Алғашқы екі кезеңде қазақ құқығының мәселелерін қарастыру патшалық
Кіріспе
Астана қаласында Қазақстан Республикасының жоғарғы соты
ғимаратының алдында XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың
бірінші жартысында өмір сүрген үш биге: Төле, Қазыбек, Әйтеке билерге
қатар отырған түрінде көрнекті ескерткіш орнатылған. Олар көшпелі шығыс
халықтарының әдетінше төбе басында орналасқан. Олардың бірі сол қолын жүрек
тұсында ұстап халқына тәжім еткендей түрде отыр, екіншісі шешендігімен
көрініп, жартылай жұмылған оң қолын алдына тосуда, ал үшіншісінің қолында
қағаздары бар. Бұл көрініс әрбір қазаққа жақын, әрі түсінікті. Бұл
Республикамыз тәуелсіздік алғаннан бері “ресми мойындалмаған” қазақ
мемлекетінің символына айналуда. Бұл билерге арналған ескерткіш көпшілік
халық тағзым ететін орынға да айналып отыр. Ешбір мемлекетте сот әділдігі
өкілдерінің бейнесі мемлекеттік символға дейін көтерілмеген. Бұл халық
санасында тарихи тұрғыда қалыптасқан “дала демократиясының” құқықтық
жүйесіне берілген жоғары баға.
Қазақ құқығының тарихын түбегейлі зерттеу соңғы он жыл ішінде, яғни
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бері (1991 жылдан бастап) ғана қолға алына
бастады.
Қазақ халқының өз-өзін тануда, тарихын тануда”идеологиялық бұғау”
болған, ғасырларға созылған дәуірдің жойылуы нәтижесінде қазақ рухы
көтеріліп, көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болуда.
Қазақ құқығы, құндылықтары - бостандық, әділдікке негізделген
қасиеттері “Далалық Демократия” шеңберінде дамыды. Сот билігі беделінің
өсуі, жоғары сатыға көтерілуі, билердің халық ілтипатына бөленуі, қазақ
құқығының өзіндік қырын аңғартады. Қазақ құқығы бойынша сот әділдігін іске
асыру әділдік, халықтық және адамгершілік идеологиясына негізделді және
оның түп мақсаты дауласушы жақтары татуластыру болып табылды. Қазақ
құқығында бауырласу және некелік одақ құру институты кеңінен қолданылды.
Дауды қарастырудағы қарапайымдылық, сот әділдігімен дәлелдеу бостандығының
қамтамасыз етілуі, тараптардың және процеске қатысушылардың әрқайсысының
өкілдерінің іске қатысу мүмкіндігінің шектелмеуі, тараптарды татуластыруға
тырысу және соттық шешімдердің, тіпті кінәлі тарапқа қатаң жаза
тағайындалған кезде де қоғамның алдындағы әділеттігі мен логика заңдарына
сай болуын қамтамасыз ету билер сотының нысаны мен мазмұнын құрады.
Қазақ құқығының қайнар көзі – Ұлы Даланың нормативтік ережелер жүйесі
қаншама ғасырлар бойы тікелей және жанама түрде әр түрлі мемлекеттер
тарапынан қысым көріп, олардың идеологиясының әсерін сезінсе де , өзінің
таңқақаларлық өміршеңдігін сақтап келді. Әрине , қазақ қоғамы осындай
күштердің әсерінен елеулі түрде өзгеріске ұшырап отырған, бірақ оның
құқықтық мәдинеті мен тіл мәдинетін ешкім, ешбір күш өзгерте алмады. Олар
мұндай қиын-қыстау жағдайларда , тек өзін- өзі сақтап қана қоймай ішкі
күшке ие болып нығая түсті. Ұлан байтақ қазақ даласында болған өзгерістер
мен төңкерістерге қарамастан, күні бүгінге дейін сақталып, өзінің бастапқы
“мәйегін ” жоғалтпаған қазақ құқығының өміршеңдігін , оның негізі ,
құрлымның өзегі табиғи еркіндік, әділдік, өнегелік идеяларымен үндестікте
болуымен түсіндіруге болады.
Көшпелі мемлекеттің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне
негізделген қазақ құқығы өзін тудырған дәуірлерден өтіп қана қоймай оны
нешеме белестерге артына тастап үлгерді. XIX ғасырға дейін, кейбір
жағдайларда XX ғасырдың басына дейін өзінің реттеушілік мәнін жоғалтпай
сақтап келді. Қазақ құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі
жағдайлармен түсіндіруге болады: біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық
– тұрмыстық, дүниетанымдыық негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге
дейін сақталды. Екіншіден, қазақ құқығы халықтың тыныс – тіршілігінің
өзегімен қисындас болатын, халықтың өзіне жақын – тәндес, жалпы адам
баласының міңгілік рухани бітім – болмысына, талабына сай болатын.
Қазақ құқығының, оның тарихын, нормативтік құрылымын, көшпелі өмірдің
демократиялық мәдени құндылықтарын зерттеу кеш басталды. Еуропа үшін қазақ
көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX ғасырдың басында ғана белгілі бола
бастады. Бұл жағдайды бірнеше себептермен түсіндіруге болады:
1. Ұлан – ғайыр Орталық Азияның " еркін " даласын мекендеген қазақ қоғамы
Азия мен Еуропаның біраз бөлігін ертеде дүр сілкіндірген ірі саяси және
соғыс науқандарынан тыс қалып отырды. Осыған орай, әйгілі саясаткерлер мен
өзара мемлекет қатынастарының, зиялы қауымның назарына ілінбеді;
2. Қазақ қоғамы ғасырлар бойы негізінен мал шаруашылығымен айналысқан
көшпелі, жазу – сызудан гөрі ауыз әдебиетіне, еркіндік пен бейбіт өмірге
бейімделген халықтардан құралды.Өркениетке сыртын беріп елеусіз қалған
қазақ қоғамында шаруашылықты жүргізудің көшпелілік тұрақтылығы көп
уақыттар бойы сақталынды;
3. Көшпелі қазақ қоғамы сөз бен Заңның үстемдігін қолдаған өзіндік ішкі
идеология негізінде қалыптасты. Бұндай кең дала сипаттары еркіндік пен
бостандықты пір тұтқан заң ережелерінің, әдет - құқықтық жүйенің еркін
орнығуына негіз болды.
Отарлаушылық – экономикалық мүддені көздеген шет мемлекеттердің
сыртқы саясаты XVIII ғасырдан бастап Қазақстанға деген қызығушылығы мен
қысымын күшейте түсті. Сонымен бірге қазақ құқығын тануға, дендеп зерттеуге
кеңінен жол ашылды. Бұл бағытта көрші Ресей патшалығы зор белсенділік
көрсетті. "Артта қалған " қазақияның ішкі дүниесі Еуропалық деңгейде білім
алған зиялы қауымдардың, шығыс халықтарының тарихына әуесқойлардың назарына
іліне бастады. Олардың ішінде тәжірибелі зерттеушілерге қазақтың құқықтық
мәдениетінің, оның өзіндік бітім – болмысы мен құндылығы ерекше әсер етті.
Олар құнды пікірлер білдірді. Орыстың шығыстанушы – зерттеушісі
А.Левшин қазақтың құқықтық өмірінде " Алтын ғасыр " дәуір болғандығы туралы
алғаш пікір білдірді.
Қазақ құқығын зерттеуде үш кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Оның бірінші кезеңі – Қазақ Даласын патшалық Ресейдің отарлауымен
байланысты. Хронологиялық түрде ол XVIII – XX ғасырдың басын қамтиды.
Екінші кезеңі – Кеңес өкіметімен тұстас ( 1917-1989 ж.ж ).
Үшінші кезеңі – тәуелсіз қазақ мемлекетінің Қазақстан Республикасы құрылған
кезден басталады.
Алғашқы екі кезеңде қазақ құқығының мәселелерін қарастыру патшалық
Ресейдің отарлау саясатына, кейін Кеңестік мемлекеттің империялық
саясатының бағытына сай жүргізілді. Әдет – ғұрып ережелеріне негізделген
қазақ құқығын жүйелі, объективті түрде зерттеу тек соңғы жылдары – үшінші
кезеңде бой көтерді.
Патшалық Ресей Қазақстанды отарлау саясатын жүргізу барысында, орыс
шенеуніктерінің өздері мойындағандай, ежелгі қазақ ата заңдарының, сондай –
ақ, саяси өмірдегі және қоғамдық сана – сезімдегі билер соты ролінің
мықтылығы оларды таң қалдырды. Патшалық Ресейдің отарлау саясаты неғұрлым
белсенді жүргізілсе, қазақ даласының ежелгі құқық құрылымының оған
қарсылығы соғұрлым күшті болды. Кешікпей – ақ, қазақ қоғамына ықпалын
күшейту үшін, оның құқықтық жүйесін тұсауламай, оны өзінің отарлаушылық
пиғылына ыңғайламай отарлау саясатын жүзеге асыру мүмкін еместігіне
патшалық өкіметтің көзі жете бастады. XIX ғасырдың 20- шы жылдарынан
бастап патша өкіметі өзінің отарлау саясатын күшпен енгізе алмайтындығын
түсініп, ендігі жерде қазақтың құқықтық мәдениетін, құқықтық болмысын
түсіну, зерттеу мақсатымен қазақ даласындағы құқықтық нормаларды жинау,
оларды бір жүйеге келтіру жұмысын жүргізу туралы бұйрық берді.
Қазақстандағы отаршылық - әкімшілік жүйенің мекемелерінде жұмыс
істеген білімді орыс шенеуніктерінің, әсіресе жас буын арасында артта
қалған , мешеу қазақ қоғамымен етене жақын танысу, оның құқықтық
мәдениетіне деген өзіндік қызығушылықтарын тудырады.
Кеңес өкіметі дәуірінде жасалған зерттеулер қаншалықты маңызды
болса да, таптық көзқараспен шектеліп, қоғамның қанаушылар мен
қаналушылар деп бөлуіне негізделген тар идеологиялық мақсаттарды көздеді.
Сондықтан да, билердің, шешендердің, қазақ ата заңдарының білгірлерінің
көпшілігі халықтың ауқатты бөлігінен шыққандықтан, оларға деген көзқарас та
теріс болды. Қазақ қоғамы және ондағы құқықтық құрылымдар Кеңестік дәуірде
" үлкен саясатқа " қарсы жүйелер ретінде бағаланды.
Кеңес үкіметі тұсындағы жаппай қуғын – сүргінге ұшырату науқаны
кезінде халықтың көзі ашық оқыған зиялы қауымның қолында сақталған көненің
көзі саналатын құнды қолжазбаларды да өртеп, құртып жіберді. Кейінгі
кездегі елімізде жүргізіліп жатқан қуғын – сүргін құрбандарын ақтау "
ежелгі " қазақ құқығын қайта түлетуге мүмкіндік тудырды.
Қазақтың дәстүрлі құқықтық мәдениетін зерттеу бастапқыда Сталин
қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде, кейін Кеңес өкіметі тарағаннан соң
Республикамыздың өзекті мәселелерінің біріне айналды.
Патшалық өкімет XVIII ғасырдың бірінші жартысында басталған, дала
өлкесін отарлау саясатын белсенді түрде жүзеге асырса да, ғасырлар бойы
Қазақстанда қалыптасқан дәстүрлі құқықтық режимнің түбегейлі жүйе
екендігіне және оны бір ұрпақтың өмірі ішінде орыстың құқықтық жүйесімен
күштеп немесе " бейбіт жолмен " алмастырудың мүмкін еместігіне күн өткен
сайын көздері жете бастады. Өз халқының тарихы мен болмысын жақсы білетін
жазушы, әрі ғалым, академик С.Мұқанов былай деп жазған еді: - " Киіз
туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс салты, әдет – ғұрпы,
мінез – құлқы айна қатесіз бірдей... осыншама тұрақтылық, тұтастық Қазан
революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақтаулы таңқаларлық
құбылыс "[1]
Қазақ құқығының түбегейлі құралымы кешегі Жаңа заман дәуіріне дейін
қоғамдағы ықпалын жоймады. XIX ғасырдың ортасында Ш.Уәлиханов атап
айтқандай: " Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне қарамастан,
бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол
қалпында қалды ".
Кезінде тағдырдың айдауымен, сойқан саясаттың салдарынан елімізге
жер ауып келген ұлттар мен ұлыстар бүгінде ата жұртымызға, қазақтар секілді
кеңпейіл халық мекендеген елге қоныстанғанына да жарты ғасырдан астам уақыт
өтті. [2]
Тәуелсіздік алған 14 жылда қазақ елі ғасырларға тең жылдарды
бастан кешірді. Ең бастысы - әрбір қазақстандықтың өз елі, өз Отаны –
Қазақстанға деген отаншылдық сезімі атой салды. Ұлты мен ұлысына қарамай
әрбір қазақстандық осынау құт мекеннің абыройын көтеріп, тәуелсіздікті
бекемдей түсуді өзінің басты парызы санайды.Бұл орайда, біз еліміздің
тәуелсіздігін баянды етіп, оның халықаралық дәрежедегі беделін көтеруде,
ұлттар мен ұлыстар арасында ынтымақ пен азаматтық келісімді сақтауға
теңдесі жоқ шара тындырдық десек артық айтқандық емес.
Елімізді гүлдендіріп, өркениетті елдердің деңгейіне жеткізу үшін
бізге керегі – қазақстандық патриотизм, отанды шексіз сүю. Бұл сезім рух-
жігерімен қатар оянбай, еңбек еткенде ғана көрініс бермек. Бұған байланысты
мемлекеттік идеология болуы қажет. Жаңа Қазақстан жалпы адамдық құндылықты
жариялай отырып, өзінде қоныстанған барлық халықтардың достығын арттырып,
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуді мақсат тұтады. [3]
Жалпы егемендікке жету жолындағы қазақ қоғамының мемлекеттік -
құқықтық дамуын объективті түрде зерделеу қазіргі күнде де өзекті
проблемалардың бірі. Тәуелсіздік, егемендік ұғымдары халқымыздың рухымен
тарихи, құқықтық санасымен тығыз байланысты. Тәуелсіз мемлекет болу
жолындағы қазақ қоғамы көптеген кезеңдерді, белестерді бастан
өткізді.Көптеген деректерге зер сала қарасақ мемлекеттік үрдісінің айқын,
өзгеше құбылыс ретінде көзге түсетін сәттерін байқауға болады.
Осы орайда, дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: мемлекеттік –
құқықтық дамудағы қазақ зиялыларының еңбектерінде көрсетілген кейбір
ерекшеліктерді зерделеу және сипаттау болып табылады.
Өзектілігі: қазақ мемлекеттілігінің даму кезеңінде халықтың тарихи
санасында егемендік мәселесі белгілі бір кезеңдерді бастан өткергенде,
тәуелсіз ел болу, мемлекеттік идеясы ретінде де немесе сол тәуелсіздікке
жетуге байланысты ұлт – азаттық көтерілістерге шығуынан байқауға
болады.Тәуелсіздік жолындағы күрестер тарихына үңілсек шартты түрде 70 – 80
жыл арасында тәуелсіздік рухы оянып, халық егемендік жолында күреске шығып
отырды. Мысалы: 1847 жылғы Кенесары хан бастаған ұлт– азаттық қозғалыс,
1916 жылғы дәстүрлі мемлекеттік – құқықтық құрылымды жандандыруға ұмтылған
ұлт – азаттық көтеріліс, 1986 жылғы тәуелсіздікке ұмтылған желтоқсан
оқиғасы. Сондай – ақ, тәуелсіздік, егемендік ұғымдары әрқашанда халықтың
рухымен бірге жасайтынын көре аламыз.
Қазақ даласында жүргізілген орыс әкімшілік – құқықтық
реформаларына қарамастан, ұлт болашағы, елдің егемендігі жолында өз рухани
парасаттылығымен, терең білімділік деңгейімен қазақ заңгерлері өз үлестерін
көп қосты.Сол кезеңдегі қазақ заңгерлерінің идеялары, саяси – құқықтық
ілімдері, қазіргі таңдағы мемлекетіміздің даму тұжырымдамаларымында,
заңдарында,кейбір құқықтық құжат немесе актілеріндегі баптармен ұштасып
жатады.
Қазақ қоғамындағы құқықтық жүйенің дамуы қазақ халқының дәстүрлі
мемлекеттілік және құқықтық мәдениеттің алтын қорының мықты болғандығын
көрсетеді. Қазақ хандығында өмір сүрген заңдар өздерінің қайнар көзін
Еуразия көшпенділерінің бірнеше жылдар бойы қалыптасқан әдет – ғұрып
заңдарына негізделген. Осындай ерекшеліктерді жіті байқаған қазақ
заңгерлері қазақ қоғамының болашақтағы дамуын ұлттық негізде болу
қажеттілігінен байқатады.
Міндеті: XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамы
жағдайында әлеуметтік – саяси ахуал патша үкіметінің жүргізген
реформаларының салдарынан шиеленісіп, ол қазақ ұлттық интеллигенцияның
билікке араласуына әкелді. Осыған орай, жер мәселесіне байланысты,
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар Патша өкіметінің отаршыл
саясатына қарсы шығуын, орыс әкімшілігінің жер мәселесіне деген
көзқарастарын қарастыру. Ал ол саясаттың мәні жер иеленушілердің меншік
құқығын күшпен тәркілеу арқылы айыру және тартып алынған жерді орыс
шаруаларына беру болды.[4].
Практикада қолданылуы: факультативтік сабақтарда, семинармен
лекцияларда және арнайы курс сабақтарында қолданылады.
Дипломдық жұмыс: Кіріспеден және 4-тараудан, әр қайсысы 3-бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Қазақстандағы XIX - ғасырдың екінші жартысындағы сот жүйесі.
XIX-ғасырдың екінші жартысындағы отарлық Қазақстанның сот жүйесін алғаш
рет, мейлінше ірі қайта ұйымдастыру 1867-1868 жылдардағы жалпы империялық
сот органдары мен билер соттарының жаңа құрылымын енгізу болды [5].
Отаршылдық әкімшіліктің аса маңызды элементі 1867-1868
жылдардағы реформалар бойынша құрылған сот ұйымдары еді. Қазақстан
аумағында соттар өздерінің жоғары деңгейлері бойынша әкімшіліктен қол үзе
алмады. Жоғары сот деңгейлері болып табылатын сот бөлімшелері облыстық
басқарманың құрылымдық бөлігі болды. Ресейде сот ісін жүргізудің прогресшіл
принциптері енгізілуіне қарамастан, 1864 жылғы реформа бойынша облыстық
басқармамлардың сот бөлімшелерінің қызметі реформаға дейінгі сот ісін
жүргізу нормаларына негізделді. Қылмыс толық анықталмаса да, қатаң жазалау
шараларын қолдану сот бөлімшелері іс жүргізу қызметінің негізі болды. 1867-
68 жылдардағы реформалар бойынша Әділет министрлігі тағайындаған уездік
судьялар төменгі инстанция болды.Әдетте олар арнаулы заң білімі жоқ,
жасының ұлғаюына қарай қызметтен босаған әскери адамдар қатарынан
тағайындалды. Қазақстанда жұмыс істеген бүкіл судьялар корпусына білім
деңгейінің төмендігі тән болды. Уездік судьялар қылмыстық істерді өз
бастамасы бойынша қозғай алатын еді және оларға қылмыстарды тексеру мен ашу
міндеті жүктелді; әрі тергеуші болып табылатын уездік судья істерді тергеу
міндетін ғана емес, сонымен қатар мәні бойынша шешу міндеттерін де өз
қолына шоғырландырды. Қазақстандағы уездік судьялар қызметінің негізіне
алынған сот ісін жүргізудің бұл нысаны іс жүзінде сот тараптарын білмеді.
Барлық құқықтарынан айырылған айыпты-тергеу объектісі, ал жәбірленуші тек
қана арызқой саналды. Уездік судьялар қызметінде кеңселік құпия қатаң
сақталды, оны барлық судьялардың іс жүзінде қазақ тілін білмеуі қиындата
түсті, мұның өзі қиянат жасаушылыққа негіз туғызды.
Отаршылдық басқарудың күнделікті практикасы 1867-68 жылдардағы
реформалар бойынша енгізілген сот жүйесінің тиімсіз екенін көрсетті.
XIXғасырдың 70-жылдарының басында әкімшілік басқару реформаларының жаңа
жобаларын әзірлеуге байланысты жергілікті отаршылдық-әкімшілік сот жүйесін
реформалау туралы мәселені барған сайын табандылықпен көтере бастады. Сот
жүйесін реформалаудың алғашқы нұсқаларының бірі 1872-73 жылдарда Түркістан
өлкесінің генерал-губернаторы К.П.Кауфманның басшылығымен әзірленген
әкімшілік реформаның жобасында жасалды. Жобада 1864 жылғы сот реформасының
көптеген элементтерін : бітістіруші судьялар институтын, бітістіруші
судьялар съезін және сот палатасын енгізу көзделді; тергеу сот қызметінен
бөлінді.
Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының әкімшілігі
әзірлеген жобаларда сот ісін жүргізуде реформаға дейінгі нысандарынан бас
тарту қарастырылды.
Іс жүзінде бұл жобалардың бәрінде де сот органдарын әкімшіліктен
бөлу туралы ой арқау болды. Бірақ сот жүйесін дамытудағы бұл оң бағыт Ресей
империясының дайындалған жобаларды заң арқылы ресімдеу позициясына тәуелді
болған орталық ведомостволарынан тиісті қолдау таппады.
Бұл бағытта Әскери министрлік ерекше кертартпа көзқарас ұстады, ол
Орта Азия мен Қазақстанның байырғы халқы жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешуге дейін жетілген жоқ, олар жария, ауызша және демократиялық сот ісін
жүргізуді түсінбейді, өйткені ол барлық сот істерін жеке дара шешкен
хандардың деспоттық билігіне қалыптасып қалған-ды деп санады. Бұл орайда
Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін-ақ қазақ қоғамында туындаған құқықтық
жанжалды жағдайларды ауызша, жария және толық демократиялық жолмен шешіп
келген билер сотының сан ғасыр бойы жұмыс істеген тәжірибесі мүлде
еленбеді. 80-90 жылдардағы реформалар бойынша Түркістан және Дала генерал-
губернаторлықтарында сот істерін жүргізу тәртібі негізінен өзгеріссіз
қалды. Әсіресе, реформаға дейінгі бұрынғы тәртіптер негізінде жұмыс істеген
облыстық соттарда ол ерекше кертартпалық түрде көрінді.
1896 жылы Әділет министрлігі Түркістан және Дала өлкелері генерал-
губернаторларына аймақта Ресейдегі 1864 жылғы реформа бойынша сот жүйесін
қолдану мүмкіндігі туралы хат жазды. Жергілікті облыстық соттардың
төрағалары мен облыстық прокурорларға да осындай хаттар жіберілді. Әділет
министрлігіне жауап хаттарында генерал-губернаторлар және жергілікті сот
ведомоствосының шенеуніктері Әділет министрлігінің ұсынысына оң көзқарас
білдірді. 1897 жылы Әділет министрлігі Түркістан және Дала генерал-
губернаторларындағы сот-құқықтық реформаның жобасын дайындау жөніндегі
жұмысты аяқтады, оған министрлік тарапынан көлемді түсіндірме жазба
дайындалды. Онда сот жүйесі құрылымының, оның жекелеген буындары өкілеттігі
көлемінің негізгі элементтеріне, азаматтық және қылмыстық үрдістегі
өзгерістерге егжей-тегжейлі түсініктеме берілді. [6]
Қазақстан аймағындағы әзірленіп жатқан сот-құқықтық реформа
бойынша ең ірі жаңалық сот палаталарының және округтік соттардың енгізілуі
болды. Округтік сот бітістіруші судьялар шешкен істер жөніндегі
аппелляциялық саты болды. Сот палаталары округтік соттарға қатынасы жөнінен
аппелляциялық және қадағалаушы деңгей міндетін атқарды. Бірінші
инстанциядағы сот ретінде олар ең күрделі істерді шешті.
Прокурорлық басқару қатаң орталықтандырылу және төменгі
прокурордың жоғары тұрған прокурорға бағынуы негіздерінде құрылды. Заңда
прокурордың міндеті мына тұрғыда белгіленді:
1. Заңның бірыңғай және дәл қолданылуын қадағалау;
2. Қандай да болсын заңды тәртіп бұзушылықты ашу мен заң алдында қарау және
оны қалпына келтіру жөніндегі өкілдерді талап ету;
3. Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізу жарғыларында көрсетілген
жағдайларда сотқа алдын ала қамауға ұсыныс жасау.
1898 жылғы сот реформасында адвокатура қызметінің құқықтық негізін
реттеу көзделді. 1898 жылғы 2 маусымдағы Уақытша ережелердің 24-бабында
адвокаттық қызметті жүргізуге куәліктерді округтік соттардың беруі
көзделген. Нақ осы куәліктер бітістіруші соттарға да адвокаттық қызметпен
айналысу құқығын беретін.
1909 жылы Ақмола, Семей және Орал облыстарында ант берген
заседательдер сотын құруды енгізу туралы Заң шығарылды. 1909 жылғы заң
бойынша Ақмола, Семей және Орал облыстарында ант берген заседательдердің
тізімі жалпы негізде және әрбір уезд бойынша арнайы жасалды. XX-ғасырдың
басында Қазақстанда ант берген заседательдер сотының енгізілуі отарлық
Қазақстандағы сот-құқықтық жүйенің дамуындағы елеулі кезең болды.
Патша үккіметі жалпыимпериялық соттарды енгізумен, оларды
құзыретін кеңейтумен қатар сот органы ретінде билер сотын сақтап қалуға
ұмтылды. Сонымен бірге, патша үкіметі билер сотын сақтай отырып, оның
қызмет шеңберін шектеуге және тарылтуға тырысты.
XIX-ғасырдың 60-жылдарының орта шенінде патша өкіметі бірқатар
жаңалықтар енгізіп, билер сотының қарауындағы іс жүргізудің маңызды
тұстарын пайдалануды көздеді.
1867-68 жылдардағы реформалар бойынша билер сотының 3 деңгейі
құрылды: бірінші деңгей-билердің жеке соты, екіншісі-билердің болыстық
съезі және үшіншісі- билердің төтенше съезі.
Бірінші деңгей-билердің жеке соты 1867 жылы Уақытша ереженің 192-
параграфы негізінде 100 сомнан (бес жылқыдан, елу қойдан) аспайтын
түпкілікті істерді шешуге тиіс болды.
Билердің болыстық съезі екінші деңгей саналды, ол болыстың барлық
ауылдарының сайланған би-судьяларынан тұрды. Билердің болыстық съезін
қажет болуына қарай азды-көпті мерзімді түрде уезд бастығы шақырды.
Осылайша құрылатын билердің болыстық съезі 1867 жылғы Уақытша ереженің 193-
параграфы негізінде құны 100сомнан асатын істерді, яғни билердің жеке
соттарының құзіреті шеңберіне сыймайтын істерді қарады. Сонымен бірге,1867
жылғы Уақытша ереженің 197-параграфы бойынша бұл сот құзыретінің шеңбері
нақтыланды. Мәселен, осы параграф бойынша болыстық съездердің кез келген
сомадағы істерді шешуге құқығы болды, бірақ олардың шешімдері 1000 сомға
дейін сомадағы істер бойынша түпкілікті шешім болды. Билер сотының үшінші
және соңғы деңгейі би-судьялардың төтенше съезі еді. Егер талапкерлер
белгілі бір сот талаптары бойынша бірнеше уездің әр түрлі болыстарынан
өтсе, сол істер билердің төтенше сотының қарауына жатты. Бұл төтнше съездер
уезд бастығының бастамасы бойынша шақырылып, одан әрі бұл жөнінде әскери
губернаторға хабарлануға тиіс болатын, ол съездің өткізілуіне рұқсат
беретін .
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы сот жүйесінің дамуы
барысында билердің болыстық съезі әр түрлі себептерге байланысты Уақытша
ережелердің жобаларында көзделген дәрежеге жете алмады. Сот практикасының
көрсеткеніндей, билер сотының ең пәрменді нысаны билердің төтенше съезі
болып шықты. Әдетте, билердің төтенше съезінің жұмысын уезд бастықтары ашып
отырды. Егер билердің төтенше съезі әр түрлі уездердің, тіпті облыстардың
болыстары арасында өтсе, оларға әр түрлі облыстар әкімшіліктерінің не аға
көмекшілері, не өкілдері қатысуға тиіс болды. Билердің төтенше съездерінің
нәтижелері оларды бекіту үшін облыстың әскери губернаторына жазбаша түрде
баяндалуға тиіс еді.
Билердің төтенше съездерінің істерді талқылауы үшін олардың
құрамынан съездің төрағасы немесе төбе би сайланды. Уақытша ережелердің
жобасы бойынша төбе би сайлау көзделмегенімен, әр түрлі болыстар мен
уездердің би-судьялары арасындағы келіспеушілік көбінесе сот істерін тез
шешуге мүмкіндік бермеді, сондықтан әкікмшілік бұл ережені қолданысқа
енгізуге мәжбүр болды. Съездер төрағаларының құқықтары мен міндеттері мына
тұрғыда белгіленді:
а) Съезд өткізілетін жерде уезд бастықтарынан, болыс басқарушыларынан
және істерге мүдделі тараптардан билердің сот талқылауын жүргізуге тиісті
өтініштер мен басқа да қағаздар қабылдауы.
ә) Әкімшілік және сот билігі орындарымен оларды сотқа шақыру жөнінде
де және съездің басқа мәселелері бойынша да хат жазысуды жүргізу, бұл үшін
олардың жанында өздерінің кіріс-шығыс журналдары мен әр түрлі кітаптар
болуға тиіс еді. Бұл құжаттарды және жалпы съездердің істері бойынша барлық
хат алысуды жүргізу болыс басқарушылары хатшыларының міндетіне жатты, олар
бұл еңбегі үшін билердің анықталуымен ерекше сыйақы алуға тиіс болды;
б) съездердегі жарыссөздер тәртібіне басшылық ету;
в) істі талқылаушы билердің пікірлерінде келіспеушілік және дауыстар
тең болған жағдайда, олардың бір жағына қосылған төраға дауысының басымдығы
болды, сөйтіп төраға қосылған билердің пікірі іс үшін шешуші маңызды
болуға тиіс және сол пікірге сәйкес ұйғарым қаулы етіледі.[7]
Билер сотын тарату жөніндегі теріс тәжірибені негізге ала отырып,
отаршылдық - әкімшілдік ғасырлар бойы қалыптасқан және өзіне халық
даналығын сіңіріп, қазақ халқының нақтылығын бейнелеген қазақтардың дағдылы
іс жүргізу құқығы фактісін, сондай- ақ оның құқықтық таным деңгейін қазақ
қоғамындағы құқық бұзушылыққа қарсы күреске отаршылдық сот институттарына
қарағанда көп мөлшерде бейімделгенін мойындады.
Билер соты қызметінің негізгі тұстары: соттың сайланбалылық негізі,
сот ісінің қысқа мерзімде және жария жүргізілуі, сондай-ақ қалыптасқан
дәстүрлер: айыпталушыға қоғамдық ортада беделі бар туыстарының кепілдік
беруі, сот ісінің халық алдында жария және ашық жүргізілуі - осы
жағдайлардың бәрі билер сотына қазақ қоғамы үшін отаршылдық сот
институттарына қарағанда неғұрлым артықшылық берді.
XIX - XX ғасырлар шебінде қазақ қоғамының ұлттық сана сезімі өсті. Нақ
осы тарихи қысқа уақытта қазақ халқы өз арасынан Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М. Тынышбаев және басқа көптеген адамдар
сияқты аса көрнекті тұлғаларды шығарды.
Олар өздерінің көсемсөздік туындыларында газеттер мен журналдарындағы
мақалаларында қазақтың дағдылы құқығы, билер сотының қызметі
проблемаларына және отарлық Қазақстандағы патша сотының сот- құқықтық
жүйесіндегі өзгерістермен атап айтқанда, 1898 жылғы сот реформасына едәуір
назар аударды. [8]
1867-68 жылдардағы Уақытша ережелерде қазақтар орналасқан барлық
жер және сол жердегі бар нәрсенің бәрі патшалық Ресейдің мемлекеттік
меншігі деп жарнияланды. Мемлекеттік меншік деп жарияланған жерлер 1868
жылғы Уақытша ереженің 210-параграфына сәйкес әрбір шаңырақ иесінің жеке
иелігінде емес, оның өзі тұратын қауымның қоғамдық пайдалануында болуға
тиіс және оларды жекелеген мүшелерінің пайдалануына сол қауым беріп
отыратын еді.
1868 жылғы Уақытша ереженің 212, 217, 218 - баптарына сәйкес көшпелі
халықтың пайдалануындағы барлық жер қысқы қыстауларға, жазғы жайлауларға
және өңделетін жерлерге бөлінді. Заңдарға әрбір қазақтың өз пайдалануына
бөлінген учаскеде жерді өңдеуге, бау-бақша және тоғай өсіруге, тұрғын үй
мен шаруашылығына арналған қора-қопсы салуға құқығы бар деп белгіленді.
Егін егу үшін өңделген жерлер, сондай-ақ тұрғын үй немесе қандай да
болсын құрылыс салынған жерлер өңделген уақытында немесе оларда құрылыстар
болған кезде мұраға көшіп отырды. Жер кәсібімен айналысу тоқтатылған немесе
құрылыстар жойылған жағдайда, бөлінген учаскелерді нақ сол қауымның басқа
адамдарына беруге болатын еді.
Бұған керісінше жаңа заңдарда қыстаулар мен жайлаулар белгілі бір
болыстағы көшпелілердің бүкіл қауымның билігінде қалдырылды, оның үстіне
бұларды пайдалануды реттеу қазақтың дағдылы құқығының нормаларына
негізделуіне тиіс еді.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында сауда кеңінен дами
бастады. Осыған байланысты қазақ даласында Ресей империясының азаматтық
құқығы кең таралды, ол Ресей империясы заңдар жинағының 10 томында
баяндалған. Бұл орайда көбінесе мынадай шарттар: сатып алу - сату, қарыз
алу, мүлікті жалдау, айырбастау, жүк тасу және тағы басқа шарттары
қолданылды.
Дами түскен сауданың және Қазақстанға тауар - ақша қатынастары
енуінің, Ресей империясы заңдар жинағының азаматтық құқығы таралуының
ықпалымен қазақтың дағдылы құқығында борышкер мен несие берушінің өзара
қатынастарын, қарызды төлемегені үшін жауапкершіліті анықтайтын ережелер,
қарыз бен өсім өндіріп алудың нысандары және тағы басқалары пайда болды.
Мәселен, қарызды төлемегендігі үшін жұмыспен өтеу шарасы да қарастырыла
бастады.[9]
XIX ғасырдың екінші жартысында саудагер мен өсімқорлардың мүдделерін
қорғайтын бірқатар ережелер әзірленді. Тауарларды қарызға алғанда малмен
немесе басқа нәрсемен өсім , яғни пайыз төлеу көзделді. Мәселен, XIX
ғасырдың екінші жартысында қазақтың дағдылы құқығына жасалған жазбаларда
көпестердің сатып алу- сату шартын жасасқан кезде уақытылы төлемеген
жағдайға арнап орасан көп тұрлаусыздық айыбы талаптарын енгізуі атап
өтілді.
Қазақтың дағдылы құқығы мен оны құрайтын құрамдардың құрылымында ғана
емес, сонымен қатар оның деректемелерінде де өзгерістер орын алды. Ескі
деректемелер маңызын жойып, жаңа деректемелер зор мәнге ие болды. Реформаға
дейінгі кезеңде қазақтардың дағдылы құқығын қалыптастырудың көзі ретінде
ережелердің зор мәні болды, олар билердің төтенше съезінің қағидасы немесе
басшылық қаулысы еді. Ол жазбаша түрде жасалып, съезге қатысқан барлық
билер тарапынан куәландырылды және тіпті жарияланып отырды.
Әсіресе, реформаға дейінгі кезеңде Қазақстанда қолданылған құқықтың
бүкіл жиынтығын негізгі үш бөлімге бөлуге болатынын атап өткен жөн, олар:
5) XIX ғасырдың екінші жартысында көптеген құқықтық нормалары ерекше
кең таралған жалпыимпериялық заңдар.
6) Патша үкіметі отарлық шет аймақтарға арнап шығарған заңдар және
күші Қазақстанға ғана таралған арнаулы мемлекеттік-құқықтық
нормалар.
7) Реформаға дейінгі кезеңде баяу болса да, дегенмен айтарлықтай
дамыған дағдылы құқық.
1.2 Патша үкіметінің аграрлық саясаты. Жаппай отырықшыландыру арқылы
отарлау
Патша үкіметінің қазақтар орналасқан жерлердегі аграрлық саясаты бірте-
бірте жүргізілді, мемлекеттің заңдық және шаруашылық құқықтарын бекіту
дәйекті түрде жүзеге асырылды. Мәселен, 1822 жылғы Сібір қазақтары туралы
жарғыда жерге мемлекеттік меншік туралы еш жерде тікелей айтылмаған.
Әрбір округтің лайықты түрде айқын межеленген жері болады, басқа округтің
тұрғындары жергілікті бастықтардың оған дәл рұқсаты болмайынша көше алмайды
деп жарияланған. Жергілікті бастықтардың ықпалы жер туралы басқа
баптардан да сезіледі. Жерді межелеуде әскерилердің қатысуымен облыстық
бастық шешуші рөл атқарды. Сонымен бірге облыстық бастықтар аға сұлтанның
қоныстануына арналған, заседательдерге арналған округтік жер бөліктерін,
сондай-ақ сұлтандарға шаруашылық жүргізуге үш есе, старшындарға екі есе жер
бөліктерін мұрагерлік меншікке деп бөліп отырған. 15 деятина болатын ірі
норма казактардың, тілмаштардың және қазақтардың егіншілікпен нысаналы
айналысуы құқығымен бөлінді, бірақ күтім жасалмаған жағдайда 5 жылдан кейін
қайтып алынды. Даулы жер мәселелері үш бидің куәлігімен жеребе бойынша
шешіледі.
1844 жылғы 14 маусымдағы Орынбор қазақтарын басқару туралы ереженің
өзінде-ақ Орынбор қазақтары орналасқан, ерекше облыс түрінде
Бүкілресейлік империяның бір бөлігін құрайтын жерлер Сыртқы істер
министрлігінің қарауында болды және Орынбор қазақтарына және олар көшіп
жүретін жерлерге қатысты жобалармен қандай да бір жаңа ұйғарымдарды Орынбор
әскери губернаторы Министрлікке енгізеді деп тура мәлімдеген. Кейініректе,
1867 жылы Қазақ даласындағы басқару туралы ережелерді әзірлеу жөніндегі
комиссияның мүшелері қазақтардың жерге құқықтарын анықтайтын басқа заңның
жоқ екенін және соның негізінде қазақ жерлерінің Орынбор өлкесінің
жергілікті бастықтары мемлекеттік деп танып келгенін және танып отырғанын
атап өтті. Үкіметтік ұйымдар алдында жерге меншік туралы мәселе XIX
ғасырдың 60 жылдарының ортасында кен өнеркәсіпшілері үшін далада учаскелер
бөлуге байланысты нақты алға қойылды. Сондықтан 1868 жылы 21 қазандағы
Басқару туралы уақытша ережеде енді жерді пайдалану мен иеленуге айқын
шек қойылды. Жер пайдалану нысанының қалай анықталғандығына сәйкес барлық
жер қыстаулар мен жайлауларға бөлінді. Мәселен, қыстаулар болыстар мен
ауылдар арасында арнауалы съездер мен жиындарда, ал жекелеген шаңырақ
иелері арасында ауыл қоғамдарының ішінде бөлінді.
1891 жылғы 25 наурыздағы Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай
облыстарын басқару туралы ереже сол кездегі Қазақстан аумағындағы жерді
пайдалану және жер иелену туралы барлық заңдарды бір ізге түсіріп, басын
біріктірді. Шынына келгенде, онда негізінен алғанда 1868 жылғы Уақытша
ереженің қағидалары қайталанып, нақтыланды. Жер, соның ішінде ормандар да
мемлекеттің меншігі деп танылды.(119 бап), ал қоныстар алып жатқан жерлер
мерзімсіз қоғамдық пайдалануға берілді. (120 бап). Осындай жолмен үкіметтік
ұйымдар қазақтарға тиесілі жерлерге сол кездің өзінде-ақ іс жүзінде бар
құқықтарын заң жүзінде баянды етті. Бірақ көп ұзамай осы баянсыз
Ескертудің өзін де мемлекеттің ұстанғысы келмей отырғаны айқын болды.
Өйткені ол 1893 жылдың өзінде-ақ қоныс ауадарушылар үшін жер бөліктерін
бөліп беруге кірісті. Қоныс аударушылар топтары шенділерінің бірі, жер
өлшеуші және статистикашы Т.И.Седельников кейініректе: 1904 жылы кейбір
өзгерістер кезінде дала өлкесінің жерге орналастырушы комиссияларының
жоғары шенді адамдары қазақтардан жерді тартып алудың заңдылығы туралы
мәселенің туындауынан қауіптенді,- деп жазды. Өйткені алдын ала қойылған
талаптар – байырғы халықтың жерін межелеу және жерге орналастыру талаптары
орындалмаған еді. Ол былай деп атап көрсетті: Осындай мәселе қойылуының
бір өзі даланы отарлау алпауыттарына үрей туғызды. Өйткені сол кезге қарай
бұл отарлауадың заңдық негізі болмағанын және жоқ екенін олардың өздері-ақ
ұғынған еді. XIX ғасырдың 90- жылдарының басында қайтадан көтерілген
шаруаларды қоныс аудару толқыны үкікметті керінеу заңсыздыққа баруға мәжбүр
етті.
Үкіметтік ұйымдардың бұрынғы қоныстандыруға қатынастарының өз тарихы
болды және ол заңдарда тиісті түрде көрсетілді. Ал 1868 жылғы Далалық
облыстарды басқару жөніндегі уақытша ережеде қоғам құрамындағы
қазақтардың да, жекелеген адамдардың да өз учаскелерін немесе олардың
бөліктерін уездік басқармада куәландырылуға тиісті ерікті келісім бойынша
орыстардың пайдалануына беруге құқығы бар деп тура жарияланған. XIX
ғасырдың 60 жылдарында крепостниктік құқығы жойылғаннан кейін Ресей
шаруаларының біршама еркін жүріп тұруы мүмкін болған кезде Дала өлкесінің
жергілікті өкімет орындары өз бетімен қоныс ауадару проблемамсына тап
болды.
Сонымен бірге Қазақстан нақ сол кезеңде Ресей империясындағы
егіншілікке бейімделген отырықшыландыру арқылы отарлау аудандардың біріне
айналды. Қоныстануға уақыты жағынан үнемі қолданылатын, сондай-ақ өзгермелі
бірнеше фактор себепші болды. Бірінші топқа: шет аймақтарда халық аз
қоныстанған аумақтардың болуы, шаруалар жерінің аз болуын қоса алғанда,
феодалдық сарқыншақтар, туған жерлерінде табыстың жетіспеушілігі; жер
сапасының нашар және өндіріс тиімділігінің төмен болуы жатады. Егіннің
шықпай қалуын; қоныс ауадаруды көтермелеген немесе тежеген үкіметтік
саясатты және басқаларын өзгермелі фактор ретінде атауға болады. Даланы
отарлауға қарсыластар жергілікті әкімшілік қызметкерлері арасында көп
болды. Далагубернаторы 1901-1902 жылдардағы есебінде жоғары тұрған
органдардың назарын мынаған аударды: қоныс аударушыларды орналастыру
көшпелінің өрісін сан мағынасында ғана емес, көшіп - қону алқабының
азаюымен де шектеді, бұл өрісті пайдалану жағынан алғанда, көшіп – қону
жолдары тарылды және су көздерінен алысатып жіберілді. Көшпелінің
экономикалық жағдайына келтірілетін соққы одан әрі күшейе түсуде ... далаға
қоныс аударушыны орнықтыру факторының қазақ халқының бұқарасы үшін мәдени
емес, әзірше, былайша айтқанда, теріс мәні осындай болып отыр.
Сонымен патша өкіметінің XIX ғасырдың 90- жылдарына дейінгі
Қазақстандағы қоныстандыру саясаты стратегиялық тұрғыдан ғана, шет
аймақтарға шаруалар ортасынан шыққан мықты элементті қоныстандырудың
негізгі бағыты түрінде ғана белгіленді. Осымен қатар үкіметтің жергілікті
халықтың ата қонысына билік етудің нақты және заңды құқықтарын әзірлеу
үрдісі жүріп жатты. Кейіннен 90-жылдардың орта шенінде қазақ даласын жаппай
отарлауға бағыт алынды [ 10].
Тарих тағлымы үйрететін мәселелердің бірі: әр халық өзінің ұлттық
тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан құтылған сәтте бұрын
отаршылдық бұғауылда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының
назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазып, оған өркениетті
елдердегі заң талаптарына сай баға беруге тырысады. Бұл кейде ұзаққа
созылатын процесс. Олай болатын басты себептерінің бірі адамдардың бойында
тоталитарлық жүйеде өмір сүру кезінде қалыптасқан қорқыныш пен құқық қорғау
органдарына деген сенімсіздік сенімдерінен айырылу оңай емес.Оны тездету
үшін әр құқық қорғау органы жалтақтық танытпай, бұзылған адам құқығын
қалпына келтіру жолында лайықты қызмет атқарып,іс жүзінде адам өмірі мен
бостандығы нақты еліміздегі басты құндылық екендігін дәлелдеуі тиіс.
Ғалымдардың төл тарихты зерттеу, осы жолда құқық қорғау
органдарымен бірлесіп ақтаңдақтарды ашу, құқықтық баға беру жолында
атқаратын қызметі егемен ел азаматтарын патриоттық рухта тәрбиелеуде
маңызды рөл атқарады.Осы тұрғыдан алғанда, ұлт тарихын зерттеудегі
ғалымдарымыздың еңбектері, қазақ баспасөз өкілдерінің ел тарихын
насихаттаудағы жұмыстары баршамыздың назарымызда болып келеді. Тарихтың
ақтаңдақ беттерін анықтау ісі қолға алынып, өзінің заңды жалғасын табуда.
Егемен Қазақстан, Заң газеті, Қазақ елі және тағы басқа да
баспасөз беттерінде тәуелсіздік үшін болған күрес тарихы, кезінде
азаматтарымыздың жаппай қуғын - сүргінге қалай ұшырағандықтары туралы
мақалалар көптеп жариялануда.
1993 жылдың 14 сәуірінде Жаппай саяси қуғын - сүргін құрбандарын
ақтау туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданып, әділдікті қалпына
келтіру ісіне ерекше мән берілді. Осы заң негізінде саяси қуғын - сүргін
ретінде мемлекеттік органдар немесе олардың өкілі болып табылатын лауазымды
адамдарды саяси себептер бойынша күзетпен қамауға алуды және психиатриялық
мекемелерде күштеп емдеуді қоса алғанда өмірін жою немесе бас бостандығынан
айыру, өмір сүрген жерлерінен немесе мекенді аудандарынан аластату, арнайы
қоныс аударуға жіберу, бостандығын шектей отырып ықтиярсыз еңбекке тарту
түрінде жүзеге асырылатын көндіру шаралары, сондай-ақ қылмыс жасағаны үшін
нақақтан айыптаумен, не саяси сенімдерінің белгілеріне, таптық, әлеуметтік,
ұлттық, діни немесе басқа тегіне қарап, сот, соттан тыс не әкімшілік
тәртібінде әлеуметтік қауіпті адамдар ретінде қудалаумен ұштасқан басқа да
құқықтары мен бостандығынан айыру немесе шектеу танылады. Саяси қуғын -
сүргіндердің құрбаны немесе саяси қуғын-сүргіндерден зардап шеккен деп
тану, оның бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, ол шеккен моральдық немесе
материалдық залалдың орнын толтыру ақтау деп ұғынылады.
Қазіргі кезде ойға келетіні - сол тарихымыздың ақтаңдақтарын
ашудағы , жазықсыз құрбан болған, қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтарымыздың
өткен тағдырынан мағлұмат берудегі ғалымдарымыздың еңбегін заңгерлеріміз
қалай жалғастыруда, сол тарих бетінде ерекше орны бар азаматтарымыздың
тоталитарлық жүйемен күресіне заңдылық тұрғысынан лайықты баға беріп болдық
па десек, ойланатын мәселе баршылық.
Ақталды немесе ақтауға жатпайды деген шешім қабылданған істерді
саралай отырып, қылмыстық жауапқа тартылған адамдардың жалпы тізімін
былайша таратып айтуға болады:
8) Кеңес өкіметі орнаған күннен бастап оған қарсы шыққандар деп
айыпталғандар;
9) 1920-1930 жылдары тәркілеуге ұшырағандар;
10) 1937-1938 жылдары жазаланғандар;
11) Түркістан легионында болғандар;
12) Колхоз мүлкін талан-таражға салғандар деп айыпталғандар;
Республика жұртшылығы кезінде аталған заңды қабылдау барысында
Қазақстандағы қуғын-сүргінніњ µзгешеліктерін ќабылданып жатќан зањда
ескеруді, оныњ ќолданылу аясын 1917 жылѓа дейін ±зартуды, ќуѓын-с‰ргін
т‰сінігін жазыќсыз жапа шеккен адамдарѓа кењірек ќолдану ќажеттілігін
наќты кµрсетуді талап еткен еді. Алайда ол талаптар сол кездегі зањ
ќабылдаушы орган - Ќазаќстан Республикасыныњ Жоѓарѓы Кењесі тарапынан
ќолдау таппады.Соњѓы жылдары б±рынѓы кењестік ж‰йеде болѓан мемлекеттер
тарихы мен тєжірибесінде жаппай саяси ќуѓын- с‰ргінге баѓа беруде жањаша
кµзќарастар объективті т‰рде ќалыптасуда, олардыњ негізгі мазм±ны, кµп
жылдар µткеніне ќарамастан, осы салада єділеттілікті толыќ ќамтамасыз
ету.Дегенмен, жеме-жемге келгенде, сол моральдыќ залалды µтеудіњ тєртібі
ќарастырылмаѓан, тіптен ол туралы зањда кµрсетілмеген де. М±ныњ µзі
соттардыњ осы зањды ќолдануда єрќилы шешімдер ќабылдануына єкеліп
соќтырады.Соттардыњ бірі бµлігі µз µндірісіндегі осы катигориядаѓы
істер бойынша материалдық залалмен бірге моральдық залалды өндіруге,
ал басқалары морльдық залалды заңының 22-бабында көрсетілген еңбекақының
кемінде 100 еселенген төменгі мөлшерінде ақшалай өтем төленетінін
басшылыққа ала отырып шешімдер қабылдады.
Осындай кемшіліктерді алдағы уақытта болдырмау мақсатында
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылдың 23 қабылданған
"Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандыұтын аұтау туралы" Қазақстан
Республикасының заңына қосымша өзгерістер енгізу, оның қолдану аясын
кеңейте түсу әділеттікті қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелердің
бірі болып қала береді деуге негіз бар [11].
1.3. Ресей империясының қол астындағы дәуірдегі қазақ даласындағы саяси
еркіндік идеялары
XIX ғасырдың 60-жылдарында сол уақытқа дейін сақталып келген қазақ
мемлекетілігінің белгілері бір жолата жойылып, патшалық Ресей Орталық
Азияның ұлан - ғайыр аумағын алып жатқан қазақ халқының саяси, әлеуметтік-
экономикалық өмірін отаршылдық тәртіпке орай қайта құруды бастады. Бұл -
қазақ халқының тарихындағы жаңа кезең, патшалық империяның еркін билеп -
төстеуіне бейімделген отарлық бөлігіне айналдыру кезеңі. Сондықтан, Ресей
қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезінен бастап мұсылмандық дәстүрлерді қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігіне енгізуге жол бермеу үшін түрлі айла -
шарғыларды қолданып бақты. Мұсылман дінбасылары, керісінше, ислам дінін
қазақ даласына жаюға ұмтылды және оны патша үкіметінің қитұрқы орыстандыру
саясатына қондыра білді. Бұл әрекет біршама дәрежеде сәтті болды. Өйткені,
қазақтардың бір бөлігі отарлау саясатының негізінде христиан дінінің
өздеріне жат екендігін білетін. Сондықтан, патша самодержавиесі қазақ
даласында отаршылдықты нығайтуға бағытталған реформаны жүзеге асыра отырып,
қазақ халқын отарлық басқару объектісіне айналдыру қажеттігін басты назарда
ұстады:
1.Тарихи тұтастанған халықты іштей ірітіп, оларды басқаруды қазақтардың
шаруашылық, рухани, әлеуметтік қарым - қатынасын мейлінше шиеленістіре
түсетін тиімсіз әкімшілік - аумақтық органдарға бөлді;
2. Қазақтың ұлттық мемлекеттігі идеясын ұлт санасынан біржолата өшіру үшін
қазақтардың саяси өмірінің дәрежесін ең төменгі, жергілікті басқару
деңгейіне дейін төмендетті;
3.Өзінің ыңғайына қарай басқарып, еркін билеп-төстеу үшін қазақ халқының
байырғы жерлерін мемлекет меншігіне алып, қазақтардың ғасырлар бойы
қалыптасқан жерге, ата - қонысқа деген меншіктік құқығын жоюды көздеді;
4.Орыс ұлтының мәдениет артықшылығы идеяларын қалыптастыратын,
қазақтардың өскелең ұрпақтарын өздеріне тән ұлттық мәдениетінің
бастауларынан ажырататын, ана тілінің құруына әкеп соқтыратын білім беру
жүйесін орнықтыруды негізге алды.
Отарлау аппараты сырт қараған адамға қазақ өлкесін тұтастай мемлекет
меншігі деп жарияламай, тек көшпелі халықтың көшіп - қону процесі кезінде
бос жатқан жерлерді ғана мемлекет меншігіне алған сияқты болып көрінуі
мүмкін. Ал, сайып келгенде, бұл Шәкәрімнің Закаон-түйе, бұйдаланып
жетелейтін деп бейнелеп айтқанындай, ережені жергілікті шенеуніктердің де
өз қалауынша қолдануына мол мүмкіндіктер туғызған қолайлы жағдай болды. Шын
мәнінде, қазақ даласында бос жатқан немесе артық жерлер жоқ еді. Әр
аймақ белгілі бір рудың жаз жайлауы, қыс қыстауы болатын және оның шекарасы
әрбір рубасы үшін әлдеқашан айқын белгіленіп қоятын. М.Дулатовтың Қазақ
жерлері деген шығармасы ( 1906) Уақытша ереженің қазақ үшін сондай
салдары болғанын шынайы суреттейді.
Жылында мың сегіз жүз алпыс сегіз
Қазыналық, деді, жердің һәммәсін да
Тарылып жылдан - жылға жер - суымыз
Мұжықтың кетті бәрі қаласына ...
Шығарған жер өлшеуге землемерлер,
Қала үшін кеткен бізден жақсы жерлер.
Тәтті шөп, тұщы судың бәрі сонда,
Табатын бұған хайла қайда ерлер?
Зеңгір тау, аққан бұлақ, шалқар көлдер,
Кетті ғой бетегелі биік белдер...
Он бестен кісі басы десятина
Жер берсе сонда қазақ нешік хәлің?
1867-1868 жылдардағы реформалар Қазақстанға отарлық, саяси-құқықтық
мәртебесін заң жүзінде бекітіп, оны Ресейге біржолата байлап-матап берді.
Отарлық саяси жүйе қазақтарға болыстар мен ауылдар деңгейіндегі жергілікті
басқару ісіне араласуға ғана мүмкіндік қалдырды. 1867-1868 жылғы реформалар
қазақ даласына жергілікті басқаруды қалыптастырудың сайлау жүйесін енгізді.
Ол облыс басшыларын, ауылдық старшындар мен халық соттарын сайлау болды.
Ә.Бөкейханов пен оның серіктері кең тұрғыдан саяси бостандық
проблемаларына ерекше маңыз бере отырып, діни ағымдарға да қарсы болмағанын
атап көрсетеді. Саяси қайраткерлер ретінде олар дінді ұстану бостандығына
халықтың саяси азаттығынсыз қол жеткізуге болмайды деп есептеді. Бұған Алаш
қозғалысының бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Астана қаласында Қазақстан Республикасының жоғарғы соты
ғимаратының алдында XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың
бірінші жартысында өмір сүрген үш биге: Төле, Қазыбек, Әйтеке билерге
қатар отырған түрінде көрнекті ескерткіш орнатылған. Олар көшпелі шығыс
халықтарының әдетінше төбе басында орналасқан. Олардың бірі сол қолын жүрек
тұсында ұстап халқына тәжім еткендей түрде отыр, екіншісі шешендігімен
көрініп, жартылай жұмылған оң қолын алдына тосуда, ал үшіншісінің қолында
қағаздары бар. Бұл көрініс әрбір қазаққа жақын, әрі түсінікті. Бұл
Республикамыз тәуелсіздік алғаннан бері “ресми мойындалмаған” қазақ
мемлекетінің символына айналуда. Бұл билерге арналған ескерткіш көпшілік
халық тағзым ететін орынға да айналып отыр. Ешбір мемлекетте сот әділдігі
өкілдерінің бейнесі мемлекеттік символға дейін көтерілмеген. Бұл халық
санасында тарихи тұрғыда қалыптасқан “дала демократиясының” құқықтық
жүйесіне берілген жоғары баға.
Қазақ құқығының тарихын түбегейлі зерттеу соңғы он жыл ішінде, яғни
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бері (1991 жылдан бастап) ғана қолға алына
бастады.
Қазақ халқының өз-өзін тануда, тарихын тануда”идеологиялық бұғау”
болған, ғасырларға созылған дәуірдің жойылуы нәтижесінде қазақ рухы
көтеріліп, көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болуда.
Қазақ құқығы, құндылықтары - бостандық, әділдікке негізделген
қасиеттері “Далалық Демократия” шеңберінде дамыды. Сот билігі беделінің
өсуі, жоғары сатыға көтерілуі, билердің халық ілтипатына бөленуі, қазақ
құқығының өзіндік қырын аңғартады. Қазақ құқығы бойынша сот әділдігін іске
асыру әділдік, халықтық және адамгершілік идеологиясына негізделді және
оның түп мақсаты дауласушы жақтары татуластыру болып табылды. Қазақ
құқығында бауырласу және некелік одақ құру институты кеңінен қолданылды.
Дауды қарастырудағы қарапайымдылық, сот әділдігімен дәлелдеу бостандығының
қамтамасыз етілуі, тараптардың және процеске қатысушылардың әрқайсысының
өкілдерінің іске қатысу мүмкіндігінің шектелмеуі, тараптарды татуластыруға
тырысу және соттық шешімдердің, тіпті кінәлі тарапқа қатаң жаза
тағайындалған кезде де қоғамның алдындағы әділеттігі мен логика заңдарына
сай болуын қамтамасыз ету билер сотының нысаны мен мазмұнын құрады.
Қазақ құқығының қайнар көзі – Ұлы Даланың нормативтік ережелер жүйесі
қаншама ғасырлар бойы тікелей және жанама түрде әр түрлі мемлекеттер
тарапынан қысым көріп, олардың идеологиясының әсерін сезінсе де , өзінің
таңқақаларлық өміршеңдігін сақтап келді. Әрине , қазақ қоғамы осындай
күштердің әсерінен елеулі түрде өзгеріске ұшырап отырған, бірақ оның
құқықтық мәдинеті мен тіл мәдинетін ешкім, ешбір күш өзгерте алмады. Олар
мұндай қиын-қыстау жағдайларда , тек өзін- өзі сақтап қана қоймай ішкі
күшке ие болып нығая түсті. Ұлан байтақ қазақ даласында болған өзгерістер
мен төңкерістерге қарамастан, күні бүгінге дейін сақталып, өзінің бастапқы
“мәйегін ” жоғалтпаған қазақ құқығының өміршеңдігін , оның негізі ,
құрлымның өзегі табиғи еркіндік, әділдік, өнегелік идеяларымен үндестікте
болуымен түсіндіруге болады.
Көшпелі мемлекеттің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне
негізделген қазақ құқығы өзін тудырған дәуірлерден өтіп қана қоймай оны
нешеме белестерге артына тастап үлгерді. XIX ғасырға дейін, кейбір
жағдайларда XX ғасырдың басына дейін өзінің реттеушілік мәнін жоғалтпай
сақтап келді. Қазақ құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі
жағдайлармен түсіндіруге болады: біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық
– тұрмыстық, дүниетанымдыық негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге
дейін сақталды. Екіншіден, қазақ құқығы халықтың тыныс – тіршілігінің
өзегімен қисындас болатын, халықтың өзіне жақын – тәндес, жалпы адам
баласының міңгілік рухани бітім – болмысына, талабына сай болатын.
Қазақ құқығының, оның тарихын, нормативтік құрылымын, көшпелі өмірдің
демократиялық мәдени құндылықтарын зерттеу кеш басталды. Еуропа үшін қазақ
көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX ғасырдың басында ғана белгілі бола
бастады. Бұл жағдайды бірнеше себептермен түсіндіруге болады:
1. Ұлан – ғайыр Орталық Азияның " еркін " даласын мекендеген қазақ қоғамы
Азия мен Еуропаның біраз бөлігін ертеде дүр сілкіндірген ірі саяси және
соғыс науқандарынан тыс қалып отырды. Осыған орай, әйгілі саясаткерлер мен
өзара мемлекет қатынастарының, зиялы қауымның назарына ілінбеді;
2. Қазақ қоғамы ғасырлар бойы негізінен мал шаруашылығымен айналысқан
көшпелі, жазу – сызудан гөрі ауыз әдебиетіне, еркіндік пен бейбіт өмірге
бейімделген халықтардан құралды.Өркениетке сыртын беріп елеусіз қалған
қазақ қоғамында шаруашылықты жүргізудің көшпелілік тұрақтылығы көп
уақыттар бойы сақталынды;
3. Көшпелі қазақ қоғамы сөз бен Заңның үстемдігін қолдаған өзіндік ішкі
идеология негізінде қалыптасты. Бұндай кең дала сипаттары еркіндік пен
бостандықты пір тұтқан заң ережелерінің, әдет - құқықтық жүйенің еркін
орнығуына негіз болды.
Отарлаушылық – экономикалық мүддені көздеген шет мемлекеттердің
сыртқы саясаты XVIII ғасырдан бастап Қазақстанға деген қызығушылығы мен
қысымын күшейте түсті. Сонымен бірге қазақ құқығын тануға, дендеп зерттеуге
кеңінен жол ашылды. Бұл бағытта көрші Ресей патшалығы зор белсенділік
көрсетті. "Артта қалған " қазақияның ішкі дүниесі Еуропалық деңгейде білім
алған зиялы қауымдардың, шығыс халықтарының тарихына әуесқойлардың назарына
іліне бастады. Олардың ішінде тәжірибелі зерттеушілерге қазақтың құқықтық
мәдениетінің, оның өзіндік бітім – болмысы мен құндылығы ерекше әсер етті.
Олар құнды пікірлер білдірді. Орыстың шығыстанушы – зерттеушісі
А.Левшин қазақтың құқықтық өмірінде " Алтын ғасыр " дәуір болғандығы туралы
алғаш пікір білдірді.
Қазақ құқығын зерттеуде үш кезеңді бөліп көрсетуге болады:
Оның бірінші кезеңі – Қазақ Даласын патшалық Ресейдің отарлауымен
байланысты. Хронологиялық түрде ол XVIII – XX ғасырдың басын қамтиды.
Екінші кезеңі – Кеңес өкіметімен тұстас ( 1917-1989 ж.ж ).
Үшінші кезеңі – тәуелсіз қазақ мемлекетінің Қазақстан Республикасы құрылған
кезден басталады.
Алғашқы екі кезеңде қазақ құқығының мәселелерін қарастыру патшалық
Ресейдің отарлау саясатына, кейін Кеңестік мемлекеттің империялық
саясатының бағытына сай жүргізілді. Әдет – ғұрып ережелеріне негізделген
қазақ құқығын жүйелі, объективті түрде зерттеу тек соңғы жылдары – үшінші
кезеңде бой көтерді.
Патшалық Ресей Қазақстанды отарлау саясатын жүргізу барысында, орыс
шенеуніктерінің өздері мойындағандай, ежелгі қазақ ата заңдарының, сондай –
ақ, саяси өмірдегі және қоғамдық сана – сезімдегі билер соты ролінің
мықтылығы оларды таң қалдырды. Патшалық Ресейдің отарлау саясаты неғұрлым
белсенді жүргізілсе, қазақ даласының ежелгі құқық құрылымының оған
қарсылығы соғұрлым күшті болды. Кешікпей – ақ, қазақ қоғамына ықпалын
күшейту үшін, оның құқықтық жүйесін тұсауламай, оны өзінің отарлаушылық
пиғылына ыңғайламай отарлау саясатын жүзеге асыру мүмкін еместігіне
патшалық өкіметтің көзі жете бастады. XIX ғасырдың 20- шы жылдарынан
бастап патша өкіметі өзінің отарлау саясатын күшпен енгізе алмайтындығын
түсініп, ендігі жерде қазақтың құқықтық мәдениетін, құқықтық болмысын
түсіну, зерттеу мақсатымен қазақ даласындағы құқықтық нормаларды жинау,
оларды бір жүйеге келтіру жұмысын жүргізу туралы бұйрық берді.
Қазақстандағы отаршылық - әкімшілік жүйенің мекемелерінде жұмыс
істеген білімді орыс шенеуніктерінің, әсіресе жас буын арасында артта
қалған , мешеу қазақ қоғамымен етене жақын танысу, оның құқықтық
мәдениетіне деген өзіндік қызығушылықтарын тудырады.
Кеңес өкіметі дәуірінде жасалған зерттеулер қаншалықты маңызды
болса да, таптық көзқараспен шектеліп, қоғамның қанаушылар мен
қаналушылар деп бөлуіне негізделген тар идеологиялық мақсаттарды көздеді.
Сондықтан да, билердің, шешендердің, қазақ ата заңдарының білгірлерінің
көпшілігі халықтың ауқатты бөлігінен шыққандықтан, оларға деген көзқарас та
теріс болды. Қазақ қоғамы және ондағы құқықтық құрылымдар Кеңестік дәуірде
" үлкен саясатқа " қарсы жүйелер ретінде бағаланды.
Кеңес үкіметі тұсындағы жаппай қуғын – сүргінге ұшырату науқаны
кезінде халықтың көзі ашық оқыған зиялы қауымның қолында сақталған көненің
көзі саналатын құнды қолжазбаларды да өртеп, құртып жіберді. Кейінгі
кездегі елімізде жүргізіліп жатқан қуғын – сүргін құрбандарын ақтау "
ежелгі " қазақ құқығын қайта түлетуге мүмкіндік тудырды.
Қазақтың дәстүрлі құқықтық мәдениетін зерттеу бастапқыда Сталин
қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде, кейін Кеңес өкіметі тарағаннан соң
Республикамыздың өзекті мәселелерінің біріне айналды.
Патшалық өкімет XVIII ғасырдың бірінші жартысында басталған, дала
өлкесін отарлау саясатын белсенді түрде жүзеге асырса да, ғасырлар бойы
Қазақстанда қалыптасқан дәстүрлі құқықтық режимнің түбегейлі жүйе
екендігіне және оны бір ұрпақтың өмірі ішінде орыстың құқықтық жүйесімен
күштеп немесе " бейбіт жолмен " алмастырудың мүмкін еместігіне күн өткен
сайын көздері жете бастады. Өз халқының тарихы мен болмысын жақсы білетін
жазушы, әрі ғалым, академик С.Мұқанов былай деп жазған еді: - " Киіз
туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс салты, әдет – ғұрпы,
мінез – құлқы айна қатесіз бірдей... осыншама тұрақтылық, тұтастық Қазан
революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақтаулы таңқаларлық
құбылыс "[1]
Қазақ құқығының түбегейлі құралымы кешегі Жаңа заман дәуіріне дейін
қоғамдағы ықпалын жоймады. XIX ғасырдың ортасында Ш.Уәлиханов атап
айтқандай: " Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне қарамастан,
бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол
қалпында қалды ".
Кезінде тағдырдың айдауымен, сойқан саясаттың салдарынан елімізге
жер ауып келген ұлттар мен ұлыстар бүгінде ата жұртымызға, қазақтар секілді
кеңпейіл халық мекендеген елге қоныстанғанына да жарты ғасырдан астам уақыт
өтті. [2]
Тәуелсіздік алған 14 жылда қазақ елі ғасырларға тең жылдарды
бастан кешірді. Ең бастысы - әрбір қазақстандықтың өз елі, өз Отаны –
Қазақстанға деген отаншылдық сезімі атой салды. Ұлты мен ұлысына қарамай
әрбір қазақстандық осынау құт мекеннің абыройын көтеріп, тәуелсіздікті
бекемдей түсуді өзінің басты парызы санайды.Бұл орайда, біз еліміздің
тәуелсіздігін баянды етіп, оның халықаралық дәрежедегі беделін көтеруде,
ұлттар мен ұлыстар арасында ынтымақ пен азаматтық келісімді сақтауға
теңдесі жоқ шара тындырдық десек артық айтқандық емес.
Елімізді гүлдендіріп, өркениетті елдердің деңгейіне жеткізу үшін
бізге керегі – қазақстандық патриотизм, отанды шексіз сүю. Бұл сезім рух-
жігерімен қатар оянбай, еңбек еткенде ғана көрініс бермек. Бұған байланысты
мемлекеттік идеология болуы қажет. Жаңа Қазақстан жалпы адамдық құндылықты
жариялай отырып, өзінде қоныстанған барлық халықтардың достығын арттырып,
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуді мақсат тұтады. [3]
Жалпы егемендікке жету жолындағы қазақ қоғамының мемлекеттік -
құқықтық дамуын объективті түрде зерделеу қазіргі күнде де өзекті
проблемалардың бірі. Тәуелсіздік, егемендік ұғымдары халқымыздың рухымен
тарихи, құқықтық санасымен тығыз байланысты. Тәуелсіз мемлекет болу
жолындағы қазақ қоғамы көптеген кезеңдерді, белестерді бастан
өткізді.Көптеген деректерге зер сала қарасақ мемлекеттік үрдісінің айқын,
өзгеше құбылыс ретінде көзге түсетін сәттерін байқауға болады.
Осы орайда, дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: мемлекеттік –
құқықтық дамудағы қазақ зиялыларының еңбектерінде көрсетілген кейбір
ерекшеліктерді зерделеу және сипаттау болып табылады.
Өзектілігі: қазақ мемлекеттілігінің даму кезеңінде халықтың тарихи
санасында егемендік мәселесі белгілі бір кезеңдерді бастан өткергенде,
тәуелсіз ел болу, мемлекеттік идеясы ретінде де немесе сол тәуелсіздікке
жетуге байланысты ұлт – азаттық көтерілістерге шығуынан байқауға
болады.Тәуелсіздік жолындағы күрестер тарихына үңілсек шартты түрде 70 – 80
жыл арасында тәуелсіздік рухы оянып, халық егемендік жолында күреске шығып
отырды. Мысалы: 1847 жылғы Кенесары хан бастаған ұлт– азаттық қозғалыс,
1916 жылғы дәстүрлі мемлекеттік – құқықтық құрылымды жандандыруға ұмтылған
ұлт – азаттық көтеріліс, 1986 жылғы тәуелсіздікке ұмтылған желтоқсан
оқиғасы. Сондай – ақ, тәуелсіздік, егемендік ұғымдары әрқашанда халықтың
рухымен бірге жасайтынын көре аламыз.
Қазақ даласында жүргізілген орыс әкімшілік – құқықтық
реформаларына қарамастан, ұлт болашағы, елдің егемендігі жолында өз рухани
парасаттылығымен, терең білімділік деңгейімен қазақ заңгерлері өз үлестерін
көп қосты.Сол кезеңдегі қазақ заңгерлерінің идеялары, саяси – құқықтық
ілімдері, қазіргі таңдағы мемлекетіміздің даму тұжырымдамаларымында,
заңдарында,кейбір құқықтық құжат немесе актілеріндегі баптармен ұштасып
жатады.
Қазақ қоғамындағы құқықтық жүйенің дамуы қазақ халқының дәстүрлі
мемлекеттілік және құқықтық мәдениеттің алтын қорының мықты болғандығын
көрсетеді. Қазақ хандығында өмір сүрген заңдар өздерінің қайнар көзін
Еуразия көшпенділерінің бірнеше жылдар бойы қалыптасқан әдет – ғұрып
заңдарына негізделген. Осындай ерекшеліктерді жіті байқаған қазақ
заңгерлері қазақ қоғамының болашақтағы дамуын ұлттық негізде болу
қажеттілігінен байқатады.
Міндеті: XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамы
жағдайында әлеуметтік – саяси ахуал патша үкіметінің жүргізген
реформаларының салдарынан шиеленісіп, ол қазақ ұлттық интеллигенцияның
билікке араласуына әкелді. Осыған орай, жер мәселесіне байланысты,
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар Патша өкіметінің отаршыл
саясатына қарсы шығуын, орыс әкімшілігінің жер мәселесіне деген
көзқарастарын қарастыру. Ал ол саясаттың мәні жер иеленушілердің меншік
құқығын күшпен тәркілеу арқылы айыру және тартып алынған жерді орыс
шаруаларына беру болды.[4].
Практикада қолданылуы: факультативтік сабақтарда, семинармен
лекцияларда және арнайы курс сабақтарында қолданылады.
Дипломдық жұмыс: Кіріспеден және 4-тараудан, әр қайсысы 3-бөлімнен,
қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. Қазақстандағы XIX - ғасырдың екінші жартысындағы сот жүйесі.
XIX-ғасырдың екінші жартысындағы отарлық Қазақстанның сот жүйесін алғаш
рет, мейлінше ірі қайта ұйымдастыру 1867-1868 жылдардағы жалпы империялық
сот органдары мен билер соттарының жаңа құрылымын енгізу болды [5].
Отаршылдық әкімшіліктің аса маңызды элементі 1867-1868
жылдардағы реформалар бойынша құрылған сот ұйымдары еді. Қазақстан
аумағында соттар өздерінің жоғары деңгейлері бойынша әкімшіліктен қол үзе
алмады. Жоғары сот деңгейлері болып табылатын сот бөлімшелері облыстық
басқарманың құрылымдық бөлігі болды. Ресейде сот ісін жүргізудің прогресшіл
принциптері енгізілуіне қарамастан, 1864 жылғы реформа бойынша облыстық
басқармамлардың сот бөлімшелерінің қызметі реформаға дейінгі сот ісін
жүргізу нормаларына негізделді. Қылмыс толық анықталмаса да, қатаң жазалау
шараларын қолдану сот бөлімшелері іс жүргізу қызметінің негізі болды. 1867-
68 жылдардағы реформалар бойынша Әділет министрлігі тағайындаған уездік
судьялар төменгі инстанция болды.Әдетте олар арнаулы заң білімі жоқ,
жасының ұлғаюына қарай қызметтен босаған әскери адамдар қатарынан
тағайындалды. Қазақстанда жұмыс істеген бүкіл судьялар корпусына білім
деңгейінің төмендігі тән болды. Уездік судьялар қылмыстық істерді өз
бастамасы бойынша қозғай алатын еді және оларға қылмыстарды тексеру мен ашу
міндеті жүктелді; әрі тергеуші болып табылатын уездік судья істерді тергеу
міндетін ғана емес, сонымен қатар мәні бойынша шешу міндеттерін де өз
қолына шоғырландырды. Қазақстандағы уездік судьялар қызметінің негізіне
алынған сот ісін жүргізудің бұл нысаны іс жүзінде сот тараптарын білмеді.
Барлық құқықтарынан айырылған айыпты-тергеу объектісі, ал жәбірленуші тек
қана арызқой саналды. Уездік судьялар қызметінде кеңселік құпия қатаң
сақталды, оны барлық судьялардың іс жүзінде қазақ тілін білмеуі қиындата
түсті, мұның өзі қиянат жасаушылыққа негіз туғызды.
Отаршылдық басқарудың күнделікті практикасы 1867-68 жылдардағы
реформалар бойынша енгізілген сот жүйесінің тиімсіз екенін көрсетті.
XIXғасырдың 70-жылдарының басында әкімшілік басқару реформаларының жаңа
жобаларын әзірлеуге байланысты жергілікті отаршылдық-әкімшілік сот жүйесін
реформалау туралы мәселені барған сайын табандылықпен көтере бастады. Сот
жүйесін реформалаудың алғашқы нұсқаларының бірі 1872-73 жылдарда Түркістан
өлкесінің генерал-губернаторы К.П.Кауфманның басшылығымен әзірленген
әкімшілік реформаның жобасында жасалды. Жобада 1864 жылғы сот реформасының
көптеген элементтерін : бітістіруші судьялар институтын, бітістіруші
судьялар съезін және сот палатасын енгізу көзделді; тергеу сот қызметінен
бөлінді.
Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының әкімшілігі
әзірлеген жобаларда сот ісін жүргізуде реформаға дейінгі нысандарынан бас
тарту қарастырылды.
Іс жүзінде бұл жобалардың бәрінде де сот органдарын әкімшіліктен
бөлу туралы ой арқау болды. Бірақ сот жүйесін дамытудағы бұл оң бағыт Ресей
империясының дайындалған жобаларды заң арқылы ресімдеу позициясына тәуелді
болған орталық ведомостволарынан тиісті қолдау таппады.
Бұл бағытта Әскери министрлік ерекше кертартпа көзқарас ұстады, ол
Орта Азия мен Қазақстанның байырғы халқы жалпы мемлекеттік міндеттерді
шешуге дейін жетілген жоқ, олар жария, ауызша және демократиялық сот ісін
жүргізуді түсінбейді, өйткені ол барлық сот істерін жеке дара шешкен
хандардың деспоттық билігіне қалыптасып қалған-ды деп санады. Бұл орайда
Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін-ақ қазақ қоғамында туындаған құқықтық
жанжалды жағдайларды ауызша, жария және толық демократиялық жолмен шешіп
келген билер сотының сан ғасыр бойы жұмыс істеген тәжірибесі мүлде
еленбеді. 80-90 жылдардағы реформалар бойынша Түркістан және Дала генерал-
губернаторлықтарында сот істерін жүргізу тәртібі негізінен өзгеріссіз
қалды. Әсіресе, реформаға дейінгі бұрынғы тәртіптер негізінде жұмыс істеген
облыстық соттарда ол ерекше кертартпалық түрде көрінді.
1896 жылы Әділет министрлігі Түркістан және Дала өлкелері генерал-
губернаторларына аймақта Ресейдегі 1864 жылғы реформа бойынша сот жүйесін
қолдану мүмкіндігі туралы хат жазды. Жергілікті облыстық соттардың
төрағалары мен облыстық прокурорларға да осындай хаттар жіберілді. Әділет
министрлігіне жауап хаттарында генерал-губернаторлар және жергілікті сот
ведомоствосының шенеуніктері Әділет министрлігінің ұсынысына оң көзқарас
білдірді. 1897 жылы Әділет министрлігі Түркістан және Дала генерал-
губернаторларындағы сот-құқықтық реформаның жобасын дайындау жөніндегі
жұмысты аяқтады, оған министрлік тарапынан көлемді түсіндірме жазба
дайындалды. Онда сот жүйесі құрылымының, оның жекелеген буындары өкілеттігі
көлемінің негізгі элементтеріне, азаматтық және қылмыстық үрдістегі
өзгерістерге егжей-тегжейлі түсініктеме берілді. [6]
Қазақстан аймағындағы әзірленіп жатқан сот-құқықтық реформа
бойынша ең ірі жаңалық сот палаталарының және округтік соттардың енгізілуі
болды. Округтік сот бітістіруші судьялар шешкен істер жөніндегі
аппелляциялық саты болды. Сот палаталары округтік соттарға қатынасы жөнінен
аппелляциялық және қадағалаушы деңгей міндетін атқарды. Бірінші
инстанциядағы сот ретінде олар ең күрделі істерді шешті.
Прокурорлық басқару қатаң орталықтандырылу және төменгі
прокурордың жоғары тұрған прокурорға бағынуы негіздерінде құрылды. Заңда
прокурордың міндеті мына тұрғыда белгіленді:
1. Заңның бірыңғай және дәл қолданылуын қадағалау;
2. Қандай да болсын заңды тәртіп бұзушылықты ашу мен заң алдында қарау және
оны қалпына келтіру жөніндегі өкілдерді талап ету;
3. Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізу жарғыларында көрсетілген
жағдайларда сотқа алдын ала қамауға ұсыныс жасау.
1898 жылғы сот реформасында адвокатура қызметінің құқықтық негізін
реттеу көзделді. 1898 жылғы 2 маусымдағы Уақытша ережелердің 24-бабында
адвокаттық қызметті жүргізуге куәліктерді округтік соттардың беруі
көзделген. Нақ осы куәліктер бітістіруші соттарға да адвокаттық қызметпен
айналысу құқығын беретін.
1909 жылы Ақмола, Семей және Орал облыстарында ант берген
заседательдер сотын құруды енгізу туралы Заң шығарылды. 1909 жылғы заң
бойынша Ақмола, Семей және Орал облыстарында ант берген заседательдердің
тізімі жалпы негізде және әрбір уезд бойынша арнайы жасалды. XX-ғасырдың
басында Қазақстанда ант берген заседательдер сотының енгізілуі отарлық
Қазақстандағы сот-құқықтық жүйенің дамуындағы елеулі кезең болды.
Патша үккіметі жалпыимпериялық соттарды енгізумен, оларды
құзыретін кеңейтумен қатар сот органы ретінде билер сотын сақтап қалуға
ұмтылды. Сонымен бірге, патша үкіметі билер сотын сақтай отырып, оның
қызмет шеңберін шектеуге және тарылтуға тырысты.
XIX-ғасырдың 60-жылдарының орта шенінде патша өкіметі бірқатар
жаңалықтар енгізіп, билер сотының қарауындағы іс жүргізудің маңызды
тұстарын пайдалануды көздеді.
1867-68 жылдардағы реформалар бойынша билер сотының 3 деңгейі
құрылды: бірінші деңгей-билердің жеке соты, екіншісі-билердің болыстық
съезі және үшіншісі- билердің төтенше съезі.
Бірінші деңгей-билердің жеке соты 1867 жылы Уақытша ереженің 192-
параграфы негізінде 100 сомнан (бес жылқыдан, елу қойдан) аспайтын
түпкілікті істерді шешуге тиіс болды.
Билердің болыстық съезі екінші деңгей саналды, ол болыстың барлық
ауылдарының сайланған би-судьяларынан тұрды. Билердің болыстық съезін
қажет болуына қарай азды-көпті мерзімді түрде уезд бастығы шақырды.
Осылайша құрылатын билердің болыстық съезі 1867 жылғы Уақытша ереженің 193-
параграфы негізінде құны 100сомнан асатын істерді, яғни билердің жеке
соттарының құзіреті шеңберіне сыймайтын істерді қарады. Сонымен бірге,1867
жылғы Уақытша ереженің 197-параграфы бойынша бұл сот құзыретінің шеңбері
нақтыланды. Мәселен, осы параграф бойынша болыстық съездердің кез келген
сомадағы істерді шешуге құқығы болды, бірақ олардың шешімдері 1000 сомға
дейін сомадағы істер бойынша түпкілікті шешім болды. Билер сотының үшінші
және соңғы деңгейі би-судьялардың төтенше съезі еді. Егер талапкерлер
белгілі бір сот талаптары бойынша бірнеше уездің әр түрлі болыстарынан
өтсе, сол істер билердің төтенше сотының қарауына жатты. Бұл төтнше съездер
уезд бастығының бастамасы бойынша шақырылып, одан әрі бұл жөнінде әскери
губернаторға хабарлануға тиіс болатын, ол съездің өткізілуіне рұқсат
беретін .
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы сот жүйесінің дамуы
барысында билердің болыстық съезі әр түрлі себептерге байланысты Уақытша
ережелердің жобаларында көзделген дәрежеге жете алмады. Сот практикасының
көрсеткеніндей, билер сотының ең пәрменді нысаны билердің төтенше съезі
болып шықты. Әдетте, билердің төтенше съезінің жұмысын уезд бастықтары ашып
отырды. Егер билердің төтенше съезі әр түрлі уездердің, тіпті облыстардың
болыстары арасында өтсе, оларға әр түрлі облыстар әкімшіліктерінің не аға
көмекшілері, не өкілдері қатысуға тиіс болды. Билердің төтенше съездерінің
нәтижелері оларды бекіту үшін облыстың әскери губернаторына жазбаша түрде
баяндалуға тиіс еді.
Билердің төтенше съездерінің істерді талқылауы үшін олардың
құрамынан съездің төрағасы немесе төбе би сайланды. Уақытша ережелердің
жобасы бойынша төбе би сайлау көзделмегенімен, әр түрлі болыстар мен
уездердің би-судьялары арасындағы келіспеушілік көбінесе сот істерін тез
шешуге мүмкіндік бермеді, сондықтан әкікмшілік бұл ережені қолданысқа
енгізуге мәжбүр болды. Съездер төрағаларының құқықтары мен міндеттері мына
тұрғыда белгіленді:
а) Съезд өткізілетін жерде уезд бастықтарынан, болыс басқарушыларынан
және істерге мүдделі тараптардан билердің сот талқылауын жүргізуге тиісті
өтініштер мен басқа да қағаздар қабылдауы.
ә) Әкімшілік және сот билігі орындарымен оларды сотқа шақыру жөнінде
де және съездің басқа мәселелері бойынша да хат жазысуды жүргізу, бұл үшін
олардың жанында өздерінің кіріс-шығыс журналдары мен әр түрлі кітаптар
болуға тиіс еді. Бұл құжаттарды және жалпы съездердің істері бойынша барлық
хат алысуды жүргізу болыс басқарушылары хатшыларының міндетіне жатты, олар
бұл еңбегі үшін билердің анықталуымен ерекше сыйақы алуға тиіс болды;
б) съездердегі жарыссөздер тәртібіне басшылық ету;
в) істі талқылаушы билердің пікірлерінде келіспеушілік және дауыстар
тең болған жағдайда, олардың бір жағына қосылған төраға дауысының басымдығы
болды, сөйтіп төраға қосылған билердің пікірі іс үшін шешуші маңызды
болуға тиіс және сол пікірге сәйкес ұйғарым қаулы етіледі.[7]
Билер сотын тарату жөніндегі теріс тәжірибені негізге ала отырып,
отаршылдық - әкімшілдік ғасырлар бойы қалыптасқан және өзіне халық
даналығын сіңіріп, қазақ халқының нақтылығын бейнелеген қазақтардың дағдылы
іс жүргізу құқығы фактісін, сондай- ақ оның құқықтық таным деңгейін қазақ
қоғамындағы құқық бұзушылыққа қарсы күреске отаршылдық сот институттарына
қарағанда көп мөлшерде бейімделгенін мойындады.
Билер соты қызметінің негізгі тұстары: соттың сайланбалылық негізі,
сот ісінің қысқа мерзімде және жария жүргізілуі, сондай-ақ қалыптасқан
дәстүрлер: айыпталушыға қоғамдық ортада беделі бар туыстарының кепілдік
беруі, сот ісінің халық алдында жария және ашық жүргізілуі - осы
жағдайлардың бәрі билер сотына қазақ қоғамы үшін отаршылдық сот
институттарына қарағанда неғұрлым артықшылық берді.
XIX - XX ғасырлар шебінде қазақ қоғамының ұлттық сана сезімі өсті. Нақ
осы тарихи қысқа уақытта қазақ халқы өз арасынан Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М. Тынышбаев және басқа көптеген адамдар
сияқты аса көрнекті тұлғаларды шығарды.
Олар өздерінің көсемсөздік туындыларында газеттер мен журналдарындағы
мақалаларында қазақтың дағдылы құқығы, билер сотының қызметі
проблемаларына және отарлық Қазақстандағы патша сотының сот- құқықтық
жүйесіндегі өзгерістермен атап айтқанда, 1898 жылғы сот реформасына едәуір
назар аударды. [8]
1867-68 жылдардағы Уақытша ережелерде қазақтар орналасқан барлық
жер және сол жердегі бар нәрсенің бәрі патшалық Ресейдің мемлекеттік
меншігі деп жарнияланды. Мемлекеттік меншік деп жарияланған жерлер 1868
жылғы Уақытша ереженің 210-параграфына сәйкес әрбір шаңырақ иесінің жеке
иелігінде емес, оның өзі тұратын қауымның қоғамдық пайдалануында болуға
тиіс және оларды жекелеген мүшелерінің пайдалануына сол қауым беріп
отыратын еді.
1868 жылғы Уақытша ереженің 212, 217, 218 - баптарына сәйкес көшпелі
халықтың пайдалануындағы барлық жер қысқы қыстауларға, жазғы жайлауларға
және өңделетін жерлерге бөлінді. Заңдарға әрбір қазақтың өз пайдалануына
бөлінген учаскеде жерді өңдеуге, бау-бақша және тоғай өсіруге, тұрғын үй
мен шаруашылығына арналған қора-қопсы салуға құқығы бар деп белгіленді.
Егін егу үшін өңделген жерлер, сондай-ақ тұрғын үй немесе қандай да
болсын құрылыс салынған жерлер өңделген уақытында немесе оларда құрылыстар
болған кезде мұраға көшіп отырды. Жер кәсібімен айналысу тоқтатылған немесе
құрылыстар жойылған жағдайда, бөлінген учаскелерді нақ сол қауымның басқа
адамдарына беруге болатын еді.
Бұған керісінше жаңа заңдарда қыстаулар мен жайлаулар белгілі бір
болыстағы көшпелілердің бүкіл қауымның билігінде қалдырылды, оның үстіне
бұларды пайдалануды реттеу қазақтың дағдылы құқығының нормаларына
негізделуіне тиіс еді.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында сауда кеңінен дами
бастады. Осыған байланысты қазақ даласында Ресей империясының азаматтық
құқығы кең таралды, ол Ресей империясы заңдар жинағының 10 томында
баяндалған. Бұл орайда көбінесе мынадай шарттар: сатып алу - сату, қарыз
алу, мүлікті жалдау, айырбастау, жүк тасу және тағы басқа шарттары
қолданылды.
Дами түскен сауданың және Қазақстанға тауар - ақша қатынастары
енуінің, Ресей империясы заңдар жинағының азаматтық құқығы таралуының
ықпалымен қазақтың дағдылы құқығында борышкер мен несие берушінің өзара
қатынастарын, қарызды төлемегені үшін жауапкершіліті анықтайтын ережелер,
қарыз бен өсім өндіріп алудың нысандары және тағы басқалары пайда болды.
Мәселен, қарызды төлемегендігі үшін жұмыспен өтеу шарасы да қарастырыла
бастады.[9]
XIX ғасырдың екінші жартысында саудагер мен өсімқорлардың мүдделерін
қорғайтын бірқатар ережелер әзірленді. Тауарларды қарызға алғанда малмен
немесе басқа нәрсемен өсім , яғни пайыз төлеу көзделді. Мәселен, XIX
ғасырдың екінші жартысында қазақтың дағдылы құқығына жасалған жазбаларда
көпестердің сатып алу- сату шартын жасасқан кезде уақытылы төлемеген
жағдайға арнап орасан көп тұрлаусыздық айыбы талаптарын енгізуі атап
өтілді.
Қазақтың дағдылы құқығы мен оны құрайтын құрамдардың құрылымында ғана
емес, сонымен қатар оның деректемелерінде де өзгерістер орын алды. Ескі
деректемелер маңызын жойып, жаңа деректемелер зор мәнге ие болды. Реформаға
дейінгі кезеңде қазақтардың дағдылы құқығын қалыптастырудың көзі ретінде
ережелердің зор мәні болды, олар билердің төтенше съезінің қағидасы немесе
басшылық қаулысы еді. Ол жазбаша түрде жасалып, съезге қатысқан барлық
билер тарапынан куәландырылды және тіпті жарияланып отырды.
Әсіресе, реформаға дейінгі кезеңде Қазақстанда қолданылған құқықтың
бүкіл жиынтығын негізгі үш бөлімге бөлуге болатынын атап өткен жөн, олар:
5) XIX ғасырдың екінші жартысында көптеген құқықтық нормалары ерекше
кең таралған жалпыимпериялық заңдар.
6) Патша үкіметі отарлық шет аймақтарға арнап шығарған заңдар және
күші Қазақстанға ғана таралған арнаулы мемлекеттік-құқықтық
нормалар.
7) Реформаға дейінгі кезеңде баяу болса да, дегенмен айтарлықтай
дамыған дағдылы құқық.
1.2 Патша үкіметінің аграрлық саясаты. Жаппай отырықшыландыру арқылы
отарлау
Патша үкіметінің қазақтар орналасқан жерлердегі аграрлық саясаты бірте-
бірте жүргізілді, мемлекеттің заңдық және шаруашылық құқықтарын бекіту
дәйекті түрде жүзеге асырылды. Мәселен, 1822 жылғы Сібір қазақтары туралы
жарғыда жерге мемлекеттік меншік туралы еш жерде тікелей айтылмаған.
Әрбір округтің лайықты түрде айқын межеленген жері болады, басқа округтің
тұрғындары жергілікті бастықтардың оған дәл рұқсаты болмайынша көше алмайды
деп жарияланған. Жергілікті бастықтардың ықпалы жер туралы басқа
баптардан да сезіледі. Жерді межелеуде әскерилердің қатысуымен облыстық
бастық шешуші рөл атқарды. Сонымен бірге облыстық бастықтар аға сұлтанның
қоныстануына арналған, заседательдерге арналған округтік жер бөліктерін,
сондай-ақ сұлтандарға шаруашылық жүргізуге үш есе, старшындарға екі есе жер
бөліктерін мұрагерлік меншікке деп бөліп отырған. 15 деятина болатын ірі
норма казактардың, тілмаштардың және қазақтардың егіншілікпен нысаналы
айналысуы құқығымен бөлінді, бірақ күтім жасалмаған жағдайда 5 жылдан кейін
қайтып алынды. Даулы жер мәселелері үш бидің куәлігімен жеребе бойынша
шешіледі.
1844 жылғы 14 маусымдағы Орынбор қазақтарын басқару туралы ереженің
өзінде-ақ Орынбор қазақтары орналасқан, ерекше облыс түрінде
Бүкілресейлік империяның бір бөлігін құрайтын жерлер Сыртқы істер
министрлігінің қарауында болды және Орынбор қазақтарына және олар көшіп
жүретін жерлерге қатысты жобалармен қандай да бір жаңа ұйғарымдарды Орынбор
әскери губернаторы Министрлікке енгізеді деп тура мәлімдеген. Кейініректе,
1867 жылы Қазақ даласындағы басқару туралы ережелерді әзірлеу жөніндегі
комиссияның мүшелері қазақтардың жерге құқықтарын анықтайтын басқа заңның
жоқ екенін және соның негізінде қазақ жерлерінің Орынбор өлкесінің
жергілікті бастықтары мемлекеттік деп танып келгенін және танып отырғанын
атап өтті. Үкіметтік ұйымдар алдында жерге меншік туралы мәселе XIX
ғасырдың 60 жылдарының ортасында кен өнеркәсіпшілері үшін далада учаскелер
бөлуге байланысты нақты алға қойылды. Сондықтан 1868 жылы 21 қазандағы
Басқару туралы уақытша ережеде енді жерді пайдалану мен иеленуге айқын
шек қойылды. Жер пайдалану нысанының қалай анықталғандығына сәйкес барлық
жер қыстаулар мен жайлауларға бөлінді. Мәселен, қыстаулар болыстар мен
ауылдар арасында арнауалы съездер мен жиындарда, ал жекелеген шаңырақ
иелері арасында ауыл қоғамдарының ішінде бөлінді.
1891 жылғы 25 наурыздағы Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай
облыстарын басқару туралы ереже сол кездегі Қазақстан аумағындағы жерді
пайдалану және жер иелену туралы барлық заңдарды бір ізге түсіріп, басын
біріктірді. Шынына келгенде, онда негізінен алғанда 1868 жылғы Уақытша
ереженің қағидалары қайталанып, нақтыланды. Жер, соның ішінде ормандар да
мемлекеттің меншігі деп танылды.(119 бап), ал қоныстар алып жатқан жерлер
мерзімсіз қоғамдық пайдалануға берілді. (120 бап). Осындай жолмен үкіметтік
ұйымдар қазақтарға тиесілі жерлерге сол кездің өзінде-ақ іс жүзінде бар
құқықтарын заң жүзінде баянды етті. Бірақ көп ұзамай осы баянсыз
Ескертудің өзін де мемлекеттің ұстанғысы келмей отырғаны айқын болды.
Өйткені ол 1893 жылдың өзінде-ақ қоныс ауадарушылар үшін жер бөліктерін
бөліп беруге кірісті. Қоныс аударушылар топтары шенділерінің бірі, жер
өлшеуші және статистикашы Т.И.Седельников кейініректе: 1904 жылы кейбір
өзгерістер кезінде дала өлкесінің жерге орналастырушы комиссияларының
жоғары шенді адамдары қазақтардан жерді тартып алудың заңдылығы туралы
мәселенің туындауынан қауіптенді,- деп жазды. Өйткені алдын ала қойылған
талаптар – байырғы халықтың жерін межелеу және жерге орналастыру талаптары
орындалмаған еді. Ол былай деп атап көрсетті: Осындай мәселе қойылуының
бір өзі даланы отарлау алпауыттарына үрей туғызды. Өйткені сол кезге қарай
бұл отарлауадың заңдық негізі болмағанын және жоқ екенін олардың өздері-ақ
ұғынған еді. XIX ғасырдың 90- жылдарының басында қайтадан көтерілген
шаруаларды қоныс аудару толқыны үкікметті керінеу заңсыздыққа баруға мәжбүр
етті.
Үкіметтік ұйымдардың бұрынғы қоныстандыруға қатынастарының өз тарихы
болды және ол заңдарда тиісті түрде көрсетілді. Ал 1868 жылғы Далалық
облыстарды басқару жөніндегі уақытша ережеде қоғам құрамындағы
қазақтардың да, жекелеген адамдардың да өз учаскелерін немесе олардың
бөліктерін уездік басқармада куәландырылуға тиісті ерікті келісім бойынша
орыстардың пайдалануына беруге құқығы бар деп тура жарияланған. XIX
ғасырдың 60 жылдарында крепостниктік құқығы жойылғаннан кейін Ресей
шаруаларының біршама еркін жүріп тұруы мүмкін болған кезде Дала өлкесінің
жергілікті өкімет орындары өз бетімен қоныс ауадару проблемамсына тап
болды.
Сонымен бірге Қазақстан нақ сол кезеңде Ресей империясындағы
егіншілікке бейімделген отырықшыландыру арқылы отарлау аудандардың біріне
айналды. Қоныстануға уақыты жағынан үнемі қолданылатын, сондай-ақ өзгермелі
бірнеше фактор себепші болды. Бірінші топқа: шет аймақтарда халық аз
қоныстанған аумақтардың болуы, шаруалар жерінің аз болуын қоса алғанда,
феодалдық сарқыншақтар, туған жерлерінде табыстың жетіспеушілігі; жер
сапасының нашар және өндіріс тиімділігінің төмен болуы жатады. Егіннің
шықпай қалуын; қоныс ауадаруды көтермелеген немесе тежеген үкіметтік
саясатты және басқаларын өзгермелі фактор ретінде атауға болады. Даланы
отарлауға қарсыластар жергілікті әкімшілік қызметкерлері арасында көп
болды. Далагубернаторы 1901-1902 жылдардағы есебінде жоғары тұрған
органдардың назарын мынаған аударды: қоныс аударушыларды орналастыру
көшпелінің өрісін сан мағынасында ғана емес, көшіп - қону алқабының
азаюымен де шектеді, бұл өрісті пайдалану жағынан алғанда, көшіп – қону
жолдары тарылды және су көздерінен алысатып жіберілді. Көшпелінің
экономикалық жағдайына келтірілетін соққы одан әрі күшейе түсуде ... далаға
қоныс аударушыны орнықтыру факторының қазақ халқының бұқарасы үшін мәдени
емес, әзірше, былайша айтқанда, теріс мәні осындай болып отыр.
Сонымен патша өкіметінің XIX ғасырдың 90- жылдарына дейінгі
Қазақстандағы қоныстандыру саясаты стратегиялық тұрғыдан ғана, шет
аймақтарға шаруалар ортасынан шыққан мықты элементті қоныстандырудың
негізгі бағыты түрінде ғана белгіленді. Осымен қатар үкіметтің жергілікті
халықтың ата қонысына билік етудің нақты және заңды құқықтарын әзірлеу
үрдісі жүріп жатты. Кейіннен 90-жылдардың орта шенінде қазақ даласын жаппай
отарлауға бағыт алынды [ 10].
Тарих тағлымы үйрететін мәселелердің бірі: әр халық өзінің ұлттық
тәуелсіздігін алып, басқа мемлекеттің саяси ықпалынан құтылған сәтте бұрын
отаршылдық бұғауылда бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының
назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазып, оған өркениетті
елдердегі заң талаптарына сай баға беруге тырысады. Бұл кейде ұзаққа
созылатын процесс. Олай болатын басты себептерінің бірі адамдардың бойында
тоталитарлық жүйеде өмір сүру кезінде қалыптасқан қорқыныш пен құқық қорғау
органдарына деген сенімсіздік сенімдерінен айырылу оңай емес.Оны тездету
үшін әр құқық қорғау органы жалтақтық танытпай, бұзылған адам құқығын
қалпына келтіру жолында лайықты қызмет атқарып,іс жүзінде адам өмірі мен
бостандығы нақты еліміздегі басты құндылық екендігін дәлелдеуі тиіс.
Ғалымдардың төл тарихты зерттеу, осы жолда құқық қорғау
органдарымен бірлесіп ақтаңдақтарды ашу, құқықтық баға беру жолында
атқаратын қызметі егемен ел азаматтарын патриоттық рухта тәрбиелеуде
маңызды рөл атқарады.Осы тұрғыдан алғанда, ұлт тарихын зерттеудегі
ғалымдарымыздың еңбектері, қазақ баспасөз өкілдерінің ел тарихын
насихаттаудағы жұмыстары баршамыздың назарымызда болып келеді. Тарихтың
ақтаңдақ беттерін анықтау ісі қолға алынып, өзінің заңды жалғасын табуда.
Егемен Қазақстан, Заң газеті, Қазақ елі және тағы басқа да
баспасөз беттерінде тәуелсіздік үшін болған күрес тарихы, кезінде
азаматтарымыздың жаппай қуғын - сүргінге қалай ұшырағандықтары туралы
мақалалар көптеп жариялануда.
1993 жылдың 14 сәуірінде Жаппай саяси қуғын - сүргін құрбандарын
ақтау туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданып, әділдікті қалпына
келтіру ісіне ерекше мән берілді. Осы заң негізінде саяси қуғын - сүргін
ретінде мемлекеттік органдар немесе олардың өкілі болып табылатын лауазымды
адамдарды саяси себептер бойынша күзетпен қамауға алуды және психиатриялық
мекемелерде күштеп емдеуді қоса алғанда өмірін жою немесе бас бостандығынан
айыру, өмір сүрген жерлерінен немесе мекенді аудандарынан аластату, арнайы
қоныс аударуға жіберу, бостандығын шектей отырып ықтиярсыз еңбекке тарту
түрінде жүзеге асырылатын көндіру шаралары, сондай-ақ қылмыс жасағаны үшін
нақақтан айыптаумен, не саяси сенімдерінің белгілеріне, таптық, әлеуметтік,
ұлттық, діни немесе басқа тегіне қарап, сот, соттан тыс не әкімшілік
тәртібінде әлеуметтік қауіпті адамдар ретінде қудалаумен ұштасқан басқа да
құқықтары мен бостандығынан айыру немесе шектеу танылады. Саяси қуғын -
сүргіндердің құрбаны немесе саяси қуғын-сүргіндерден зардап шеккен деп
тану, оның бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, ол шеккен моральдық немесе
материалдық залалдың орнын толтыру ақтау деп ұғынылады.
Қазіргі кезде ойға келетіні - сол тарихымыздың ақтаңдақтарын
ашудағы , жазықсыз құрбан болған, қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтарымыздың
өткен тағдырынан мағлұмат берудегі ғалымдарымыздың еңбегін заңгерлеріміз
қалай жалғастыруда, сол тарих бетінде ерекше орны бар азаматтарымыздың
тоталитарлық жүйемен күресіне заңдылық тұрғысынан лайықты баға беріп болдық
па десек, ойланатын мәселе баршылық.
Ақталды немесе ақтауға жатпайды деген шешім қабылданған істерді
саралай отырып, қылмыстық жауапқа тартылған адамдардың жалпы тізімін
былайша таратып айтуға болады:
8) Кеңес өкіметі орнаған күннен бастап оған қарсы шыққандар деп
айыпталғандар;
9) 1920-1930 жылдары тәркілеуге ұшырағандар;
10) 1937-1938 жылдары жазаланғандар;
11) Түркістан легионында болғандар;
12) Колхоз мүлкін талан-таражға салғандар деп айыпталғандар;
Республика жұртшылығы кезінде аталған заңды қабылдау барысында
Қазақстандағы қуғын-сүргінніњ µзгешеліктерін ќабылданып жатќан зањда
ескеруді, оныњ ќолданылу аясын 1917 жылѓа дейін ±зартуды, ќуѓын-с‰ргін
т‰сінігін жазыќсыз жапа шеккен адамдарѓа кењірек ќолдану ќажеттілігін
наќты кµрсетуді талап еткен еді. Алайда ол талаптар сол кездегі зањ
ќабылдаушы орган - Ќазаќстан Республикасыныњ Жоѓарѓы Кењесі тарапынан
ќолдау таппады.Соњѓы жылдары б±рынѓы кењестік ж‰йеде болѓан мемлекеттер
тарихы мен тєжірибесінде жаппай саяси ќуѓын- с‰ргінге баѓа беруде жањаша
кµзќарастар объективті т‰рде ќалыптасуда, олардыњ негізгі мазм±ны, кµп
жылдар µткеніне ќарамастан, осы салада єділеттілікті толыќ ќамтамасыз
ету.Дегенмен, жеме-жемге келгенде, сол моральдыќ залалды µтеудіњ тєртібі
ќарастырылмаѓан, тіптен ол туралы зањда кµрсетілмеген де. М±ныњ µзі
соттардыњ осы зањды ќолдануда єрќилы шешімдер ќабылдануына єкеліп
соќтырады.Соттардыњ бірі бµлігі µз µндірісіндегі осы катигориядаѓы
істер бойынша материалдық залалмен бірге моральдық залалды өндіруге,
ал басқалары морльдық залалды заңының 22-бабында көрсетілген еңбекақының
кемінде 100 еселенген төменгі мөлшерінде ақшалай өтем төленетінін
басшылыққа ала отырып шешімдер қабылдады.
Осындай кемшіліктерді алдағы уақытта болдырмау мақсатында
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2003 жылдың 23 қабылданған
"Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандыұтын аұтау туралы" Қазақстан
Республикасының заңына қосымша өзгерістер енгізу, оның қолдану аясын
кеңейте түсу әділеттікті қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелердің
бірі болып қала береді деуге негіз бар [11].
1.3. Ресей империясының қол астындағы дәуірдегі қазақ даласындағы саяси
еркіндік идеялары
XIX ғасырдың 60-жылдарында сол уақытқа дейін сақталып келген қазақ
мемлекетілігінің белгілері бір жолата жойылып, патшалық Ресей Орталық
Азияның ұлан - ғайыр аумағын алып жатқан қазақ халқының саяси, әлеуметтік-
экономикалық өмірін отаршылдық тәртіпке орай қайта құруды бастады. Бұл -
қазақ халқының тарихындағы жаңа кезең, патшалық империяның еркін билеп -
төстеуіне бейімделген отарлық бөлігіне айналдыру кезеңі. Сондықтан, Ресей
қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезінен бастап мұсылмандық дәстүрлерді қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігіне енгізуге жол бермеу үшін түрлі айла -
шарғыларды қолданып бақты. Мұсылман дінбасылары, керісінше, ислам дінін
қазақ даласына жаюға ұмтылды және оны патша үкіметінің қитұрқы орыстандыру
саясатына қондыра білді. Бұл әрекет біршама дәрежеде сәтті болды. Өйткені,
қазақтардың бір бөлігі отарлау саясатының негізінде христиан дінінің
өздеріне жат екендігін білетін. Сондықтан, патша самодержавиесі қазақ
даласында отаршылдықты нығайтуға бағытталған реформаны жүзеге асыра отырып,
қазақ халқын отарлық басқару объектісіне айналдыру қажеттігін басты назарда
ұстады:
1.Тарихи тұтастанған халықты іштей ірітіп, оларды басқаруды қазақтардың
шаруашылық, рухани, әлеуметтік қарым - қатынасын мейлінше шиеленістіре
түсетін тиімсіз әкімшілік - аумақтық органдарға бөлді;
2. Қазақтың ұлттық мемлекеттігі идеясын ұлт санасынан біржолата өшіру үшін
қазақтардың саяси өмірінің дәрежесін ең төменгі, жергілікті басқару
деңгейіне дейін төмендетті;
3.Өзінің ыңғайына қарай басқарып, еркін билеп-төстеу үшін қазақ халқының
байырғы жерлерін мемлекет меншігіне алып, қазақтардың ғасырлар бойы
қалыптасқан жерге, ата - қонысқа деген меншіктік құқығын жоюды көздеді;
4.Орыс ұлтының мәдениет артықшылығы идеяларын қалыптастыратын,
қазақтардың өскелең ұрпақтарын өздеріне тән ұлттық мәдениетінің
бастауларынан ажырататын, ана тілінің құруына әкеп соқтыратын білім беру
жүйесін орнықтыруды негізге алды.
Отарлау аппараты сырт қараған адамға қазақ өлкесін тұтастай мемлекет
меншігі деп жарияламай, тек көшпелі халықтың көшіп - қону процесі кезінде
бос жатқан жерлерді ғана мемлекет меншігіне алған сияқты болып көрінуі
мүмкін. Ал, сайып келгенде, бұл Шәкәрімнің Закаон-түйе, бұйдаланып
жетелейтін деп бейнелеп айтқанындай, ережені жергілікті шенеуніктердің де
өз қалауынша қолдануына мол мүмкіндіктер туғызған қолайлы жағдай болды. Шын
мәнінде, қазақ даласында бос жатқан немесе артық жерлер жоқ еді. Әр
аймақ белгілі бір рудың жаз жайлауы, қыс қыстауы болатын және оның шекарасы
әрбір рубасы үшін әлдеқашан айқын белгіленіп қоятын. М.Дулатовтың Қазақ
жерлері деген шығармасы ( 1906) Уақытша ереженің қазақ үшін сондай
салдары болғанын шынайы суреттейді.
Жылында мың сегіз жүз алпыс сегіз
Қазыналық, деді, жердің һәммәсін да
Тарылып жылдан - жылға жер - суымыз
Мұжықтың кетті бәрі қаласына ...
Шығарған жер өлшеуге землемерлер,
Қала үшін кеткен бізден жақсы жерлер.
Тәтті шөп, тұщы судың бәрі сонда,
Табатын бұған хайла қайда ерлер?
Зеңгір тау, аққан бұлақ, шалқар көлдер,
Кетті ғой бетегелі биік белдер...
Он бестен кісі басы десятина
Жер берсе сонда қазақ нешік хәлің?
1867-1868 жылдардағы реформалар Қазақстанға отарлық, саяси-құқықтық
мәртебесін заң жүзінде бекітіп, оны Ресейге біржолата байлап-матап берді.
Отарлық саяси жүйе қазақтарға болыстар мен ауылдар деңгейіндегі жергілікті
басқару ісіне араласуға ғана мүмкіндік қалдырды. 1867-1868 жылғы реформалар
қазақ даласына жергілікті басқаруды қалыптастырудың сайлау жүйесін енгізді.
Ол облыс басшыларын, ауылдық старшындар мен халық соттарын сайлау болды.
Ә.Бөкейханов пен оның серіктері кең тұрғыдан саяси бостандық
проблемаларына ерекше маңыз бере отырып, діни ағымдарға да қарсы болмағанын
атап көрсетеді. Саяси қайраткерлер ретінде олар дінді ұстану бостандығына
халықтың саяси азаттығынсыз қол жеткізуге болмайды деп есептеді. Бұған Алаш
қозғалысының бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz