып меңгеру болашақ
заңгерлер үшін заңдылық қағидасын берік сақтаудың, оны іс жүзіне асырудың
кепілі болары сөзсіз.
Бірінші тарау
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПӘНІ, ТҮСІНІГІ, МІНДЕТТЕРІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Қылмыстық құқықтың пәні және түсінігі
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады.
Оның бірінші түрі – қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастар.
Бұл қатынас қылмыстың жасалуына байланысты туындайды. Қылмыстық
жауапкершілікті жүзеге асыру және қылмыс оқиғасымен байланысты жаза,
сонымен қатар жазаны тағайындауға оны өзгерту қылмыста жауапкершілікті және
жазадан босату қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастың мазмұны болып
табылады. Қылмыс жасаған тұлға заң қылмыс жасаумен байланыстыратын қолайсыз
зардаптарды міндетті түрде өткеру қажет. Құқық қорғау органдары қылмыс
жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға міндетті. Бұл қатынастар
құқықтық нормалармен реттеледі. Жалпы реттеушілік қылмыстық құқықтық
қатынастар нормаларда көзделген жазалау қаупімен моральдық тұрақсыз
тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтап қалумен байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық құқықтық тыйым анықталмаған тұлғалар шеңберінде қылмыс жасаудан
тоқталу міндетін жүктейді.
Екінші түрі – реттеушілік құқықтық қатынастар.
Реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастарды азаматтарды қоғамдық
қауіпті қол сұғудан қорғану кезінде қылмыстық құқықтық нормалармен
реттелетін зиян тигізу құқықтарына ие қылатын қоғамдық қатынастар. Берілген
құқықтық қатынастар реттеушілік нормалар негізінде құрылады және бір
уақытты және саяси пайдалы болып табылатын тұлғалардың құқықтық мінез
құлықтарын реттейді.
Яғни, қылмыстық құқық пәніне кіретін қоғамдық қатынастардың екінші
түрі – реттеушілік қылмыстық құқықтық қатынастар деп аталады.
Қылмыстық құқық пәнінің құрамына кіретін қатынастың үшінші түрі
адамдарды жазамен қорқыту арқылы қылмыс жасаудан сақтандыруға байланысты
қатынастар. Яғни, мемлекет қылмыстық-құқықтық тыйым салу арқылы азаматтарды
қылмыс жасаудан бас тартуға міндеттейді және қоғамдағы адамдардың тәртібін
реттеп отырады. Бұл қылмыстық құқықтық қатынастың үшінші түрі –
ескертушілік және алдын алушылық деп аталады.
Қылмыстық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың түрлерін реттеу
үшін арнайы әдістерді қолдану қажет. Қоғамдық қатынастарды реттеу
мақсатындағы құқық саласының ықпал ету шараларының жиынтығы әдісті құрайды.
Осыған орай, қылмыстық құқықтық қатынастардың өзіне тән реттейтін әдістері
бар.
Мәселен, қорғаушылық қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеу
әдістері:
– қылмыс жасаған тұлғаларға санкция нормаларын қолдану;
– қылмыстық жауапкершіліктен босату;
– медициналық сатыдағы мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Реттеушілік қылмыстық-құқықтық қатынастарға:
– барлық қоғам мүшелеріне жеке адамға, қоғам мен мемлекетке келтірілген
қауіпті әрекеттермен белсенді күресу құқықтарын бөліп беру.
Ескертушілік қылмыстық-құқықтық қатынастарға:
– қылмыстық-құқықтық тыйым салуды орнату әдісі жатады.
Логика ғылымына сәйкес пән ұғымы – бұл танымның белгілі объектісі
немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын заттар. Ал қылмыстық құқықтың
пәні болып не табылады?
Қылмыстық құқықтың реттеу пәні өте кең, оған мемлекеттік және
қоғамдық құрылыс, меншік, жеке адам және оның ар-ожданы, құқықтары мен
бостандықтары, құқықтық тәртіп және сонымен бірге басқа құқық салаларымен
реттеліп қойған қоғамдық қатынастардың шеңбері де кіреді.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Жалпы бөлім қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі,
міндеттері, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші, мезгілдегі күші, қылмыс
құрамының түсінігі, қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстың объектісі,
субъектісі, объективтік жағы, субъективтік жағы, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар, қылмыс істеу сатылары, қылмысқа қатысу,
қылмыстардың көптігі, жазаның түсінігі мен мақсаттары, жазаның жүйелері мен
түрлері және жазаны тағайындау, қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босату, шартты түрде соттау және жазаны өтеуді кейінге қалдыру, кәмелетке
толмағандардың қылмыстық жауаптылығы және медициналық мәжбүрлеу шараларының
түсінігі мен түрлері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Қылмыстық құқықтың Жалпы және Ерекше
бөлімі тығыз байланысты.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салаларымен де тығыз байланысты. Сонымен қатар, өзінің бағыты,
атқаратын рөлі, мәні және құқықтық реттеу әдісінің ерекшілігіне байланысты
басқа құқық салаларынан бөлектеніп, ажыратылады.
Қылмыстық құқық – қылмыстық атқару құқығымен тығыз байланысты.
Қылмыстық атқару құқығының пәні болып, сот үкімі бойынша күшіне енген
қылмыстық жазаны орындау, оларды қылмыс істеуден сақтандыруға байланысты
қоғамдық қатынастарды ретке келтіру болып табылады, қылмыстық құқық –
криминология пәнімен де байланысты. Қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны
белгілейтін ерекше құқық саласы болса, криминология қылмыстылық, оны
туғызатын себептер мен жағдайлар, қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан
сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым саласы болып табылады. Сонымен қатар
қылмыстық құқық - қылмыстық істер жүргізу құқығымен де тығыз байланысты.
Қылмыстық құқық қандай әрекеттердің қылмыс екендігін және оларға қандай
жаза қолданатындығын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу құқығы қылмыстық
жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеудің және сотта
қараудың тәртібін белгілейді.
Сонымен, қылмыстық құқық – бұл қандай әрекеттердің қылмыс болып
табылатынын және қандай жазалар мен басқа да қылмыстық-құқықтық ықпал ету
шаралары осы қылмыс жасаған адамға тағайындалатынын, сонымен бірге
қылмыстық жауаптылықтың негізі мен қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босатудың негіздерін белгілейтін құқық нормаларын біріктірген құқықтың
ерекше саласы.
1.2 Қылмыстық құқықтың міндеттері
Қылмыстық кодекстің 2-бабына сәйкес қылмыстық заңның міндеттері
болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін,
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау,
бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың
алдын алу болып табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық
жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды
жасағаны үшін жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары
белгіленеді делінген.
Жаңа 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік өмірінде орын алған
сапалық өзгерістер ескерілген. Қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қоғамдық
қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау. Осыған орай аталған
қылмыстық құқықтың міндеттері қылмыстылықпен күресу саласындағы
мемлекеттік саясаттың бірі болып табылатын қылмыстық саясат арқылы жүзеге
асырылады.
Қылмыстық саясат – қылмыспен күресудің басты бағыты, жолдары мен
әдістері туралы мемлекеттің басқарушы сатысы болып табылады. Қылмыстық
саясат мынадай бағыттармен негізделеді:
– қылмыстың алдын алу қылмыспен күресудің негізін құрайды;
– қылмыс жасағаны үшін жауапкершілік болуы керек;
– қылмыспен күрес заңдылықтардың қатаң сақталуымен жүргізілуі қажет;
– қауіпті және аса қауіпті қылмыстың бірнеше мәрте жасалуына ауыр және
ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін жазаның қатаң шаралары қолданылуы
қажет;
– ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстармен күресуде бас
бостандығынан айырумен, сотталғанды қоғамнан оқшаулаумен байланысы жоқ
әсер ету шаралары ерекше орында болуы қажет;
– қылмыспен күрес қалың бұқараның тартылуымен жүзеге асырылуы керек.
Заң шығарушылық, құқық қорғанушылық, қылмыспен күресуге және оның
алдын алуға бағытталған бұқараның қызметі мен құқықты насихаттау мен
құқықтық тәрбиедегі бұқараның және мемлекеттік органдардың қызметі
қылмыстық саясатты нақтыландыру нысандарын құрайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық ғылымы басқа ғылым салалары
сияқты өзіне жүктелген зор, жауапты міндеттерді атқарады. Ол – қылмыстық
заң туралы түсініктердің, олардың әлеуметтік тиімділігін, оның даму және
жетілдіру заңдылықтары мен тенденциялары жөнінде, қылмыстық құқықтың
қағидалары және тарихы туралы қылмыстық құқықтық көзқарастар мен ой-
пікірлердің жүйесін құрайды.
Қылмыстық құқық ғылымының зерттеу объектісі қылмыстық заң және оның
құқық қолдану органдары тәжірибесінде дұрыс қолдануын, жаза тағайындаудың
қылмыстылықпен күрес жүргізудің ғылыми негіздерін белгілеу болып табылады.
Осы аталған күрделі мәселелерді зерттеуде қылмыстық құқық ғылымы
қылмыстылықпен күрес жүргізетін криминология, құқықтық статистика,
қылмыстық-атқару құқығы, криминалистика, сот психологиясы, сот психиатриясы
және басқа ғылым салаларымен тығыз байланысты. Осы ғылым салаларының ортақ
міндеті – қылмыстылықпен күрес проблемаларын белгілеу, оны азайтудың, оны
сақтандырудың жолдарын, әдістерін және тәсілдерін зерттеу болып табылады.
Сонымен, қылмыстық құқық ғылымының негізгі міндеті болып – қолданылып
жүрген қылмыстық заңдарға жүйелі талдау жасап, оның пәрменділігін,
тиімділігін жетілдіру; қылмыстық заңның және оны жүзеге асыру мәселелерінің
тарихын зерттеу; қылмыстық заңдарды, оның жекелеген институттарын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстар жасау; қылмыс қатарына жататын немесе
қылмыс қатарынан алынып тасталатын әлеуметтік құбылыстарды дер кезінде
анықтап отыру; қылмыстық заңдарды әзірлейтін мемлекеттік органдардың
қызметіне кеңінен араласып, олардың заңды қолдану, қылмысты саралау
жөніндегі тұжырымдарды жасауына белсенді қатысу; шет мемлекеттердің
қылмыстық заңдарын және олардың іс-жүзінде қолданылу әдістерін зерттеу
арқылы, оның пайдалы жақтарын ескеру және т.б. ғылыми болжамдар жасау болып
табылады.
1.3 Қылмыстық құқықтың қағидалары
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Конституцияға сүйене
отырып, қылмыстық заң алдына бірқатар қағидаларды іске асыру міндетін қойып
отыр. Қылмыстық құқық өзінің алдына тұрған барлық міндеттерді тек белгілі
бір қылмыстық-құқықтық қағидаларды сақтау арқылы ғана жүзеге асыра алады.
Қылмыстық құқық қағидаларына мыналар жатады:
– заңдылық;
– азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі;
– жеке жауапкершілік;
– кінәлі жауапкершілік;
– ізгілік;
– әділеттілік;
– қылмыстық жауаптылық пен жазадан құтылмайтындық.
Заңдылық қағидасы. Қылмыстық заңда көзделген әрекеттер ғана қылмыс
болып табылады. Осыған байланысты келесі жағдайларды басшылыққа алу керек:
– қылмыстылық әрекеттің жазалануы және оны жасаудың өзге де қылмыстық
құқықтық себептері тек қылмыстық заңмен анықталады;
– қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған тұлғаға міндеттер жүктеледі
және заңмен белгіленген құқықтармен қолданады;
– қылмыстық заңның мазмұнын нақты мәтініне сәйкес түсіну керек.
Азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдік қағидасы – қылмыс жасаған
тұлғалар заң алдында тең және жауапкершілікке олардың тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсілдік және ұлттық көзқарасына,
жынысына, біліміне, тіліне, діни нанымына, айналысатын ісінің түрі мен
сипатына, тұрғылықты жері және т.б. мән-жайларға тәуелсіз тартылады.
Берілген ереже тікелей ҚР Конституциясының 14-бабында белгіленген.
Жеке жауапкершілік қағидасы. Қылмыс жасаған тұлға жеке өзі жасаған
әрекеті үшін ғана жауапты. Қылмыстық жауапкершілік басқа тұлғаларға
жүктелмейді. Қазақстандық қылмыстық құқық заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігін жоққа шығарады.
Кінәлі жауапкершілік қағидасы. Қылмыстық жауапкершілікке оның кінәсі
дәлелденген зардаптар мен әрекеттері үшін тартылады, яғни қасақана ой
немесе абайсыздық. Конституцияның 77-бабының 3-тармағының
1) тармақшасында келесі қағидалар бекітілген: адамның кінәлі
екендігі заңды күшіне енген сот үкімінен танылмағанша, ол жасаған қылмысқа
кінәлі емес деп есептеледі.
Ізгілік қағидасы (гуманизм). Қылмыс жасаған тұлғаға байланысты оны
түзеу мен жаңа қылмыстардың алдын алу мақсатында қажетті және жеткілікті ең
аз шамадағы немесе өзге де қылмыстық құқықтық әсер ету шаралары адамдық
қадір-қасиетін таптау немесе физикалық қасірет жәбір көрсетуді мақсат
етпейді. Конституцияның 17-бабында Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп анықталған.
Әділеттілік қағидасы. Жаза немесе басқа да қылмыстық құқықтық әсер
ету шаралары қылмыс жасаған тұлғаларға қолданылады және жаза қылмыс
ауырлығының деңгейіне, кінәлілігінің деңгейіне және оның жеке басының
ерекшеліктеріне байланысты қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық пен жазадан құтылмайтындық қағидасы. Бұл қағида
қылмыстық жауаптылық пен жазаның болмай қоймайтындығын, одан ешкімнің де
құтылмайтындығын сипаттайды, яғни қылмыс жасаған адамды жауаптылық пен
жазадан бұлтартпауды білдіреді.
Бірінші тақырыптың семинар сабақ жоспары
1) Қылмыстық құқық – іс-әрекеттің жазаланушылығын және қылмыстылығын
бекітетін заң нормаларының жүйесі.
2) Қылмыстық құқық өркениеттің және мәдениеттің құбылысы және құқықтың
жеке саласы.
3) Қылмыстық құқық – тарихи негізділігі, дүниежүзілік өркениеттің дамуы
мен қылмыстық құқықтың жетілуі.
4) Қылмыстық құқықтың пәні және әдісі. Қылмыстық – құқықтық реттеу
пәнінің және әдісінің ерекшелігі және басқа құқық салаларының әдісі
мен пәндерінен айырмашылығы.
5) Қылмыстық заң, қылмыс пен жаза қылмыстық құқықтың басты түсініктері.
Қылмыстық құқық институттары мен нормаларының қорғаушы, алдын алушы
және тәрбиелеуші ретіндегі рөлі. Қылмыстық заңнама нормалары
тиімділігінің проблемалары.
6) Конститиуциялық заңдаржәне қылмыстық заңнаманың міндеттері. Қылмыстық
құқық міндеттерін анықтау үшін жалпыадамзаттық құндылықтар мен олардың
рөлі. Адамды, оның құқықтары мен мүдделерін қорғау қылмыстық құқықтың
басты міндеті ретінде.
7) Басқа адамгершілік, ізгілік және саяси бастаулардың қылмыстық құқықтың
міндеттерін қалыптастыру үшін маңызы.
8) Қылмыстық құқықтың қағидаларының түсінігі. Қылмыстық құқықтың
қағидаларының жүйесі, жалпы құқықтық қағидаларымен өзара байланысы
және оның маңызы. өркениет пен мәдениеттің алға басуы - қылмыстық
құқық қағидаларының негізін қалыптастырушы бастама. Кеңес заңнамасының
даму кезіндегі әр түрлі қылмыстық құқық қағидалары.
9) Қазіргі заңдардағы қылмыстық құқық қағидалары және оның түрлері мен
жалпы сипаттамасы. Қылмыстық құқық қағидаларының қылмыстық заңдарада
және соттың және құқық қорғау органдарының салаларында жүзеге асырлуы.
10) Азаматтардың қылмыстық заң алдындағы теңдік қағидасы.
11) Қылмыс жасағаны үшін жеке жауаптылық қағидасы.
12) Қылмыс жасағаны үшін кінәлі жауаптылық қағидасы және жазаның заңға
сәйкес сот үкімінен кейін қолданылуы.
13) Бір рет жасаған қылмысы үшін екі рет жазаға тартпау қылмыстық заң
қағидасы.
14) Қылмыстық, Қылмыстық – іс жүргізушілік, Қылмыстық – атқару құқықтары –
құқық жүйесіндегі жеке дара сала. Қылмыстық құқықтың басқа құқық
салаларымен арақатынасы (әкімшілік, азаматтық және т.б.).
15) Қылмыстық саясат – мемлекет саясатының бір бағыты. Қылмыстық саясаттың
өзгермелілігі және тарихи негізділігі. Қылмыстық саясат және қылмыстық
заң. Қылмыстық саясаттың қатаң түрде конституциялық заңнамамен және
адамның құқықтары мен бостандықтары туралы Декларациямен сәйкес жүзеге
асырылатындығы.
16) Қылмыстық құқықтың ғылымы. Қылмыстық құқық ғылымының пәні мен әдісі.
Қылмыстық құқық ғылымының құқық ғылымының әдісі арасындағы қатынас.
Қылмыстық құқық ғылымының әдістемесі. Қылмыстық құқық ғылымында әр
түрлі тану әдістерінің қолданылуы: логикалық – заңдық, салыстырмалы
құқық, статистикалық, нақты әлеуметтік т.б.
17) Қылмыстық құқық ғылымының міндеттері. Қылмыстық заңды дұрыс қолдану
тәжірибелік қызметін зерттеу – қылмыстық қықық ғылымының міндеті.
18) Қылмыстық құқық ғылымының міндеттері. Қылмыстық заңды дұрыс қолдану
ұсыныстарын зерттеу үшін соттың және құқық қорғау органдарының
тәжірмбелік қызметін зерттеу - қылмыстық құқық ғылымының міндеті.
19) Қылмыстық құқық ғылымының криминология мен әлеуметтану және әлеуметтік
психологиямен, басқа қоғамдық және нақты ғылымдармен байланысы.
Қылмыстық құқық ғылымының заңдарды жетілдіру, қылмыстық заңды түсіну
мен оның тиімділігін арттыру үшін рөлі.
20) Қылмыстық құқық курысының жүйесі. Қылмыстық құқық проблемалары бойынша
оқу, басылымдылық және монографиялық әдебиеттерге шолу жасау.
Бірінші тарауға арналған өзіндік жұмыс тапсырмалары:
№ 1 тапсырма
Аудандық милиция бөлiмiне Мұратов өзiнiң пәтерiнен құны едәуiр
мөлшердегi әр түрлi заттар ұрланғандығы жөнiнде арыз бердi. Жәбiрленушi бұл
ұрлықты өзiнiң бұрынғы бiрге тұрған көңiлдесi Милейкина жасады деп
күдiктенедi. Милейкина Мұратовпен тұрғысы келмей, Алматы қаласына көшiп
кеткендiгi және осы заттарға құқым бар, — деп бiраз заттарды алып кеткенi
тергеу кезiнде анықталды.
1. Бөтеннiң мұлкiн ұрлағаны үшiн Милейкина жауапқа тартыла ма ?
2. Егер тартылмаса, онда Милейкинаның жауаптылығы қалай шешiледi?
№ 2 тапсырма
Ақмола облыстық атқару комитетiне қарасты № 22 ТК-ның тұрғын ауданында
сотталған Эгиев мас күйiнде бұзақылық ниетпен сотталған Әлиевтiң iшiнен
ұсталған темiрмен екi рет жарақат салды. Нәтижесiнде Әлиев аудандық
емханада қайтыс болды.
Қылмыстық түсiнiгiн берiңдер және iстелген iс-әрекеттен оның
белгiлерiн анықтаңдар.
№ 3 тапсырма
2 - Алматы станциясында жүк түсiрушiлердiң түскi үзiлiске кеткенiң
пайдаланып, Аринов пен Кушнир ломның көмегiмен темiр жол вагонының есiгiн
ашып, әркайсысы 2 қарбыздан алған. Оларды күзет қызметкерлерi ұстап алады.
1. Аринов пен Кушнирдiң iс әрекетiнде қылмыстық белгiлерi бар ма ?
2. Қылмыстың белгілерін талдап, аталган адамдардың жауаптылығы тұралы
мәселенi шешiңдер.
Екінші тарау
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі, құрылымы
Заң – бұл а) ерекше тәртіпте қолданылатын биліктің жалпы мемлекеттік
өкілетті органның ә) Қазақстан Республикасы халқының еркін тікелей және
тура білдіру б) аса мәнді және маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуші в)
жоғары заң күшін иеленуші акт.
Қылмыстық заңды тұлғаны қорғау оның құқықтары мен бостандықтарын
қорғау меншігін табиғи ортаны, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді, бүкіл
құқықтық тәртіпті қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау, сонымен қатар
адамзат қауіпсіздігі мен тәрбиелілігін қорғауға көмек көрсетеді. Қылмыстық
заң қылмыстың алдын алу азаматтарды республика заңдарын және Конституцияны
сақтау рухында тәрбиелеуге септігін тигізеді.
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғаруы немесе қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар. Қылмыстық заң белгілі бір
техникалық ережелерге негізделген заң шығарушының еркін білдіретін өзіндік
нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдері
баптарға бөлінген. Әр бап тиісті санмен нөмірленген бір немесе бірнеше
бөліктерден тұрады және бөліктер мазмұны мен сипатына және жазалау түріне
қарай әр түрлі болып келеді.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтерден тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция. Қылмыстық заңда осы құрылымның қандай
түрде және шекте көрінетінін анықтау үшін олардың әрбіреуінің
ерекшеліктерін қарастыру қажет.
Гипотеза – белгілі бір мінез-құлық ережесін қолданудың жағдайларын
анықтайтын құқық нормасының элементі. Қылмыстық заңда негізінен гипотеза
жалпы бөлімге қатысты.
Диспозиция – нақты қылмыстық қол сұғушылықтың белгілеріне сипаттама
береді. Диспозиция өзінің құрылым ерекшеліктеріне байланысты жай,
сипаттамалы, бланкеттік және сілтемелі болып негізгі төрт түрге бөлінеді.
Жай диспозиция – қылмыстық іс-әрекеттің атын ғана атап, оның нақты
белгілерін ашып көрсетпейді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 125-бабы.
Сипаттамалы диспозиция – қылмыстың барлық белгілерін заңның өзінде-
ақ нақты көрсететін диспозицияны айтамыз. Мысалы, ҚР ҚК-нің 175-бабы.
Бланкеттік диспозиция – бойынша бапта көрсетілген нақты қылмыс
құрамын анықтау үшін басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге, жарлықтар
мен үкімет қаулыларына, бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгінеді.
Мысалы, ҚР ҚК-нің 152-бабы.
Сілтемелі диспозиция – қылмыстың белгілерін қамтымайды, керісінше
қылмыстық заңның басқа, тиісті бабына немесе оның бөлігіне сілтеме жасайды.
Мысалы, ҚР ҚК-нің 106-бабы.
Санкция – ерекше бөлім баптарында белгіленген жазаның түрі мен
мөлшерін анықтайды. Қылмыстық заңның баптарында санкцияның екі түрі
қолданылады: салыстырмалы-айқындалған және балама.
Салыстырмалы - айқындалған санкция жазаның түрін және мөлшерін
көрсетеді. Оны екі негізгі түрге бөлуге болады: жазаның жоғарғы және
төменгі шегін анықтайтын санкция.
Балама санкция – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
баптарындағы жазаның екі немесе одан да көп түрлерінің тек біреуін ғана
қолдануға мүмкіндік береді. Мысалы, ҚК 130-бабы Қорлау қылмысы үшін
айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстары түріндегі
жазалар қарастырылған.
2.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі
күші
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші Қылмыстық кодекстің 6, 7, 8-
баптарындағы қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы
Қылмыстық заңының кеңістікте қолданылуы мынандай төрт қағидаға негізделеді:
– территориалдық қағидасы;
– азаматтық қағидасы;
– универсалды қағидасы;
– реалды қағидасы.
Территориалдық қағидатқа сәйкес, Қазақстан Республикасының
территориясында жасалған барлық қылмыстар үшін жауаптылық Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша туындайды. ҚР Қылмыстық
кодексінің күші Қазақстан Республикасының барлық территориясына таралады.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13 қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңының 1-бабына сәйкес: ҚР-
ның мемлекеттік шекарасы дегеніміз – ҚР аумағының шегін – құрғақ, су, жер
қойнауы және әуе кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша
өтетін беткі қабат. Осы заңға сәйкес құрғақ аумаққа – жер бедерінің
сипатты нүктелері мен сызықтары немесе анық көрінетін бағдарлар, ал су
аумағына – Республиканың ішкі суларынан басқа, аумақтық теңіз жағалауындағы
теңіз сулары, олардың тиесілі ені жатады. Қазақстан Республикасының әуе
кеңістігі аумағына – ҚР-ның құрғақ немесе су аумағы үстіндегі белгіленген
аспан кеңістіктері жатады. Жер қойнауына – мемлекеттік шекарамен
белгіленген құрғақ немесе су кеңістігі астындағы аумақтар жатады. Сонымен,
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының күші ҚР-ның кез келген
аумағында немесе объектілерінде жасалған қылмыстық іс-әрекеттердің
барлығына да қолданылады.
Қазақстан Республикасында жасалған қылмыстар деп – Республика
территориясында басталған немесе жалғастырылған, аяқталған қылмыстар
аталады. ҚР ҚК күші Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде және
ерекше экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады.
Құрлықтық шельф – аумаққа тиесілі судың астыңғы және үстіңгі
кеңістігі болып табылады.
Қойнау – шаруашылық және басқа да қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдаланатын құрлық және су аумағындағы кеңістік – табиғи ортаның бір
бөлігі.
Ашық теңіз – белгілі бір мемлекеттің ішкі, аумақтық суларына
кірмейтін теңіздің басқа бөлігінің барлығы. Ешбір мемлекет оның қандай да
бір бөлігін өзінің егемендігіне бағындыруға құқығы жоқ.
Территориялық қағидадан шығатын ерекше жағдай болып дипломатиялық
иммунитет немесе экстерриториялық құқық табылады. Шет мемлекеттердің
дипломатиялық өкілдері мен қызметкерлеріне берілген құқықтар мен
артықшылықтардың жиынтығы – дипломатиялық иммунитет деп аталады. Шет
мемлекет өкілдерінің иммунитеті – дипломатиялық өкілдерінің тұрғын-
жайларына қол сұғылмаушылықты белгілейді. Дипломатиялық өкілдердің
келісімінсіз олардың тұрғын-жайларына мемлекет тарапынан кіруге болмайды.
Шет мемлекеттің Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық иммунитетке
ие болған дипломатиялық өкілдері жеке басына қол сұғылмаушылықты қолдана
алады, яғни өкілдіктің басшысын қамауға немесе ұстауға, оны сот тәртібімен
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.
Қылмыстық заңның кеңістіктегі қолдануының азаматтық қағидасы
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы заңымен реттеледі.
Шетел азаматтары және Қазақстан Республикасында тұрақты тұрмайтын
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында тыс жерде жасалған
қылмыстар үшін Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша
жауаптылыққа тартылмайды.
Алайда, ерекше жағдай ретінде ҚК-тің 7-бабының 4-бөлігінде
қарастырылған қылмыстық заңның реалдық қағидаты бойынша Қазақстан
Республикасында тыс жерлерде жасаған шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының мүдделеріне қарсы бағытталған қылмыс жасаған жағдайларда
және Қазақстан Республикасының халықаралық шартында көзделген жағдайларды,
егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексі бойынша жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстық заңның универсалды қағидасы халықаралық қылмыстармен немесе
халықаралық сипаттағы қылмыстармен (терроризм, кепілге алу, әуе кемелерін
айдап әкету және т.б.) күресу үшін барлық мемлекеттердің мүдделерін
ортақтастыру дегенді білдіреді. Осы қағидатқа сәйкес Қазақстан Республикасы
өзі мүше болып табылатын халықаралық конвенцияларды орындауға міндетті.
ҚК-тің 8-бабында қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру туралы мәселе
қарастырылған. Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер халықаралық шартта өзгеше белгіленбесе, ол
мемлекетке ұстап берілмеуі тиіс. Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлерде қылмыс жасаған және Қазақстан Республикасының аумағында жүрген
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының
халықаралық шартына сәйкес қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе жазасын өтеу
үшін шет мемлекетке ұстап берілуі мүмкін екендігі заңда бекітілген.
Қылмыскерді ұстап беруді қылмыстық құқықта экстрадиция деп атайды.
Экстрадиция дегеніміз – қылмыс жасаған адамды қылмыс жасалған мемлекетке,
мүддесі бұзылған мемлекетке немесе азаматы болып табылатын мемлекетке оны
соттау немесе сот үкімінің күшіне енуіне сәйкес жазасын өтеу үшін ұстап
беру.
2.3 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші
Қылмыстық кодекстің 4-бабында іс-әрекеттің қылмыстылығы және
жазаланушылығы сол іс-әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен
белгіленеді. Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның
мезгілдегі күші кезіндегі әрекеттің ғана қылмыстылығын және
жазаланатындығын анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының заңы және өзге де нормативтік құқықтық
актілерін әзірлеу, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы
заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерімен реттеледі.
Мұндай арнаулы заң, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы
Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңы болып табылады. Қылмыстық заңды
жариялау және күшіне енгізу тәртібі былайша белгіленген:
– егер заңның күшіне ену мерзімі сол заңның өзінде белгіленсе, онда
заң сол мерзімде көрсетілген күннен бастап заңды күшіне енген болып
саналады;
– егер заңда оның күшіне ену мерзімі көрсетілмесе ол Қазақстан
Республикасының Парламентінің Жаршысында немесе Егемен Қазақстан және
Казахстанская правда, Заң, Юридическая газета, газеттерінде ресми
түрде жарияланғаннан кейін 10 күн өткен соң Республиканың барлық аумағында
заңды күшіне енеді. Мерзімдерді есептеудің жалпы қағидаларына сәйкес
белгіленген мерзімнің соңғы тәулігі өтісімен заң күшіне енген болып
саналады. Қылмыстық заңды дәлме-дәл, дұрыс қолдану үшін қылмыстың жасалу
уақытын анықтаудың маңызы зор.
Қылмыстық заң мына жағдайларда өз әрекетін, күшін тоқтады:
– қылмыстық заңның күшін жойғанда немесе сол заңды басқа заңмен
алмастырған жағдайда;
– заңда көрсетілген мерзім өтіп кетсе немесе осы заңды қабылдауға
байланысты жағдайлар өзгерген жағдайда.
Белгілі бір қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық сол қылмыстық әрекет
жасалған уақытта қолданылған қылмыстық заңмен белгіленеді. Алайда, осы
қылмыстық заңды уақытта қолдану бойынша бір ерекше жағдай бар, ол қылмыстық
заң осы заң күшіне енгенге дейін жасалған әрекеттерге де қолдану
мүмкіндігін қарастырады. Бұл жағдайды қылмыстық заңның кері күші деп
атайды.
2.4 Қылмыстық заңды түсіндіру
Қылмыстық заңды түсіндіру деп – сол заңды дұрыс қолдану үшін оның
мазмұнын заң шығарушының еркіне сәйкес ашып көрсетуді айтамыз. Заңды
түсіндіру заңдарды, заңнаманы дұрыс түсінуге, заңдылықты нығайтуға үлкен
септігін тигізеді.
Қылмыстық заңды түсіндіру субъектісіне, әдісіне және көлеміне қарай
бірнеше түрлерге бөлінеді.
Заңды түсіндіру субъектісіне байланысты:
– аутентикалық;
– легальды;
– соттық;
– ғылыми болып бөлінеді.
Аутентикалық түсіндіру дегеніміз – бұл заң шығарушы органның өзінің
заңға түсініктеме беруін айтамыз.
Легальды түсіндіру дегеніміз – заң бойынша өзіне жүктелген осы
міндетті атқаруға құзыретті органның заңға түсіндірме беруін айтамыз.
Соттық түсіндірме дегеніміз – соттың нақты бір қылмыстық істі
қараудағы беретін түсіндірмесін айтамыз.
Ғылыми түсіндірме дегеніміз – ғылыми мекемелердің, заңгер
ғалымдардың, құқық қорғау қызметкерлерінің, оқулықтарда, монографияларда,
ғылыми тәжірибелік мақалаларда, баяндамаларда, дәрістерде заңды күшіндегі
қылмыстық заңдарға түсініктеме беруін айтамыз.
Заңды түсіндіру көлеміне байланысты:
– дәлме-дәл;
– кең көлемдегі;
– тар көлемдегі болып бөлінеді.
Дәлме-дәл түсіндіру дегеніміз – заңның өз мәтіні мен заң
нормаларының оның мазмұнына және мәнісіне, оның сөйлем құрамына тура
келетін түсіндіруді айтамыз.
Кең көлемдегі түсіндіру дегеніміз – заңға дәлме-дәл түсіндіруден гөрі
кең мағына беретін және осы заң нормасын кең шеңберде қолдануға негіз
болатын түсіндіруді айтамыз.
Тар көлемдегі түсіндіру дегеніміз – заңға өз мәтініндегі дәлме-дәл
көрсетілгеннен гөрі тар мағына беретін және заң нормасының тар шеңберде
қолдануын сипаттайтын түсіндіруді айтамыз.
Заңды түсіндіру әдістеріне байланысты:
– грамматикалық;
– жүйелі;
– тарихи болып болып бөлінеді.
Грамматикалық түсіндіру дегеніміз – заңның мазмұнын грамматикалық,
синтаксистік, этимологиялық, ережелердің көмегі арқылы қылмыстық заңда
қолданылатын жекелеген терминдердің, сөздердің және анықтамалардың мәні мен
мағынасын ашып көрсетуді грамматикалық немесе филологиялық түсіндірме деп
атаймыз.
Жүйелі түсіндіру дегеніміз – қылмыстық заңның мазмұны, оның қылмыстық
заң жүйесіндегі алатын орнын, сондай-ақ оны мазмұны жағынан ұқсас заңдардан
салыстыра отырып, ажыратуды айтамыз.
Тарихи түсіндіру дегеніміз – елімізде қылмыстық заңды қабылдауға
негіз болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайларды түсіндіруді
айтамыз.
Екінші тақырыптың - семинар сабақ жоспары
1) Қылмыстық заң ұғымы мен маңызы және оның негізгі мазмұны. Жеке
тұлғаның мүддесін қорғау қажеттілігі, қоғам мен мемлекет мүддесін
қорғау – қылмыстық заңды шығару немесе өзгерту негізі ретінде.
Қылмыстық заңның функциялары.
2) Қылмыстық заңның заңға сәйкес нормативтік актілер алдындағы
басымдылығы.
3) Қылмыстық заңның халықаралық құжаттарға сәйкес келу міндеттілігі.
4) Республикада қолданылып жүрген қылмыстық заң.
5) Қылмыстық заңдардың құрылымы. Қылмыстық құқықтың нормалардың
түсінігі мен ерекшелігі. Қылмыстық заңнамадағы Жалпы және Ерекшк
бөлім нормаларының құрылымы. Диспозиция мен санкцияның түсінігі және
түрлері.
6) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz