Корпорациялардың айналым капиталы
Бұлақбай Жанат Мұканбетжанқызы
корпоративтІк Қаржы
Оқу құралы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран-Астана университеті
Ж.М. Бұлақбай
корпоративтІк Қаржы
Оқу құралы
Астана 2010
УДК 336 (075.8)
ББК 65.26 я 73
Б 89
Пікір берушілер:
Сембиева Л.М.- э.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры
Бержанова А.М.- э.ғ.к., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің доценті
Мұқан Б.Г. - э.ғ.к., доцент
ISBN 978-601-214-049-1
Бұлақбай Ж.М.
Б 89 Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.Жанат Бұлақбай – Астана, 2010 -
228 б.
Оқу құралында корпоративтік қаржылардың маңызы, мәні, корпоративтік
қаржыны басқару процесіндегі теориялық білім мен талдаудың тәжірібелік
негіздері зерттелген, қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық-
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері, корпорациялардың
негізгі капиталы, айналым капиталы, өніді өндіру, өткізу шығындары және
оларды қаржыландыру, корпорациялардың табысының құралуы, бөлінуі және
қолдану тиімділігі, меншікті капиталы, корпорацияны қаржыландырудың
қарыздық көздері, капиталының құны мен құрамы, қаржылық жоспарлау, қаржылық
жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары, корпорацияның
қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық сауықтыру жолдары баяндалады, сонымен
қатар, корпоративтік қаржылар жайлы студенттердің білімін тексеруге
арналған тестілік сұрақтар қарастырылған.
Корпоративтік қаржы оқу құралы жоғары оқу орындарының экономикалық
мамандықтарының студенттеріне арналған.
УДК 336 (075.8)
ББК 65.26 я 73
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-049-1
© Бұлақбай Жанат Мұканбетжанқызы, 2010
© Тұран- Астана университеті, 2010
Мазмұны
АлҒы сӨз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
I БөлІм. Корпорациялар қаржысы: ұйымдастыру негіздері және олардың
қаржылық ортасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Корпоративтік қаржылыр ұғымы мен мазмұны, ұйымдастыру қағидаттары,8
олардың
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... . 10
1.2 Корпорациялардың қаржы 11
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Корпорация қаржысын ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
II БӨлІм. Қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық -
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері ... ... ... ... ... .. 13
2.1 Ақшаның уақытша құндылығы түсінігі. Компания капиталының нақтылы 15
(ағымдағы) және болашақтағы 15
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
2.2 Дисконттау және 19
компаудинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 20
2.3 Жай және күрделі пайыздық
мөлшерлемелер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 21
2.4 Жай және күрделі есептік пайыздық
мөлшерлемелер ... ... ... ... ... . ... ... . 32
2.5
Аннуитет ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 32
2.6 Қаржылық шешім қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздануының
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
... ... ... ... ... .. 39
2.7 Бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздар, бағалы
қағаздардың 43
табыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
56
III бӨлІм. Корпорациялардың негізгі капиталы ... ... ...
3.1 Негізгі капиталдың түсінігі және қаржыны ұйымдастырудағы ролі. 56
Негізгі қорлар мен материалдық емес активтердің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Амортизация, оның есептелуі және негізгі капиталды жаңартудағы 64
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 69
3.3 Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың 74
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... .
3.4 Инвестициялардың мәні, инвестициялық қызметтің объектілері мен
субъектілері. Инвестициялардың 76
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
IV бӨлІм. Корпорациялардың айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 Айналым капиталының маңызы, жіктелуі. Айналым капиталын 87
ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
... ... ... ... ... ..
4.2 Нормаланатын және нормаланбайтын айналым капиталы. Өндірістік
қорлар, несиелік қарыздар, ақшалай 96
қаражаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
4.3 Айналым капиталына қажеттілікті анықтау, оған әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
4.4 Айналым қорларының қаржыландыру көздері. Айналым капиталын
пайдаланудың 103
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
... ... ... ... ... 111
4.5 Айналым капиталын қаржыландыруды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
118
V бӨлІм. Корпорация өнімін өндіру, өткізуге шығындар және оларды
қаржыландыру ... ... ... ... ... .. 118
5.1 Өнімнің өзіндік құнын құратын шығындардың экономикалық жіктелуі.
Өзіндік құнның құрамы мен 120
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 122
5.2 Шығындардың деңгейі көрсеткіштері, оларды төмендетудің жолдары мен
резервтері. 122
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
... ... ... ... ... ... ... .
5.3 Өнімді өндіру мен өткізу шығындарының сметасы. Өнімді өндіру және
өткізудің шығындарын 126
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 126
127
VI бӨлІм. Корпорациялар табысының құралуы, бөлінуі және қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
6.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы табыстың рөлі, табыстың
функциялары ... ... 137
6.2 Корпорациялардың жалпы табысы, оның құрамы мен құрылымы. Табыстың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
6.3 Өнімді өткізуден түскен табыс, мүлікті өткізуден түскен табыс,
мүлікті өткізуден түскен табыс, қаржылық операциялардан түскен 141
табыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .141
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
6.4 Салық төлеуге дейінгі табыс, таза 142
табыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
6.5 Өнімді өткізуден түскен табысты жоспарлау әдістері. 144
... ... ... ... ... ... ...
150
VII бӨлІм. Корпорацияның меншікті капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.1 Корпорацияның меншікті капиталының рөлі, құрамы мен 153
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 153
7.2 Жарғылық капитал - корпорацияның меншікті қаражаттарының негізгі,
бастапқы көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 155
7.3 Қосымша
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .158
... ... ... ... ... ... .. 162
7.4 Арнайы бағыттағы қорлар (қорлану қоры, тұтыну қоры және резервтік
қорлар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .168
... ... ... ... ... ... ... ... .
7.5 Меншікті капиталды пайдалану тиімділігін бағалау
көрсеткіштері ... ...
173
VIII БӨлІм. Корпорацияны қаржыландырудың қарыздық көздері 173
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 182
... ... ... .
8.1 Компанияның ұзақ мерзімді қарыздары, оларды 183
пайдалану ... ... ... ... ...
8.2 Компанияның эмиссиялық қызметі. Акциялар мен облигациялар.
... ... 186
8.3 Компанияның қаржыландырудың қысқамерзімдік қарыз көздері. Банктік 186
несие, оны алу мен өтеу.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 188
8.4 Қаржыландырудың жаңа құралдары: факторинг, форфейтинг, форвардтық 190
және фьючерстік
контрактілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 192
194
229
IX бӨлІм. Корпорация капиталының құны мен 236
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.1 Капиталдың бағасы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.2 Капитал құны туралы концепциялар- компанияны қаржыландыру
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9.3 Капитал құнының түрлері: ішкі, нарықтық, баланстық, жою,
инвестициялық құны.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
9.4 Компания капиталының құны мен құрылымының өзара байланысы.
Леверидж ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
X бӨлІм. Корпорацияны қаржылық жоспарлау ... ... ... ...
10.1 Қаржылық жоспарлаудың мәселелері мен қағидаттары. Қаржылық
жоспарды құрудың, қарастырудың, бекітудің реті.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
10.2 Өндірістік жоспар көрсеткіштерімен қаржылық жоспарлаудың өзара
байланысы.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
10.3 Стратегиялық, ағымдағы және оперативтік қаржылық жоспар.
Перспективалық және қысқамерзімдік қаржылық жоспарлау.
... ... ... ... ... .
10.4 Табыстар мен шығындар жоспары, пайда мен шығын жоспары ... ... .
10.5 Табыстар мен шығындардың шахматты балансы, оның құрылымы мен
мақсаты.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
XI бӨлІм. Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық
тұрақтылыққа жету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
11.1 Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
11.2 Қаржылық нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
11.3 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығына жету жолдары және қаржылық
стратегиясының
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
XII бӨлІм. Корпорацияның қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық
сауықтыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.1 Банкроттық ұғымы, белгілері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.2 Фирманың кризистік жағдайының пайда болуы механизмы. Компания
қызметінің кризисінің факторлары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
12.3 Банкроттылық ықтималдығын
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.4 Банкроттық нысандары: санация, қайта ұйымдастыру, келісімдер.
Қайта ұйымдастыру әрекеттерінің түрлері мен оны жүргізудің
реті ... ... ...
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Алғы сөз
Қазақстан экономикасының әлемдік шаруашылық қатынастарына,
интеграциялық үрдістерге кірігуі отандық кәсіпорындардан, әсіресе ірі
өндірістік бірлестіктер- корпорациялардан, қаржылық тұрақтылықтың жоғарғы
деңгейін қажет етеді. Егер әрбір кәсіпорын экономикаға үлкен қаржылық
нәтижелер әкелсе, онда экономика салаларының және мемлекеттің
макроэкономикалық көрсеткіштері жоғарылайды. Сондықтан қазіргі кезде әрбір
шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару мәселесіне көп көңіл
бөлінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – мемлекеттің қаржы
жүйесінің ерекше саласы, орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Бұл ең
алдымен жалпы қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық құрылатын
материалдық өндіріс саласына қызмет көрсетумен айқындалады. Жоғары даму
барысындағы бәсекелестік жағдайында кәсіпорын жағдайын бағалау бәсеке
қабілеттіліктің қосымша факторы болып табылады және кез-келген саладағы
қаржылық тұрақты кәсіпорындар санының өсуі экономиканың дамуы мен бюджетке
төленетін тұрақты түсімдердің негізі болып табылады. Неғұрлым
кәсіпорындардың қаржылық жағдайы берік болса, соғұрлым жалпымемлекеттік
және аймақтық ақша қорлары толығымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік- мәдени
және қоғамның басқа да қажеттіліктері жеткілікті қанағаттандырылады.
Корпорациялар деңгейіндегі қаржылық жүйесін басқарудың қажетті құралы
ретінде қаржылық жағдайдың жалпы деңгейіне әсер ететін барлық факторлардың
өзара байланысы алынады.
Корпоративтік қаржы оқу құралының мақсаты – корпоративтік қаржылар
ұғымдарын және корпоративтік қаржыны басқарудың негізгі механиздерін игеру,
қаржылық қатынастарды түсіну, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылырының мәнін түсіну,негізгі капиталды, айналым капиталын басқаруды
үйрету, корпорацияның қаржылық- шаруашылық, экономикалық әл-ауқатына
жетудегі әдістері мен құралдарын қолдануды дарыту.
Корпоративтік қаржы - 050509-Қаржы мамандығының студенттерінің
міндетті оқу пәні және өзге экономикалық мамандықтардың студенттері үшін
ерекше пайдалы курс.
Корпоративті қаржы пәнінің мазмұны меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастыру, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу мен
пайдалану, сондай-ақ негізгі және айналым капиталын, табысты бөлу және
қайта бөлу барысында пайда болатын ақша қатынастарының жүйесін зерттеуге
бағытталған.
Студенттер берілген оқу құралы корпоративтік қаржылар ұғымын, мәнін,
оның атқаратын қызметін түсінуге, кәсіпорынның қаржылық қатынастарын
басқару мен бақылау, жоспарлау мен болжамдау әдістері мен қағидаларын
тәжірибеде орынды қолданға көмек көрсетеді.
I БӨЛІм. Корпорациялар қаржысы: ұйымдастыру негіздері және олардың
қаржылық ортасының мазмұны
1.1 Корпоративтік қаржылыр ұғымы мен мазмұны, ұйымдастыру қағидаттары,
олардың функциялары
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы – мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша саласы, орталықтандырылмаған қаржы
ресуртарының бір бөлігі. Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы
қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметінің сипаты бойынша коммерциялық
және коммерциялық емес негіздерде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілер болып ажыратылады.
Коммерциялық кәсіпорындар қаржысы деп өндірістік капиталдарды
қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы ресурстарын жасау,
қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және пайдалану
процесіндегі ақшалай қатынастардың жиынтығын айтады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделген:
1. Коммерциялық- шаруашылық есеп - кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық - қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты және басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағмдаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды қажет етеді.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістерәне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді. Кәсіпорынның болжалды қызметі факторларының
тұрлаусыздығы жағдайында қаржылық көрсеткіштерді егжейлі - тегжейлі
пысықтаудың - жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда бар
мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми өңдеудің
(ұлгілеудің, экстраполяциялаудың) және қоытындылаудың негіінде кәсіпорынның
қаржылық дамуының болжамы жасалады.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары -
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс - әрекет жасайды, мүлікті кез - келген
шаруашылық және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты басқаруың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін.
Осы қағидаттарға негізделіп кәсіпорындар өздерінің қаржы механизмін
қалыптастырады. Кәсіпорындардың қаржы механизмі негізгі мақсаттарына жету
және дамуы үшін қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы
ресурстарын қалыптастыру, тиімді пайдалану әдістерінің жиынтығы. Кәсіпорын
қызметінің мақсаты – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда
табу.
Кәсіпорындардың қаржысы қаржы қатынастарын ұйымдастырудың түрлерін,
нысандарын және әдістерін пайдаланудан қалыптасады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Кәсіпорындардың қаржысы келесі функцияларды орындайды:
- негізгі және айналым капиталын табыстар мен ақша қаражат қорларын
қалыптастыру негізінде қамтамасыз ету (жинақтаушы функция);
- табыстар мен ақша қаражат қорларын пайдалану (бөлу функциясы);
- бақылау функциясы.
Кәсіпорындардың қаржы қорларындағы белгілі бір мақсаттарға арналған
ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, жинақталады, жұмсалады.
Кәсіпорындар үшін маңызды қорлар: жарғылық қор, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысына тән негізгі белгілерді
профессор К.К.Ильясов пен В.Д.Мельников келесідей анықтаған: 1) қаржы
қатынастарының көп қырлылығы;
2) өндірістік капиталдардың міндетті болуы;
3) жоғары белсенділік;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сурет 1- Кәсіпорын қаржылық дамуына әсер ететін факторлар
1.2 Корпорациялардың қаржы механизмі
Кәсіпорындардың қаржы механизмі - қаржы әдістерінің көмегімен қаржы
тұтқаларын пайдалану арқылы кәсіпорындардың қаржы қатынастарын басқару
жүйесі.
Кәсіпорындардың қаржы қатынастары көп қырлы, олардың нысандары мен
мақсатты бағыттары сан алуан. Кәсіпорындардың қаржы қатынастары
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметі процесінде пайда болады, олар
келесі ақша қатынастарының тобынан құрылады:
1) басқа шаруашылық жүргізуші субьектілермен;
2) кәсіпорынның еңбек ресурстарымен;
3) мемлекетпен;
4) қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен;
5) құрылтайшылармен.
Кәсіпорындардың қаржы механизмінің элементтері мыналар: қаржы
қатынастары, қаржы әдістері, қаржы тұтқалары.
Кәсіпорындардың қаржы қатынастары көп қырлы, олардың нысандары мен
мақсатты бағыттары сан алуан. Кәсіпорындардың қаржы қатынастары
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметі процесінде пайда болады, олар
келесі ақша қатынастарының тобынан құрылады:
6) басқа шаруашылық жүргізуші субьектілермен;
7) кәсіпорынның еңбек ресурстарымен;
8) мемлекетпен;
9) қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен;
10) құрылтайшылармен.
Қаржы әдістері- қаржы қатынастарына әсер ету тәсілдерінің жиынтығы.
Қаржы әдістерінің негізгілері мыналар: қаржылық жоспарлау, қаржылық болжау,
қаржылық реттеу, қаржылық бақылау, қаржылық талдау, өзін-өзі қаржыландыру,
қаржылық есеп, инвестициялық бағдарламалар, бағалы қағаздар шығару, салық
салу, бухгалтерлік есеп-қисап жүйелері, сақтандыру.
Қаржы тұтқалары - кәсіпорынның шаруашылық қызметіне әсер етуші қаржылық
көрсеткіштерінің жүйесі. Олар: таза табыс, қаржылық санкциялар, баға,
дивидендтер, пайыздар, еңбек ақы, т.б.
1.3 Корпорация қаржысын ұйымдастыру жүйесі
Кәсіпорындар ірі жүйе ретінде екі қосалқы жүйеден құралған: басқарушы
(басқару субъектісі) және басқарылатын жүйе (басқару объектісі).
Басқару субъектісінің құрамы:
- қаржыны басқарудың ұйымдық құрылымы;
- қаржылық басқару бөлімдері мен басқармалардың кадрлары;
- қаржыны басқару құралдары мен әдістері.
Басқарушы жүйе қаржылық басқару бөлімдері мен басқармалардан құралған.
Корпорацияның қаржы директоры бас директордың ең маңызды орынбасары.
Көптеген ірі, орта кәсіпорындарда қаржы жұмысын басқару үшін қаржы
департаментімен (қаржы қызметi) бірге жеке бухгалтерия құрылады.
Корпорацияның қаржы қызметінің міндеттері:
- меншікті және қарыз қаражаттарын тиімді пайдаланудың қаржылық
стратегиясын құру;
- пайданың өсімін қамтамасыз етуде, рентабельділікті жоғарылатуда,
жұмыскерлердің өндiрiстiк – әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында ақша ресурстарының ағынын басқаруда кәсіпорынның басшысына көмек
көрсету;
- мемлекетпен, қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен,
серіктестермен, құрылтайшылармен есеп айырысуды жузеге асыру, олардың
алдындағы міндеттемелерді орындау;
- ағымдағы және ұзақ мерзiмдi қаржы жоспарын (бюджетін), несиелік және
кассалық жоспарларды дайындау;
- өндірістік ресурстарды тиімді қолдануды, айналым қаражаттарының
экономикалық негізделген нормативтеріне жеткізуді бақылау;
- кәсіпорынның қаржылық дамуына әсер ететін факторларды анықтау мен
қадағалау;
- кәсіпорынның басшысына қаржылық стратегияның және оған сәйкес
жоспарлардың орындалысы жайлы есеп беру.
Басқарылатын жүйе, яғни кәсіпорындағы басқару объектісі мыналар:
- қаржы ресурстары;
- қаржы ресурстарының көздері;
- қаржы қатынастары және оларды ұйымдастыру.
Бақылау сұрақтары:
1. Корпоративтік қаржы түсінігі мен мазмұны, атқаратын қызметтері.
2. Қаржыны ұйымдастыру және кәсіпкерлік қызмет тиімділігі.
Корпоратициялар қаржы механизмі.
3. Корпорациялар қаржысын ұйымдастырудың ішкі жүйесі.
4. Компанияның қаржылық құрылымы.
5. Корпорациялар қаржысының рөлі мен ұйымдастыру принциптері: олардың
мазмұны және кәсіпкерлік қызмет тиімділігіне әсері.
СӨЖ тапсырмасы:
1. Корпоратицияның қаржы механизмі сызбасын сызыңыз.
2. Корпоратицияның қаржысын басқарудың ұйымдық құрылымының сызбасын
келтіріңі.
3. Корпорация капиталы, оның жіктелуі,қаржы ресурстарының көздері туралы
эссе жазу.
II БӨЛІМ. Қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық-
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері
2.1 Ақшаның уақытша құндылығы түсінігі. Компания капиталының нақтылы
(ағымдағы) және болашақтағы құны
Қаржылық операцияларға қатысатын ақшалай ресурстардың уақыт аралық
құндылығы бар. Кез – келген қаржылық операцияның тиімділігін пайыздық
мөлшерлеме арқылы сипаттауға болады.
Пайыздық ақшалар - капиталды түрлі нысанда қарызға беруден немесе
капиталды инвестициялаудан түсетін кіріс.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер мен ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарды
бағалау және көрсету қажеттілігі ақшаның уақытша кұнын анықтау
әдістемесімен байланысты. Ақшаның уақытша құны теориясы әр актив болашақта
экономикалық пайда әкелетін ресурс болып табылады деген тұжырыммен
байланысты.
Уақытша құнның 6 анықтамасын ажыратады:
Ағымдағы құн - болашақта алынатын қаржылық кұралдардың ағымдағы құны.
Болашақ құн - бүгінгі күнгі қаржылык құралдарының болашақтағы құны.
Төлемдер - әр уақыт кезеңінің соңында алынатын сома.
Пайыз мөлшерлемесі - болашақ немесе ағымдағы кұнда анықтау үшін
қолданылатын пайыз мөлшерлемесі немесе дисконт мөлшерлемесі.
Уақыттық кезең - каржы құралдарының ағымдағы және болашақ құнын есептеу
үшін қолданылатын кезеңдер саны. әдетте 1 жыл алынады, алайда 1 айға дейін
қысқартылуы мүмкін. Жылдык пайыз мөлшерлемесі уақыт кезеңінің ұзақтығына
сәйкестендірілуі қажет.
6. Аннуитет - тең кезеңдік төлемдерді сипаттау үшін қолданылатын термин.
Мұндай төлемдер түсім ретінде де, төлем ретінде де қолданылуы мүмкін.
Ақшаның уақытша қүнының принциптерінен 2 салдар шығады:
• Қаржылық операциялар кезіндегі уақыт факторын есепке алудың
қажеттілігі;
• Әр түрлі кезеңдердегі ақшалай көлемдерді қосудың сәйкессіздігі.
Пайыздық мөлшерлеме өсімнің (FV) базалық капитал мәніне ( PV )
қатынасымен анықталады.
Есептік мөлшерлеме пайыз есептеу қарқындылығын сипаттайтын шама, өсімнің
қайтарылатын немесе өскен FV шамасына қатынасымен анықталады.
Өсім коэффициенті - бастапқы капитал қанша есеге өскенін көрсететін
көрсеткіш.
Есептеу кезеңі - пайыз есептелетін (кіріс алынатын) уақыт аралығы.
Есептеу кезеңі ақша берілетін мерзіммен үйлеседі, есептеу аралықтарына
(интервалына) бөлінуі мүмкін.
Есептеу аралығы (интервалы) - пайыз есептелетін ең аз уақыт мерзімі.
Пайызды анықтау мен есептеудің декурсивті және антисипативті тәсілдері
қолданылады.
Декурсивті (кері бағамдық) тәсілде пайыз әрбір есептеу аралығының
соңында есептеледі. Оның мөлшері берілетін капиталдың мөлшеріне орай
анықталады. Кері бағамдық пайыздық мөлшерлеме берілген аралықта есептелген
табыс сомасының осы аралықтың басындағы сомаға пайыздық
катынасы болып табылады (і = ІРV ).
Антисипативтік тәсілде пайыз әрбір есептеу аралығының басында
есептеледі. Пайыздық ақшаның сомасы өскен сомаға орай анықталады. Берілген
аралық үшін төленетін табыс сомасының осы аралықта алынған өскен сома
мөлшеріне пайыздық қатынасы есептік пайыздық мөлшерлеме болып табылады. Осы
тәсілмен анықталған пайыздық мөлшерлеме есептік мөлшерлеме немесе
антисипативтік пайыз деп аталады (d = DFV )
Әлемдік практикада пайыздың кері бағамдық есептеу тәсілі кеңінен
қолданылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде пайыз есептеудің
антисипативтік әдісі, әдетте, инфляция жоғары кезеңдерде қолданылды.
Пайыз есептеудің екі тәсілінде пайыздық мөлшерлеме жай және күрделі
болады. Егер есептелетін бүкіл кезең бойына сол бір бастапқы қарыз ақша
сомасына колданылса, онда пайыздық мөлшерлеме жай пайыздық мөлшерлеме деп
аталады. Егер әрбір есептеу аралығы өткеннен кейін қарыз ақша сомасына
және өткен аралықтар үчшін есептелген пайызға қолданылса, онда пайыздық
мөлшерлеме күрделі пайыздық мөлшерлеме деп аталады.
Қаржылық операцияларда дисконттау коэффициенті ретінде пайыздық
мөлшерлеме (математикалық дисконттау) немесе есептік мөлшерлеме (банктік
дисконттау) қолданылады.
Жай пайыздар сызбасы есептеу жүргізілетін базаның өзгеріссіз қалатынын
қарастырады.
Күрделі пайыздар сызбасы капитализацияны қарастырады, яғни есептеу
жүргізілетін база тұрақты түрде өсіп отырады.
Күрделі пайыздардың жиі есептелуі өсірілген соманың тез ұлғаюына
әкеледі.
Несие берілген және несие қайтарылған күн бір күн деп алынады. Тура
пайыз күндердің тура санына негізделіп есептеледі, ал қарапайым - жыл
ішіндегі күндер саны жуықталып алынады.
Несиені есептеуде келесі нұсқалар болуы мүмкін:
несиенің өсірілген қайтарылатын сомасын есептеуде дәл күндер саны
пайдаланылады, ол жылдың әрбір күннің рет нөмірі көрсетілген арнайы кесте
бойынша анықталады; қарыз аяқталатын тиісті күннің нөмірінен бірінші күннің
нөмірі шегеріледі;
несиенің өсірілген қайтарылатын сомасын есептеуде несиені пайдаланудың
жуықталған күн саны алынады, яғни бір айдың ұзақтығы 30 күнге тең болады
деп қабылданады; бұл әдіс қарыз ішінара өтелгенде, нақты дәлділік талап
етілмеген жағдайда қолданылады.
Жыл саны бөлшек болып келетін пайыздар есептелгенде аралыс сызбаны
қолдану тиімді, себебі күрделі пайыздар бүтін санға, ал жай пайыздар бөлшек
санға есептеледі.
Тиімді пайыздық мөлшерлемелер есептеудің әр жиілігінде және әр түрлі
пайыздық мөлшерлемелерде қаржылық операцияларды салыстыруға мүмкіндік
береді.
і пайыздық мөлшерлеменің үлкен емес мәндерінде жетпіс екіні
і мөлшерлемеге бөлу арқылы бастапқы сома күрделі пайыздық
мөлшерлемені (ереже бойынша 72) қолданып есептегендегі өсімінің период
санын көрсетеді.
2.2 Дисконттау және компаудинг
Кез келген қаржылық операцияларда үш шама FV, PV, і беріледі. Олардың
екеуі беріледі, ал үшіншicі анықталуы тиіс. Алғашқы алынған қарыз сомасы
мен пайыздық мөлшерлеме мәні беріліп, ұлғайған соманы анықтау процесі
компаудинг, яғни өсіру процесі деп аталады. Болашақта ұлғайған соманың
мәні мен пайыздық мөлшерлеме (дисконттау коэффициенті) мәні беріліп,
алғашқы алынған қарыз сомасын анықтау процесі дисконттау деп аталады.
Бірінші жағдайда ақшалай ағынның қозғалысы, ал екіншісінде болашақтағы
соманың нақтыға айналуы қарастырылады.
Компаудингтің, яғни өсіру процесінің экономикалық мәні инвестордың
операция соңында қалайтын немесе алатын сомасының мөлшерін есептеуде жатыр.
r пайыздық мөлшерлемесін пайдаланудан келесі анықталады,
FV = PV+ PV*і және PV*і 0,
сонымен, уақыт ақшаны өзгерте алады, яғни ақша уақытша құндылыққа ие
болады.
Дисконттаудың экономикалық мәні әртүрлі есептеу аралықтарында әр түрлі
ақшалай ағынның қозғалысын уақытпен реттеуге негізделеді. Дисконттау
коэффициенті инвестицияланатын капиталдан әр жыл сайын қанша қайтару
пайызын қалайтынын немесе алатынын көрсетеді. Мұнда анықталатын PV
болашақтағы FV мөлшерінің қазіргі мәнін көрсетеді.
Ссудалық – қарыздық операциялар коммерциялық есептеулердің негізін
салады. Осындай операцияларда ақшаның уақытша құндылығы көрінеді.
2.3 Жай және күрделі пайыздық мөлшерлемелер
Ссудалық жай пайыздық мөлшерлемелер әдетте қысқа мерзімді қаржылық
операцияда қолданылады.
Қарыз берушіге жыл сайын пайыздарды есептеуде келесі жағдайлар тиімді
болады:
- ссуда мерзімі бір жылдан аз болса, онда жай пайыздарды есептеу сызбасы
тиімді;
- ссуда мерзімі бір жылдан артық болса, онда күрделі пайыздар сызбасы
тиімді;
- есептеу мерзімі бір жыл және пайыздарды біржолғы есептеу кезінде екі
сызба да бірдей нәтиже береді.
Келесі көрсеткіштерді қарастырайық:
i (%) – ссудалық пайыздың жылдық жай мөлшерлемесі;
i – жылдық мөлшерлеменің салыстырмалы мәні;
I – барлық кезеңдегі жиынтық пайыздың ақшалай сомасы;
Іж - жыл бойы төленетін пайыздық ақша сомасы
РV – бастапқы ақшалай соманың көлемі;
FV – ұлғайған сома;
k – өсім коэффициенті;
n– жыл саны;
∂ - есептеу кезеңінің күнмен саналған ұзақтығы;
К – бір жылдың күнтізбелік ұзақтығы (күндер).
Ссуданы қарызға беру және оны қайтару уақыты әр уақытта 1 күн бойынша
есептеледі. Осыған байланысты 2 нұсқа қарастырайық:
1 нұсқа. Күндер санын белгілі бір кесте арқылы есептелелі. Ол кестеде әр
күннің ретті сандары бар. Сол арқылы ссуданы қайтару уақыты нақты
есептеледі.
2 нұсқа. Мұнда 1 айда 30 күн бар деп есептеледі. Бұл көбінесе қарызды
бөлшектеп қайтару кезінде қолданылады.
Келесі формулалардағы қатыстырайық:
i(%)= I2 p* 100% (2.1)
i= Iжp (2.2)
I=Iж*n (2.3)
FV=PV+I (2.4)
k=FVPV (2.5)
n=∂K (2.6)
Осы формулаларды қолдана отырып жай пайыздық мөлшерлемені пайдаланып
есептеуде төмендегі негізгі формулаларды аламыз:
FV=PV*(1+ni), (2.7)
Немесе
FV=PV(1+∂K *i) (2.8)
Тәжірибиде, керісінше ұлғайған сома белгілі болып, алғашқы ақша
сомасының көлемін табу керек болады.
Ұлғайған сома FV арқылы қазіргі РV сомасын табу дисконттау деп
аталады. Ал болашақ FV сомасын табу компаундинг деп аталады.
Пайыздық молшерлемеларды есептеуде математикалық дисконттау түсінігі
жиі кездеседі. Бірақ ол есептік молшерлемеларда қолданылмайды.
(2.7) формуладан дисконттау формуласын аламыз:
PV= FV (1+ni) (2.9)
Мысал №1. Банк 10млн.теңге ссуда 2 жылға 20 % жай пайыздық мөлшерлемемен
берген. Банкке қайтарылатын соманы анықтау керек.
Шешуі:
FV=PV*(1+ni), FV=10млн.теңге * (1+ 2*0,20)= 14млн.теңге.
Мысал№2. 500мың теңге банктік ссуда 1 наурыздан 1 маусымға 18% жай
жылдық пайыздық мөлшерлемемен берілген. Банкке қайтарылатын соманы анықтау
керек.
Шешуі:
FV=PV(1+∂K *i) формуласын пайдаланамыз.
Алдымен несие берілген тәуліктер санын анықтаймыз: ∂=31+30+31= 92
тәулік.
FV=500мың теңге *(1+92365 * 0,18)= 522,68 мың теңге
Жылдық табыс бастапқы инвестицияланған сомаға емес, бұрын есептелген
пайыздарды қоса алынған жалпы сома арқылы анықталса, онда инвестициялар
күрделі пайыздық мөлшерлеме шартымен алынғаны. Мұндай жағдайда пайыздардың
капитализациясы жүргізіледі, пайыз есептелетін база өсіп отырады. n –ші
жылдың соңында инвестицияланған капитал келесі формулаларды аламыз:
FV = PV(1+i)n
(2.10)
Қаржылық шешім қабылдауда күрделі пайыздық мөлшерлемені есептеу
формуласы негізгі болып саналады, келісімдерде жылдық пайыздық мөлшерлеме
мен оны есептеу саны белгіленеді. Күрделі пайыздық мөлшерлеме арқылы өскен
сома:
FV=PV(1+іm)nm
(2.11)
Мұнда m- бір жыл ішіндегі есептеулер саны.
Егер есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болмаса, онда есептеу
формуласының түрі мынадай болады:
FV=PV(1+і)w(1+іf)
(2.12)
Мұнда w- есептеу аралығының бүтін бөлігі,
f- қалдық бөлігі,
Сонымен, n = (w+f) , есептеу кезеңдерінің бүтін саны үшін күрделі пайыз
формуласы, ал қалған бөлік үшін - жай пайыз формуласы пайдаланылады.
Егер есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болмаса, онда
формуласы келесідей болады:
FV=PV(1+іm)wm(1+f·im)
(2.13)
2.4 Жай және күрделі есептік пайыздық мөлшерлемелер
Пайыз арқылы алынатын табыс несие беру кезінде төленсе, онда мұндай
есептесу нысаны есептік деп, ал қолданылатын пайыздар аванстық немесе
антисипативтік деп аталады. Бұл тәсілде пайыздар есептеу аралығы өткеннен
кейін алынатын сомаға байланысты, яғни өскен сомаға қолданылады. Есептік
(дисконтты) мөлшерлеме бойынша алынған табыс, яғни несиенің қайтарылатын
мөлшері мен қарызға алынған соманың арасындағы айырма дисконт деп аталады.
Төмендегілер:
d(%) - жай жылдық есептік мөлшерлеме ;
d - есептік мөлшерлеменің салыстырмалы мөлшері;
Dж - жыл ішінде төленетін пайыздық ақшаның сомасы;
D - пайыздық ақшаның жалпы сомасы;
∂ - есептеу кезеңінің күнмен саналған ұзақтығы;
К – бір жылдың күнтізбелік ұзақтығы (күндер).
k – өсім коэффициенті;
n– жыл саны;
FV - қайтарылуға тиіс сома;
РV - қарызға алынатын сома.
Сонда несиенің қайтарылатын мөлшерін есептеуде келесі формулалар
алынады:
FV=PV(1-nd), (2.14)
немесе
FV=PV(1-∂K *d) (2.15)
Күрделі есептік пайыздық мөлшерлеме бойынша компаудинг пен дисконттау
келесі формулалар бойынша жүзеге асырылады:
FV = PV(1-d)n
PV = FV(1-d)n
Әдебиетте есептеудің декурсивті әдісінде қарыз алушы үшін тиімді, ал
антисипативті – несие беруші үшін тиімді деген тұжырымдаманы жиі
кездестіруге болады. Бұны тек қана алшақтық елеулі болмағанда үлкен емес
пайыздық мөлшерлемелерге сәйкес келеді деп санауға болады. Бірақ пайыздық
мөлшерлеменің ұлғаюымен өсірілген соманың мөлшеріндегі айырмашылық үлкен
болады (бұл жағдайда ол n-нің өсуімен бірге өседі) және екі әдісті
пайдалылық көзқарасынан салыстыру өз мәнін жоғалтады.
Декурсивті әдісте сияқты, антисипативті пайыздарды есептеудің әр түрлі
тәсілдері болуы мүмкін (қысқа аралықта – бір жылдан аз – есептеу, жылына m
рет есептеу және т.б.). Оларға дәл сондай түрмен алынған формулалар сәйкес
келеді.
Осылайша, есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болып табылмайтын
есептеу аралығы үшін мына формуланы аламыз:
FV=PV(1-і)w(1-іf)
(2.16)
Жылына m рет пайыздарды есептеу үшін формула келесі түрде болады:
FV=PV(1-іm)wm(1-f·im) (2.17)
Мұнда w- есептеу аралығының бүтін бөлігі,
m- бір жыл ішіндегі есептеулер саны,
wm– есептеудің барлық кезеңі ішіндегі есептеу аралықтарының толық саны,
f- қалдық бөлігі, n = (w+f)
2.5 Аннуитет
Аннуитет – уақыттың бірдей аралығында бірдей сома түсетін ақша ағымы.
Қаржылық төлемдер немесе ақша ағымы бір қаржылық операция шеңберінде
реттелген төлемдерді білдіреді. Қаржылық ағым бір меншік иесінен екiнші
меншік иесіне ақшалай қаражаттардың ауысуын қамтиды.
Егер аннуитеттің мерзімі шектелген болса, онда аннуитет жедел деп
аталады; егер түсімдер белгісіз мерзімде ұзақ жасалатын болса, онда
аннуитет мерзімсіз деп аталады.
Егер төлемдер (түсімдер) период басында келетін болса, онда аннуитет
пренумерандо деп аталады, егер период соңында болса, онда постнумерандо.
Есептеуді жеңілдету үшін дисконтталатын көбейткіш көрсеткіштері қаржылық
кестелерде топтастырылған.
Ұлғайған аннуитет сомасын анықтауда қаржылық төлемдер postnumerando жиі
реттелген болса келесі формула пайдаланылады,:
FVApostnumerando = R* ((1+i)n -1) i (2.18)
Мұнда FVApostnumerando – ұлғайған аннуитет сомасы;
R- төлемдер,
i – жылдық мөлшерлеменің салыстырмалы мәні;
n– жыл саны.
Егер түсімдер период басында келетін болса, онда аннуитет пренумерандо
деп аталады, егер период соңында болса, онда аннуитет постнумерандо деп
аталады.
Егер төлемдер период басында түсетін болса, онда ұлғайған аннуитет
сомасын анықтауда келесі формула пайдаланылады, ссудалық пайызды есептеу
бір есептеуге артық болады:
FVAprenumerando =( R* ((1+i)n -1) i )* (1+i) (2.19)
Немесе
FVAprenumerando = FVApostnumerando * (1+i) (2.20)
Реттелген қаржылық төлемдердің қазіргі құны ретінде кезең басындағы
дисконтталған төлемдердің барлық сомасын түсінеді.
Аннуитетті период соңында анықтаса, онда постнумерандо аннуитеттің
қазіргі құны:
Apostnumerando = R* (1-(1+i) -n ) i (2.21)
Төлемдер период басында есептелетін болса, онда пренумерандо
аннуитеттің қазіргі құны:
Aprenumerando = R* ((1-(1+i) -n ) i )* (1+i) (2.22)
2.6 Қаржылық шешім қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздануының есебі
Инфляция – ақша жүйесінің дағдарысты жай-күйі. Экономикалық құбылыс
ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді, әлем экономикасында ол ұзақ
уақыт бойы тарихи негізде қалыптасып дамуда.. Оның пайда болуын негізінен,
ақшаның пайда болуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині латын
сөзі – inflatio – қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада 1861-1865 жылғы
азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы қағаз долларының
(гринбектердің) тым көбейіп кету процесін білдірген. ХІХ ғасырда бұл термин
сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды. Инфляцияның жалпы анықтамасын
профессор К.К.Ильясов пен В.Д.Мельников – тауар айналымының қажеттілігімен
салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лықа толып
кетуі, оның құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде – тауар мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуі, ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі,
-деп көрсетеді.
Инфляция ұлттық валютаның құнсыздануы мен жалпы елдегі бағаның өсуімен
сипатталады. Әр түрлі жағдайларда инфляциялық процесс біркелкі болмайды.
Осылайша, егер кредитор (инвестор) ақша құралдарының құнсыздануынан
пайданың бір бөлігін жоғалтса, онда қарыз алушы өз қарызын сатып алу
қабілетінің төмендеуімен өтеуге мүмкіндік алады.
Ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі шарттарында болатын қателіктер
мен жоғалтуларды болдырмау үшін инфляцияның қаржылық операциялар
нәтижелеріне байланысын қарастырайық және жеңіл математикалық есептеулер
мен түрлендірулерді жүргізейік.
Айталық, FV – сомасы инфляцияны ескергендегі сатып алу қабілеті инфляция
болмаған жағдайдағы сатып алу қабілетінің сомасына тең. FV арқылы осы
сомалар айырмашылығын белгілейміз.
Пайызбен белгіленген ∆FVFV қатынасы – инфляция деңгейі деп аталады.
Есептеулерде инфляция деңгейінің қатыстық көлемі қолданылады – ол
инфляция қарқыны α.
α=∆FVFV
(2.23)
FVα – ны анықтау үшін келесі теңдеуді аламыз:
FVα= FV+∆FV=FV+FVα=FV(1+α) (2.24)
FVα-ның FV-тен неше есе артық екенін көрсететін (1+α) көлшемі – инфляция
индексі In деп аталады.
In=1+α (2.25)
Инфляция индексінің динамикасы бірнеше жылда инфляциялық процессте
болатын өзгерістерді көрсетеді. Белгілі бір периодта инфляция индексінің
алдыңғы периодпен салыстырғанда жоғарылауы инфляцияның жылдамдауын ал
төмендеуі – оның темперінің баяулағанын көрсетеді.
Айталық,α – инфляцияның жылдық деңгейі. Бұл бір жылдан кейін FVα сомасы
FV самасынан (1+α) есе көп болатынын көрсетеді. Тағы бір жыл өткен соң FVα
сомасы FVα сомасынан (1+α) есе көп болады. N жылдан соң, FVα сомасы FV
сомасына қарағанда (1+α) есе көбейеді. Осыдан көретініміз, α инфляцияның
жылдық деңгейінде FV сомасының инфляциялық өсуі FV сомасын күрделі жылдық α
пайыздық мөлшерлемесімен өсіруге ұқсас болады.
Әрине, жылдың орнына кез-келген уақыттық интервал (тоқсан,ай,күн және
т.б. ) қолданылғанда да осындай есептемелер пайдаланылады.
2.7 Бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздар, бағалы қағаздардың
табыстылығы
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет:
1) бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында мүліктік құқты
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты
куәландыратын ақша құжаты.
2) бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын құжат
ретінде қызмет етеді.
3) бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге талап етілуі көрсетілетін
құжаттар болып табылады.
4) бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін маңызды сәті –
олардың табыс әкелуі болып табылады.
Ақша капиталын бағалы қағаздардың әр түрлеріне салу (кәсіпорынға үлестік
қатысу, вексель немесе басқа қарыздық міндеттемелер арқылы басқа
кәсіпорынға қарыздар) – дамушы нарықтық экономиканың маңызды элементі.
Қаржы салымдарының мақсаты – табыс алу және инфляция жағдайында капиталды
құнсызданудан сақтау. Сондықтан бағалы қағаздардың әр түрлері бойынша нақты
табысты дұрыс бағалай білу қажет. Алдымен, бағалы қағаздардың қазіргі
кездегі бар түрлерін қарастырып, олар бойынша табыс алу мүмкіндігі мен
пайыз есептеу айырмашылықтарын анықтайық.
Капиталды ұсыну формасына және табысты төлеу әдісіне байланысты бағалы
қағаздар қарыздық және үлестік болып бөлінеді.
Қарыздық бағалы қағаздар (купондық облигациялар, вексельдер,
сертификаттар) әдетте, тіркелген пайыздық мөлшерлемемен болады және
болашақта белгілі бір күнде қарыздың толық сомасын пайызбен төлеуге
міндеттемені білдіреді; дисконтық облигацияларға табыс номиналға жеңілдікті
білдіреді.
Үлестік бағалы қағаздар (акциялар) ұстаушының нақты меншіктегі тікелей
үлесін білдіреді және шектеусіз уақытта дивиденд алуды қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері қарыздық немесе үлестік бағалы
қағаздардан туынды бағалы қағаздар болып табылады және иегердің акция мен
қарыздық бағалы қағаздарды сатып алу және сату құқығын бекітеді.
Вексель немесе басқа да қарыздық міндеттемелерді есепке алуда төлеу
мерзіміне дейін есептік ставкалар қолданылады. Сонда есептік ставка
(дисконт) бойынша есептелген табыс, төлеу мерзімі жеткен кезде, вексельді
сатып алған тұлғаның табысына айналады. Вексель иесі мерзімінен бұрын
дисконты шегерілген көрсетілген соманы алады.
Облигациялармен операцияларда табыс көзі болып тіркелген пайыздар,
сондай-ақ облигация сатып алынатын баға мен сатылатын баға арасындағы
айырмашылық табылады. Облигацияның сатып алу бағасы әдетте, оның
номиналымен сәйкес келеді.
Құралдарды инвестициялау номиналына жеңілдікпен облигацияларды сатып
алған кезде ғана табысты болатын пайыздық төлемсіз облигациялар болады,
яғни дисконтты облигациялар.
Белгілеулер енгізейік:
N – облигацияның номиналды құны;
Po – облигацияны сатып алу бағасы;
Io - облигация бойынша табыс;
N – пайыз есептелетін уақыт;
i – пайыздық ставка;
ic- күрделі пайыздардың тиімді ставкасы.
Табысты есептеуде облигация бағамы Pk түсінігі қолданылады.
Pk = Po N * 100 (2.26)
Сонда
Io = N(1+i)ⁿ (2.27)
Осы формуланы алдыңғы формулаға қойсақ:
Io = N [(1+i)ⁿ - Pk 100]
(2.27)
Егерде табыстылықты есептеу үшін күрделі пайыздардың тиімді ставкасын
қолданатын болсақ, онда келесі формуланы пайдаланған жөн:
Io = Po [(1+ ic)ⁿ - Po
(2.28)
Мысал
Номиналы 10 000 теңге, 5 жылға шығарылған облигация 120 бағамы бойынша
алынған. Егерде оған жыл сайын 18% ставкв бойынша күрделі пайыздар
есептелетін болса, облигацияның табысы қандай?
Io =10 000[( 1+ 0,18)^5 – 1,2] =10 877,6 теңге
Акцияларды сатып алуда табыс көзі дивидендтер және сату бағасы мен сатып
алу бағасы арасындағы айырмашылық болуы мүмкін.
Тіркелген дивидендтер (акцияның номиналды құнынан белгілі бір пайыз)
артқшылығы бар акциялар бойынша төленеді.
Белгілеулер енгізейік:
Pa – акцияны сатып алу бағасы;
Q – акцияны сату бағасы;
N – акцияның номиналды бағасы;
F – дивидендтер көлемі;
IF – дивидендтерден табыс;
Ia – акцияларды сатып алудан жалпы табыс;
n - сатып алу уақытынан сату уақытына дейінгі мерзім, жыл;
Сонда
Ia = IF + Q – Pa (2.29)
Егерде дивидендтер қайта инвестицияланбайтын болса, онда табыс мынаған
тең:
IF = n F N (2.30)
Жай акциялар бойынша дивидендтер көлемі жылдың қаржылық нәтижелеріне
байланысты (егерде пайда жоқ болса немесе ол тұтастай дамуға бағытталса,
дивидендтертөленбеуі де мүмкін) Акционерлердің жалпы жиналысы арқылы
бекітіледі.
Акцияны сатып алудың табыстылығын есептеудің күрделі пайыздардың тиімді
ставкасы түріндегі формуласын шығарайық:
Pa + Ia = Pa(1+ ic)ⁿ (2.31)
Осыдан мына формуланы аламыз:
ic = ⁿ√ (Pa + Ia ) Pa - 1 (2.32)
Мысал
5000 теңге номиналы бар акциялар шығарылымындағы дивидендтер көлемі
жылдық 15% тең, ал олардың құны, бағалау бойынша, жыл сайын номиналға
қатысты алғанда 4% өсіп отырады. Номиналы бойынша сатып алудан түсетін
және 100 осындай акцияларды 5 жылдан кейін кезекті сатудан түсетін табысты
анықтау қажет.
Шешімі
100 акцияға жылдық дивидендтер көлемі мынаған тең:
IF = 100*0,15*5000 = 75 000 теңге
5 жылдан кейінгі 100 акцияның құны:
Q100 = 100(5000 + 5*0,04*5000) = 600 000 теңге
Жалпы табыс:
Ia = 75 000 + 600 000 – 500 000 = 175 000 теңге [3]
Сатып алу кезінде активтің тек бастапқы құны белгілі болады, ал қалдық
құны және ағымдық табыс белгісіз болады. Акцияларға құралдарды
инвестициялау кезіндегі беймәлімділіктің алдын алу үшін олардың құнын
бағалауда бірнеше тәсілдемелер қолданылады:
• таза пайданы капитализациялау әдісі;
• дивидендтерді капитализациялау әдісі;
• ақша ағындарын капитализациялау әдісі;
Құнды анықтау жалпы түрде келесідей формуламен беріледі:
Р = D K (2.33)
P – болашақтағы табыстың қазіргі құны;
D – күтілетін табыс;
K – капитализациялау нормасы немесе тәуекел;
Шет елдердің рейтингтік агенттері бағалы қағаздарды тәуекел және
табыстылықтың ара қатынастары тұрғысынан жоғары сапалы, сапаның орташа
деңгейінен жоғары, орташа деңгейлі сапалы қор құралдары және спекулятивті
бағалы қағаздар деп жіктейді. Белгілі бір бағалы қағазға сипатты тәуекелдің
төмендеуіне байланысты оның өтімділігі жоғарылайды және табыстылығы
төмендейді.
Өтімділік – инвестордың нақты бір мақсатына жетуі үшін қаржылық активтің
тез арадар ақшаға айналуы.
Табыстылық – қор құралының инвесторға салынған капитал бойынша пайда
әкелу мүмкіндігі. Яғни, табыстылық қаржылық активтің табысы және осы
активке салынған инвестиция көлемінің арқатынасы арқылы есептелетін қатысты
көрсеткіш болып табылады:
Ағымдағы табыс + (активтің қалдық құны – активтің
бастапқы құны)
Табыстылық =
Активтің бастапқы құны
(2.34)
Инвестордың басты мақсаты – тәуекел және табыс арасындағы оңтайлы
қатынасқа жету. Бағалы қағаздар бойынша талаптарды қанағаттандыру
басымдылығына және кепілдік дәрежесіне, сондай-ақ пайыздық төлемдердің
көлеміне сәйкес табыстылықтың тәуекелге тәуелділігі анықталады. Мысалы,
акционерлік қоғам жұмысын тоқтатқан жағдайында, ең алдымен, мүліктік
кепілмен қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген облигациялық займдар
бойынша берешек өтеледі. Тек осыдан кейін ғана мүліктің қалғаны жай
акциялардың иелері арасында бөлінеді. Табысты төлеу кезінде кредиторларға
облигациялар бойынша пайыздар қоғамның пайда алғанына немесе алмағанына
тәуелсіз түрде төленеді. Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер
қоғамның осыған арнайы бағытталған ақша қорлары есебінен төленеді. Ал жай
акциялар бойынша дивидендтер кәсіпорынның иелігінде қалатын таза пайда
есебінен төленеді.
Ең төменгі тәуекел және соған сәйкес табыстылықтың ең төменгі нормасы
қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
корпоративтІк Қаржы
Оқу құралы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран-Астана университеті
Ж.М. Бұлақбай
корпоративтІк Қаржы
Оқу құралы
Астана 2010
УДК 336 (075.8)
ББК 65.26 я 73
Б 89
Пікір берушілер:
Сембиева Л.М.- э.ғ.д., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессоры
Бержанова А.М.- э.ғ.к., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің доценті
Мұқан Б.Г. - э.ғ.к., доцент
ISBN 978-601-214-049-1
Бұлақбай Ж.М.
Б 89 Корпоративтік қаржы. Оқу құралы.Жанат Бұлақбай – Астана, 2010 -
228 б.
Оқу құралында корпоративтік қаржылардың маңызы, мәні, корпоративтік
қаржыны басқару процесіндегі теориялық білім мен талдаудың тәжірібелік
негіздері зерттелген, қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық-
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері, корпорациялардың
негізгі капиталы, айналым капиталы, өніді өндіру, өткізу шығындары және
оларды қаржыландыру, корпорациялардың табысының құралуы, бөлінуі және
қолдану тиімділігі, меншікті капиталы, корпорацияны қаржыландырудың
қарыздық көздері, капиталының құны мен құрамы, қаржылық жоспарлау, қаржылық
жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары, корпорацияның
қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық сауықтыру жолдары баяндалады, сонымен
қатар, корпоративтік қаржылар жайлы студенттердің білімін тексеруге
арналған тестілік сұрақтар қарастырылған.
Корпоративтік қаржы оқу құралы жоғары оқу орындарының экономикалық
мамандықтарының студенттеріне арналған.
УДК 336 (075.8)
ББК 65.26 я 73
Баспаға Тұран-Астана университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған
ISBN 978-601-214-049-1
© Бұлақбай Жанат Мұканбетжанқызы, 2010
© Тұран- Астана университеті, 2010
Мазмұны
АлҒы сӨз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 7
I БөлІм. Корпорациялар қаржысы: ұйымдастыру негіздері және олардың
қаржылық ортасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Корпоративтік қаржылыр ұғымы мен мазмұны, ұйымдастыру қағидаттары,8
олардың
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... . 10
1.2 Корпорациялардың қаржы 11
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Корпорация қаржысын ұйымдастыру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
II БӨлІм. Қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық -
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері ... ... ... ... ... .. 13
2.1 Ақшаның уақытша құндылығы түсінігі. Компания капиталының нақтылы 15
(ағымдағы) және болашақтағы 15
құны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 17
2.2 Дисконттау және 19
компаудинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .. 20
2.3 Жай және күрделі пайыздық
мөлшерлемелер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 21
2.4 Жай және күрделі есептік пайыздық
мөлшерлемелер ... ... ... ... ... . ... ... . 32
2.5
Аннуитет ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 32
2.6 Қаржылық шешім қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздануының
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
... ... ... ... ... .. 39
2.7 Бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздар, бағалы
қағаздардың 43
табыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
56
III бӨлІм. Корпорациялардың негізгі капиталы ... ... ...
3.1 Негізгі капиталдың түсінігі және қаржыны ұйымдастырудағы ролі. 56
Негізгі қорлар мен материалдық емес активтердің құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Амортизация, оның есептелуі және негізгі капиталды жаңартудағы 64
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 69
3.3 Негізгі қорларды тиімді пайдаланудың 74
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... .
3.4 Инвестициялардың мәні, инвестициялық қызметтің объектілері мен
субъектілері. Инвестициялардың 76
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
IV бӨлІм. Корпорациялардың айналым капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 Айналым капиталының маңызы, жіктелуі. Айналым капиталын 87
ұйымдастыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
... ... ... ... ... ..
4.2 Нормаланатын және нормаланбайтын айналым капиталы. Өндірістік
қорлар, несиелік қарыздар, ақшалай 96
қаражаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
4.3 Айналым капиталына қажеттілікті анықтау, оған әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
4.4 Айналым қорларының қаржыландыру көздері. Айналым капиталын
пайдаланудың 103
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
... ... ... ... ... 111
4.5 Айналым капиталын қаржыландыруды
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
118
V бӨлІм. Корпорация өнімін өндіру, өткізуге шығындар және оларды
қаржыландыру ... ... ... ... ... .. 118
5.1 Өнімнің өзіндік құнын құратын шығындардың экономикалық жіктелуі.
Өзіндік құнның құрамы мен 120
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 122
5.2 Шығындардың деңгейі көрсеткіштері, оларды төмендетудің жолдары мен
резервтері. 122
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
... ... ... ... ... ... ... .
5.3 Өнімді өндіру мен өткізу шығындарының сметасы. Өнімді өндіру және
өткізудің шығындарын 126
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 126
127
VI бӨлІм. Корпорациялар табысының құралуы, бөлінуі және қолдану
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
6.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы табыстың рөлі, табыстың
функциялары ... ... 137
6.2 Корпорациялардың жалпы табысы, оның құрамы мен құрылымы. Табыстың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
6.3 Өнімді өткізуден түскен табыс, мүлікті өткізуден түскен табыс,
мүлікті өткізуден түскен табыс, қаржылық операциялардан түскен 141
табыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .141
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
6.4 Салық төлеуге дейінгі табыс, таза 142
табыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
6.5 Өнімді өткізуден түскен табысты жоспарлау әдістері. 144
... ... ... ... ... ... ...
150
VII бӨлІм. Корпорацияның меншікті капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.1 Корпорацияның меншікті капиталының рөлі, құрамы мен 153
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 153
7.2 Жарғылық капитал - корпорацияның меншікті қаражаттарының негізгі,
бастапқы көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 155
7.3 Қосымша
капитал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .158
... ... ... ... ... ... .. 162
7.4 Арнайы бағыттағы қорлар (қорлану қоры, тұтыну қоры және резервтік
қорлар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .168
... ... ... ... ... ... ... ... .
7.5 Меншікті капиталды пайдалану тиімділігін бағалау
көрсеткіштері ... ...
173
VIII БӨлІм. Корпорацияны қаржыландырудың қарыздық көздері 173
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 182
... ... ... .
8.1 Компанияның ұзақ мерзімді қарыздары, оларды 183
пайдалану ... ... ... ... ...
8.2 Компанияның эмиссиялық қызметі. Акциялар мен облигациялар.
... ... 186
8.3 Компанияның қаржыландырудың қысқамерзімдік қарыз көздері. Банктік 186
несие, оны алу мен өтеу.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 188
8.4 Қаржыландырудың жаңа құралдары: факторинг, форфейтинг, форвардтық 190
және фьючерстік
контрактілер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 192
194
229
IX бӨлІм. Корпорация капиталының құны мен 236
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.1 Капиталдың бағасы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.2 Капитал құны туралы концепциялар- компанияны қаржыландыру
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9.3 Капитал құнының түрлері: ішкі, нарықтық, баланстық, жою,
инвестициялық құны.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
9.4 Компания капиталының құны мен құрылымының өзара байланысы.
Леверидж ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
X бӨлІм. Корпорацияны қаржылық жоспарлау ... ... ... ...
10.1 Қаржылық жоспарлаудың мәселелері мен қағидаттары. Қаржылық
жоспарды құрудың, қарастырудың, бекітудің реті.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
10.2 Өндірістік жоспар көрсеткіштерімен қаржылық жоспарлаудың өзара
байланысы.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
10.3 Стратегиялық, ағымдағы және оперативтік қаржылық жоспар.
Перспективалық және қысқамерзімдік қаржылық жоспарлау.
... ... ... ... ... .
10.4 Табыстар мен шығындар жоспары, пайда мен шығын жоспары ... ... .
10.5 Табыстар мен шығындардың шахматты балансы, оның құрылымы мен
мақсаты.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
XI бӨлІм. Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық
тұрақтылыққа жету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
11.1 Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
11.2 Қаржылық нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
11.3 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығына жету жолдары және қаржылық
стратегиясының
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
XII бӨлІм. Корпорацияның қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық
сауықтыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.1 Банкроттық ұғымы, белгілері мен
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12.2 Фирманың кризистік жағдайының пайда болуы механизмы. Компания
қызметінің кризисінің факторлары.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
12.3 Банкроттылық ықтималдығын
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12.4 Банкроттық нысандары: санация, қайта ұйымдастыру, келісімдер.
Қайта ұйымдастыру әрекеттерінің түрлері мен оны жүргізудің
реті ... ... ...
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Алғы сөз
Қазақстан экономикасының әлемдік шаруашылық қатынастарына,
интеграциялық үрдістерге кірігуі отандық кәсіпорындардан, әсіресе ірі
өндірістік бірлестіктер- корпорациялардан, қаржылық тұрақтылықтың жоғарғы
деңгейін қажет етеді. Егер әрбір кәсіпорын экономикаға үлкен қаржылық
нәтижелер әкелсе, онда экономика салаларының және мемлекеттің
макроэкономикалық көрсеткіштері жоғарылайды. Сондықтан қазіргі кезде әрбір
шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару мәселесіне көп көңіл
бөлінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – мемлекеттің қаржы
жүйесінің ерекше саласы, орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Бұл ең
алдымен жалпы қоғамдық өнім, ұлттық табыс және ұлттық байлық құрылатын
материалдық өндіріс саласына қызмет көрсетумен айқындалады. Жоғары даму
барысындағы бәсекелестік жағдайында кәсіпорын жағдайын бағалау бәсеке
қабілеттіліктің қосымша факторы болып табылады және кез-келген саладағы
қаржылық тұрақты кәсіпорындар санының өсуі экономиканың дамуы мен бюджетке
төленетін тұрақты түсімдердің негізі болып табылады. Неғұрлым
кәсіпорындардың қаржылық жағдайы берік болса, соғұрлым жалпымемлекеттік
және аймақтық ақша қорлары толығымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік- мәдени
және қоғамның басқа да қажеттіліктері жеткілікті қанағаттандырылады.
Корпорациялар деңгейіндегі қаржылық жүйесін басқарудың қажетті құралы
ретінде қаржылық жағдайдың жалпы деңгейіне әсер ететін барлық факторлардың
өзара байланысы алынады.
Корпоративтік қаржы оқу құралының мақсаты – корпоративтік қаржылар
ұғымдарын және корпоративтік қаржыны басқарудың негізгі механиздерін игеру,
қаржылық қатынастарды түсіну, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржылырының мәнін түсіну,негізгі капиталды, айналым капиталын басқаруды
үйрету, корпорацияның қаржылық- шаруашылық, экономикалық әл-ауқатына
жетудегі әдістері мен құралдарын қолдануды дарыту.
Корпоративтік қаржы - 050509-Қаржы мамандығының студенттерінің
міндетті оқу пәні және өзге экономикалық мамандықтардың студенттері үшін
ерекше пайдалы курс.
Корпоративті қаржы пәнінің мазмұны меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастыру, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу мен
пайдалану, сондай-ақ негізгі және айналым капиталын, табысты бөлу және
қайта бөлу барысында пайда болатын ақша қатынастарының жүйесін зерттеуге
бағытталған.
Студенттер берілген оқу құралы корпоративтік қаржылар ұғымын, мәнін,
оның атқаратын қызметін түсінуге, кәсіпорынның қаржылық қатынастарын
басқару мен бақылау, жоспарлау мен болжамдау әдістері мен қағидаларын
тәжірибеде орынды қолданға көмек көрсетеді.
I БӨЛІм. Корпорациялар қаржысы: ұйымдастыру негіздері және олардың
қаржылық ортасының мазмұны
1.1 Корпоративтік қаржылыр ұғымы мен мазмұны, ұйымдастыру қағидаттары,
олардың функциялары
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы – мемлекеттің қаржы
жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша саласы, орталықтандырылмаған қаржы
ресуртарының бір бөлігі. Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы
қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметінің сипаты бойынша коммерциялық
және коммерциялық емес негіздерде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілер болып ажыратылады.
Коммерциялық кәсіпорындар қаржысы деп өндірістік капиталдарды
қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы ресурстарын жасау,
қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және пайдалану
процесіндегі ақшалай қатынастардың жиынтығын айтады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделген:
1. Коммерциялық- шаруашылық есеп - кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық - қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты және басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағмдаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды қажет етеді.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістерәне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді. Кәсіпорынның болжалды қызметі факторларының
тұрлаусыздығы жағдайында қаржылық көрсеткіштерді егжейлі - тегжейлі
пысықтаудың - жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда бар
мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми өңдеудің
(ұлгілеудің, экстраполяциялаудың) және қоытындылаудың негіінде кәсіпорынның
қаржылық дамуының болжамы жасалады.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары -
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс - әрекет жасайды, мүлікті кез - келген
шаруашылық және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты басқаруың
барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел
қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін.
Осы қағидаттарға негізделіп кәсіпорындар өздерінің қаржы механизмін
қалыптастырады. Кәсіпорындардың қаржы механизмі негізгі мақсаттарына жету
және дамуы үшін қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы
ресурстарын қалыптастыру, тиімді пайдалану әдістерінің жиынтығы. Кәсіпорын
қызметінің мақсаты – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда
табу.
Кәсіпорындардың қаржысы қаржы қатынастарын ұйымдастырудың түрлерін,
нысандарын және әдістерін пайдаланудан қалыптасады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Кәсіпорындардың қаржысы келесі функцияларды орындайды:
- негізгі және айналым капиталын табыстар мен ақша қаражат қорларын
қалыптастыру негізінде қамтамасыз ету (жинақтаушы функция);
- табыстар мен ақша қаражат қорларын пайдалану (бөлу функциясы);
- бақылау функциясы.
Кәсіпорындардың қаржы қорларындағы белгілі бір мақсаттарға арналған
ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, жинақталады, жұмсалады.
Кәсіпорындар үшін маңызды қорлар: жарғылық қор, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысына тән негізгі белгілерді
профессор К.К.Ильясов пен В.Д.Мельников келесідей анықтаған: 1) қаржы
қатынастарының көп қырлылығы;
2) өндірістік капиталдардың міндетті болуы;
3) жоғары белсенділік;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сурет 1- Кәсіпорын қаржылық дамуына әсер ететін факторлар
1.2 Корпорациялардың қаржы механизмі
Кәсіпорындардың қаржы механизмі - қаржы әдістерінің көмегімен қаржы
тұтқаларын пайдалану арқылы кәсіпорындардың қаржы қатынастарын басқару
жүйесі.
Кәсіпорындардың қаржы қатынастары көп қырлы, олардың нысандары мен
мақсатты бағыттары сан алуан. Кәсіпорындардың қаржы қатынастары
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметі процесінде пайда болады, олар
келесі ақша қатынастарының тобынан құрылады:
1) басқа шаруашылық жүргізуші субьектілермен;
2) кәсіпорынның еңбек ресурстарымен;
3) мемлекетпен;
4) қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен;
5) құрылтайшылармен.
Кәсіпорындардың қаржы механизмінің элементтері мыналар: қаржы
қатынастары, қаржы әдістері, қаржы тұтқалары.
Кәсіпорындардың қаржы қатынастары көп қырлы, олардың нысандары мен
мақсатты бағыттары сан алуан. Кәсіпорындардың қаржы қатынастары
кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметі процесінде пайда болады, олар
келесі ақша қатынастарының тобынан құрылады:
6) басқа шаруашылық жүргізуші субьектілермен;
7) кәсіпорынның еңбек ресурстарымен;
8) мемлекетпен;
9) қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен;
10) құрылтайшылармен.
Қаржы әдістері- қаржы қатынастарына әсер ету тәсілдерінің жиынтығы.
Қаржы әдістерінің негізгілері мыналар: қаржылық жоспарлау, қаржылық болжау,
қаржылық реттеу, қаржылық бақылау, қаржылық талдау, өзін-өзі қаржыландыру,
қаржылық есеп, инвестициялық бағдарламалар, бағалы қағаздар шығару, салық
салу, бухгалтерлік есеп-қисап жүйелері, сақтандыру.
Қаржы тұтқалары - кәсіпорынның шаруашылық қызметіне әсер етуші қаржылық
көрсеткіштерінің жүйесі. Олар: таза табыс, қаржылық санкциялар, баға,
дивидендтер, пайыздар, еңбек ақы, т.б.
1.3 Корпорация қаржысын ұйымдастыру жүйесі
Кәсіпорындар ірі жүйе ретінде екі қосалқы жүйеден құралған: басқарушы
(басқару субъектісі) және басқарылатын жүйе (басқару объектісі).
Басқару субъектісінің құрамы:
- қаржыны басқарудың ұйымдық құрылымы;
- қаржылық басқару бөлімдері мен басқармалардың кадрлары;
- қаржыны басқару құралдары мен әдістері.
Басқарушы жүйе қаржылық басқару бөлімдері мен басқармалардан құралған.
Корпорацияның қаржы директоры бас директордың ең маңызды орынбасары.
Көптеген ірі, орта кәсіпорындарда қаржы жұмысын басқару үшін қаржы
департаментімен (қаржы қызметi) бірге жеке бухгалтерия құрылады.
Корпорацияның қаржы қызметінің міндеттері:
- меншікті және қарыз қаражаттарын тиімді пайдаланудың қаржылық
стратегиясын құру;
- пайданың өсімін қамтамасыз етуде, рентабельділікті жоғарылатуда,
жұмыскерлердің өндiрiстiк – әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында ақша ресурстарының ағынын басқаруда кәсіпорынның басшысына көмек
көрсету;
- мемлекетпен, қаржылық - несиелік мекемелермен, ұйымдармен,
серіктестермен, құрылтайшылармен есеп айырысуды жузеге асыру, олардың
алдындағы міндеттемелерді орындау;
- ағымдағы және ұзақ мерзiмдi қаржы жоспарын (бюджетін), несиелік және
кассалық жоспарларды дайындау;
- өндірістік ресурстарды тиімді қолдануды, айналым қаражаттарының
экономикалық негізделген нормативтеріне жеткізуді бақылау;
- кәсіпорынның қаржылық дамуына әсер ететін факторларды анықтау мен
қадағалау;
- кәсіпорынның басшысына қаржылық стратегияның және оған сәйкес
жоспарлардың орындалысы жайлы есеп беру.
Басқарылатын жүйе, яғни кәсіпорындағы басқару объектісі мыналар:
- қаржы ресурстары;
- қаржы ресурстарының көздері;
- қаржы қатынастары және оларды ұйымдастыру.
Бақылау сұрақтары:
1. Корпоративтік қаржы түсінігі мен мазмұны, атқаратын қызметтері.
2. Қаржыны ұйымдастыру және кәсіпкерлік қызмет тиімділігі.
Корпоратициялар қаржы механизмі.
3. Корпорациялар қаржысын ұйымдастырудың ішкі жүйесі.
4. Компанияның қаржылық құрылымы.
5. Корпорациялар қаржысының рөлі мен ұйымдастыру принциптері: олардың
мазмұны және кәсіпкерлік қызмет тиімділігіне әсері.
СӨЖ тапсырмасы:
1. Корпоратицияның қаржы механизмі сызбасын сызыңыз.
2. Корпоратицияның қаржысын басқарудың ұйымдық құрылымының сызбасын
келтіріңі.
3. Корпорация капиталы, оның жіктелуі,қаржы ресурстарының көздері туралы
эссе жазу.
II БӨЛІМ. Қаржылық–несиелік шешімдерді қабылдаудағы қаржылық-
экономикалық есептеулердің математикалық негіздері
2.1 Ақшаның уақытша құндылығы түсінігі. Компания капиталының нақтылы
(ағымдағы) және болашақтағы құны
Қаржылық операцияларға қатысатын ақшалай ресурстардың уақыт аралық
құндылығы бар. Кез – келген қаржылық операцияның тиімділігін пайыздық
мөлшерлеме арқылы сипаттауға болады.
Пайыздық ақшалар - капиталды түрлі нысанда қарызға беруден немесе
капиталды инвестициялаудан түсетін кіріс.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер мен ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарды
бағалау және көрсету қажеттілігі ақшаның уақытша кұнын анықтау
әдістемесімен байланысты. Ақшаның уақытша құны теориясы әр актив болашақта
экономикалық пайда әкелетін ресурс болып табылады деген тұжырыммен
байланысты.
Уақытша құнның 6 анықтамасын ажыратады:
Ағымдағы құн - болашақта алынатын қаржылық кұралдардың ағымдағы құны.
Болашақ құн - бүгінгі күнгі қаржылык құралдарының болашақтағы құны.
Төлемдер - әр уақыт кезеңінің соңында алынатын сома.
Пайыз мөлшерлемесі - болашақ немесе ағымдағы кұнда анықтау үшін
қолданылатын пайыз мөлшерлемесі немесе дисконт мөлшерлемесі.
Уақыттық кезең - каржы құралдарының ағымдағы және болашақ құнын есептеу
үшін қолданылатын кезеңдер саны. әдетте 1 жыл алынады, алайда 1 айға дейін
қысқартылуы мүмкін. Жылдык пайыз мөлшерлемесі уақыт кезеңінің ұзақтығына
сәйкестендірілуі қажет.
6. Аннуитет - тең кезеңдік төлемдерді сипаттау үшін қолданылатын термин.
Мұндай төлемдер түсім ретінде де, төлем ретінде де қолданылуы мүмкін.
Ақшаның уақытша қүнының принциптерінен 2 салдар шығады:
• Қаржылық операциялар кезіндегі уақыт факторын есепке алудың
қажеттілігі;
• Әр түрлі кезеңдердегі ақшалай көлемдерді қосудың сәйкессіздігі.
Пайыздық мөлшерлеме өсімнің (FV) базалық капитал мәніне ( PV )
қатынасымен анықталады.
Есептік мөлшерлеме пайыз есептеу қарқындылығын сипаттайтын шама, өсімнің
қайтарылатын немесе өскен FV шамасына қатынасымен анықталады.
Өсім коэффициенті - бастапқы капитал қанша есеге өскенін көрсететін
көрсеткіш.
Есептеу кезеңі - пайыз есептелетін (кіріс алынатын) уақыт аралығы.
Есептеу кезеңі ақша берілетін мерзіммен үйлеседі, есептеу аралықтарына
(интервалына) бөлінуі мүмкін.
Есептеу аралығы (интервалы) - пайыз есептелетін ең аз уақыт мерзімі.
Пайызды анықтау мен есептеудің декурсивті және антисипативті тәсілдері
қолданылады.
Декурсивті (кері бағамдық) тәсілде пайыз әрбір есептеу аралығының
соңында есептеледі. Оның мөлшері берілетін капиталдың мөлшеріне орай
анықталады. Кері бағамдық пайыздық мөлшерлеме берілген аралықта есептелген
табыс сомасының осы аралықтың басындағы сомаға пайыздық
катынасы болып табылады (і = ІРV ).
Антисипативтік тәсілде пайыз әрбір есептеу аралығының басында
есептеледі. Пайыздық ақшаның сомасы өскен сомаға орай анықталады. Берілген
аралық үшін төленетін табыс сомасының осы аралықта алынған өскен сома
мөлшеріне пайыздық қатынасы есептік пайыздық мөлшерлеме болып табылады. Осы
тәсілмен анықталған пайыздық мөлшерлеме есептік мөлшерлеме немесе
антисипативтік пайыз деп аталады (d = DFV )
Әлемдік практикада пайыздың кері бағамдық есептеу тәсілі кеңінен
қолданылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде пайыз есептеудің
антисипативтік әдісі, әдетте, инфляция жоғары кезеңдерде қолданылды.
Пайыз есептеудің екі тәсілінде пайыздық мөлшерлеме жай және күрделі
болады. Егер есептелетін бүкіл кезең бойына сол бір бастапқы қарыз ақша
сомасына колданылса, онда пайыздық мөлшерлеме жай пайыздық мөлшерлеме деп
аталады. Егер әрбір есептеу аралығы өткеннен кейін қарыз ақша сомасына
және өткен аралықтар үчшін есептелген пайызға қолданылса, онда пайыздық
мөлшерлеме күрделі пайыздық мөлшерлеме деп аталады.
Қаржылық операцияларда дисконттау коэффициенті ретінде пайыздық
мөлшерлеме (математикалық дисконттау) немесе есептік мөлшерлеме (банктік
дисконттау) қолданылады.
Жай пайыздар сызбасы есептеу жүргізілетін базаның өзгеріссіз қалатынын
қарастырады.
Күрделі пайыздар сызбасы капитализацияны қарастырады, яғни есептеу
жүргізілетін база тұрақты түрде өсіп отырады.
Күрделі пайыздардың жиі есептелуі өсірілген соманың тез ұлғаюына
әкеледі.
Несие берілген және несие қайтарылған күн бір күн деп алынады. Тура
пайыз күндердің тура санына негізделіп есептеледі, ал қарапайым - жыл
ішіндегі күндер саны жуықталып алынады.
Несиені есептеуде келесі нұсқалар болуы мүмкін:
несиенің өсірілген қайтарылатын сомасын есептеуде дәл күндер саны
пайдаланылады, ол жылдың әрбір күннің рет нөмірі көрсетілген арнайы кесте
бойынша анықталады; қарыз аяқталатын тиісті күннің нөмірінен бірінші күннің
нөмірі шегеріледі;
несиенің өсірілген қайтарылатын сомасын есептеуде несиені пайдаланудың
жуықталған күн саны алынады, яғни бір айдың ұзақтығы 30 күнге тең болады
деп қабылданады; бұл әдіс қарыз ішінара өтелгенде, нақты дәлділік талап
етілмеген жағдайда қолданылады.
Жыл саны бөлшек болып келетін пайыздар есептелгенде аралыс сызбаны
қолдану тиімді, себебі күрделі пайыздар бүтін санға, ал жай пайыздар бөлшек
санға есептеледі.
Тиімді пайыздық мөлшерлемелер есептеудің әр жиілігінде және әр түрлі
пайыздық мөлшерлемелерде қаржылық операцияларды салыстыруға мүмкіндік
береді.
і пайыздық мөлшерлеменің үлкен емес мәндерінде жетпіс екіні
і мөлшерлемеге бөлу арқылы бастапқы сома күрделі пайыздық
мөлшерлемені (ереже бойынша 72) қолданып есептегендегі өсімінің период
санын көрсетеді.
2.2 Дисконттау және компаудинг
Кез келген қаржылық операцияларда үш шама FV, PV, і беріледі. Олардың
екеуі беріледі, ал үшіншicі анықталуы тиіс. Алғашқы алынған қарыз сомасы
мен пайыздық мөлшерлеме мәні беріліп, ұлғайған соманы анықтау процесі
компаудинг, яғни өсіру процесі деп аталады. Болашақта ұлғайған соманың
мәні мен пайыздық мөлшерлеме (дисконттау коэффициенті) мәні беріліп,
алғашқы алынған қарыз сомасын анықтау процесі дисконттау деп аталады.
Бірінші жағдайда ақшалай ағынның қозғалысы, ал екіншісінде болашақтағы
соманың нақтыға айналуы қарастырылады.
Компаудингтің, яғни өсіру процесінің экономикалық мәні инвестордың
операция соңында қалайтын немесе алатын сомасының мөлшерін есептеуде жатыр.
r пайыздық мөлшерлемесін пайдаланудан келесі анықталады,
FV = PV+ PV*і және PV*і 0,
сонымен, уақыт ақшаны өзгерте алады, яғни ақша уақытша құндылыққа ие
болады.
Дисконттаудың экономикалық мәні әртүрлі есептеу аралықтарында әр түрлі
ақшалай ағынның қозғалысын уақытпен реттеуге негізделеді. Дисконттау
коэффициенті инвестицияланатын капиталдан әр жыл сайын қанша қайтару
пайызын қалайтынын немесе алатынын көрсетеді. Мұнда анықталатын PV
болашақтағы FV мөлшерінің қазіргі мәнін көрсетеді.
Ссудалық – қарыздық операциялар коммерциялық есептеулердің негізін
салады. Осындай операцияларда ақшаның уақытша құндылығы көрінеді.
2.3 Жай және күрделі пайыздық мөлшерлемелер
Ссудалық жай пайыздық мөлшерлемелер әдетте қысқа мерзімді қаржылық
операцияда қолданылады.
Қарыз берушіге жыл сайын пайыздарды есептеуде келесі жағдайлар тиімді
болады:
- ссуда мерзімі бір жылдан аз болса, онда жай пайыздарды есептеу сызбасы
тиімді;
- ссуда мерзімі бір жылдан артық болса, онда күрделі пайыздар сызбасы
тиімді;
- есептеу мерзімі бір жыл және пайыздарды біржолғы есептеу кезінде екі
сызба да бірдей нәтиже береді.
Келесі көрсеткіштерді қарастырайық:
i (%) – ссудалық пайыздың жылдық жай мөлшерлемесі;
i – жылдық мөлшерлеменің салыстырмалы мәні;
I – барлық кезеңдегі жиынтық пайыздың ақшалай сомасы;
Іж - жыл бойы төленетін пайыздық ақша сомасы
РV – бастапқы ақшалай соманың көлемі;
FV – ұлғайған сома;
k – өсім коэффициенті;
n– жыл саны;
∂ - есептеу кезеңінің күнмен саналған ұзақтығы;
К – бір жылдың күнтізбелік ұзақтығы (күндер).
Ссуданы қарызға беру және оны қайтару уақыты әр уақытта 1 күн бойынша
есептеледі. Осыған байланысты 2 нұсқа қарастырайық:
1 нұсқа. Күндер санын белгілі бір кесте арқылы есептелелі. Ол кестеде әр
күннің ретті сандары бар. Сол арқылы ссуданы қайтару уақыты нақты
есептеледі.
2 нұсқа. Мұнда 1 айда 30 күн бар деп есептеледі. Бұл көбінесе қарызды
бөлшектеп қайтару кезінде қолданылады.
Келесі формулалардағы қатыстырайық:
i(%)= I2 p* 100% (2.1)
i= Iжp (2.2)
I=Iж*n (2.3)
FV=PV+I (2.4)
k=FVPV (2.5)
n=∂K (2.6)
Осы формулаларды қолдана отырып жай пайыздық мөлшерлемені пайдаланып
есептеуде төмендегі негізгі формулаларды аламыз:
FV=PV*(1+ni), (2.7)
Немесе
FV=PV(1+∂K *i) (2.8)
Тәжірибиде, керісінше ұлғайған сома белгілі болып, алғашқы ақша
сомасының көлемін табу керек болады.
Ұлғайған сома FV арқылы қазіргі РV сомасын табу дисконттау деп
аталады. Ал болашақ FV сомасын табу компаундинг деп аталады.
Пайыздық молшерлемеларды есептеуде математикалық дисконттау түсінігі
жиі кездеседі. Бірақ ол есептік молшерлемеларда қолданылмайды.
(2.7) формуладан дисконттау формуласын аламыз:
PV= FV (1+ni) (2.9)
Мысал №1. Банк 10млн.теңге ссуда 2 жылға 20 % жай пайыздық мөлшерлемемен
берген. Банкке қайтарылатын соманы анықтау керек.
Шешуі:
FV=PV*(1+ni), FV=10млн.теңге * (1+ 2*0,20)= 14млн.теңге.
Мысал№2. 500мың теңге банктік ссуда 1 наурыздан 1 маусымға 18% жай
жылдық пайыздық мөлшерлемемен берілген. Банкке қайтарылатын соманы анықтау
керек.
Шешуі:
FV=PV(1+∂K *i) формуласын пайдаланамыз.
Алдымен несие берілген тәуліктер санын анықтаймыз: ∂=31+30+31= 92
тәулік.
FV=500мың теңге *(1+92365 * 0,18)= 522,68 мың теңге
Жылдық табыс бастапқы инвестицияланған сомаға емес, бұрын есептелген
пайыздарды қоса алынған жалпы сома арқылы анықталса, онда инвестициялар
күрделі пайыздық мөлшерлеме шартымен алынғаны. Мұндай жағдайда пайыздардың
капитализациясы жүргізіледі, пайыз есептелетін база өсіп отырады. n –ші
жылдың соңында инвестицияланған капитал келесі формулаларды аламыз:
FV = PV(1+i)n
(2.10)
Қаржылық шешім қабылдауда күрделі пайыздық мөлшерлемені есептеу
формуласы негізгі болып саналады, келісімдерде жылдық пайыздық мөлшерлеме
мен оны есептеу саны белгіленеді. Күрделі пайыздық мөлшерлеме арқылы өскен
сома:
FV=PV(1+іm)nm
(2.11)
Мұнда m- бір жыл ішіндегі есептеулер саны.
Егер есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болмаса, онда есептеу
формуласының түрі мынадай болады:
FV=PV(1+і)w(1+іf)
(2.12)
Мұнда w- есептеу аралығының бүтін бөлігі,
f- қалдық бөлігі,
Сонымен, n = (w+f) , есептеу кезеңдерінің бүтін саны үшін күрделі пайыз
формуласы, ал қалған бөлік үшін - жай пайыз формуласы пайдаланылады.
Егер есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болмаса, онда
формуласы келесідей болады:
FV=PV(1+іm)wm(1+f·im)
(2.13)
2.4 Жай және күрделі есептік пайыздық мөлшерлемелер
Пайыз арқылы алынатын табыс несие беру кезінде төленсе, онда мұндай
есептесу нысаны есептік деп, ал қолданылатын пайыздар аванстық немесе
антисипативтік деп аталады. Бұл тәсілде пайыздар есептеу аралығы өткеннен
кейін алынатын сомаға байланысты, яғни өскен сомаға қолданылады. Есептік
(дисконтты) мөлшерлеме бойынша алынған табыс, яғни несиенің қайтарылатын
мөлшері мен қарызға алынған соманың арасындағы айырма дисконт деп аталады.
Төмендегілер:
d(%) - жай жылдық есептік мөлшерлеме ;
d - есептік мөлшерлеменің салыстырмалы мөлшері;
Dж - жыл ішінде төленетін пайыздық ақшаның сомасы;
D - пайыздық ақшаның жалпы сомасы;
∂ - есептеу кезеңінің күнмен саналған ұзақтығы;
К – бір жылдың күнтізбелік ұзақтығы (күндер).
k – өсім коэффициенті;
n– жыл саны;
FV - қайтарылуға тиіс сома;
РV - қарызға алынатын сома.
Сонда несиенің қайтарылатын мөлшерін есептеуде келесі формулалар
алынады:
FV=PV(1-nd), (2.14)
немесе
FV=PV(1-∂K *d) (2.15)
Күрделі есептік пайыздық мөлшерлеме бойынша компаудинг пен дисконттау
келесі формулалар бойынша жүзеге асырылады:
FV = PV(1-d)n
PV = FV(1-d)n
Әдебиетте есептеудің декурсивті әдісінде қарыз алушы үшін тиімді, ал
антисипативті – несие беруші үшін тиімді деген тұжырымдаманы жиі
кездестіруге болады. Бұны тек қана алшақтық елеулі болмағанда үлкен емес
пайыздық мөлшерлемелерге сәйкес келеді деп санауға болады. Бірақ пайыздық
мөлшерлеменің ұлғаюымен өсірілген соманың мөлшеріндегі айырмашылық үлкен
болады (бұл жағдайда ол n-нің өсуімен бірге өседі) және екі әдісті
пайдалылық көзқарасынан салыстыру өз мәнін жоғалтады.
Декурсивті әдісте сияқты, антисипативті пайыздарды есептеудің әр түрлі
тәсілдері болуы мүмкін (қысқа аралықта – бір жылдан аз – есептеу, жылына m
рет есептеу және т.б.). Оларға дәл сондай түрмен алынған формулалар сәйкес
келеді.
Осылайша, есептеу аралықтарының мерзімі бүтін жыл саны болып табылмайтын
есептеу аралығы үшін мына формуланы аламыз:
FV=PV(1-і)w(1-іf)
(2.16)
Жылына m рет пайыздарды есептеу үшін формула келесі түрде болады:
FV=PV(1-іm)wm(1-f·im) (2.17)
Мұнда w- есептеу аралығының бүтін бөлігі,
m- бір жыл ішіндегі есептеулер саны,
wm– есептеудің барлық кезеңі ішіндегі есептеу аралықтарының толық саны,
f- қалдық бөлігі, n = (w+f)
2.5 Аннуитет
Аннуитет – уақыттың бірдей аралығында бірдей сома түсетін ақша ағымы.
Қаржылық төлемдер немесе ақша ағымы бір қаржылық операция шеңберінде
реттелген төлемдерді білдіреді. Қаржылық ағым бір меншік иесінен екiнші
меншік иесіне ақшалай қаражаттардың ауысуын қамтиды.
Егер аннуитеттің мерзімі шектелген болса, онда аннуитет жедел деп
аталады; егер түсімдер белгісіз мерзімде ұзақ жасалатын болса, онда
аннуитет мерзімсіз деп аталады.
Егер төлемдер (түсімдер) период басында келетін болса, онда аннуитет
пренумерандо деп аталады, егер период соңында болса, онда постнумерандо.
Есептеуді жеңілдету үшін дисконтталатын көбейткіш көрсеткіштері қаржылық
кестелерде топтастырылған.
Ұлғайған аннуитет сомасын анықтауда қаржылық төлемдер postnumerando жиі
реттелген болса келесі формула пайдаланылады,:
FVApostnumerando = R* ((1+i)n -1) i (2.18)
Мұнда FVApostnumerando – ұлғайған аннуитет сомасы;
R- төлемдер,
i – жылдық мөлшерлеменің салыстырмалы мәні;
n– жыл саны.
Егер түсімдер период басында келетін болса, онда аннуитет пренумерандо
деп аталады, егер период соңында болса, онда аннуитет постнумерандо деп
аталады.
Егер төлемдер период басында түсетін болса, онда ұлғайған аннуитет
сомасын анықтауда келесі формула пайдаланылады, ссудалық пайызды есептеу
бір есептеуге артық болады:
FVAprenumerando =( R* ((1+i)n -1) i )* (1+i) (2.19)
Немесе
FVAprenumerando = FVApostnumerando * (1+i) (2.20)
Реттелген қаржылық төлемдердің қазіргі құны ретінде кезең басындағы
дисконтталған төлемдердің барлық сомасын түсінеді.
Аннуитетті период соңында анықтаса, онда постнумерандо аннуитеттің
қазіргі құны:
Apostnumerando = R* (1-(1+i) -n ) i (2.21)
Төлемдер период басында есептелетін болса, онда пренумерандо
аннуитеттің қазіргі құны:
Aprenumerando = R* ((1-(1+i) -n ) i )* (1+i) (2.22)
2.6 Қаржылық шешім қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздануының есебі
Инфляция – ақша жүйесінің дағдарысты жай-күйі. Экономикалық құбылыс
ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді, әлем экономикасында ол ұзақ
уақыт бойы тарихи негізде қалыптасып дамуда.. Оның пайда болуын негізінен,
ақшаның пайда болуымен, қызметімен байланыстырады. Инфляция термині латын
сөзі – inflatio – қампаю, тұңғыш рет Солтүстік Америкада 1861-1865 жылғы
азамат соғысы кезінде пайда болып, айналымдағы қағаз долларының
(гринбектердің) тым көбейіп кету процесін білдірген. ХІХ ғасырда бұл термин
сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды. Инфляцияның жалпы анықтамасын
профессор К.К.Ильясов пен В.Д.Мельников – тауар айналымының қажеттілігімен
салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лықа толып
кетуі, оның құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде – тауар мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуі, ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі,
-деп көрсетеді.
Инфляция ұлттық валютаның құнсыздануы мен жалпы елдегі бағаның өсуімен
сипатталады. Әр түрлі жағдайларда инфляциялық процесс біркелкі болмайды.
Осылайша, егер кредитор (инвестор) ақша құралдарының құнсыздануынан
пайданың бір бөлігін жоғалтса, онда қарыз алушы өз қарызын сатып алу
қабілетінің төмендеуімен өтеуге мүмкіндік алады.
Ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуі шарттарында болатын қателіктер
мен жоғалтуларды болдырмау үшін инфляцияның қаржылық операциялар
нәтижелеріне байланысын қарастырайық және жеңіл математикалық есептеулер
мен түрлендірулерді жүргізейік.
Айталық, FV – сомасы инфляцияны ескергендегі сатып алу қабілеті инфляция
болмаған жағдайдағы сатып алу қабілетінің сомасына тең. FV арқылы осы
сомалар айырмашылығын белгілейміз.
Пайызбен белгіленген ∆FVFV қатынасы – инфляция деңгейі деп аталады.
Есептеулерде инфляция деңгейінің қатыстық көлемі қолданылады – ол
инфляция қарқыны α.
α=∆FVFV
(2.23)
FVα – ны анықтау үшін келесі теңдеуді аламыз:
FVα= FV+∆FV=FV+FVα=FV(1+α) (2.24)
FVα-ның FV-тен неше есе артық екенін көрсететін (1+α) көлшемі – инфляция
индексі In деп аталады.
In=1+α (2.25)
Инфляция индексінің динамикасы бірнеше жылда инфляциялық процессте
болатын өзгерістерді көрсетеді. Белгілі бір периодта инфляция индексінің
алдыңғы периодпен салыстырғанда жоғарылауы инфляцияның жылдамдауын ал
төмендеуі – оның темперінің баяулағанын көрсетеді.
Айталық,α – инфляцияның жылдық деңгейі. Бұл бір жылдан кейін FVα сомасы
FV самасынан (1+α) есе көп болатынын көрсетеді. Тағы бір жыл өткен соң FVα
сомасы FVα сомасынан (1+α) есе көп болады. N жылдан соң, FVα сомасы FV
сомасына қарағанда (1+α) есе көбейеді. Осыдан көретініміз, α инфляцияның
жылдық деңгейінде FV сомасының инфляциялық өсуі FV сомасын күрделі жылдық α
пайыздық мөлшерлемесімен өсіруге ұқсас болады.
Әрине, жылдың орнына кез-келген уақыттық интервал (тоқсан,ай,күн және
т.б. ) қолданылғанда да осындай есептемелер пайдаланылады.
2.7 Бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздар, бағалы қағаздардың
табыстылығы
Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар
мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет:
1) бағалы қағаздар өз кезегінде меншік титулы нысанында мүліктік құқты
немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы қарыздық қатынасты
куәландыратын ақша құжаты.
2) бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куәландыратын құжат
ретінде қызмет етеді.
3) бағалы қағаздар – бұл нақты активтерге талап етілуі көрсетілетін
құжаттар болып табылады.
4) бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін маңызды сәті –
олардың табыс әкелуі болып табылады.
Ақша капиталын бағалы қағаздардың әр түрлеріне салу (кәсіпорынға үлестік
қатысу, вексель немесе басқа қарыздық міндеттемелер арқылы басқа
кәсіпорынға қарыздар) – дамушы нарықтық экономиканың маңызды элементі.
Қаржы салымдарының мақсаты – табыс алу және инфляция жағдайында капиталды
құнсызданудан сақтау. Сондықтан бағалы қағаздардың әр түрлері бойынша нақты
табысты дұрыс бағалай білу қажет. Алдымен, бағалы қағаздардың қазіргі
кездегі бар түрлерін қарастырып, олар бойынша табыс алу мүмкіндігі мен
пайыз есептеу айырмашылықтарын анықтайық.
Капиталды ұсыну формасына және табысты төлеу әдісіне байланысты бағалы
қағаздар қарыздық және үлестік болып бөлінеді.
Қарыздық бағалы қағаздар (купондық облигациялар, вексельдер,
сертификаттар) әдетте, тіркелген пайыздық мөлшерлемемен болады және
болашақта белгілі бір күнде қарыздың толық сомасын пайызбен төлеуге
міндеттемені білдіреді; дисконтық облигацияларға табыс номиналға жеңілдікті
білдіреді.
Үлестік бағалы қағаздар (акциялар) ұстаушының нақты меншіктегі тікелей
үлесін білдіреді және шектеусіз уақытта дивиденд алуды қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері қарыздық немесе үлестік бағалы
қағаздардан туынды бағалы қағаздар болып табылады және иегердің акция мен
қарыздық бағалы қағаздарды сатып алу және сату құқығын бекітеді.
Вексель немесе басқа да қарыздық міндеттемелерді есепке алуда төлеу
мерзіміне дейін есептік ставкалар қолданылады. Сонда есептік ставка
(дисконт) бойынша есептелген табыс, төлеу мерзімі жеткен кезде, вексельді
сатып алған тұлғаның табысына айналады. Вексель иесі мерзімінен бұрын
дисконты шегерілген көрсетілген соманы алады.
Облигациялармен операцияларда табыс көзі болып тіркелген пайыздар,
сондай-ақ облигация сатып алынатын баға мен сатылатын баға арасындағы
айырмашылық табылады. Облигацияның сатып алу бағасы әдетте, оның
номиналымен сәйкес келеді.
Құралдарды инвестициялау номиналына жеңілдікпен облигацияларды сатып
алған кезде ғана табысты болатын пайыздық төлемсіз облигациялар болады,
яғни дисконтты облигациялар.
Белгілеулер енгізейік:
N – облигацияның номиналды құны;
Po – облигацияны сатып алу бағасы;
Io - облигация бойынша табыс;
N – пайыз есептелетін уақыт;
i – пайыздық ставка;
ic- күрделі пайыздардың тиімді ставкасы.
Табысты есептеуде облигация бағамы Pk түсінігі қолданылады.
Pk = Po N * 100 (2.26)
Сонда
Io = N(1+i)ⁿ (2.27)
Осы формуланы алдыңғы формулаға қойсақ:
Io = N [(1+i)ⁿ - Pk 100]
(2.27)
Егерде табыстылықты есептеу үшін күрделі пайыздардың тиімді ставкасын
қолданатын болсақ, онда келесі формуланы пайдаланған жөн:
Io = Po [(1+ ic)ⁿ - Po
(2.28)
Мысал
Номиналы 10 000 теңге, 5 жылға шығарылған облигация 120 бағамы бойынша
алынған. Егерде оған жыл сайын 18% ставкв бойынша күрделі пайыздар
есептелетін болса, облигацияның табысы қандай?
Io =10 000[( 1+ 0,18)^5 – 1,2] =10 877,6 теңге
Акцияларды сатып алуда табыс көзі дивидендтер және сату бағасы мен сатып
алу бағасы арасындағы айырмашылық болуы мүмкін.
Тіркелген дивидендтер (акцияның номиналды құнынан белгілі бір пайыз)
артқшылығы бар акциялар бойынша төленеді.
Белгілеулер енгізейік:
Pa – акцияны сатып алу бағасы;
Q – акцияны сату бағасы;
N – акцияның номиналды бағасы;
F – дивидендтер көлемі;
IF – дивидендтерден табыс;
Ia – акцияларды сатып алудан жалпы табыс;
n - сатып алу уақытынан сату уақытына дейінгі мерзім, жыл;
Сонда
Ia = IF + Q – Pa (2.29)
Егерде дивидендтер қайта инвестицияланбайтын болса, онда табыс мынаған
тең:
IF = n F N (2.30)
Жай акциялар бойынша дивидендтер көлемі жылдың қаржылық нәтижелеріне
байланысты (егерде пайда жоқ болса немесе ол тұтастай дамуға бағытталса,
дивидендтертөленбеуі де мүмкін) Акционерлердің жалпы жиналысы арқылы
бекітіледі.
Акцияны сатып алудың табыстылығын есептеудің күрделі пайыздардың тиімді
ставкасы түріндегі формуласын шығарайық:
Pa + Ia = Pa(1+ ic)ⁿ (2.31)
Осыдан мына формуланы аламыз:
ic = ⁿ√ (Pa + Ia ) Pa - 1 (2.32)
Мысал
5000 теңге номиналы бар акциялар шығарылымындағы дивидендтер көлемі
жылдық 15% тең, ал олардың құны, бағалау бойынша, жыл сайын номиналға
қатысты алғанда 4% өсіп отырады. Номиналы бойынша сатып алудан түсетін
және 100 осындай акцияларды 5 жылдан кейін кезекті сатудан түсетін табысты
анықтау қажет.
Шешімі
100 акцияға жылдық дивидендтер көлемі мынаған тең:
IF = 100*0,15*5000 = 75 000 теңге
5 жылдан кейінгі 100 акцияның құны:
Q100 = 100(5000 + 5*0,04*5000) = 600 000 теңге
Жалпы табыс:
Ia = 75 000 + 600 000 – 500 000 = 175 000 теңге [3]
Сатып алу кезінде активтің тек бастапқы құны белгілі болады, ал қалдық
құны және ағымдық табыс белгісіз болады. Акцияларға құралдарды
инвестициялау кезіндегі беймәлімділіктің алдын алу үшін олардың құнын
бағалауда бірнеше тәсілдемелер қолданылады:
• таза пайданы капитализациялау әдісі;
• дивидендтерді капитализациялау әдісі;
• ақша ағындарын капитализациялау әдісі;
Құнды анықтау жалпы түрде келесідей формуламен беріледі:
Р = D K (2.33)
P – болашақтағы табыстың қазіргі құны;
D – күтілетін табыс;
K – капитализациялау нормасы немесе тәуекел;
Шет елдердің рейтингтік агенттері бағалы қағаздарды тәуекел және
табыстылықтың ара қатынастары тұрғысынан жоғары сапалы, сапаның орташа
деңгейінен жоғары, орташа деңгейлі сапалы қор құралдары және спекулятивті
бағалы қағаздар деп жіктейді. Белгілі бір бағалы қағазға сипатты тәуекелдің
төмендеуіне байланысты оның өтімділігі жоғарылайды және табыстылығы
төмендейді.
Өтімділік – инвестордың нақты бір мақсатына жетуі үшін қаржылық активтің
тез арадар ақшаға айналуы.
Табыстылық – қор құралының инвесторға салынған капитал бойынша пайда
әкелу мүмкіндігі. Яғни, табыстылық қаржылық активтің табысы және осы
активке салынған инвестиция көлемінің арқатынасы арқылы есептелетін қатысты
көрсеткіш болып табылады:
Ағымдағы табыс + (активтің қалдық құны – активтің
бастапқы құны)
Табыстылық =
Активтің бастапқы құны
(2.34)
Инвестордың басты мақсаты – тәуекел және табыс арасындағы оңтайлы
қатынасқа жету. Бағалы қағаздар бойынша талаптарды қанағаттандыру
басымдылығына және кепілдік дәрежесіне, сондай-ақ пайыздық төлемдердің
көлеміне сәйкес табыстылықтың тәуекелге тәуелділігі анықталады. Мысалы,
акционерлік қоғам жұмысын тоқтатқан жағдайында, ең алдымен, мүліктік
кепілмен қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген облигациялық займдар
бойынша берешек өтеледі. Тек осыдан кейін ғана мүліктің қалғаны жай
акциялардың иелері арасында бөлінеді. Табысты төлеу кезінде кредиторларға
облигациялар бойынша пайыздар қоғамның пайда алғанына немесе алмағанына
тәуелсіз түрде төленеді. Артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер
қоғамның осыған арнайы бағытталған ақша қорлары есебінен төленеді. Ал жай
акциялар бойынша дивидендтер кәсіпорынның иелігінде қалатын таза пайда
есебінен төленеді.
Ең төменгі тәуекел және соған сәйкес табыстылықтың ең төменгі нормасы
қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz