Көне Грек философиясының ерекшеліктері
Жоспар:
Кіріспе 3
1 КӨНЕ ГРЕК ФИЛОСОФИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 6
1.1 Көне Грек философиясының ерекшеліктері 6
1.2 Көне Грек философиясының негізгі өкілдері 6
2 Классикалық философия. Сократ, Платон, Аристотель.
2.1 Сократ 11
2.2 Платон 11
2.3 Аристотель 12
15
3 Антика философиясы
3.1 Эмпедокл 18
3.2 Анаксагор 18
3.3 Киниктер философиясы 19
3.4 Милет мектебі 21
24
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 30
33
Кіріспе
Грек философиясы мен мәдениетінің өркендеген жері грек жері емес,
Жерорта теңізі жағалауындағы елдер. Бұл елдерді бір кезде гректер
жаулап алған болатын. Милет, Самос, Абдер сияқты қалалар Жерорта теңізіне
жақын болып, оларда сауда-саттық және экономикалық қатынастар кеңінен
өркендеді. Сондықтан бұл қалаларда ірі мәдениет ошағы, философиялық орта
пайда болып, дами бастады. Эфестік Гераклит (шамамен б.д.д.540ж.). Оның
есімі философия тарихында өшпес із қалдырған. Сонымен қатар, Гераклит
тарихта Қараңғы деген қосымша атпен белгілі. Мұндай теңеу оның
шығармаларының ерекшелігіне: ойлау машығының сипатына, тіліне, стиліне
қарай айтылады. Гераклиттің ойлары өте қысқа әрі жинақты келеді. Ол
түсініксіз сөздер арқылы терең ой жүйесін ширатып, әрбір құбылыс пен заттың
мәнін ашуға тырысады.
Гераклит қарама-қарсылықтардың бірінсіз-бірі өмір сүрмейтіндігін
дәлелдеп шықты. Ол дүниенің тұрақсыздығын, оның үнемі қозғалыс пен
өзгерісте, жалпы дамуда болатынын айқындап берді. Өзендегі суға екі рет
түсе алмайсың, өйткені ол ағып жатыр дейді. Мұның өзі барлығы ағып, үнемі
дамуда болады деген пікірді білдіреді. Гераклит қарама-қарсылықтардың бір -
бірінен ажыраспайтынын, бір - біріне өтетінін, алмасатынын, бірін-бірі
толықтыратынын, бірі жойылса, екіншісі де жоғалатынын айқындап берді.
Гераклит сол кездегі басқа ойшылдар сияқты жаратылыстану саласымен
айналысып, дүниенің негізін материалдық біртұтастықтан іздеді. Сондықтан да
ол дүниенің негізін отта деп есептеді.
Гераклит – көрнекті диалектик, теориялық ойлаудың шым-шытырман
тұңғиығына, оның қайшылықтары мен бұрылысы көп жолдарына батыл көз
жүгірткен ғұлама философ. Гераклиттің диалектикасы көптеген келелі
мәселелерді көтерді. Сондай проблемалардың бірі таным процесін, әсіресе,
диалектикалық танымның салыстыру әдісімен қалыптасатынын атап көрсетті.
Салыстыру арқылы жақсылық пен жамандықтың, әсемдік пен көріксіздіктің т.б,
жігін ашып, мәнін негіздеуге тырысты.
Грек философиясында Гераклит диалектикасына қарама-қарсы бағытта пайда
болған сол кездегі ағымдардың бірі - Элей мектебі болды. Ол мектептердің
өкілдері – Парменид пен Зенон. Парменид пен Зенон бастаған Элей мектебі
келелі философиялық мәселелерді көтерді. Ең алдымен олар болмыс туралы
проблеманы жан-жақты талқылады.
Элей мектебі болмыс туралы философиялық мәселе көтере отырып, оның
мәнін ашуға әрекеттенді. Болмысты тек ойлау арқылы білуге, түсінуге, сырын
ашуға болады. Ендеше, негізгі мәселе – ойлаудың болмысқа деген қатынасы.
Бұл - Элей мектебінің ашқан жаңалығы. Мұның өзі кейін философияның негізгі
мәселесіне айналды.
Элей мектебінің негізін қалаған Парменид деген ойшыл. Оның ұстазы
атақты ақын, ойшыл Ксенофан.
Міне, Парменид болмыс туралы терең ой-пікірлер қозғаған. Ол: Болмыс
бар, болмыс емес жоқ - кесіп айтты.
Зенонның атақты апориялары: Ахиллес пен тасбақа, Жебе. Апория -
ойлаудағы қиналу, аң-таң болу, шешілмейтін жұмбақ мәселе.
Пифагоршылдар – ежелгі грек философы, әрі математигі, Пифагордың
ізбасарлары. Олар дүниенің негізін сандық қатынастарда, сан барлық заттар
мен процестердің мәні деп есептеді. Сандардың негізі әрбір зат пен
процестің өлшемінде жатыр.
Атомистер – материалистік тұрғыдағы философиялық мектеп. Негізі
өкілдерінің бірі: Демокрит. Оның пікірінше, барлық материалдық дүние
атомдардан тұрады. Атом бөлінбейді, мәңгілік, өзгермейді, өзіне-өзі тең.
Софистер б.д.д. V-IVғ. өмір сүрген. Софистік философия, шын мәнісінде,
антропалогиялық ілім болып қалыптасқан еді. Оның негізін қалаушы аға
буынның өкілі — Протагор болатын. Протагордың Адам - барлық дүниедегі
заттардың мөлшері деген қағидасы адам туралы ілімнің іргетасын калаған
негізгі принцип болды. Шынында да, адам барлық заттардың және соған қатысты
процестердің мөлшері болуға тиіс. Мұндай идеяның негізінде адамның өзінің
рөлі де және оның қызметінің маңызы да жан-жақты қамтылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – Көне грек философиясының ерекшеліктерін
анықтау. Осыған байланысты мындай міндеттерді алдыма қойдым:
̶ көне грек философиясының қалыптасуы және ерекшеліктерін
анықтау;
̶ көне грек философиясының кезеңдерін зерттеу;
̶ көне грек философиясының қалыптасуы немесе Сократпен аяқталатын
ерте классика (б.з.д. VII-Vғ.);
̶ классикалық грек философиясы (б.з.д. IVғ.);
̶ эллиндік-римдік философия (б.з.д. IIIғ. – б.з.Vғ.).
Курстық жұмысының зерттелу деңгейі. Курстық жұмысының тақырыбына
қатысты зерттеулер Кеңес дәуірінде жарияланған еңбектерде көп көрініс
тапты. Сонымен қатар шетел авторларының біршама еңбектері бар.
Француз буржуазиялық революциясына қарсы ағылшын тарихшысы Э. Берк Э.
Размышления о революции во Франции афины демократиясы тарихының нашар
жақтарын көрсетіп, жалпы демократияға қарсы шықты 7.
Россияда Афины мемлекетінің тарихын зерттеген адамдардың бірі М. С.
Куторга болды. Ол Афиныдағы азаматтық қауымның қалыптасуына көп көңіл
бөлді. Тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектерінің ішінде А. И. Доватурдың
Политика и политии Аристотеля 8 еңбегінің құны өте жоғары. Зерттеуші
ғалым онда Аристотельдің саясатына және ол ең жақсы деп таныған мемлекеттік
құрылымның полития деген түріне жан-жақты талдау жүргізіп, кең ауқымды
зерттеген. Келесі бір автор А. К. Бергердің еңбегі Политическая мысль
древнегреческой демократий 9 деп аталады. Бұл еңбекте жалпы ерте грек
қоғамындағы саяси пікірлер, оның негізгі бастамалары, демократиялық даму
жолдары, Афиныдағы құл иеленуші демократия жайында, бұнда да Аристотельдің
еңбегіне талқылау жасалынған. Афины мемлекетінің тарихына арнап үлкен еңбек
жазған, өнімді еңбек берген зерттеуші- Р. Ю. Виппер 10 болды. Харьков
университетінің профессоры В. П. Бузескул ол Аристотельдің Афины
политиясы құнды дерек екеніне алғаш көңіл бөлген зерттеуші..
Афины демократиясы тарихы 11 еңбегінде В. П. Бузескул афин
демократиясының тарихын, оның құрлысын, қызметін және грек әлеміне әсерін
зерттеді. В. П. Бузескулдің Античность и современность 12 еңбегінің де
маңызы зор. Р. Ю. Виппер еңбегінде б. з. д. VIII –IV ғғ. Греция тарихындағы
әртүрлі әлеуметтік топтардың қақтығыстардың грек қоғамының дамуындағы ролін
көрсетеді.
Қазіргі кезде Ежелгі Греция, Афины мемлекетінің тарихына арналған
зерттеушілер өте көп. Россияда Санкт-Петербург ғалымдары Фролов Э. Д.
Рождение греческого полиса 13 және т. б. өз зерттеулерінде Афины
мәселесіне көп көңіл бөлді. Және де көптеген авторлардың шығарған Греция
тарихына арналған еңбектерінде, оқулықтарда Ежелгі Грециядағы тарихи
жағдай, әлеуметтік-экономикалық мәселелерге, ежелгі грек ойшылдарына
біршама тоқталып өткен. Сондай-ақ, ресейлік авторлар В. Я. Кисиль, В. В.
Риберидің бірлесіп шығарған еңбегі Галерея античных философов том 1 14
Аристотельдің жеке тұлғасына қатысты жан-жақты мәліметтер берілген. Әлем
тарихында осындай өзекті мәселемен елімізде шығатын Античный вестник 15
Сб. Под. Ред. В.Н.Вдовин жарияланған конференция материалдарында біршама
қарастырған. Саяси ой-пікірлерге қатысты бұл мәселемен бірнеше авторлар
ұжымы терең әрі нақты қарастырған. Әл-Фараби жайында зерттеу жүргізген, А.
Х. Қасымжановтың Аль-Фараби 16 еңбегі өте жоғары деңгейде жазылған еңбек
болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі мен әдіс-тәсілдері. Курстық жұмысын
жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік
принциптері әдістемелік негіз етіп алынды.
Курстық жұмысының мерзімдік ауқымы. Диплом жұмысы б. з. д. І-V ғғ.
аралығын қамтиды. Бұл кезең Көне Грецияның қоғамдық саяси дамуында ғана
емес, полистік (қала-мемлекеттердегі) жағдайдағы дағдарысқа, Афиныдағы
қалыптасқан құл иеленуші демократиядағы өзгеріске толы. Осы кезең
аралығында полистердегі дағдарыс тереңдей түсіп, биліктің бір түрінен
екінші түріне ауысып, қоғамдық саяси жағдай шиеленісе түсті, сол кезде өмір
сүрген ұлы ойшыл, философ Аристотельдің саяси көзқарастары қалыптасты.
Жұмыстың жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы деп, осы тақырыпты зерттеу
барысында, тікелей деректер мен әдебиеттерді пайдалана отырып, тақырып
мәнінің ашылуы және бұл тақырыптағы курстық жұмыстың қазақ тілінде тұңғыш
қорғалуы.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, екі тарау және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨНЕ ГРЕК ФИЛОСОФИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Көне Грек философиясының ерекшеліктері
Көне Греция философиясы — ежелгі пәлсапаның ірі екі тармақтарының
бірі.
Көне Греция философиясының ерекшеліктері
1. Грек философиясы мифологиямен тығыз байланысты дамыды, бірақ ғылыммен
байланысы басымырақ болды.
2. Грек философиясы өзінің рухани бай мазмұнымен, жүйелі дамуымен
антикалық өмірдің басқа салаларынан әлдеқайда асып түсті.
3. Грек философиясының пайда болуына және дамуына сол кездегі грек
қоғамының саяси, экономикалық, географиялық ерекшеліктері жән грек
халқының ұлттық ерекшеліктері айқындаушы әсер етті.
4. Толыққанды өмір адамдардың бойында еркін ойлау дәстүрін қалып-
тастырды, демократияның отаны болған Грецияда аса жарқын филосо-фиялық
ойлар дамыды, философиялық пайымдау жүргізушілер саны да өте көп боды.
Көне Греция философиясының негізгі даму кезеңдері мен мектептері
Антикалық философияның алғашқы ошақтары: біздің дәуірімізге дейінгі VII -VI
ғасырларда Кіші Азияның батыс жағалауы Иония, Оңтүстік Ита-лияның грек
қалалары, Сицилия аралдарының қалалары және Афина. Көне Греция
философиясының дамуын салыстырмалы түрде үш кезеңге бөлуге болады:
1. Табиғат философиясы (натурфилософия) кезеңі Милет мс фалес,
Анаксимандр, Анаксимен және олардың шәкірттері дүниенің ғашқы бастауы
мәселесін қарастырды.
2. Грек философиясының ең мазмүнды кезеңі. Сократ, Платон, Ари-стотель
грек философиясын өте биік деңгейге көтеріп, зерттеу өрісін ке-нейтті.
Адам мәселесі, физика, метафизика, этика, логика, саясат, табиғат
эстетикасы мәселелері терең зерттелді.
3. Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдың соңынан бастап Грецияның
ыдырауы, грек демократиясының құлдырауы, грек полистерінің саяси тәу-
елсіздігінің жоғалуы бүкіл грек қоғамының рухани өмірінің, философия-
сының дағдарысына әкелді. Осы кезеңде философияда өмірдің мәні, өмір
және өлім мәселелері көбірек зерттеліп, скептицизм, эпшуреизм,
стоицизм бағыттары дүниеге келді.
1.2 Көне Грек философиясының негізгі өкілдері
Милет мектебі
Милет мектебінің өкілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен және тағы
басқа ойшылдарды ғылыми білімнің негізін салушылар деуге болады. Бұл
натурфилософтарды біріктіріп тұрған пікір – субстанцияны олар материалдық
нәрсе ретінде: Фалес – су, Анаксимандр – апейрон, Анакси-мен – ауа деп
түсіндірді. Осыған ұқсас пікір Әлея мектебінің өкілі Гераклитте де
кездеседі. Оның ойынша, дүниенің бастауы – от, табиғат ешқашан күйремейді
және ешқашан пайда болмайды, дүние қарама-қарсылықтардан тұрады. Пифагор
алғашқы бастау деп сандарды түсінді. Оның ойынша, сандар дүниедегі заттар
мен адам өміріне реттілік пен үндестік (гармония) береді, оларды әсемдікке,
космосқа ұластырады. Б.д.д. V ғасырдың ортасында қалыптаса бастаған
софистика мектебі өмір қажеттілігінен туды. Демократиялық Афинада осы
кезеңде рацио-нальдік танымға деген қүштарлық күшейді. Адамдардың орісін
кеңейтіп, қоғамдық, саяси омірге дайындайтын, созге шешен, ақылды, халықтың
көшбасшысы бола алатын мемлекет қайраткері болуға дайындайтын ин-
теллектуалдар пайда бола бастады, олар өздерін софистер, яғни дана адам-
дармыз деп атады. Өз еңбектері үшін белгілі бір ақы ала отырып, софистер
ғылымның барлық салаларынан мағлұмат беріп отырды, адамдарды практикалық
өмірге, мемлекеттік және жеке өмірдің кез-келген жағдайларында қиындықтан
жол таба білуге үйретті. Софистердің тәлімгерлік ақылы қызметі білім мен
мәдениеттің шеңберін грек қоғамының ақсүйектерімен шектемей, қоғамның
барлық топтарының рухани дамуына мүмкіндік берді. Софистиканың көрнекті
өкілдері ретінде Протагор, Горгий және Гиппийді атауға болады.
Сократ
Ежелгі Греция философиясының көрнекті өкілі Сократ біздің дәуірімізге
дейінгі 470 жылы Афинада дүниеге келді. Сократ философиясының басты
обьектісі адам, осы тұрғыдан алғанда оны адамтуралы қазіргі заманғы ғылым
философиялық антропологияның негізін қалаушы деуге болады. Натурфилософияны
мойындамаған Сократ философияның мақсаты адамды ізгілікке тәрбиелеу деп
түсінді және адам оған өзін тану және өзін сынау арқылы жете алады деп
сенді, мәселе адамға ізгілік туралы білім беруде, адам білмегендіктен ғана
жаман болады. Білім -ізгілікке, ал надандық – зұлымдыққа жетелейді. Оның
әйгілк Менің білетінім – мен ештеңе білмеймін, басқалар оны да білмейді,
Өзіңді-өзің танып-біл! қағидаларының негізгі мазмұны да осы. Сократтың
ойынша, белгілі бір асыл қасиет (добродетель -Г.Н.) туралы білім жинаған
адам сол қасиетке жете алады, бәрі адамның өзіне байланысты, адам тәнін
емес, рухын, жанын шыңдауға үнемі ұмтылуы тиіс, себебі, жаны бақытқа
бөленген адам ғана бақытты. Жеке адамның еркіндігін дәріптей отырып, Сократ
мемлекеттің рөлін де жоғары қояды, адам мемлекет заңдарына бағынуы тиіс деп
санайды. Философия тарихында Сократ метод мәселесінің негізін салушы
ретінде де белгілі. Оның пікірінше, адам ақиқат білімге философтардың
көмегімен. олармен әңгіме-сұхбат арқылы жете алады. Адамдармен сұхбат-
пікірталас жүргізуде ол үш тәсіл ұсынды: ирония, майевтика және диалектика.
Платон
Платон (шын аты Аристокл) біздің дәуірімізге дейінгі 428-347 жылдар
аралығында Афинада емір сүрді. Ұстазы Сократ секілді, Платон да өз
философиясының басты объектісі ретінде адамды таңдады және философиялық
пайымдау шеңберін кеңейтіп, табиғат философиясының да өзекті мәселелерін
зерттеді, мемлекет туралы тамаша еңбектер жазды. Идея – Платон
философиясының басты ұғымы. Өзіне дейінгі физис философиясы субстанцияны
материалдық дүниеден іздегені белгілі. Платонның ойынша бұл жол, яғни
физикалық және механикалық себептерді іздеу – ақиқатқа жеткізе алмайды. Ол
үшін физикалық немесе феноменалдық кеңістіктен жоғары көтерілу қажет,
дүниенің, оның құбылыстарының ақиқат себептерін ақыл арқылы жететін,
көрінбейтін, метафеноменалдық болмыстан, идеялар дүниесінен іздеу керек.
Платонның бұл ойлары оның жан туралы пікірлерінде жалғасын тапты. Оның
пайымдауынша, жан тәннен жоғары, себебі жанның маңызды бөлігін ақыл
қүрайды. Тән-дене ыдырап, өлсе де, жан мәңгілік, өмірге қайта-қайта келіп
отырады. Платонның мемлекет туралы ойлары да әлі күнге дейін маңызы жойған
жоқ. Жер бетінде мінсіз, идеалды мемлекет құруды арман етпеген философтар
философия тарихында көп кездеседі.Солардың алғашқыларының бірі Платон
болды. Оның Мемлекет, Заңдар және тағы басқа еңбектері осы тақырыпқа
жазылды. Платонның пікірінше, мінсіз мемлекет Шындық пен Игілікке
негізделіп құрылуы керек, ал бұл қасиеттер философтарға тән болғандықтан,
мінсіз мемлекетті философ басқаруы тиіс. Мылекет-полисті адам жанының
үлкейтілген түрі деп қарастырған ол жанының бөліктерінің мөлшеріне
байланысты осы мемлекетте өмір сүретін адамдарды үш тапқа бөледі.
Аристотель
Аристотель – біздің дәуірімізге дейінгі 384 жыл шамасында Стагирде
дүннеге келген. Платонның Академиясында философ ретінде қалыптасу шеңінен
өтті, ұстазының философиялық ілімін жалғастырды. Аристотель зерттеген
мәселелер аумағы өте кең. Философияны Аристотель бірінші философия және
екінші философия немесе метафизика және физика деп боледі. Оның пікірінше,
мета-физика – барлық ғылымдардың арасындағы ең құндысы, өйткені, ол жоғарғы
себептерді, дүниедегі қозғалыс пен дамудың себебі болып табылатын мәңгілік,
денесіз және қозғалмайтынды, табиғаттан және сезімдіктен жоғарыны
зерттейді. Аристотель себептердің немесе бастаулардың төрт түрін атап
көрсетеді: 1) Материалдық себеп немесе заттың материясы, яғни зат одан
пайда болатын нәрсе. Бұл себеп Неден? деген сұраққа жауап береді. 2)
Форма – заттың материясын қалыптастыратын, оны нақты осы затқа айналдырушы
себеп, Бұл не? деген сұраққа жауап береді. 3) Қозгалтушы себеп, яғни
қозғалыстың бастауы, Қозғалыс қайдан басталады? деген сұраққа жауап
береді. 4) Мақсат себеп, немесе өзгерудің себебі, Не үшін? деген сұраққа
жауап береді. Фитканың зерттеу объектісі – денесі бар және қозгалушы нәрсе.
Ари-стотель- қозғалыс деп кез-келген өзгерісті, мүмкіндіктің жүзеге асуын
түсінеді және оның төрт түрін атап көрсетеді: 1) субстанционалдық қозгалыс
– пайда болу және жойылу; 2) сандық қозгалыс – өсу және азаю; 1) сапалық
қозгалыс – айналу, альтерация (заттың басқаға айналуы); 4) кеңістіктік
қозгалыс – орын ауыстыру, трансляция. Адам қызметінің жалпы мақсаты,
Аристотельдің ойынша, рахатқа бөлену- Рахатқа бөлену болмыстың жетілгендігі
мен әдемілік болса, адам үшін бұл жетілгендік – өзінің адам ретіндегі іс-
әрекетінің, қызметінің жетілгендігі. Ақыл-ойдың іс-әрекеті дәл осындай іс-
әрекет, сондықтан да ақыл-ойдың өз міндеттеріне сай іс-әрекеті асыл қасиет
болады, яғни адам үшін рахат – асыл қасиетке жетуде. Аржттепъдің мемлекет
туралы ілімі де асыл қасиет ұғымына негіздел-ген. Мемлекетті араласудың ең
жетілген түрі деп түсіндірген Аристотель оның басты мақсаты – өз
азаматтарын асыл қасиетке тәрбиелеу дейді. Александр Македонский билік
құрған кезең – біздің дәуірімізге дейінгі 334 жылдардан бастап оның
универсалдық құдайы монархия идеясы жүзеге аса бастады, ол өзінің қол
астына әр түрлі қалаларды ғана емес, тұтас елдерді, халықтарды біріктіре
бастады. Грек полисмемлекеті дағдарысқа ұшырады, өзінің тәуелсіздігін
жоғалтып, құлдырады. Сократ, Платон, Аристотель дамытқан еркін философиялық
ойлардың орнын полистен жаттанған, өмірдің мәнін жоғалтқан, болашаққа
сенімсіздікпен қарайтын, пессимистік пайымдауларға көбірек берілген
философтардың экзистенциалдық және практикалық пікірлері басты.
Эпикур
Осы эллинизм дәуірінің көрнекті өкілі Эпикур болды Физика, логика және
этиканы зерттеген Эпикур философиясының басты мәселесі – адам және бақыт.
Философияны ол үш бөлікке бөледі: каноника – ақиқаттың критерийлері туралы
диалектикалық зерттеулер; физика -табиғаттың пайда болуы және бұзылуы
туралы ғылым; этика – өмір салты, нені таңдап, неден бас тарту керектігі
және түпкілікті мақсат туралы ғылым.. Табиғат туралы ілімінде Эпикур
Демокриттің атомдар ілімін қолдайды
Марк Туллий Цицерон
Марк Туллий Цицерон – біздің дәуірімізге дейінгі 106 жылы Арпи-нумде
дүниеге келіп, б.д.д. 43 жылы қайтыс болды. Оның философиясы теориялық
пайымдаумен шектелмейді, практикалық сипатқа ие болуға ұмтылады. Цицеронның
ойынша, философия көне гректердегі секілді қолы бос, өмірді сырттай бақылап
қана қойып, тұжырымдар жасайтын адамның ісі емес, өмірдің қиындықтарын
жеңуге көмектеспейтін философияның, даналықтың қажеті де шамалы.
Философияның мақсаты – жан жарасын жазу, адамның назарын өмірдің күйбең
тіршілігінен жоғары құндылықтарға аудару, құмарлықтардан, қорқыныштардан
арылту, сондықтан римдіктер философияны менсінбеуді қойып, оны терең
зерттеуге ұмтылуы тиіс. Луций Анней Сенека – біздің дәуірімізге дейінгі 5-
жыл шамасында Йспанияда, Кордовада дүниеге келіп, біздің дәуіріміздің 65-
жылы қайтыс болды. Логика, физика, метеоролия салаларын зерттеумен
айналысқанымен, антропологиялық және құдайы ілімдердің практикалық
мазмұнына көбірек көңіл болді, философияның міндеті пайымдауға емес, іс-
әрекетке үйрету, адамның рухын қалыптастыру, өмірін реттеу, өмір ке-месінің
басшысы болу, 40 таза, асқақ философия ісі ғана адамды еркіндікке жеткізеді
деп түсіндірді. Адамның ар-ұятын Сенека одан қашып құтылу мүмкін емес зор
рухани күш, адамның моральдық фундаменті, ішкі дауысы, интуициясы ретінде
қарастырады. Эпиктет – 50-жылдар шамасында Гиерапольде дүниеге келіп, 138
жылы Никопольде дүниеден өткен. Эпиктет философияның мақсаты – адамның
бойында асыл қасиеттерді тәрбиелеу деп түсінеді. Ол адамдарға қажет
адамгершіліктік ережелері ретінде мынадай қағидаларды ұсынады: Құдайға және
оның адамдарға қамқорлығына, дүниенің және заттардың жүйелі, ақылдың
көмегімен дамитындығына, адам рухының Құдайға ұқсастығына сенім. Кейбір
зерттеушілер оны философтан гөрі Құдайға қызмет етуші, оның идеяларын
таратушы, адамгершілік қасиеттерді насихаттаушы деп қарастырады. Қорыта
айтсақ, көне грек философиясы мазмұны бай, зерттеген мәселелер ауқымы өте
кең, санқырлы, философияның натурфилософия, фи-лософиялық антропология,
онтология, гносеология, этика, эстетика, логика және тагы басқа салаларын
кеңінен қамтыган, фшософияның классикалық үлгісі деп атауга болатын
философия десек, артық емес.
2 Классикалық философия. Сократ, Платон, Аристотель.
2.1 Сократ
Сократ (б.з.б. 469-399 жылдары) жасында мүсіншілікпен айналысып, кейін
философ, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтерілді.
Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарды үнемі
ойлантатын, ешуақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім. Сократ софистер
басын бастап, бірақ, аяқтай алмаған адам туралы ілімге ерекше назар
аударды. Ол, ең алдымен өзіне дейінгі философтардың ой-пікірлерін талдай
келе, олар негізгі кемшілігін көре білді. Сократтың ойынша, таным
философияның негізгі мәселесі адам болуы керек. Сократ мәселені батыл
қойды. Дүниені тану, әлемді тану, әрине, қажет-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі,
өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп Сократтың бірінші
принципі шықты. Сен алдымен өзінді-өзің таны. Сократ бұл жерде адамның
өмірін философияның негізгі мәселесі етіп қараумен шектелмей, өмірдің өзін
өзіндік сана ретінде қарап отырған. Ендеше, адамша өмір сүрудің өзі өнер
екен. Оның екінші қағидасы: Менің білетінім - менің ештеңе білмейтіндігім,
ал басқалар мұны да білмейді. Адам өзіне-өзі сырттай үңілген сайын, өзін
өзі тануға ұмтылған сайын, сайып келгенде ештеңе білмейтіндігін анықтайды.
Сократ мағыналы шығармалар қалтырғанмен тарихқа әйгілі полемист,
ойшыл оқытушы философ ретінде қалды.Сократ жасап , қалданған негізгі
әдісін майевтика деп атаған. Оның мәні – логикалық әдістер арқылы қойылған
сқраққа әңгімелесушінің өздігінше дөрыс жауапқа келуіне көмектесу.Сократ
өз философиясын, ағартушылық жұмысын ең өзекті мәселелер бойынша, қалың
халықтың, базарларда ашық әңгіме базар құрып жүрген. Жақсылық пен жамандық
махаббат, бақыт, адамдық т.б тақырыптарға.Сократты ресми билік органдары
мойындамаған, оны қарапайым софист , яғни жастар арасына бүлік салып
жолдарын басқа жаңа бұрып , қоғамның тыныштығын бұзушы деп қараған.
Сократ қызметінің тарихи мәні.
Білімнің тарауына , азаматтардың ағартушылықпен айналысуына ықпал
етті.Адамзаттың жақсылық пен жамандық, махаббат , ар сияқты мәселелеріне
жауап іздеді.Қазіргі таңғы білім беру жүйесін де қолданылатын майевтика
әдісінің негізін қалады.Шындықты табудың диалогтың әдісін енгізіп еркін
дауда оның дұрыс екенін дәлелдеу жолымен.Көптеген оқушыларын тәрбиелеп өз
қызметінің жалғастырушыларын қалдырды. Сократтық мектептің қайраткерлері
болған.
Сократтық мектептер – Сократ ойының әсерінен қалыптасқан және оның
оқушыларымен дамыған философиялық ілім.
1. Платон академиясы-б.э.д. 385 ж Платон мен қалыптасқан,
философияны – діндік мектеп. Мақсаты философияның мәселелерді зерттеу,
құдайлар мен музаларды қадірлеу болған. Ол б.э. 6 ғ дейін өмір сүрді.
2. Клиниктер – еркіндік идеясын қоғамнан тыс қалыптастырған,
философикалық мектеп. Бұл мектептің қайраткерлері өз философиялық
зерттейтін өздеріне өойып тексерген. Клиниктер паразиттік, қаңғыбастық өмір
сүрген, жанұясыз мемлекетпен заңға, мәдениетке қарсы келген. Бұл мектептің
ең әйгілі қайраткерлеріне – Антисфен, Диоген, Синаский (Плотон, Сократ
есінен таңға деп атаған.)
3. Кирендік мектеп- Сократтың оқушысы Киреннен шыққан.
Аристиппен негізделген 4 б.ғ.д.ғ өмір сүрген
Осы мектеп қайраткерінің көзқарасы табиғатты зерттеуге қарсы
болған.Ең жоғары деп лязатты есептеген.Сәйкесінше өмір мақсаты ляззат деп
есептеп, бақытты лязаттың жиынтығы, байлықты – ляззатқа жету құралы деп
есептеген.
4. Мегар мектебі. Б.э.д 4 ғ Мегарлық Сократтың оқушысы Евклидпен
негізделген. Қайраткерлері Евбулид, Диодор, Крон.
Ерекшеліктері
Мегарлардың ойынша абстрактілі өте жоғары игілік бар, ол нақты
суреттеуге жатпайды деген – құдай, ақыл өмірлік энергия. Жоғарғы игілікке
қарсы ештеңе жоқ.Мегорлықтар философиялық ілімдік зерттеулерімен қатар,
белсенді түрде тәжірибелік қызметпен айналысып дауласушылар деген атқа ие
болған.Мегорлық мектеп қайраткерлері Евбулид бірқатар әйгілі
парадокстардың авторлары атанды-Куча Лысый. Олар арқылы санның сапаға
ауысу диалектикасын түсіндіруге тырысқан.Куча апориясы : Егер жерге
бір бидай тастап, оған бір бидайдан қосып отырсақ, қанша уақыттан кейін
бұл жерде үйінді болады ? Бидайлар жиынтығы бір бидай қосқаннан кейін
үйіндіге айнала ма ? Лысый апориясы : Егер адам басынан біртіндеп аман
түсетін болса, қанша уақыттан кейін ол таз болады. Әлі таз емес және
әбден таз арасын бөлетін шекара қоюға бола ма ?
5. Элидтік –эритрий мектебі.
2.2 Платон
Платон (б.з.б. 427-347 жылдары өмір сүрген) атақты және аса ауқатты
бай жанұядан шыққан. Философия тарихында Платонның қалыптасуы, көбінесе
оның ұстазы Сократтың есімімен тығыз байланыстырады. Оның үстіне Платонның
көптеген шығарма сұхбаттарының негізгі кейіпкері — Сократ. Ол Афины
демократиясын қатты сынға алды. Платонның еңбектері: Мемлекет, Театет,
Федон, т.б. Сезімнен тұратын шындықты Платон нақты шындық емес, ол тек
өмірдің көлеңкесі, шын өмір идеяда деп түсіндірді. Таным дүниені білу емес,
еске түсіру деп уағыздады. Идея деген ұғымды алғаш философияға енгізген де
- сол. Табиғатта идея тек түр ретінде өмір сүреді. Заттар өз қасиет сипатын
сол түрге сәйкестенуі арқылы иемденеді. Идея ол біріншіден мәңгі, ол
тумайды да, өлмейді де, өспейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес,
әр түрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді, - дейді Платон. Сөйтіп, ол
идеяны алға тартады. Шәкірттерін оқыту үшін Академия ашты. Мемлекетті
философтар басқармайынша адам баласы зұлымдықтан арылмайды. Платон жастарды
философиямен айналысуға шақырды. Философ болу үшін, таңдана білу керек, —
дейді.
Платон (Platon) Афиналық (б.з.б. 427 — 347) — ежелгі грек
философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін салушы. Платон
оның лақап аты (жалпақ, кең), өз есімі — Аристокл.
407 ж. ш. Платон Сократпен танысып, оның ең сүйікті шәкіртінің бірі
болды. Сократ өлгеннен кейін Афинадағы саяси жағдайдың қолайсыздығына
байланысты Мегарга кетті.
389 ж. Оңтүстік Италия мен Сицилияға саяха т жасап, онда
пифагоршылармен ғылыми, философиялық, діни ілім жайында пікір алысты.
Платон Афинада өз мектебі — Платон академиясының негізін қалайды.
367 және 361 ж. Сицилияға екі рет саяхат жасап, өмірінің соңғы
жылдарын Афинада өткізді. Осында көптеген еңбектер жазып, дәріс оқыды.
Негізгі шығармалары: “Апология” (Сократты қорғау), “Критон” (заңды сыйлау
туралы), “Кратил” (тіл туралы), “Федон” (әдептілік туралы), “Мемлекет”
(идеялар теориясы), “Теэтет” (білім туралы), “Тимей”, “Заңдар”, т.б.
Платонның пікірінше, шын болмыс — ақылмен ғана білуге болатын денесіз
идеялар әлемі. Оның болмысы Парменидтікіндей біртұтас емес, керісінше
өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік болмыс. Әр идея өз алдына мәңгі
және өзгермейді, ол өзіне-өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес.
Идеялар бір-біріне тек қарым-қатынаста ғана емес, сонымен бірге бір-біріне
бағынышты, басқаша айтқанда, бірнеше түрлі идеялар бір ортақ идеяға
бағынышты қатынастарда болады. Қоғамның теқтік бөлінуін Платон азаматтардың
бірлескен тұрғылықты жерлері ретінде мемлекет беріктігінің шарты деп
жариялады. Төменгі тектен жоғарғысына өз бетінше өтуге жол берілмейді және
ол үлкен қылмыс болып саналады, өйткені әрбір адам өзіне табиғатынан
белтіленіп қойылған іспен айналысуы қажет. "Өз ісімен айналысу және
бөтендерге килікпеу — әділдік деген осы". Әділдіктің платондық анықтамасы
қоғамдық теңсіздікті, адамдардың туғаннан жоғары және төменгі болып
бөлінуін ақтауға құрылған.
Платон рухани әлемнің жеке идеялары туралы айтқанда, көбінесе “эйдос”
деген ұғымды қолданады. Ежелгі грек тілінде идея да, эйдос та бір-біріне
ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп, тәсіл, т.б. Эйдостар сезімдік
заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады:
себептілік;
заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі;
заттардың түпнегізін бейнелейтін ұғым.
Материалдық денелер өзгермелі, құбылмалы, ал эйдостар мәңгілік.
Заттардың өзгермелілігін түсіну үшін бұл екі ұғым аз, сондықтан Платон
оларға қосымша тағы бір ұғым — “хораны” (материя) кіргізді. Хора-материя —
көрінбейтін, түрсіз, еленбейтін өзіне-өзі тең құбылыс. Бірақ ол кез келген
түрді қабылдап, пішінделген (түрленген) материя болуға қабілетті. Платонның
материясын таны Платон білуге болмайды, ол — бейболмыстың бір түрі. Материя
көптүрліліктің, жалқылықтың, заттанудың, өзгерістердің, туу мен өлімнің,
табиғи қажеттіліктің, жамандықтың және еріксіздіктің қайнар көзі. Материя
мәңгі, ол өмірге идея арқылы келмейді. Платон материяның бұл түрінен физ.
материя түрін ажыратып қарастырады. Физикалық материя антик. көзқарастарда
қалыптасқан төрт негіз — от, жер, су, ауа түрінде өмір сүреді.
Сезімдік заттар — заттандырылған идеялар мен материяның туындылары.
Материалдық денелер өзгермелі: уақытша дүниеге келіп, қайта жоғалып жатады.
Платонның ілімі бойынша, идея мен материядан басқа үшінші бастама — әлемдік
рух немесе космос рухы шығарм. күштің, қозғалыстың, тіршіліктің, жанның,
сананың және таным процесінің қайнар көзі ретінде идеялар әлемі мен заттар
әлемін байланыстырады. Ол заттарды идеяларға ұқсауға, ал идеяларды заттарда
болуға көндіреді. Осы екі әлемді біріктіріп, байланыстыру үшін космостық
рухтың өзі қарама-қайшылықта болуы керек. Ол қарама-қайшылық үш бөліктен
тұрады: біріншісі — өзіне-өзі тең бөлік (идеялар әлемі), екіншісі —
өзгермелі бөлік (материя) және үшіншісі — сол екеуінің қосындысынан тұратын
бөлік (сезімдік заттар әлемі). Космосқа рух беретін — демиург. Ол космостың
мәңгі бастамасы, себебі және жүйеге келтірушісі. Демиург жаратқан жандар
аспанда болған кезінде идеялар әлемін көріп, таны Платон біледі; бірақ
жерге түсіп, адамдардың денесіне орналасқанда көрген-білгенінің бәрін
ұмытып қалады. Платон таным процесі — жанның ұмытып қалған идеялар әлемін
еске түсіруі деген қорытынды жасайды. Материялық денелер идеялардың бейнесі
болғандықтан, жан оларды көргенде, ұмытып қалған идеялар әлемі туралы
білгені есіне оралады. Жанның осы жолмен алған білімі нағыз ақиқатқа
жатады. Аспан әлемінің үйлесімділігін зерттейтін ғылымдар арқылы алған
білім — ақиқатқа жақын, себебі олар идеялар әлемі туралы тікелей білім
бермесе де, соған жақындатады. Ал сезімдік денелер туралы күнделікті
тәжірибе арқылы алған білім — шындыққа жанаспайды, себебі ол болмыс,
идеялар әлемі туралы білім емес, олардың көлеңкесі туралы алынған білім.
Платонның пікірінше, сезімдік танымның ақиқатты тану жолында ешқандай
маңызы жоқ, себебі түйсіктер арқылы алған мәліметтер заттардың өзіндегі
құбылыстар туралы білім емес, тек адамдардың пікірінде ғана қалыптасқан
ұғымдар. Ал заттардың көзге көрінбейтін шын мәнін тек ақыл-ойдың күші
арқылы білуге болады. Сондықтан шын ақиқатты түсіні Платон білу үшін ақыл-
ой заттар әлемінен аластатылып, жанның идеялар әлемінде көргендерін есіне
түсіруге мүмкіндік алуы керек. Бұл жолда оған эрос көмектеседі, себебі ол
адамдарды шығарм-қа жетелейтін құдіретті күш. Платонның көзқарасы бойынша,
идеяны, эросты басшылыққа алған өмір әдептілік идеясын (игілік,
қайырымдылық) жүзеге асырады. Ол тек рухани махаббат негізінде ғана мүмкін.
Игілік (қайырымдылық) дегеніміз жанның реттілігі мен үйлесімділігі.
Платонның түсінігінше игіліктің төрт түрі бар. Олар: жүректілік,
данышпандық, естілік және әдептілік. Бұл игіліктер адамдардың бәріне бірдей
дарымайды. Осы игіліктердің даруына қарай қоғамдағы әлеум. топтарды үш
топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт түрінің төртеуі де дарыған —
философтар, бұлар мемлекетті басқарулары керек, данышпандықтан басқа қалған
үш игілік дарығандар — әскербасылар, т.б., ал игіліктің соңғы екеуі ғана
дарығандар — қолөнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы әлеум. топтардың
әрқайсысы мемлекетке пайдалы және өте қажет. Сондықтан мемлекет өз
тарапынан азаматтарды игілік рухында қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай
жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталған үш әлеум. топ бір-бірімен
жарасып, әрқайсысы өз ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды.
Өзінің жетілген мемлекет идеясын жүзеге асыруға талпынысы сәтсіз аяқталған
соң Платон өз шығармаларында "барлық нәрсенің өлшемі — Құдай" деп санайтын
адамдардан құралған нақты мемлекет пошымын табуға ұмтылады. Платонның
ойынша, адамдар өз қажеттіліктерін жеке дара өтей алмайды. Олар өмір сүру
үшін тамақ, киім өндіріп, үй салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері
егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері
етікшілікпен, т.с.с айналысады.
Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттілігін өтейді. Осы бірігудің
арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдардың бәріне
бірдей әділ қызмет етуі керек. Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге
бөлді: аристократия, тимократия, ол игархия, демократия және тирания.
Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократ. мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-
естілік, парасаттылық билейді. Оның қағидалары адамгершілік, абырой, ар-
намыс деп санады. Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы
тұрды. Өйткені қоғамдағы кикілжіңдер мен дау-жанжал, қайшылықтарды
тудыратын жеке меншік деп санады. Платонның философиясы ежелгі грек
дәуіріндегі Пифагордан басталған діни-мистикалық идеяны дамытумен ғана
шектелген жоқ. Платон өзіне дейінгі философтардан қажетті, бағалы деген ой-
пікірлерді қабылдай білді. Ежелгі грек философиясының көрнекті өкілі
ретінде адам туралы мәселеге кеңінен тоқталып, соған байланысты көптеген
мәселелер көтерді. Оның философиясындағы үлкен бір жаңалық — адамды биол.
табиғи, сезімдік заттар дүниесінің немесе атомдардың қосылысы деген дөрекі,
тұрпайы анықтамадан бас тартуы. Ол, ең алдымен, адамды қоғамдық өмірдің сан
түрлі белестеріне көз жүгірте отырып, тануға ұмтылды. Сондықтан Платонның
ойынша, адам — әрі қоғамдық, әрі парасатты, әрі мемлекеттік азамат. Платон
өзінің көптеген шығармаларында, әсіресе, саяси-әлеуметтік мәселелерді
қарастырған сұхбаттарында адамның ішкі дүниесін ашумен қатар оның қоғамдық
іс-әрекетіне де талдау жасады. Платонның көптеген ой-пікірлері кейінгі
философтарға үлкен ықпалын тигізіп, осы күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп
келеді. [1][2]
2.3 Аристотель
Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) философиясы, жағынан, барлық көне
грек философиясының қорытындысы іспетті. Ал, екінші жағынан, Аристотель
көзқарасы ғасыр мен жаңа дәуірдің ғылыми ілімдерінің қайнар бастауы болды.
Яғни бұл ұлы ойшыл көне грек данышпандары көтерген проблемаларға жан-жақты
талдау жасап, өз заманының көкейкесті мәселелерді шешіп беруге ұмтылды. Ол,
сондай-ақ, өзінің өмір сүріп отырған заманы әлі де күн тәртібіне қоймаған
мәселелерді шешемін деп болашаққа ой жүгіртті.
Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына терең
талдау жасалды. Ол Метафизика деп аталатын кітабында философияның негізгі
мәселелерінің бірі - болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі
ойшылдарға, әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты.
Аристотель - Платонның шәкірті. Ұстазының көзі тірісінде шәкірті оның
шығармаларына сын көзбен қарап, пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін
келе, өзінің философия жүйесін жасау процесінде ол Платонның көзқарасына
қарсы шықты. Аристотельге: Сен неге көзінің тірісінде ұстазыңа қарсы
шықпадың, - деп айып таққанда, ол: Платон маған дос, бірақ ақиқат одан да
гөрі қымбатырақ - деп жауап беріпті.
Аристотель (грекше: Ἀριστοτέλης Ari stotélēs) (б.з.д. 384 — б.з.д. 322
жылдар)— грек пәлсапашысы, Платонны ң шәкірті, Ұлы Александрдың ұстазы.
Ол түрлі-түрлі тақырыптарға зерттеулер жазған, соның
ішінде физика, метафизика, ақындық өнер, театр, музыка,логика, шешенді к
өнері, саясат, үкімет, этика, биоло гия және зоология.
Сократ және Платонмен бірге Аристотель батыс философиясының ең
маңызды, оның негізін қалаушы тұлғалары ретінде қарастырылады. Ахлақ,
эстетика, логика, ғылым, саясат және метафизика сияқты мәселелерді қамтитын
ең алғашқы жан-жақты пәслапалық жүйені құрған — Аристотель. Аристотельдің
физикалық көзқарастары ортағасырлық ғылымның қалыптасуына терең әсер етіп,
оның ықпалы Ағарту дәуіріне дейін созылды. Бірақ кейін ол қазіргі
заманғы физикаға орын беруге мәжбүр болды. Биологиялық ғылымдарда, ол
жасаған кейбір бақылаулардың дұрыстығы тек 19-шы ғасырда ғана расталды.
Оның еңбектерінде ең алғашқы логикалық зерттеулер жасалған, соның негізінде
19-шы ғасырда қазіргі заманғы формалды логика ғылымы қалыптасты.
Аристотельдің метафизикалық ілімі яһуди және мұсылман философияларына зор
ықпал жасады. Ал оның мәсіхшілік философияға әсері, әсіресе Шығыс православ
шіркеуінің философиясына және Рим католик
шіркеуінің пәлсапалық схоластика ме ктебіне қазір де жалғасып келе жатыр.
Аристотельдің философиясының барлық қырлары әлі де терең зерттелуде.
Аристотель кезінде көптеген өте көркем шығармалар мен диалогтар
(Цицерон оның әдеби стилін алтын өзен деп атаған) жазса да, оның
жазбаларының көпшілігі бізге дейін жетпеген. Оның кейбір еңбектері біресе
табылып, біресе қайта жоғалып отырды. Кейбір пайымдаулар бойынша, оның
жазбаларының тек бестен бірі ғана сақталған.
— Гиппократтың шәкірті, философия ілімінің бірінші ұстазы сол кездегі
басқа да ойшыл ғалымдармен қатар барлық ғылымдардың, оның ішінде
морфологияның дамуына да зор үлес қосты. Аристотель салыстырмалы әдістерді
пайдалана отырып, жануарлардың 500-ден аса түрлерінің
дене құрылысын зерттеу арқылы өз заманына сай морфологиялық ғылыми
тұжырымдар жасаған. Аристотель жануарларденесінің еркін қозғалысын мидың
басқаратындығын, сүйекқаптың маңызын, жүрек пен қан тамырларының байланысын
дұрыс түсініп, жүйкені (нервті) басқа мүшелерден ажырата білген. Аристотель
өзінің ғылыми еңбектерімен салыстырмалы анатомияның, зоологияның және
эмбриологияның негізін қалаған.
Аристотель Халкидика түбегіндегі Ст агейра қаласында б.з.д. 384 жылы
туған. Оның әкесі Македония патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған.
Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды. Шамамен он жасында
Аристотель Афина қаласына барып, Платон Академиясында білім ала бастады. Ол
сонда шамамен жиырма жыл бойы, б.з.д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін
қала берді. Содан соң ол Ксенократпен бірге Кіші Азиядағы Һермиас патшаның
иеліктеріне сапар шекті. Азияда болған кезінде ол Теофрастпенбірге Лесбос
аралына сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді.
Аристотель Һермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Ол туған қызды
ол Пития деп атады. Һермиас қайтыс болғаннан кейін Аристотельді Македония
патшасы Филипп өзінің ұлы Александрға тәлімгер болуға шақырды. Ол
Александрға сабап оқытты деседі.
Александрға бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін Аристотель Афинаға
қайтып оралды. Б.з.д. 335 жылға дейін ол сонда Лүкейон деп аталатын өзінің
мектебін ашып алған болатын. Афинада оның әйелі Пития қайтыс болып,
ол Стагейралық Һерпиллида атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның
атын Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы
мүмкін. Ол тек кейбір бөліктері ғана сақталған диалогтар жазған. Бізге
келіп жеткен еңбектерінің көбі трактат түрінде өзінің шәкірттеріне
арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан көпшілігі жалпы таратуға
арналмаған. Оның ең маңызды еңбектері ретінде Физика, Метафизика,
Никомахтың этикасы, Жан туралы және Поэтика. Бұл еңбектердің арасында
өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың стилі мен
тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді.
Философияан эстетика, этика, басқар уғылымы, метафизика, саясат, психол о
гия, шешендік өнері және құдайтану туралы еңбектер жазды. Ол білім беру,
шетелдердің әдет-ғұрыптарын,әдебиет және поэзия ны зерттеді. Оның
шығармаларының толық жинағы ежелгі гректерге белгілі болған білімнің
энциклопедиясы деп атауға болады. Өз заманында белгілі болған ғылыми
мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген
жорамал жасалған.[2]
Александр қайтыс болғаннан кейін Афинада македондықтарға қарсы теріс
көзқарас қалыптасты. Билеуші Еуромедон Аристотельге құдайларды
қастерлемейсің деген айып тақты. Аристотель Афиналықтарға пәлсапаға қарсы
екінші рет қиянат жасатпаймын деп анасының Халкидадағы иелігіне бас
сауғалап кетті. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афиналықтардың Сократқа
шығарған әділетсіз сот үкімі болатын. Бірақ бір жыл өтпей ол Еубеяда ауырып
қайтыс болды (б.з.д. 323 жылы). Аристотель соңғы өсиетінде өзін әйелінің
жанында жерлеуді сұрады.[3][4][5]
3 АНТИКА ФИЛОСОФИЯСЫ
3.1 Эмпедокл
Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор өздігінен ештеңе өмір
сүрмейді және пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы айқындалады
деген пікір төңірегінде дәлелдемек болады. Оның ойынша, ешкімде де теріс
пікір жоқ, бірақ сол көп пікірлердің ішінде біреуі ақиқат болуы немесе
дұрысырақ болуы ғажап емес. Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен
гөрі дұрысырақ келетініне талас жоқ.
Пікір таңдауда адамдар пайдалылық мөлшеріне сүйенуі керек. Ол жамандық
пен жақсылықтың салыстырмалы болатындығын , ал объективті нақтылықта
олардың жоқ екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің жақсы
екенін өз пайдаңа байланысты шешуің керек.
Рақымшылық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды
үйретуге болады ма? — деген сұраққа Протагор былай деп жауап береді:
ізгілікке, рақымшылыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ
ізгіліктің, рақымшылықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған
адамдарды үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда ізгілікті,
рахымды адам болып шығады. Осыған байланысты мемлекет қоғамда ізгілік ,
рахымшылық сияқты қасиеттерді тәрбиелей алатын болғанда ғана қылмыскерді
жазалауға болыды, себебі, жазалаудың өзі жамандықты болдырмау үшін
қолданылатын шара ғой, — дейді Протагор.
Сократ та, Платон да, Аристотель де софистік ілімді, оның ішінде
Протагордың ілімін сынға алып, софизм деген шын данышпандық емес, ал
софистер осының арқасында пайда тауып жүрген адамдар көп көрсетеді.
Эмпедокл (б.д.д. 48782-242423). Негізгі еңбектері: Табиғат туралы,
Тазару. Бұл шығармалардың кейбір үзінділері ғана қазіргі кезеңге дейін
жеткен.
Әлемнің алғашқы бастамасы етіп дәстүрлі қалыптасқан заттардың төрт
тамырын — жер, су, ауа және отты алған. Бұл бастамалар бір-біріне
ауыспайды. Эмпедокл төрт алғашқы бастаманы төрт құдаймен теңестіріп қояды.
Олар Зевс, Гера, Аид және Нестис (су құдайы). Ал қалған құдайлар осы тамыр
— құдайлардан жаратылады. Әлемдегі заттар осы төрт бастаманың бір-бірімен
әртүрлі мөлшерде араласуынан пайда болады. Мысалы, сүйек — судың екі, бір-
бір жердің және оттың бөліктерінен тұрса, қанда төрт тамырдың төртеуі де
тең орын алған.
Төрт тамырдың қай-қайсысы да белсенді болмағандықтан әлемдегі болып
жатқан үздіксіз өзгерістер мен процестердің қозғаушы күші ретінде Эмпедокл
бір-біріне қарама-қарсы екі бастаманың күресін алады. Біріншісі, Филия —
махаббат (сүйіспеншілік)- ғарыштық күш ретінде, төрт тамырдың қойнауын
қорғап-сақтауға әрекеттеніп, бірлік пен жақсылықтың, әртектілерді
біріктірудің, біртектілерді бөлудің ғарыштық себебі болса, екіншісі —
Нейкос жек көру мен жаманшылық ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 КӨНЕ ГРЕК ФИЛОСОФИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 6
1.1 Көне Грек философиясының ерекшеліктері 6
1.2 Көне Грек философиясының негізгі өкілдері 6
2 Классикалық философия. Сократ, Платон, Аристотель.
2.1 Сократ 11
2.2 Платон 11
2.3 Аристотель 12
15
3 Антика философиясы
3.1 Эмпедокл 18
3.2 Анаксагор 18
3.3 Киниктер философиясы 19
3.4 Милет мектебі 21
24
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 30
33
Кіріспе
Грек философиясы мен мәдениетінің өркендеген жері грек жері емес,
Жерорта теңізі жағалауындағы елдер. Бұл елдерді бір кезде гректер
жаулап алған болатын. Милет, Самос, Абдер сияқты қалалар Жерорта теңізіне
жақын болып, оларда сауда-саттық және экономикалық қатынастар кеңінен
өркендеді. Сондықтан бұл қалаларда ірі мәдениет ошағы, философиялық орта
пайда болып, дами бастады. Эфестік Гераклит (шамамен б.д.д.540ж.). Оның
есімі философия тарихында өшпес із қалдырған. Сонымен қатар, Гераклит
тарихта Қараңғы деген қосымша атпен белгілі. Мұндай теңеу оның
шығармаларының ерекшелігіне: ойлау машығының сипатына, тіліне, стиліне
қарай айтылады. Гераклиттің ойлары өте қысқа әрі жинақты келеді. Ол
түсініксіз сөздер арқылы терең ой жүйесін ширатып, әрбір құбылыс пен заттың
мәнін ашуға тырысады.
Гераклит қарама-қарсылықтардың бірінсіз-бірі өмір сүрмейтіндігін
дәлелдеп шықты. Ол дүниенің тұрақсыздығын, оның үнемі қозғалыс пен
өзгерісте, жалпы дамуда болатынын айқындап берді. Өзендегі суға екі рет
түсе алмайсың, өйткені ол ағып жатыр дейді. Мұның өзі барлығы ағып, үнемі
дамуда болады деген пікірді білдіреді. Гераклит қарама-қарсылықтардың бір -
бірінен ажыраспайтынын, бір - біріне өтетінін, алмасатынын, бірін-бірі
толықтыратынын, бірі жойылса, екіншісі де жоғалатынын айқындап берді.
Гераклит сол кездегі басқа ойшылдар сияқты жаратылыстану саласымен
айналысып, дүниенің негізін материалдық біртұтастықтан іздеді. Сондықтан да
ол дүниенің негізін отта деп есептеді.
Гераклит – көрнекті диалектик, теориялық ойлаудың шым-шытырман
тұңғиығына, оның қайшылықтары мен бұрылысы көп жолдарына батыл көз
жүгірткен ғұлама философ. Гераклиттің диалектикасы көптеген келелі
мәселелерді көтерді. Сондай проблемалардың бірі таным процесін, әсіресе,
диалектикалық танымның салыстыру әдісімен қалыптасатынын атап көрсетті.
Салыстыру арқылы жақсылық пен жамандықтың, әсемдік пен көріксіздіктің т.б,
жігін ашып, мәнін негіздеуге тырысты.
Грек философиясында Гераклит диалектикасына қарама-қарсы бағытта пайда
болған сол кездегі ағымдардың бірі - Элей мектебі болды. Ол мектептердің
өкілдері – Парменид пен Зенон. Парменид пен Зенон бастаған Элей мектебі
келелі философиялық мәселелерді көтерді. Ең алдымен олар болмыс туралы
проблеманы жан-жақты талқылады.
Элей мектебі болмыс туралы философиялық мәселе көтере отырып, оның
мәнін ашуға әрекеттенді. Болмысты тек ойлау арқылы білуге, түсінуге, сырын
ашуға болады. Ендеше, негізгі мәселе – ойлаудың болмысқа деген қатынасы.
Бұл - Элей мектебінің ашқан жаңалығы. Мұның өзі кейін философияның негізгі
мәселесіне айналды.
Элей мектебінің негізін қалаған Парменид деген ойшыл. Оның ұстазы
атақты ақын, ойшыл Ксенофан.
Міне, Парменид болмыс туралы терең ой-пікірлер қозғаған. Ол: Болмыс
бар, болмыс емес жоқ - кесіп айтты.
Зенонның атақты апориялары: Ахиллес пен тасбақа, Жебе. Апория -
ойлаудағы қиналу, аң-таң болу, шешілмейтін жұмбақ мәселе.
Пифагоршылдар – ежелгі грек философы, әрі математигі, Пифагордың
ізбасарлары. Олар дүниенің негізін сандық қатынастарда, сан барлық заттар
мен процестердің мәні деп есептеді. Сандардың негізі әрбір зат пен
процестің өлшемінде жатыр.
Атомистер – материалистік тұрғыдағы философиялық мектеп. Негізі
өкілдерінің бірі: Демокрит. Оның пікірінше, барлық материалдық дүние
атомдардан тұрады. Атом бөлінбейді, мәңгілік, өзгермейді, өзіне-өзі тең.
Софистер б.д.д. V-IVғ. өмір сүрген. Софистік философия, шын мәнісінде,
антропалогиялық ілім болып қалыптасқан еді. Оның негізін қалаушы аға
буынның өкілі — Протагор болатын. Протагордың Адам - барлық дүниедегі
заттардың мөлшері деген қағидасы адам туралы ілімнің іргетасын калаған
негізгі принцип болды. Шынында да, адам барлық заттардың және соған қатысты
процестердің мөлшері болуға тиіс. Мұндай идеяның негізінде адамның өзінің
рөлі де және оның қызметінің маңызы да жан-жақты қамтылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – Көне грек философиясының ерекшеліктерін
анықтау. Осыған байланысты мындай міндеттерді алдыма қойдым:
̶ көне грек философиясының қалыптасуы және ерекшеліктерін
анықтау;
̶ көне грек философиясының кезеңдерін зерттеу;
̶ көне грек философиясының қалыптасуы немесе Сократпен аяқталатын
ерте классика (б.з.д. VII-Vғ.);
̶ классикалық грек философиясы (б.з.д. IVғ.);
̶ эллиндік-римдік философия (б.з.д. IIIғ. – б.з.Vғ.).
Курстық жұмысының зерттелу деңгейі. Курстық жұмысының тақырыбына
қатысты зерттеулер Кеңес дәуірінде жарияланған еңбектерде көп көрініс
тапты. Сонымен қатар шетел авторларының біршама еңбектері бар.
Француз буржуазиялық революциясына қарсы ағылшын тарихшысы Э. Берк Э.
Размышления о революции во Франции афины демократиясы тарихының нашар
жақтарын көрсетіп, жалпы демократияға қарсы шықты 7.
Россияда Афины мемлекетінің тарихын зерттеген адамдардың бірі М. С.
Куторга болды. Ол Афиныдағы азаматтық қауымның қалыптасуына көп көңіл
бөлді. Тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектерінің ішінде А. И. Доватурдың
Политика и политии Аристотеля 8 еңбегінің құны өте жоғары. Зерттеуші
ғалым онда Аристотельдің саясатына және ол ең жақсы деп таныған мемлекеттік
құрылымның полития деген түріне жан-жақты талдау жүргізіп, кең ауқымды
зерттеген. Келесі бір автор А. К. Бергердің еңбегі Политическая мысль
древнегреческой демократий 9 деп аталады. Бұл еңбекте жалпы ерте грек
қоғамындағы саяси пікірлер, оның негізгі бастамалары, демократиялық даму
жолдары, Афиныдағы құл иеленуші демократия жайында, бұнда да Аристотельдің
еңбегіне талқылау жасалынған. Афины мемлекетінің тарихына арнап үлкен еңбек
жазған, өнімді еңбек берген зерттеуші- Р. Ю. Виппер 10 болды. Харьков
университетінің профессоры В. П. Бузескул ол Аристотельдің Афины
политиясы құнды дерек екеніне алғаш көңіл бөлген зерттеуші..
Афины демократиясы тарихы 11 еңбегінде В. П. Бузескул афин
демократиясының тарихын, оның құрлысын, қызметін және грек әлеміне әсерін
зерттеді. В. П. Бузескулдің Античность и современность 12 еңбегінің де
маңызы зор. Р. Ю. Виппер еңбегінде б. з. д. VIII –IV ғғ. Греция тарихындағы
әртүрлі әлеуметтік топтардың қақтығыстардың грек қоғамының дамуындағы ролін
көрсетеді.
Қазіргі кезде Ежелгі Греция, Афины мемлекетінің тарихына арналған
зерттеушілер өте көп. Россияда Санкт-Петербург ғалымдары Фролов Э. Д.
Рождение греческого полиса 13 және т. б. өз зерттеулерінде Афины
мәселесіне көп көңіл бөлді. Және де көптеген авторлардың шығарған Греция
тарихына арналған еңбектерінде, оқулықтарда Ежелгі Грециядағы тарихи
жағдай, әлеуметтік-экономикалық мәселелерге, ежелгі грек ойшылдарына
біршама тоқталып өткен. Сондай-ақ, ресейлік авторлар В. Я. Кисиль, В. В.
Риберидің бірлесіп шығарған еңбегі Галерея античных философов том 1 14
Аристотельдің жеке тұлғасына қатысты жан-жақты мәліметтер берілген. Әлем
тарихында осындай өзекті мәселемен елімізде шығатын Античный вестник 15
Сб. Под. Ред. В.Н.Вдовин жарияланған конференция материалдарында біршама
қарастырған. Саяси ой-пікірлерге қатысты бұл мәселемен бірнеше авторлар
ұжымы терең әрі нақты қарастырған. Әл-Фараби жайында зерттеу жүргізген, А.
Х. Қасымжановтың Аль-Фараби 16 еңбегі өте жоғары деңгейде жазылған еңбек
болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі мен әдіс-тәсілдері. Курстық жұмысын
жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік
принциптері әдістемелік негіз етіп алынды.
Курстық жұмысының мерзімдік ауқымы. Диплом жұмысы б. з. д. І-V ғғ.
аралығын қамтиды. Бұл кезең Көне Грецияның қоғамдық саяси дамуында ғана
емес, полистік (қала-мемлекеттердегі) жағдайдағы дағдарысқа, Афиныдағы
қалыптасқан құл иеленуші демократиядағы өзгеріске толы. Осы кезең
аралығында полистердегі дағдарыс тереңдей түсіп, биліктің бір түрінен
екінші түріне ауысып, қоғамдық саяси жағдай шиеленісе түсті, сол кезде өмір
сүрген ұлы ойшыл, философ Аристотельдің саяси көзқарастары қалыптасты.
Жұмыстың жаңалығы. Жұмыстың жаңалығы деп, осы тақырыпты зерттеу
барысында, тікелей деректер мен әдебиеттерді пайдалана отырып, тақырып
мәнінің ашылуы және бұл тақырыптағы курстық жұмыстың қазақ тілінде тұңғыш
қорғалуы.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, екі тарау және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КӨНЕ ГРЕК ФИЛОСОФИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Көне Грек философиясының ерекшеліктері
Көне Греция философиясы — ежелгі пәлсапаның ірі екі тармақтарының
бірі.
Көне Греция философиясының ерекшеліктері
1. Грек философиясы мифологиямен тығыз байланысты дамыды, бірақ ғылыммен
байланысы басымырақ болды.
2. Грек философиясы өзінің рухани бай мазмұнымен, жүйелі дамуымен
антикалық өмірдің басқа салаларынан әлдеқайда асып түсті.
3. Грек философиясының пайда болуына және дамуына сол кездегі грек
қоғамының саяси, экономикалық, географиялық ерекшеліктері жән грек
халқының ұлттық ерекшеліктері айқындаушы әсер етті.
4. Толыққанды өмір адамдардың бойында еркін ойлау дәстүрін қалып-
тастырды, демократияның отаны болған Грецияда аса жарқын филосо-фиялық
ойлар дамыды, философиялық пайымдау жүргізушілер саны да өте көп боды.
Көне Греция философиясының негізгі даму кезеңдері мен мектептері
Антикалық философияның алғашқы ошақтары: біздің дәуірімізге дейінгі VII -VI
ғасырларда Кіші Азияның батыс жағалауы Иония, Оңтүстік Ита-лияның грек
қалалары, Сицилия аралдарының қалалары және Афина. Көне Греция
философиясының дамуын салыстырмалы түрде үш кезеңге бөлуге болады:
1. Табиғат философиясы (натурфилософия) кезеңі Милет мс фалес,
Анаксимандр, Анаксимен және олардың шәкірттері дүниенің ғашқы бастауы
мәселесін қарастырды.
2. Грек философиясының ең мазмүнды кезеңі. Сократ, Платон, Ари-стотель
грек философиясын өте биік деңгейге көтеріп, зерттеу өрісін ке-нейтті.
Адам мәселесі, физика, метафизика, этика, логика, саясат, табиғат
эстетикасы мәселелері терең зерттелді.
3. Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдың соңынан бастап Грецияның
ыдырауы, грек демократиясының құлдырауы, грек полистерінің саяси тәу-
елсіздігінің жоғалуы бүкіл грек қоғамының рухани өмірінің, философия-
сының дағдарысына әкелді. Осы кезеңде философияда өмірдің мәні, өмір
және өлім мәселелері көбірек зерттеліп, скептицизм, эпшуреизм,
стоицизм бағыттары дүниеге келді.
1.2 Көне Грек философиясының негізгі өкілдері
Милет мектебі
Милет мектебінің өкілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен және тағы
басқа ойшылдарды ғылыми білімнің негізін салушылар деуге болады. Бұл
натурфилософтарды біріктіріп тұрған пікір – субстанцияны олар материалдық
нәрсе ретінде: Фалес – су, Анаксимандр – апейрон, Анакси-мен – ауа деп
түсіндірді. Осыған ұқсас пікір Әлея мектебінің өкілі Гераклитте де
кездеседі. Оның ойынша, дүниенің бастауы – от, табиғат ешқашан күйремейді
және ешқашан пайда болмайды, дүние қарама-қарсылықтардан тұрады. Пифагор
алғашқы бастау деп сандарды түсінді. Оның ойынша, сандар дүниедегі заттар
мен адам өміріне реттілік пен үндестік (гармония) береді, оларды әсемдікке,
космосқа ұластырады. Б.д.д. V ғасырдың ортасында қалыптаса бастаған
софистика мектебі өмір қажеттілігінен туды. Демократиялық Афинада осы
кезеңде рацио-нальдік танымға деген қүштарлық күшейді. Адамдардың орісін
кеңейтіп, қоғамдық, саяси омірге дайындайтын, созге шешен, ақылды, халықтың
көшбасшысы бола алатын мемлекет қайраткері болуға дайындайтын ин-
теллектуалдар пайда бола бастады, олар өздерін софистер, яғни дана адам-
дармыз деп атады. Өз еңбектері үшін белгілі бір ақы ала отырып, софистер
ғылымның барлық салаларынан мағлұмат беріп отырды, адамдарды практикалық
өмірге, мемлекеттік және жеке өмірдің кез-келген жағдайларында қиындықтан
жол таба білуге үйретті. Софистердің тәлімгерлік ақылы қызметі білім мен
мәдениеттің шеңберін грек қоғамының ақсүйектерімен шектемей, қоғамның
барлық топтарының рухани дамуына мүмкіндік берді. Софистиканың көрнекті
өкілдері ретінде Протагор, Горгий және Гиппийді атауға болады.
Сократ
Ежелгі Греция философиясының көрнекті өкілі Сократ біздің дәуірімізге
дейінгі 470 жылы Афинада дүниеге келді. Сократ философиясының басты
обьектісі адам, осы тұрғыдан алғанда оны адамтуралы қазіргі заманғы ғылым
философиялық антропологияның негізін қалаушы деуге болады. Натурфилософияны
мойындамаған Сократ философияның мақсаты адамды ізгілікке тәрбиелеу деп
түсінді және адам оған өзін тану және өзін сынау арқылы жете алады деп
сенді, мәселе адамға ізгілік туралы білім беруде, адам білмегендіктен ғана
жаман болады. Білім -ізгілікке, ал надандық – зұлымдыққа жетелейді. Оның
әйгілк Менің білетінім – мен ештеңе білмеймін, басқалар оны да білмейді,
Өзіңді-өзің танып-біл! қағидаларының негізгі мазмұны да осы. Сократтың
ойынша, белгілі бір асыл қасиет (добродетель -Г.Н.) туралы білім жинаған
адам сол қасиетке жете алады, бәрі адамның өзіне байланысты, адам тәнін
емес, рухын, жанын шыңдауға үнемі ұмтылуы тиіс, себебі, жаны бақытқа
бөленген адам ғана бақытты. Жеке адамның еркіндігін дәріптей отырып, Сократ
мемлекеттің рөлін де жоғары қояды, адам мемлекет заңдарына бағынуы тиіс деп
санайды. Философия тарихында Сократ метод мәселесінің негізін салушы
ретінде де белгілі. Оның пікірінше, адам ақиқат білімге философтардың
көмегімен. олармен әңгіме-сұхбат арқылы жете алады. Адамдармен сұхбат-
пікірталас жүргізуде ол үш тәсіл ұсынды: ирония, майевтика және диалектика.
Платон
Платон (шын аты Аристокл) біздің дәуірімізге дейінгі 428-347 жылдар
аралығында Афинада емір сүрді. Ұстазы Сократ секілді, Платон да өз
философиясының басты объектісі ретінде адамды таңдады және философиялық
пайымдау шеңберін кеңейтіп, табиғат философиясының да өзекті мәселелерін
зерттеді, мемлекет туралы тамаша еңбектер жазды. Идея – Платон
философиясының басты ұғымы. Өзіне дейінгі физис философиясы субстанцияны
материалдық дүниеден іздегені белгілі. Платонның ойынша бұл жол, яғни
физикалық және механикалық себептерді іздеу – ақиқатқа жеткізе алмайды. Ол
үшін физикалық немесе феноменалдық кеңістіктен жоғары көтерілу қажет,
дүниенің, оның құбылыстарының ақиқат себептерін ақыл арқылы жететін,
көрінбейтін, метафеноменалдық болмыстан, идеялар дүниесінен іздеу керек.
Платонның бұл ойлары оның жан туралы пікірлерінде жалғасын тапты. Оның
пайымдауынша, жан тәннен жоғары, себебі жанның маңызды бөлігін ақыл
қүрайды. Тән-дене ыдырап, өлсе де, жан мәңгілік, өмірге қайта-қайта келіп
отырады. Платонның мемлекет туралы ойлары да әлі күнге дейін маңызы жойған
жоқ. Жер бетінде мінсіз, идеалды мемлекет құруды арман етпеген философтар
философия тарихында көп кездеседі.Солардың алғашқыларының бірі Платон
болды. Оның Мемлекет, Заңдар және тағы басқа еңбектері осы тақырыпқа
жазылды. Платонның пікірінше, мінсіз мемлекет Шындық пен Игілікке
негізделіп құрылуы керек, ал бұл қасиеттер философтарға тән болғандықтан,
мінсіз мемлекетті философ басқаруы тиіс. Мылекет-полисті адам жанының
үлкейтілген түрі деп қарастырған ол жанының бөліктерінің мөлшеріне
байланысты осы мемлекетте өмір сүретін адамдарды үш тапқа бөледі.
Аристотель
Аристотель – біздің дәуірімізге дейінгі 384 жыл шамасында Стагирде
дүннеге келген. Платонның Академиясында философ ретінде қалыптасу шеңінен
өтті, ұстазының философиялық ілімін жалғастырды. Аристотель зерттеген
мәселелер аумағы өте кең. Философияны Аристотель бірінші философия және
екінші философия немесе метафизика және физика деп боледі. Оның пікірінше,
мета-физика – барлық ғылымдардың арасындағы ең құндысы, өйткені, ол жоғарғы
себептерді, дүниедегі қозғалыс пен дамудың себебі болып табылатын мәңгілік,
денесіз және қозғалмайтынды, табиғаттан және сезімдіктен жоғарыны
зерттейді. Аристотель себептердің немесе бастаулардың төрт түрін атап
көрсетеді: 1) Материалдық себеп немесе заттың материясы, яғни зат одан
пайда болатын нәрсе. Бұл себеп Неден? деген сұраққа жауап береді. 2)
Форма – заттың материясын қалыптастыратын, оны нақты осы затқа айналдырушы
себеп, Бұл не? деген сұраққа жауап береді. 3) Қозгалтушы себеп, яғни
қозғалыстың бастауы, Қозғалыс қайдан басталады? деген сұраққа жауап
береді. 4) Мақсат себеп, немесе өзгерудің себебі, Не үшін? деген сұраққа
жауап береді. Фитканың зерттеу объектісі – денесі бар және қозгалушы нәрсе.
Ари-стотель- қозғалыс деп кез-келген өзгерісті, мүмкіндіктің жүзеге асуын
түсінеді және оның төрт түрін атап көрсетеді: 1) субстанционалдық қозгалыс
– пайда болу және жойылу; 2) сандық қозгалыс – өсу және азаю; 1) сапалық
қозгалыс – айналу, альтерация (заттың басқаға айналуы); 4) кеңістіктік
қозгалыс – орын ауыстыру, трансляция. Адам қызметінің жалпы мақсаты,
Аристотельдің ойынша, рахатқа бөлену- Рахатқа бөлену болмыстың жетілгендігі
мен әдемілік болса, адам үшін бұл жетілгендік – өзінің адам ретіндегі іс-
әрекетінің, қызметінің жетілгендігі. Ақыл-ойдың іс-әрекеті дәл осындай іс-
әрекет, сондықтан да ақыл-ойдың өз міндеттеріне сай іс-әрекеті асыл қасиет
болады, яғни адам үшін рахат – асыл қасиетке жетуде. Аржттепъдің мемлекет
туралы ілімі де асыл қасиет ұғымына негіздел-ген. Мемлекетті араласудың ең
жетілген түрі деп түсіндірген Аристотель оның басты мақсаты – өз
азаматтарын асыл қасиетке тәрбиелеу дейді. Александр Македонский билік
құрған кезең – біздің дәуірімізге дейінгі 334 жылдардан бастап оның
универсалдық құдайы монархия идеясы жүзеге аса бастады, ол өзінің қол
астына әр түрлі қалаларды ғана емес, тұтас елдерді, халықтарды біріктіре
бастады. Грек полисмемлекеті дағдарысқа ұшырады, өзінің тәуелсіздігін
жоғалтып, құлдырады. Сократ, Платон, Аристотель дамытқан еркін философиялық
ойлардың орнын полистен жаттанған, өмірдің мәнін жоғалтқан, болашаққа
сенімсіздікпен қарайтын, пессимистік пайымдауларға көбірек берілген
философтардың экзистенциалдық және практикалық пікірлері басты.
Эпикур
Осы эллинизм дәуірінің көрнекті өкілі Эпикур болды Физика, логика және
этиканы зерттеген Эпикур философиясының басты мәселесі – адам және бақыт.
Философияны ол үш бөлікке бөледі: каноника – ақиқаттың критерийлері туралы
диалектикалық зерттеулер; физика -табиғаттың пайда болуы және бұзылуы
туралы ғылым; этика – өмір салты, нені таңдап, неден бас тарту керектігі
және түпкілікті мақсат туралы ғылым.. Табиғат туралы ілімінде Эпикур
Демокриттің атомдар ілімін қолдайды
Марк Туллий Цицерон
Марк Туллий Цицерон – біздің дәуірімізге дейінгі 106 жылы Арпи-нумде
дүниеге келіп, б.д.д. 43 жылы қайтыс болды. Оның философиясы теориялық
пайымдаумен шектелмейді, практикалық сипатқа ие болуға ұмтылады. Цицеронның
ойынша, философия көне гректердегі секілді қолы бос, өмірді сырттай бақылап
қана қойып, тұжырымдар жасайтын адамның ісі емес, өмірдің қиындықтарын
жеңуге көмектеспейтін философияның, даналықтың қажеті де шамалы.
Философияның мақсаты – жан жарасын жазу, адамның назарын өмірдің күйбең
тіршілігінен жоғары құндылықтарға аудару, құмарлықтардан, қорқыныштардан
арылту, сондықтан римдіктер философияны менсінбеуді қойып, оны терең
зерттеуге ұмтылуы тиіс. Луций Анней Сенека – біздің дәуірімізге дейінгі 5-
жыл шамасында Йспанияда, Кордовада дүниеге келіп, біздің дәуіріміздің 65-
жылы қайтыс болды. Логика, физика, метеоролия салаларын зерттеумен
айналысқанымен, антропологиялық және құдайы ілімдердің практикалық
мазмұнына көбірек көңіл болді, философияның міндеті пайымдауға емес, іс-
әрекетке үйрету, адамның рухын қалыптастыру, өмірін реттеу, өмір ке-месінің
басшысы болу, 40 таза, асқақ философия ісі ғана адамды еркіндікке жеткізеді
деп түсіндірді. Адамның ар-ұятын Сенека одан қашып құтылу мүмкін емес зор
рухани күш, адамның моральдық фундаменті, ішкі дауысы, интуициясы ретінде
қарастырады. Эпиктет – 50-жылдар шамасында Гиерапольде дүниеге келіп, 138
жылы Никопольде дүниеден өткен. Эпиктет философияның мақсаты – адамның
бойында асыл қасиеттерді тәрбиелеу деп түсінеді. Ол адамдарға қажет
адамгершіліктік ережелері ретінде мынадай қағидаларды ұсынады: Құдайға және
оның адамдарға қамқорлығына, дүниенің және заттардың жүйелі, ақылдың
көмегімен дамитындығына, адам рухының Құдайға ұқсастығына сенім. Кейбір
зерттеушілер оны философтан гөрі Құдайға қызмет етуші, оның идеяларын
таратушы, адамгершілік қасиеттерді насихаттаушы деп қарастырады. Қорыта
айтсақ, көне грек философиясы мазмұны бай, зерттеген мәселелер ауқымы өте
кең, санқырлы, философияның натурфилософия, фи-лософиялық антропология,
онтология, гносеология, этика, эстетика, логика және тагы басқа салаларын
кеңінен қамтыган, фшософияның классикалық үлгісі деп атауга болатын
философия десек, артық емес.
2 Классикалық философия. Сократ, Платон, Аристотель.
2.1 Сократ
Сократ (б.з.б. 469-399 жылдары) жасында мүсіншілікпен айналысып, кейін
философ, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтерілді.
Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарды үнемі
ойлантатын, ешуақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім. Сократ софистер
басын бастап, бірақ, аяқтай алмаған адам туралы ілімге ерекше назар
аударды. Ол, ең алдымен өзіне дейінгі философтардың ой-пікірлерін талдай
келе, олар негізгі кемшілігін көре білді. Сократтың ойынша, таным
философияның негізгі мәселесі адам болуы керек. Сократ мәселені батыл
қойды. Дүниені тану, әлемді тану, әрине, қажет-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі,
өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп Сократтың бірінші
принципі шықты. Сен алдымен өзінді-өзің таны. Сократ бұл жерде адамның
өмірін философияның негізгі мәселесі етіп қараумен шектелмей, өмірдің өзін
өзіндік сана ретінде қарап отырған. Ендеше, адамша өмір сүрудің өзі өнер
екен. Оның екінші қағидасы: Менің білетінім - менің ештеңе білмейтіндігім,
ал басқалар мұны да білмейді. Адам өзіне-өзі сырттай үңілген сайын, өзін
өзі тануға ұмтылған сайын, сайып келгенде ештеңе білмейтіндігін анықтайды.
Сократ мағыналы шығармалар қалтырғанмен тарихқа әйгілі полемист,
ойшыл оқытушы философ ретінде қалды.Сократ жасап , қалданған негізгі
әдісін майевтика деп атаған. Оның мәні – логикалық әдістер арқылы қойылған
сқраққа әңгімелесушінің өздігінше дөрыс жауапқа келуіне көмектесу.Сократ
өз философиясын, ағартушылық жұмысын ең өзекті мәселелер бойынша, қалың
халықтың, базарларда ашық әңгіме базар құрып жүрген. Жақсылық пен жамандық
махаббат, бақыт, адамдық т.б тақырыптарға.Сократты ресми билік органдары
мойындамаған, оны қарапайым софист , яғни жастар арасына бүлік салып
жолдарын басқа жаңа бұрып , қоғамның тыныштығын бұзушы деп қараған.
Сократ қызметінің тарихи мәні.
Білімнің тарауына , азаматтардың ағартушылықпен айналысуына ықпал
етті.Адамзаттың жақсылық пен жамандық, махаббат , ар сияқты мәселелеріне
жауап іздеді.Қазіргі таңғы білім беру жүйесін де қолданылатын майевтика
әдісінің негізін қалады.Шындықты табудың диалогтың әдісін енгізіп еркін
дауда оның дұрыс екенін дәлелдеу жолымен.Көптеген оқушыларын тәрбиелеп өз
қызметінің жалғастырушыларын қалдырды. Сократтық мектептің қайраткерлері
болған.
Сократтық мектептер – Сократ ойының әсерінен қалыптасқан және оның
оқушыларымен дамыған философиялық ілім.
1. Платон академиясы-б.э.д. 385 ж Платон мен қалыптасқан,
философияны – діндік мектеп. Мақсаты философияның мәселелерді зерттеу,
құдайлар мен музаларды қадірлеу болған. Ол б.э. 6 ғ дейін өмір сүрді.
2. Клиниктер – еркіндік идеясын қоғамнан тыс қалыптастырған,
философикалық мектеп. Бұл мектептің қайраткерлері өз философиялық
зерттейтін өздеріне өойып тексерген. Клиниктер паразиттік, қаңғыбастық өмір
сүрген, жанұясыз мемлекетпен заңға, мәдениетке қарсы келген. Бұл мектептің
ең әйгілі қайраткерлеріне – Антисфен, Диоген, Синаский (Плотон, Сократ
есінен таңға деп атаған.)
3. Кирендік мектеп- Сократтың оқушысы Киреннен шыққан.
Аристиппен негізделген 4 б.ғ.д.ғ өмір сүрген
Осы мектеп қайраткерінің көзқарасы табиғатты зерттеуге қарсы
болған.Ең жоғары деп лязатты есептеген.Сәйкесінше өмір мақсаты ляззат деп
есептеп, бақытты лязаттың жиынтығы, байлықты – ляззатқа жету құралы деп
есептеген.
4. Мегар мектебі. Б.э.д 4 ғ Мегарлық Сократтың оқушысы Евклидпен
негізделген. Қайраткерлері Евбулид, Диодор, Крон.
Ерекшеліктері
Мегарлардың ойынша абстрактілі өте жоғары игілік бар, ол нақты
суреттеуге жатпайды деген – құдай, ақыл өмірлік энергия. Жоғарғы игілікке
қарсы ештеңе жоқ.Мегорлықтар философиялық ілімдік зерттеулерімен қатар,
белсенді түрде тәжірибелік қызметпен айналысып дауласушылар деген атқа ие
болған.Мегорлық мектеп қайраткерлері Евбулид бірқатар әйгілі
парадокстардың авторлары атанды-Куча Лысый. Олар арқылы санның сапаға
ауысу диалектикасын түсіндіруге тырысқан.Куча апориясы : Егер жерге
бір бидай тастап, оған бір бидайдан қосып отырсақ, қанша уақыттан кейін
бұл жерде үйінді болады ? Бидайлар жиынтығы бір бидай қосқаннан кейін
үйіндіге айнала ма ? Лысый апориясы : Егер адам басынан біртіндеп аман
түсетін болса, қанша уақыттан кейін ол таз болады. Әлі таз емес және
әбден таз арасын бөлетін шекара қоюға бола ма ?
5. Элидтік –эритрий мектебі.
2.2 Платон
Платон (б.з.б. 427-347 жылдары өмір сүрген) атақты және аса ауқатты
бай жанұядан шыққан. Философия тарихында Платонның қалыптасуы, көбінесе
оның ұстазы Сократтың есімімен тығыз байланыстырады. Оның үстіне Платонның
көптеген шығарма сұхбаттарының негізгі кейіпкері — Сократ. Ол Афины
демократиясын қатты сынға алды. Платонның еңбектері: Мемлекет, Театет,
Федон, т.б. Сезімнен тұратын шындықты Платон нақты шындық емес, ол тек
өмірдің көлеңкесі, шын өмір идеяда деп түсіндірді. Таным дүниені білу емес,
еске түсіру деп уағыздады. Идея деген ұғымды алғаш философияға енгізген де
- сол. Табиғатта идея тек түр ретінде өмір сүреді. Заттар өз қасиет сипатын
сол түрге сәйкестенуі арқылы иемденеді. Идея ол біріншіден мәңгі, ол
тумайды да, өлмейді де, өспейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес,
әр түрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді, - дейді Платон. Сөйтіп, ол
идеяны алға тартады. Шәкірттерін оқыту үшін Академия ашты. Мемлекетті
философтар басқармайынша адам баласы зұлымдықтан арылмайды. Платон жастарды
философиямен айналысуға шақырды. Философ болу үшін, таңдана білу керек, —
дейді.
Платон (Platon) Афиналық (б.з.б. 427 — 347) — ежелгі грек
философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін салушы. Платон
оның лақап аты (жалпақ, кең), өз есімі — Аристокл.
407 ж. ш. Платон Сократпен танысып, оның ең сүйікті шәкіртінің бірі
болды. Сократ өлгеннен кейін Афинадағы саяси жағдайдың қолайсыздығына
байланысты Мегарга кетті.
389 ж. Оңтүстік Италия мен Сицилияға саяха т жасап, онда
пифагоршылармен ғылыми, философиялық, діни ілім жайында пікір алысты.
Платон Афинада өз мектебі — Платон академиясының негізін қалайды.
367 және 361 ж. Сицилияға екі рет саяхат жасап, өмірінің соңғы
жылдарын Афинада өткізді. Осында көптеген еңбектер жазып, дәріс оқыды.
Негізгі шығармалары: “Апология” (Сократты қорғау), “Критон” (заңды сыйлау
туралы), “Кратил” (тіл туралы), “Федон” (әдептілік туралы), “Мемлекет”
(идеялар теориясы), “Теэтет” (білім туралы), “Тимей”, “Заңдар”, т.б.
Платонның пікірінше, шын болмыс — ақылмен ғана білуге болатын денесіз
идеялар әлемі. Оның болмысы Парменидтікіндей біртұтас емес, керісінше
өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік болмыс. Әр идея өз алдына мәңгі
және өзгермейді, ол өзіне-өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес.
Идеялар бір-біріне тек қарым-қатынаста ғана емес, сонымен бірге бір-біріне
бағынышты, басқаша айтқанда, бірнеше түрлі идеялар бір ортақ идеяға
бағынышты қатынастарда болады. Қоғамның теқтік бөлінуін Платон азаматтардың
бірлескен тұрғылықты жерлері ретінде мемлекет беріктігінің шарты деп
жариялады. Төменгі тектен жоғарғысына өз бетінше өтуге жол берілмейді және
ол үлкен қылмыс болып саналады, өйткені әрбір адам өзіне табиғатынан
белтіленіп қойылған іспен айналысуы қажет. "Өз ісімен айналысу және
бөтендерге килікпеу — әділдік деген осы". Әділдіктің платондық анықтамасы
қоғамдық теңсіздікті, адамдардың туғаннан жоғары және төменгі болып
бөлінуін ақтауға құрылған.
Платон рухани әлемнің жеке идеялары туралы айтқанда, көбінесе “эйдос”
деген ұғымды қолданады. Ежелгі грек тілінде идея да, эйдос та бір-біріне
ұқсас мағына береді: түр, пішін, кейіп, тәсіл, т.б. Эйдостар сезімдік
заттар үшін бір мезгілде әр түрлі міндет атқарады:
себептілік;
заттардың жаратылу кескіні үшін үлгі;
заттардың түпнегізін бейнелейтін ұғым.
Материалдық денелер өзгермелі, құбылмалы, ал эйдостар мәңгілік.
Заттардың өзгермелілігін түсіну үшін бұл екі ұғым аз, сондықтан Платон
оларға қосымша тағы бір ұғым — “хораны” (материя) кіргізді. Хора-материя —
көрінбейтін, түрсіз, еленбейтін өзіне-өзі тең құбылыс. Бірақ ол кез келген
түрді қабылдап, пішінделген (түрленген) материя болуға қабілетті. Платонның
материясын таны Платон білуге болмайды, ол — бейболмыстың бір түрі. Материя
көптүрліліктің, жалқылықтың, заттанудың, өзгерістердің, туу мен өлімнің,
табиғи қажеттіліктің, жамандықтың және еріксіздіктің қайнар көзі. Материя
мәңгі, ол өмірге идея арқылы келмейді. Платон материяның бұл түрінен физ.
материя түрін ажыратып қарастырады. Физикалық материя антик. көзқарастарда
қалыптасқан төрт негіз — от, жер, су, ауа түрінде өмір сүреді.
Сезімдік заттар — заттандырылған идеялар мен материяның туындылары.
Материалдық денелер өзгермелі: уақытша дүниеге келіп, қайта жоғалып жатады.
Платонның ілімі бойынша, идея мен материядан басқа үшінші бастама — әлемдік
рух немесе космос рухы шығарм. күштің, қозғалыстың, тіршіліктің, жанның,
сананың және таным процесінің қайнар көзі ретінде идеялар әлемі мен заттар
әлемін байланыстырады. Ол заттарды идеяларға ұқсауға, ал идеяларды заттарда
болуға көндіреді. Осы екі әлемді біріктіріп, байланыстыру үшін космостық
рухтың өзі қарама-қайшылықта болуы керек. Ол қарама-қайшылық үш бөліктен
тұрады: біріншісі — өзіне-өзі тең бөлік (идеялар әлемі), екіншісі —
өзгермелі бөлік (материя) және үшіншісі — сол екеуінің қосындысынан тұратын
бөлік (сезімдік заттар әлемі). Космосқа рух беретін — демиург. Ол космостың
мәңгі бастамасы, себебі және жүйеге келтірушісі. Демиург жаратқан жандар
аспанда болған кезінде идеялар әлемін көріп, таны Платон біледі; бірақ
жерге түсіп, адамдардың денесіне орналасқанда көрген-білгенінің бәрін
ұмытып қалады. Платон таным процесі — жанның ұмытып қалған идеялар әлемін
еске түсіруі деген қорытынды жасайды. Материялық денелер идеялардың бейнесі
болғандықтан, жан оларды көргенде, ұмытып қалған идеялар әлемі туралы
білгені есіне оралады. Жанның осы жолмен алған білімі нағыз ақиқатқа
жатады. Аспан әлемінің үйлесімділігін зерттейтін ғылымдар арқылы алған
білім — ақиқатқа жақын, себебі олар идеялар әлемі туралы тікелей білім
бермесе де, соған жақындатады. Ал сезімдік денелер туралы күнделікті
тәжірибе арқылы алған білім — шындыққа жанаспайды, себебі ол болмыс,
идеялар әлемі туралы білім емес, олардың көлеңкесі туралы алынған білім.
Платонның пікірінше, сезімдік танымның ақиқатты тану жолында ешқандай
маңызы жоқ, себебі түйсіктер арқылы алған мәліметтер заттардың өзіндегі
құбылыстар туралы білім емес, тек адамдардың пікірінде ғана қалыптасқан
ұғымдар. Ал заттардың көзге көрінбейтін шын мәнін тек ақыл-ойдың күші
арқылы білуге болады. Сондықтан шын ақиқатты түсіні Платон білу үшін ақыл-
ой заттар әлемінен аластатылып, жанның идеялар әлемінде көргендерін есіне
түсіруге мүмкіндік алуы керек. Бұл жолда оған эрос көмектеседі, себебі ол
адамдарды шығарм-қа жетелейтін құдіретті күш. Платонның көзқарасы бойынша,
идеяны, эросты басшылыққа алған өмір әдептілік идеясын (игілік,
қайырымдылық) жүзеге асырады. Ол тек рухани махаббат негізінде ғана мүмкін.
Игілік (қайырымдылық) дегеніміз жанның реттілігі мен үйлесімділігі.
Платонның түсінігінше игіліктің төрт түрі бар. Олар: жүректілік,
данышпандық, естілік және әдептілік. Бұл игіліктер адамдардың бәріне бірдей
дарымайды. Осы игіліктердің даруына қарай қоғамдағы әлеум. топтарды үш
топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт түрінің төртеуі де дарыған —
философтар, бұлар мемлекетті басқарулары керек, данышпандықтан басқа қалған
үш игілік дарығандар — әскербасылар, т.б., ал игіліктің соңғы екеуі ғана
дарығандар — қолөнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы әлеум. топтардың
әрқайсысы мемлекетке пайдалы және өте қажет. Сондықтан мемлекет өз
тарапынан азаматтарды игілік рухында қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай
жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталған үш әлеум. топ бір-бірімен
жарасып, әрқайсысы өз ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды.
Өзінің жетілген мемлекет идеясын жүзеге асыруға талпынысы сәтсіз аяқталған
соң Платон өз шығармаларында "барлық нәрсенің өлшемі — Құдай" деп санайтын
адамдардан құралған нақты мемлекет пошымын табуға ұмтылады. Платонның
ойынша, адамдар өз қажеттіліктерін жеке дара өтей алмайды. Олар өмір сүру
үшін тамақ, киім өндіріп, үй салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері
егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері
етікшілікпен, т.с.с айналысады.
Сөйтіп, олардың бәрі бірігіп қана қажеттілігін өтейді. Осы бірігудің
арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдардың бәріне
бірдей әділ қызмет етуі керек. Платон мемлекеттік құрылысты 5 түрге
бөлді: аристократия, тимократия, ол игархия, демократия және тирания.
Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократ. мемлекетті жатқызды. Онда ақыл-
естілік, парасаттылық билейді. Оның қағидалары адамгершілік, абырой, ар-
намыс деп санады. Платон қоғамдық меншікті қолдап, жеке меншікке қарсы
тұрды. Өйткені қоғамдағы кикілжіңдер мен дау-жанжал, қайшылықтарды
тудыратын жеке меншік деп санады. Платонның философиясы ежелгі грек
дәуіріндегі Пифагордан басталған діни-мистикалық идеяны дамытумен ғана
шектелген жоқ. Платон өзіне дейінгі философтардан қажетті, бағалы деген ой-
пікірлерді қабылдай білді. Ежелгі грек философиясының көрнекті өкілі
ретінде адам туралы мәселеге кеңінен тоқталып, соған байланысты көптеген
мәселелер көтерді. Оның философиясындағы үлкен бір жаңалық — адамды биол.
табиғи, сезімдік заттар дүниесінің немесе атомдардың қосылысы деген дөрекі,
тұрпайы анықтамадан бас тартуы. Ол, ең алдымен, адамды қоғамдық өмірдің сан
түрлі белестеріне көз жүгірте отырып, тануға ұмтылды. Сондықтан Платонның
ойынша, адам — әрі қоғамдық, әрі парасатты, әрі мемлекеттік азамат. Платон
өзінің көптеген шығармаларында, әсіресе, саяси-әлеуметтік мәселелерді
қарастырған сұхбаттарында адамның ішкі дүниесін ашумен қатар оның қоғамдық
іс-әрекетіне де талдау жасады. Платонның көптеген ой-пікірлері кейінгі
философтарға үлкен ықпалын тигізіп, осы күнге дейін өміршеңдігін көрсетіп
келеді. [1][2]
2.3 Аристотель
Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) философиясы, жағынан, барлық көне
грек философиясының қорытындысы іспетті. Ал, екінші жағынан, Аристотель
көзқарасы ғасыр мен жаңа дәуірдің ғылыми ілімдерінің қайнар бастауы болды.
Яғни бұл ұлы ойшыл көне грек данышпандары көтерген проблемаларға жан-жақты
талдау жасап, өз заманының көкейкесті мәселелерді шешіп беруге ұмтылды. Ол,
сондай-ақ, өзінің өмір сүріп отырған заманы әлі де күн тәртібіне қоймаған
мәселелерді шешемін деп болашаққа ой жүгіртті.
Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына терең
талдау жасалды. Ол Метафизика деп аталатын кітабында философияның негізгі
мәселелерінің бірі - болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі
ойшылдарға, әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты.
Аристотель - Платонның шәкірті. Ұстазының көзі тірісінде шәкірті оның
шығармаларына сын көзбен қарап, пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін
келе, өзінің философия жүйесін жасау процесінде ол Платонның көзқарасына
қарсы шықты. Аристотельге: Сен неге көзінің тірісінде ұстазыңа қарсы
шықпадың, - деп айып таққанда, ол: Платон маған дос, бірақ ақиқат одан да
гөрі қымбатырақ - деп жауап беріпті.
Аристотель (грекше: Ἀριστοτέλης Ari stotélēs) (б.з.д. 384 — б.з.д. 322
жылдар)— грек пәлсапашысы, Платонны ң шәкірті, Ұлы Александрдың ұстазы.
Ол түрлі-түрлі тақырыптарға зерттеулер жазған, соның
ішінде физика, метафизика, ақындық өнер, театр, музыка,логика, шешенді к
өнері, саясат, үкімет, этика, биоло гия және зоология.
Сократ және Платонмен бірге Аристотель батыс философиясының ең
маңызды, оның негізін қалаушы тұлғалары ретінде қарастырылады. Ахлақ,
эстетика, логика, ғылым, саясат және метафизика сияқты мәселелерді қамтитын
ең алғашқы жан-жақты пәслапалық жүйені құрған — Аристотель. Аристотельдің
физикалық көзқарастары ортағасырлық ғылымның қалыптасуына терең әсер етіп,
оның ықпалы Ағарту дәуіріне дейін созылды. Бірақ кейін ол қазіргі
заманғы физикаға орын беруге мәжбүр болды. Биологиялық ғылымдарда, ол
жасаған кейбір бақылаулардың дұрыстығы тек 19-шы ғасырда ғана расталды.
Оның еңбектерінде ең алғашқы логикалық зерттеулер жасалған, соның негізінде
19-шы ғасырда қазіргі заманғы формалды логика ғылымы қалыптасты.
Аристотельдің метафизикалық ілімі яһуди және мұсылман философияларына зор
ықпал жасады. Ал оның мәсіхшілік философияға әсері, әсіресе Шығыс православ
шіркеуінің философиясына және Рим католик
шіркеуінің пәлсапалық схоластика ме ктебіне қазір де жалғасып келе жатыр.
Аристотельдің философиясының барлық қырлары әлі де терең зерттелуде.
Аристотель кезінде көптеген өте көркем шығармалар мен диалогтар
(Цицерон оның әдеби стилін алтын өзен деп атаған) жазса да, оның
жазбаларының көпшілігі бізге дейін жетпеген. Оның кейбір еңбектері біресе
табылып, біресе қайта жоғалып отырды. Кейбір пайымдаулар бойынша, оның
жазбаларының тек бестен бірі ғана сақталған.
— Гиппократтың шәкірті, философия ілімінің бірінші ұстазы сол кездегі
басқа да ойшыл ғалымдармен қатар барлық ғылымдардың, оның ішінде
морфологияның дамуына да зор үлес қосты. Аристотель салыстырмалы әдістерді
пайдалана отырып, жануарлардың 500-ден аса түрлерінің
дене құрылысын зерттеу арқылы өз заманына сай морфологиялық ғылыми
тұжырымдар жасаған. Аристотель жануарларденесінің еркін қозғалысын мидың
басқаратындығын, сүйекқаптың маңызын, жүрек пен қан тамырларының байланысын
дұрыс түсініп, жүйкені (нервті) басқа мүшелерден ажырата білген. Аристотель
өзінің ғылыми еңбектерімен салыстырмалы анатомияның, зоологияның және
эмбриологияның негізін қалаған.
Аристотель Халкидика түбегіндегі Ст агейра қаласында б.з.д. 384 жылы
туған. Оның әкесі Македония патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған.
Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды. Шамамен он жасында
Аристотель Афина қаласына барып, Платон Академиясында білім ала бастады. Ол
сонда шамамен жиырма жыл бойы, б.з.д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін
қала берді. Содан соң ол Ксенократпен бірге Кіші Азиядағы Һермиас патшаның
иеліктеріне сапар шекті. Азияда болған кезінде ол Теофрастпенбірге Лесбос
аралына сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді.
Аристотель Һермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Ол туған қызды
ол Пития деп атады. Һермиас қайтыс болғаннан кейін Аристотельді Македония
патшасы Филипп өзінің ұлы Александрға тәлімгер болуға шақырды. Ол
Александрға сабап оқытты деседі.
Александрға бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін Аристотель Афинаға
қайтып оралды. Б.з.д. 335 жылға дейін ол сонда Лүкейон деп аталатын өзінің
мектебін ашып алған болатын. Афинада оның әйелі Пития қайтыс болып,
ол Стагейралық Һерпиллида атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның
атын Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы
мүмкін. Ол тек кейбір бөліктері ғана сақталған диалогтар жазған. Бізге
келіп жеткен еңбектерінің көбі трактат түрінде өзінің шәкірттеріне
арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан көпшілігі жалпы таратуға
арналмаған. Оның ең маңызды еңбектері ретінде Физика, Метафизика,
Никомахтың этикасы, Жан туралы және Поэтика. Бұл еңбектердің арасында
өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың стилі мен
тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді.
Философияан эстетика, этика, басқар уғылымы, метафизика, саясат, психол о
гия, шешендік өнері және құдайтану туралы еңбектер жазды. Ол білім беру,
шетелдердің әдет-ғұрыптарын,әдебиет және поэзия ны зерттеді. Оның
шығармаларының толық жинағы ежелгі гректерге белгілі болған білімнің
энциклопедиясы деп атауға болады. Өз заманында белгілі болған ғылыми
мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген
жорамал жасалған.[2]
Александр қайтыс болғаннан кейін Афинада македондықтарға қарсы теріс
көзқарас қалыптасты. Билеуші Еуромедон Аристотельге құдайларды
қастерлемейсің деген айып тақты. Аристотель Афиналықтарға пәлсапаға қарсы
екінші рет қиянат жасатпаймын деп анасының Халкидадағы иелігіне бас
сауғалап кетті. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афиналықтардың Сократқа
шығарған әділетсіз сот үкімі болатын. Бірақ бір жыл өтпей ол Еубеяда ауырып
қайтыс болды (б.з.д. 323 жылы). Аристотель соңғы өсиетінде өзін әйелінің
жанында жерлеуді сұрады.[3][4][5]
3 АНТИКА ФИЛОСОФИЯСЫ
3.1 Эмпедокл
Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор өздігінен ештеңе өмір
сүрмейді және пайда болмайды, олар басқаларға қатынасы арқылы айқындалады
деген пікір төңірегінде дәлелдемек болады. Оның ойынша, ешкімде де теріс
пікір жоқ, бірақ сол көп пікірлердің ішінде біреуі ақиқат болуы немесе
дұрысырақ болуы ғажап емес. Данышпандардың пікірлері басқа адамдардікінен
гөрі дұрысырақ келетініне талас жоқ.
Пікір таңдауда адамдар пайдалылық мөлшеріне сүйенуі керек. Ол жамандық
пен жақсылықтың салыстырмалы болатындығын , ал объективті нақтылықта
олардың жоқ екендігін көрсетеді. Олай болса, ненің жаман, ненің жақсы
екенін өз пайдаңа байланысты шешуің керек.
Рақымшылық (адамгершілік, ізгілік) дегеніміз не, оған адамдарды
үйретуге болады ма? — деген сұраққа Протагор былай деп жауап береді:
ізгілікке, рақымшылыққа талпыну қабілеті барлық адамдарда бар, бірақ
ізгіліктің, рақымшылықтың өзі туа біткеннен болмайды, сондықтан оған
адамдарды үйрету керек. Егер адамдар өздері соған талпынса, онда ізгілікті,
рахымды адам болып шығады. Осыған байланысты мемлекет қоғамда ізгілік ,
рахымшылық сияқты қасиеттерді тәрбиелей алатын болғанда ғана қылмыскерді
жазалауға болыды, себебі, жазалаудың өзі жамандықты болдырмау үшін
қолданылатын шара ғой, — дейді Протагор.
Сократ та, Платон да, Аристотель де софистік ілімді, оның ішінде
Протагордың ілімін сынға алып, софизм деген шын данышпандық емес, ал
софистер осының арқасында пайда тауып жүрген адамдар көп көрсетеді.
Эмпедокл (б.д.д. 48782-242423). Негізгі еңбектері: Табиғат туралы,
Тазару. Бұл шығармалардың кейбір үзінділері ғана қазіргі кезеңге дейін
жеткен.
Әлемнің алғашқы бастамасы етіп дәстүрлі қалыптасқан заттардың төрт
тамырын — жер, су, ауа және отты алған. Бұл бастамалар бір-біріне
ауыспайды. Эмпедокл төрт алғашқы бастаманы төрт құдаймен теңестіріп қояды.
Олар Зевс, Гера, Аид және Нестис (су құдайы). Ал қалған құдайлар осы тамыр
— құдайлардан жаратылады. Әлемдегі заттар осы төрт бастаманың бір-бірімен
әртүрлі мөлшерде араласуынан пайда болады. Мысалы, сүйек — судың екі, бір-
бір жердің және оттың бөліктерінен тұрса, қанда төрт тамырдың төртеуі де
тең орын алған.
Төрт тамырдың қай-қайсысы да белсенді болмағандықтан әлемдегі болып
жатқан үздіксіз өзгерістер мен процестердің қозғаушы күші ретінде Эмпедокл
бір-біріне қарама-қарсы екі бастаманың күресін алады. Біріншісі, Филия —
махаббат (сүйіспеншілік)- ғарыштық күш ретінде, төрт тамырдың қойнауын
қорғап-сақтауға әрекеттеніп, бірлік пен жақсылықтың, әртектілерді
біріктірудің, біртектілерді бөлудің ғарыштық себебі болса, екіншісі —
Нейкос жек көру мен жаманшылық ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz