Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Экономика және құқық кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Орындаған:
Құқық және экономика негіздері
мамандығының 4 курс студенті К.Ахметбекова
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Қ.Д.Бимендин
Арқалық 2008
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе---------------------------- --------------------------------3-4
І. Тарау. Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі зңы: ұғымы мен мәні
2.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы (жалпы сипаттама)
ІІ. Тарау. Кеңестік кезеңдегі Қазақ КСР-інің тарихи конституциялық
эволюциялық дамуының сабақтастығы (1917-1978 ж.ж.)
2.1 Алаш Конституциясының жобалық тұжырымдамасы мен 1926 жылғы Қазақ
Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясының жалпы
сипаттамасы
2.2 Қазақ КСР Конституцияларының (1937, 1978) арақатынасы, ұқсастығы мен
өзгешелігі.
III. Тарау. Егемен қазақстанның конституциялық заңнамасының даму
кезеңдеріне конституциялық заңдардың әсері
3.1 Мемлекеттік егемендікті нығайтудың құқықтық негіздерін құраған
конституциялық-құқықтық актілер.
3.2 Мемлекеттік органдар жүйесіне өзгертулер енгізген және адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына байланысты актілер.
ІV. Тарау. Қазақстан Республикасы Ата Заңдарының тарихи-құқықтық
сабақтастығының алғышарттары (1993-1995 ж.ж.)
4.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны
4. 2 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------6 2-64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------65
Кіріспе
Кез келген ғылыми проблеманың, қоғамдық құбылыстың мазмұнын жан-
жақты, түбегейлі ашып көрсетудің бірден-бір әдісі оның - өткен жолын
барынша таразылау болып табылады. Қазақстан халқы үшін, әсіресе сан
ғасырлар бойы әр түрлі тарихи кезеңнің құқықтық жағдайын жетік зерттеудің
ғылыми – танымдық маңызы ерекше. Бұл үшін, тарихи ақиқата көз жеткізу,
қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған кезде
халқымыздың тарихи зердесін, танымын жаңартып, оның елдігін, ерлігін,
тиімділігін паш ететін мұраларды зерттеу – азаматтық парыз.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине,
халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының
өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі
конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге
болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын
толықтыра түседі.
Соған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі – қазақ қоғамындағы тарихи
қалыптасқан конституциялық құрылыстың екі кезеңін (1917-1991) – кеңестік
және (1993-1995) – қазақстандық егемендік даму сатыларын баяндайтын Ата
заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде заңдарымызды
жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды енгізу болмақ.
Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге қонбайтын келеңсіз
мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады..
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын
өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын
зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз-ұтымсыз) жақтарына баса назар
аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы
тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл
бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді
қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-
категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара
байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен
дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу
алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді
жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық,
теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан,
кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді
құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Зерттеудің практикалық маңызы. Ғылыми жұмыстағы нақты деректі
материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары заң оқу орынарында
оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні мен конституциялық
құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен арнайы сабақтар
өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жүмыспен айналысатындарға және
қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір мәселесін талдап жасау
барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен мектеп оқушыларының
ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама ретінде пайдалану да
жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық
ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық,
салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы
мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды:
С.А.Тбанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким,
С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова,
Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде
С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің,
Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері сүбелі үлес болып
қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындалады. Жұмыс төрт бөлімнен, парагрфтар мен
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Тарау. Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, Конституция ұғымы ерте заманда сонау
Грецияда Аристотель қалыптастырған болатын. Ол кезде Конституция деген
сөз саяси құрылыс ұғымын білдіретін. XVII ғасырда Францияда бұл сөз
рентаны, рента шартын бейнелейді. Мұнан соң көне грекше ұғымға қайта
оралып, бұл атаусыз құқықпен бейнеленетін құрылым мағынасына ие болды. Ұлы
француз төңкерісі қарсаңында Конституция атау сөзі (латының constitutio –
бекіту, орнату деген сөз). Рим империясы заңдарында императорлардың құқық
көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Орта
ғасырларда феодалдық еркіндік туралы құжаттар осылай атала бастады.
Ең алғышқы конституциялық типтік актілер Англияда қабылданған
болатын. Бірақ оның тарихи дамуының ерекшелігінің салдарынан мемлекеттің
ішкі өмірінің ең басты жақтарын, оның ішінде қоғамдық құрылысты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін тұтас актілердің
болмауына әкеп соқтырды. Сөйтеп, осы күнге шейін, қазіргі Ұлыбритания, Жаңа
Зеландия жазбалы емес конституциялары бар мемлекеттер. Оның жазбалы емес
конституциясы деп саналатын актілердің қатарына XII-XX ғасырлардың
қабылданған көптеген актілер, соның ішінде сот үрдістері (прецедент), әдет-
ғұрып (конституциялық келісім) жатады. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысы
жоқ, белгілі бір жүйеге келтірілген, сондықтан тұтас акті ретінде
қалыптаспаған.
Ең алғашқы жазбалы конституцияны (ішкі құрылымдарға бөлінген біріңғай
негізгі заң) АҚШ-тікі деп атауымызға болады, ол 1787 жылы қабылданып, осы
уақытқа дейін қолданылып жүр. Еуропадағы жазбалы конституциялар Польша мен
Францияда 1791 жылы қабылданған болатын. Кез келген конституция қоғамда
орныққан тәртіптің негізгі ұстандарын бекітіп береді. Мұнда ел өміріндегі
аса маңызды өзгерістер көрініс табады [1].
Конституцияның ерекше белгілерін айқындай отырып, құқықтанушылар, оны
ұлттық құқықтың басқа көздеріне қарағанда қоғам мен мемлекетте ең жоғарғы
заңдық күші бар құқық нормаларының жүйесі, ол бір жағынан адам мен
қоғамның, екінші жағынан адам мен мемлекеттің арасындағы қатынастар
негізін, сонымен бірге мемлекеттің өзінің ұйымдастыру негіздерін қоғамдық
және конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару буындарын ұйымдастыру және олардың қызметі қағидаттарын бекітуші
әрі реттеуші Негізгі Заң ретінде тұжырымдайды. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясы елімізде қолданылып жүрген барлық заңдардың
іргетасын қалайды, оның заңдарының заңы болуы шындық, ақиқат. Құқық
қалыптарының бұл жүйесін заң салаларына қағидаттық қалып болып табылып,
құқық реттегіштің базасын айналды. Ал, ағымдығы заңдар осы конституциялық
қағидат қалыптарын әрі қарай дамытушы күш ретінде есептелетіні.
Бұл жұмыста Ата заң (Конституция) оның мейлінше көп тараған мағынасы
– ең жоғарғы құдіретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады.
Конституцияның құдіретті күштілігі мынада айқын көрінеді: біріншіден, оның
нормалары өзге заңдардың тұжырымдарынан айрықша басымдылықта болады,
екіншіден, жай заңдар және тәуелді нормативтік актілер осы конституцияда
айқындалған органдар арқылы конституциялық процедураға сай қабылданулары
тиіс, үшіншіден, төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата заңымыздың
нормаларына сәйкес болуы керек (241-бетті қараңыз).
Қазақстан Республикасының қазіргі конституциясы бесінші Ата заң
(1917, 1937,1978,1993,1995 жж.). Кейінгі екеуінің алдыңғылардың елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекеттік тәуелсіздікті, егемендікті
және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі орнықтырады.
Кейінгі Ата заңда (1995 ж.) құқықтық мемлекеттің қалыптастырылуы бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты қалыптасуына қажетті экономикалық еркіндігі, идеологиялық пен саяси
әр алуандағы (асөз бен шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық қозғалыстар бірлестігі), халық билігін жүзеге асырудың
демократиялық адамдары, экономикалық қатынастардың қызмет етуі әлемдік
талаптарға сай бейленеді. Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының
мәтінінен көріп отырғанымыздай, оның нормалары ұзақ жылдарға бийімделген,
тұрақты, жалпы мәндес болулары тиіс. Ал Конституциясының өзі референдумда
(Қазақстан Республикасынды, Ресейде, Францияда, т.б. елдерде сияқты) немесе
құрылтай жиналысында (Үндістанда, Италияда сияқты), немесе басқаша да
қабылдауы мүмкін. Оның іс жүзіне енгізілуі біржақты – мемлекет басшысының
актісі арқылы болуы да мүмкін. Сайып келгенде, Конституцияға құқықтық акт
ретнде ғана емес, оны бүкіл қоғамымыздың әділеттік адамгершілік бағытын
ұстаушы қалып ретінде қарауымыз дұрыс. Өзінің мәні жағынан конституция сол
қабылданған кездегі саяси күштердің арақатынасын көрсетуші қоғамның әр
түрлі бөліктерінің саяси мүдделері тоғысқан бейнебір қоғамдық шарт маятнигі
болып табылады. Мұндай қоғамдық үйлесімсіз ешқандай құқықтық тәртіптің
орнығуы мүмкін емес.
Конституциясының мәні оның қызмет ету сипаттамасынан айқын көрінеді.
Ол үш негізгі қызметті: заң (құқықтық басты қайнар көзі ретінде), саяси
(мемелекеттің құрылысын) және идеологиялық (қоғамның алтын қазынасын – адам
және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтары) дәріптеуші қызметін
атқарады [2].
Демек, Қазақстан Республикасының Констиуциясы барлық заң салаларының
заңдық базасы болып табылады, ал оның нормалары басқалар үшін нормалық
принцип болып есептелінеді. Қазіргі кездегі Қазақстандағы құқық жүйесінің
қалыптасуы елімізде құқықтық мемлекет құру бағытымен ұштастырылуыда.
Сондықтан еліміздің Ата заңының мәні мен оның алатын орны барған сайын
жоғарылауда.
Қоғамдық қатынастардың конституцяиялық құқықтық реттілігінің дамуын
мінездейтін әлемдегі мынадай үш негізгі тенденцияларын атап көрсетуге
болады:
1. Конституцияларды, жалпы алғанда конституциялық құқықтық тұрақты
социализацияландыру көрінісі табуда. Дүние жүзіндегі алғашқы
конституциялар, әдетте, саяси сферамен шектелген. Олар жеке (азаматтық)
және (саяси) құқықтар мен бостандықтарын уағыздаған. Тек, ерекше жағдайда
ғана құқық меншігін (мәні жағынан әлеуметтік-экономикалдық тұрғыда)
мәлімдеген.
XX ғасырдағы әлеуметтік шиеленістердің нәтижесінде конституцияға бүкіл
қоғамдық құрылысты реттеудің белгілі бір нысандарын (саяси, экономикалық,
әлеуметтік-мәдениет жүйелерін қосқанда енгізу қажеттігі талап етлді.
Осындай дәстүрді іс жүзіне енгізіп, нығайтуға социалистік деп аталатын
елдердің (атап айтқанда КСРО) конституциялары көп әсерлерін тигізіді.
Демек, еңбекшілердің әлеуметтік қарсылығы негізінде пайда болған
социалистік және ұлттық-социалистік тотарлитарлық режимдердің өмір
сүруінің өзі дүниеге демократиялық мемлекетті түнгі күзетші міндетін
атқарудан әрі асырмайтын және нарық жағдайында қоғамдық қатынастардың өзін-
өзі реттеу үмітіне төнген аса зор қауіп екенін көрсетті.
Алғашқы жылы кеңестік конституциялары Қазақ революциясына кейін пайда
болды. Олар – 1918 жылғы РСФСР Конститутциясы, 1924 жіне 1936 жылдардағы
КСРО Конституциялары, ақыры, 1977 жылғы бүкілхалықтық мемлекеттің Негізгі
заңы.Біздің республикамызда ең алғашқы Қазақ автономиялық республикасының
Конституциясы 1924 жылы жасалынды. Тек 1926 жылғы 18 ақпанда Орталық Атқару
Комитеті бекіткен болатын. Ол кезде біз Ресей Федерациясының қарамағында
болғанбыз, өкінішке орай, бұл Конституцияның жобасын Бүкілресейлік Орталық
Атқару Комитеті кейіннен бекітпей тастады, өйткені ол кездегі Ресейдің
Конституциясы боыйнша автономиялық республикалардың Ата заңдарын бекіту
Ресей өкілеттігінде болатын. Сондықтан да болар Қазақ Автономиялық
Республикасының 1926 жылғы Констиуциясы қағаз жүзінде қалып қойғаны
өкінішті.
Орталықтың үстемдігі мұнымен аяқталған жоқ. Оны біз 1937 және 1978
жылдардағы Қазақ КСР-інің конституцияларының мәтіндерінен аңғаруымыз
болады. Оларда КСРО Конституцияларының негізгі мәтіндері толығынан
сақталынған, тек аздаған өзгерістер, Қазақстан Республикасының ерекшеліген
туындаған.
2. Конституциялық құқықты демократизацияландыру. Бұл тенденция барлық
жерлерде сайлаудың жалпыға бірдей, тең және төтелігінен туындайды. Өйткені,
біз, Республика Президентінің, Парламент Мәжілісінің, Сенатының және
маслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін жасырын дауыс беру жағдайында, лауазымына қарамастан, тек
Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық заңы негізінде
ғана өткіземіз. Бұдан да басқа қазіргі кездегі, өз егемендігімізді алғаннан
бері дүниеге жаңа демократиялық институттар келіп, дами бастады. Солардың
бірі - әкімшілік пен конституциялық әділеттілік, адам құқығы жөніндегі
мемлекеттік ұйымдар, т.б.
3. Конституциялық құқықтық интернационализациялау. Бұл тенденцияның
басты өзегі әрбір демократиялық мемлекеттің Ұлттық конституциялық құқығының
халықаралық құқықпен жақындасып, олардың арасындағы алшақтықтың бірте-бірте
жойылуы. Жеке мемлекеттің конституциялық құқық мәселесіндегі айтарлықтай
жетістіктері халықаралық деңгейде қорытындылап, олар халықаралық актілерге
пактілер, конвенциялар, және т.б. түрінде енеді. Мұның өзі әрбір
мемлекеттің ұлттық заңдарына тиісті демократиялық конституциялық құқықтық
институттарды кіргізуге өз әсерін тигізеді деген сөз. Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолдалынады (4-баптың 3-тармағы) және барлық заңдар,
Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады, - делінген тұжырымдар осының куәсі. Демек,
біздің Ата заңымызда тікелей көрсетілмесе де, тек республика бекіткен
халықаралық шарттар ғана өзіміздің құқықтық жүйелердің, құрамдас бөлігі деп
есептеуімізге күмән жоқ. Ал Ресей Конституциясының 15-бабының 4-
тармағындағы жазуларға көз жіберсек, онда жалпыға танымал халықаралық
құқықтың қағидалары мен нормалары және халықаралық шарттар Ресей
Федерациясының құқықтық жүйелерінің құрамдас бөлігі болып есептелінеді.
Егер Ресей Федерациясының халықаралық шарттарында заңнан өзге ережелер
тағайындалса, онда халықаралық шарттардағы ережелер қолданылады, - делінген
[3].
Мемлекеттік құқық ғылымында конституция термині материалдық және
формальды негізінде түсіндіреді. Материалдық мәні ретінде конституция – бұл
жазбалы акт, актілердің жиынтығы немесе констиитуциялық әдет-ғұрыптар.
Мұндай материалдық мәнінде термин конституция өмірінде аз қолданылады.
Көбінесе, біз конституцияныформальды мәнінде, яғни заң немесе заңдардың
топтары ретінде, өзге нормативтік актілермен, заңдармен салыстырғанда оның
ең жоғарғы күші бар екендігін түсінеміз. Демек, конституцияны бұл тұрғыда
заңдардың немесе Ата заң деп түсінуіміз қажет.
Конституция түсінігін заңды (юридикалық) конституция және нақтылы
(фактически) конституция жүктеулерінен ажыратуымыз қажет. Заңды конституция
– бұл қоғамдық қатынастарды реттейтін белгілі құқықтық нормалардың жүйесі.
Нақтылы конституция болса, ол өмір өзегінен туындайтын қатынастар. Яғни,
мұндай конституция өмірінен тығыз байланыста болып, одан алшақтамауы тиіс.
Былайша айтқанда, ол өмір шындығы, өмір ақиқаты.
Сөйтіп қорыта келгенде, біз мынаны айтпақпыз. Қазақстан Республикасы
– басқа ұлттық құқықтық қайнар көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар,
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың
құқытарын, бостандықтары мен міндеттерінің негздерін, сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
принциптерін бекітетін және реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы.
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы
(жалпы сипаттама)
Аталған мәселенің өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың
нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыстау шығар. Заң
әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей, конституцияның нысаны – бұл
конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік
актілерден тұратындығымен анықталады.
Біртұтас және жалғыз конституциялық акті болып есептелінетін,
мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасынң конституцияларын
айтсақ та жеткілікті. Ал бұлардан айрықша Швеция конституциясы үш
нормативтік актілерден тұрады: 1974 жылғы басқару нысаны, онда мемлекеттік
құрылыс негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар және мемлекеттік
органдардың бірыңғай жүйесі реттелген; 1810 жылғы мұрагеолік таққа отыру
актісі және 1974 жылғы ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі акт.
Егер Констиитуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелрді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрапталған) деуімізге болады. Ал өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізгі, мемлекеььік органдардың жүйелері мен мәртебесі,
мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді.
Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің
бөліуі қағидаларына сәйкестіндіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен
парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот
билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда, әдетте,
конституцияның күшіне ену тәртібі тағайындалады. Констиитуцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ған қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Соцалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Конституциясы. Бірақта Қазақстан
заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге шейін елемей келеді. Оның да өзіндік
сыры бар. Өйткені, сол кезде біздің еліміз РКФСР-дің қарамағында болатын.
Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Конституция КАКСР Орталық Атқару
Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару
Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы
жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде
қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз
бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен
тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан зор
мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет [4].
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ККС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11-тараудан (қоғамдық құрылыс,
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік өкіметтің жоғары органдары; мемлекеттік
басқару органдары; мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдары; бюджет; сот
және прокуратура; азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері; сайлау
жүйелері; елтаңба, ту, астана; конституцияны өзгерту тәртібі) және 124
бастан тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9-тарауда ғана берілген. Оның 108-бабының 2-
бөлігіндегі Қоғамдық социалистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жаныңды түршіктіреді. Қашан адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды десеңші.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Бұл
Негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мелекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мызғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. Барлық Қазақстан
Конституцияларына, социалистік типтік ретінде, тән ерекшелік қасиеттерінің
болуы. Ең алдымен олардың таптық мәндігі оқшауланып тұрады. 1937 жылғы
Қазақ КСР Конституциясының 2-бабында, помещиктердің, капиталистердің және
байлардың өкіметін құлату, пролетариат диктатурасын орнату, қазақ халқын
патша өкіметінің, орыс империалистік буржуазиясының ұлт езушілігінен азат
етіп, ұлтшыл контрреволюцияны қирату нәтижесінде өсіп, нығайған еңбекшілер
депутаттарының Кеңестері болып табылады, - делінген тұжырымдар сол кездегі
Қазақ КСР-інің саяси негізін құраған, ал енді оның экономикалық
негіздерінің арқауы – Конституцияның 4-бабы. Онда шаруашылықтың феодалдық
және капиталистік жүйесін жою, өндіріс құралдары мен құралжабдықтарына жеке
меншікті жою, адамды адам қанауын құрту нәтижесінде бекіген шаруашылықтың
социа-листік жүйесі және өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына
социалистік меншік болып табылады – делінген. Ал меншіктің бұл түрі екі
формада – мемлекеттік меншік (бүкіл халық дәулеті), және кооперативтік –
колхоз меншігі (жеке колхоздардың меншігі, кооператив бірлестіктерінің
меншігі) ретінде баяндалған. Ал, 1978 жылғы Ата заңда Коммунистік партияның
барлық қоғамдық өмірдегі басымдылығын, оның бағыт беруші басшылық рөлін
нығыздауды, экономикалық жүйенің негізгі ретінде – мемлекеттік
(жалпыхалықтық) және колхоздық – кооперативтік меншігін бекітті,
шаруашылықты жоспарлы түрде жүргізуді айқындайды.
Қазақ Кеңестік конституциясында мемлекеттік өкімет органдарының
негізін қалаушы – Кеңестердің жоғарлығы заңдыланған болатын. Мысалы, халық
депутаттарының Кеңестері – КСРО Жоғарғы Кеңесі, облыстық кеңестері,
аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық, поселкелік, ауылдық кеңестері –
мемлекет өкімет органдарының біртұтас жүйесін құрайды, - делінген Қазақ КСР
Конституциясында. Шын мәнінде, бұлар өмірмен ұласпаған, өйткені жоғарыда
сөз етілген Коммунистік партия мемлекет өміріндегі барлық мәселелерді
шешулі өз басшылығына алып, нұсқау беріп отырғандығы бәрімізге мәлім.
Демек, Кеңестердің үстемдігі формальды түрде қағаз жүзінде нығыздалынып
өмірге енген. Соның нәтижесінде Кеңестер партия органдарымен алмастырылып,
бүкіл билік соңғылардың қолдарына тиген. Еліміздің сол кездегі Ата заңында
азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке өзіндік құқықтары да
шетте қалмаған. Бірақта, оларды іс жүзінде орындау, мемлекет тарапынан
кепілдіктер беру мәселелері де аяқтай қалып отырған. Конституциялық заңдар
тиісті соттардың тәуелсіздігіне де қамқорлық бола алмады. Біздің осындай ой-
өрісімізге дәлелді тиек ретінде 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының
құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн көрдік: 1) Қазақ КСР-
нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2) мемлекет және жеке адам;
3) Қазақ КСР-інің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы; 4)
Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және олар сайлау тәртібі; 5)
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының жоғары органдары; 6)
Қазақ КСР-індегі мемлекеттік өкімет пен басқарудың жергілікті органдары; 7)
Қазақ КСР-інің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік жоспары.
Қазақ КСР-інің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот төрелігі. Арбитраж және
прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-інің Елтанбасы, Туы, Гимні және
астанасы; 10) Қазақ КСР Конституиясының қолданылуы және оны өзгерту
тәртібі. Осы конституциялық бөлімдер құрылымдарының дұрыстығына көңіліміз
толмай тұр. Оның себебі, біріншіден, Қазақ мемлекеті ұлттық-аймақтық
бөліністерге ешқандай бөлінген жоқ. Сондықтан, Ата Заңның 3-бөлімінің атауы
шын мәнінде әкімшілік-аумақтық құрылымы делінуі тиісті; екіншіден,
азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, олардың міндеттері 2-
бөлімдегі жеке адам тұжырымдарына енуі де бұрыстау
сияқты [5].
Жаңа Конститция туралы мәселені көтерудің басты себебі – ол
еліміздегі болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік
елеулі өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының
стратегиялық мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның
күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік
республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды
процесс. Сөйтіп, социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге
ұшырады. Социалистік одақтас республикалардың орнына демократиялық,
құқықтық, зайырлы әлеуметтік өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді
мемлекеттер келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап
белгілеу - өмір заңы. 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының 12 отырысында дүниеге жаңа
Конституция келді. Оның басты желісі – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы
адамгершілік принциптерді дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемелекет
ретінде дүние жүзіне хабарлау. Алғашқы рет жаңа Ата заңның ең жоғарғы
заңдық күші бар және оның нормалары тікелей қолданылады, - делінген.
Сонымен қатар жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, орыс тілі –
ұлттық қатынас тілі, - деп бекітілген. Басқа елеулі өзгерістерді бұрынғы
Конституцияларды салыстырып тұжырымдағанда ғана білеміз. Сондықтан біз жаңа
Конституцияның құрамдас бөлімдеріне тоқталғанды жөн көрдік. Ол 4 бөліктен
(конституцияның преамбуласы (алғы сөзі); конституциялық құрылыстың
негіздері; Ата заңның мәтіні; өтпелі кезең ережелері), 4 бөлімдерден
(азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері; қоғам, оның құрылысы
негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары; конституцияны сақтау
кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптардан құралған. Мұнда азаматтардың
құқықтық жағдайлары жөніндегі мәліметтер оқшауланып, бірінші бөлімде
берілсе, ал мемлекеттер оның аппараттарры үшінші бөлімде қамтылған. Демек,
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттін ең қымбат
қазынасы деген қағидаттан туындаған шығар [6].
Бұл еліміздің Ата заңы көп ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура келді.
Қазақстан Конституциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002,29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: ...сайып
келгенде, 1993 жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тоб мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес.
Сонымен қатар, бір қарағанға, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік идеологияның
саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға алмағаны да аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылы әлеуметтік-экономикалық және саяси
ахуалдан алшақтығы бірден-ақ қалың берді. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтарды еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасындағы қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсымыз жоғарымыз дейтін талас ұзын-сонар дауға ұласқаны
да белгілі.
Бұған кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беру жолында кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің алғашқы лектегі заңдары (1990-1994 жылдар) маңызды
болды десек те, олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымекн дәйектелмеген, сол
себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл низамдардың орын
алғаны да белгілі жәйт ... Міне, осындай жағдайда жаңа Конституцияның
қажеттігі айдан анық еді, - деп тұжырымдаған болатын. Сөқйтіп, Қазақстан
Республиксының қазіргі Ата заңы 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
бүкілхалықтық дауыс беру (референдум) арқылы қабылданды. Ата заң
қабылданған күн демалыс – мемлекеттік мереке Қазақстан Республикасының
Конституциясы күні деп жарияланды. Ата заңы қабылдау әдісінң орасан зор
маңызы бар, өйткені оның мазмұны сайлаушылар көпшіліктің қатысуымен
мақұлдады. Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден
(преамбуладан), негізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі ережелерден тұрады.
Кіріспеде, әдетте, Ата заңның мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың тарихи
жағдайы, кейде құқықтары мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта
басшылыққа алатын негіздер көрсетіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының кіріспесі Ата заңды қабылдаудың себептері мен мақсаттарын
былай түсіндірген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік
және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі
және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізгі ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз. Ата заңның бұл бөлігі саяси және идеологиялық тұрғыдан лғанда
аса маңызды, өйткені, осыдан келіп, мемлекетіміздің мынадай негізгі мақсаты
туындайды:
1) өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқытары
мен бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту;
2) өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым-қатынастықтың әдістерін нақтландырып бекіту;
3) байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау;
4) республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру;
5) Қазақстан Республикасының демократиялық негіздерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ұшқыны ретінде, республика қызметінің түбегейлі де
айқындалады. Олар:
1) қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық;
2) бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
3) қазақстандық патриотизм;
4) мемелекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық
әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс
беру арқылы шешу;
5) егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көздерін
иемденуші Қазақстан Республикасының халқы деп тану;
6) әлеуметтік саясаттың басты бағыты адамның қадірлі өмір сүріп,
еркін дамуына қолайлы жағдайларды тудыру;
7) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті тану және олардың бірдей
қорғалуын қамтамасыз ету;
8) мемлекеттік билікті Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы жне сот тармақтарына бөлу, олардың тежемелік әрі тепе-тендік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы принципіне сәйкес жүзеге
асыру;
9) жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және оны іске асыруға қажетті
кепілдіктерді қамтамасыз ету;
10) идеологиялық және саяси әралуандылықты тану; қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси
партиялардың ұйымдардың құруға жол берілмейтіндігін нақыштау, сөйтіп, ешбір
идеологияның мемлекеттік не міндетті деп танылмауы;
11) республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан
басымдылығы болуын және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілеиін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылатындығын
тану.
Ата заңның негізгі бөлігіне азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері туралы, конституциялық құрылысы жайлы, мемлекеттік нысандар
жөнінде, мемлекеттік буындардың жүйесі мен мәртебесі туралы (Президент,
Парламент, Үкімет; Конституциялық Кеңес, Соттар және сот төрелігі,
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы) нормалар
енген. Яғни, бұл нормалар Қазақстан Республикасы Конституциясының I-VIII
бөлімдерінде баяндалған. Қорытынды және өтпелі ережелер баяндалған ақыры IX
бөлімде Ата заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы,
конституциялық заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау рәсімі және басқалар
жайлы сөз болады. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы 9
бөлімнен, 98-баптан және де көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.
Ата заң құрылымына жасалатын талдау оған негіз болған конституциялық
идеялардың айқын өрінісі береді. Жалпы ережелер деп аталатын 1-бөлім жаңа
конституциялық құрылысқа сапалық сипаттама бере отырып, Республикада
мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну және олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы қағидатына
сәйкес жүзеге асырылатындығын баяндайды. Сонымен қатар, ол Қазақстан
Республикасын Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігін
айқындап берген. Олай дейтініміз – біздің ұлан-байтақ жеріміздің ұлттық-
аумақтық бөліністерге бөлінбей тек әкімшілік-аумақтық бөліністерге –
обылыстарға, қалаларға, аудандарға, поселкелерге (кенттнрге), селоларға
(ауылдарға) т.б. – бөлінетіндігі және олардың жоғарыдағы бір орталыққа
бағынатындығы. Адам және азамат деп алатын II бөлім адам мәртебесін
мемлекетпен тікелей байланыстырмай, жеке бастың құндылығын ашып көрсетеді.
Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың
мойындалған қағидаттары мен қалыптарына тікелей байланыстырылған. Жаңа
қазақстандық Ата Заңның басты желісі – азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын мемлекет мүддесіне жоғарғы тұрғыдан қарау болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлім мемлекет басшысы ретінде
Президенттің жаңа мәртебесін толық бейнелейді.
Басқа мемлекет органдарының құрылуы мен қызметі IV-VIII бөлімдерде
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конститциясының құрылымда әр бөлім өз
қисынымен ретті орналасқан. Жалпы алғанда Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы өз құрылымы мен қисыны жөнінен баршаға айқын түсінікті
деп айтуға болады.
Қорытынды және өтпелі ережелер деп аталатын IX бөлім жаңа Ата Заңды
күшіне енгізу нормаларын бекітеді, бұрынғы Конституцияның күші қай кезден
бастап жойылғанын нақтылайды. 1995 жылғы Конституция күшіне енгенге дейін
қолданылып келегн заңдардың одан әрі қарай қолданыста болу тәртібін
көрсетеді. Сонымен бірге, Конституцияда аталған өзге заңдарды қабылдау
тәртібі нақтыланған [7].
ІІ. Тарау. Кеңестік кезеңдегі Қазақ КСР-інің тарихи конституциялық
эволюциялық дамуының сабақтастығы
(1917-1991 ж.ж.)
2. 1 Алаш Конституциясының жобалық тұжырымдамасы мен 1926 жылғы Қазақ
Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясының жалпы
сипаттамасы
Қазіргі таңда құқықтық мемлекетті құруға бет алған шақта, еліміздің
даму сатыларын бейнелейтін Ата заңдарымыздың (Конституцияларымыздың)
сабақтастығын айқындайтын ғылыми тұрғыдағы зерттеулердің мәні жоғары.
Өйткені ол елімізде болып өткен елеулі өзгерістерді бейнелеп қана қоймай,
оның төменгі сатыдан жоғары сатыға өрлеуінің оң және теріс жақтарын ащуға
өз септігін тигізуіне мүмкіншілік береді.
Қазақстанның тарихи конститциялық даму дәуірінің тәуелсіздікке қарай
бет бұрған алғашқы қадамындағы қоғам үшін ең маңызды үш ірі мәселелер
(мемлекеттік құрылыс, тұлғаның құқытық мәртебесі және мемлекеттік
органдардың жүйесі туралы) топтамасымен байланысты конституционалзм
идеяларының тамыры ғасырлар тереңіне кетеді. Бұл тұрғыда Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы тәріздес
заңдарды айтуымызға болады. Алаш Конституциясы жобасының концептуалдық
тұжырымдары – осы құжаттардың кейінгілері қатарында.
Қазақстанның егемендік алғаннан кейін қазақ этностарының бүкіл өмірі
мен қызметіне, оның тарихы мен мәдениетіне, сондай-ақ, қазақ
мемлекеттілігінің қалыптасуына көңіл бөлінуі жоғарғы деңгейге
көтерілді.Ұзақ уақыттар бойы қазақ тарихының объективтік шындығы өз мәнінде
зерттелмей келген болса, ендігі жерде бұл мәселелер ғылыми тұрғыда
бейнеленіп, зерттелмек.
Осыған орай, айрықша мән беруді қажетсінетін басты мәселенін бірі –
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ұлттарының топтастырылу (бірігу) кезеңі.
Бұл кезде ұлттық зиялылардың қазақ мемлекеттілігін жандандыру идеясы үгіт-
насихат жұмысының күн тәртібіндегі өзекті мәселе болатын. Мұның тамыры Алаш
Конституциясы жобасының концептуалды арқауы болған 1917 жылғы Алаш
партиясының ұлттық бағдарламасы болып табылады.
Атамекенде өмір сүріп отырған сол кездегі қазақ елінде – қазақ
мәселесі болғадықтан, ол күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпаған. Ол
басты төрт мәселе негізінде өрбіді. Олар : ұлт, тіл, дін, жер мәселелері
еді. Сол кездегі революциялық тап күресінің шиеленіскен заманындағы қарама-
қайшылықтың үдеген шағында революцияның қызу қады энтуазистері Т.Рысқұлов,
Т.Бокин, Ә.Жангелдин, О.Жандосв Кеңес үкіметінің пролетариат диктатурасын
құрамыз десе, оларға арсы жақ, қазақтың зиялы қаламгерлері А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, И.Ғұмаров, Ғ.Бірімжанов қаақ жерінде ұлттық
мемлекет құру бағытын ұстап, бүкіл ресейлік көлемде биліктің бөліну
теориясын тани отырып, ммлекет тетігіндегі тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесіне сай ұлттық мемлекет құру жөніндегі өз нұсқаларын ұсынды. Бұл
соңынан Алаш Конституциясы жобасының тұжырымдамасына ұласты. Бұл жерде
тұжырымдама (концепция) дегеніміз – латын тіліндегі conceptio, бұл
тсініктеме, қандай да бір затқа немесе құбылысқа негізгі көзқарасты
түсіндіріп, жүйелі түрде ашу үшін қажетті бастапқы идея. Тұжырымдама
термині, сондай-ақ, ғылыми техникалық, саяси және өзге де қызметтің
түріндегі конструктивтік принциптерді, алдыңғы қатарлы ой-өрісті белгілеу
үшін қолданылды [8].
Қазақ зиялыларының көтерген маңызды мәселелерінің жиынтығы болып
саналатын Алаш Конституциясы жобасындағы ең қоматы тұжырымдаманың бірі –
ұлттық мемлекеттің өзін өзі билеу идеясы. Алаш зиялылары этникалық
қазақтардың тұрған аумағын біріктіріп, Ресей Федеративтік республика
шегінде оларға ұлттық автономия беруін талап етті.
Алаш Конституциясының тұжырымдамасында көбінесе, сот ісінің
жүргізілуі, оның орындалуы әсіресе сот присяжныйлары туралы Билік және
сот деген тарауда нақыланып айтылған. Онда билік пен сот әрбір халықтың
ерекшеліктеріне сәйкес құрылуы тиіс. Билер мен судья жергілікті халықтың
тілін білу қажет. Араласып тұрған халықтың жерінде сот пен тергеу, сондай-
ақ, үкім сол жердегі халықтың көпшілік өкілдерінің тілінде жүргізіп,
жарияланады. Жергілікті негізде қаралмайынша билер мен судъялар
қызметтерінен алынбайды. Өкімет пен сот алдында барлығы тең. Өте ауыр
қылымыстық іс сот присяжиныларында қаралды. Қазақтардың көпшілігі тұратын
аудандарда сот тілі болып қазақ тілі танылады. Присяжинылар құрамында
қазақтар болу керек. Далада халықтың бүкіл әдет-ғұрпы мен ережелері бойынша
сот жүргізілуі қажет делінген. Бұдан біз, қазақ жерінде әдеттегі құқық
(обычное право) қолданылғандығын, әсіресе билер сотының ресми сот жүйесімен
қатар қызмет атқаратындығын білеміз. Мұнын өзі демократиялық тетіктерінің
сол кезден бастап іс жүзіне асырыла бастағандығын білдіреді.
Демократияны сақтап, қамтамсыз ету үшін мемлекет қызметінің үш
бағытына әр түрлі үш мемлекеттік органдардың арасында бірдей бөліп,
билікті бір адамның, органның қолында шоғырландырылмайтындай етіп ұстап
тұратындай ету. Өйткені, билік жүргізуші субъекті оны өз пайдасына теріс
қолдануы мүмкін, оның өзі озбырлыққа, адам тағдырын аяққа басып менмендікке
салынуына апаратына сөзсіз. Ең бастысы – бір біріне тәуелді емес үш
тармақтар билігі өздерін өздері бақылап тұрады, бір тармақтың заңды
бұзғанына орасан зор көңіл бөлулері қажет. Осы биліктің үш тармаққа
бөлінуінің өзі бірін бірі ұстап тұруға жәрдемдеседі.
Мемлекеттік егемендіктің иесі және оның көздері ретіндегі халық
туралы жалпы демократиялық тұжырымдамада – бағдарламаның өзегі.
Жалпылама мәнінде халық белгілі бір мемлекеттің тұрғыны ретінде
саналады. Халық ұғымын анықтауда көптеген қадамдар бар нақтылы тарихи.
Социологиялық, идеологиялық, құқықтық және т.б.
Біздің жағдайымызда, егер халық халықтық егемендік ретінде көрініс
тапса, онда оны белгілі бір мемлекеттің аумағында тұратын және әр түрлі
ұлттарды, халықтарды, таптарды және басқа да әлеуметтік топтарды құратын
әлеуметтік ортақтық өлшем деп қабылдауға болады.
Халық ұғымы ұлттар ұғымыммен өте байланысты болып келеді. Ұлт- бұл
адамдардың экономикалықғ аумақтық, тіл, мәдени, психологиялық
байланыстармен біріккен тұрақты қауымдастығы. Бірұлтты мемлекетте бұл
ұғымдар бір-бірімен қабысып тұрады.
Халық – биліктің субъектісі және қайнар көзі, ол оның іске асырушысы
болып табылады.
Сонау XVII-XVIII ғасырларда егемендік деген кең ауқымды ұғым басқа
жаңа мәнде, мысалы, демократиялық мемлекеттердің конституцияларын және
халықтық билікті бекіту үшін қолданылды. Қазіргі кездің өзінде халық
егемендігі конституциялық принцип ретінде биліктің қайнар көзі не болып
табылады және кім үшін бұл билік қолданылады деген сұраққа жауап
беретіндігін әр адамның есіне салады. Жоғарыда сөз етілгендей,
бағдарламаның кейбір тұжырымдарында Демократия дегеніміз мемлекетті жұрт
билеу, Үкімет басында Құрылтай жиналысы немесе Бүкіл халық болып
сайлаған өкілдер жиналысы, мемлекет басында президент тұрады, - делінген.
Демек, халықтық биліктің мәнін сипаттай келе, бізге биліктің бастапқы
қайнар көздері халықтан нәр алатындығын, оның өзегі халықтық егемендігін
сездіріп тұрғандай. Бұл ұғымның мәндік сипаты қазіргі кезде қолданылып
жүрген еліміздің Ата заңында жалғасын тапқан. Өйткені Қазақстан
Республикасының Ата заңынын 3-бабындағы Мемлекеттік биліктің бірден бір
бастауы - халық деген сөйлемнің өзі осының айғағы. Сөйтіп, тек халықтың
еркіндігінен мемлекет билігінің нысандарын құру және оны тез өзгерту
мәселелері туындайды. Бұл демократиялық құқытық мемлекеттердің
республикалық президенттңк басқару нысандарына тән қасиет [9].
Халықтың билігін іс жүзіне асырушы нысанның бірі – жергілікті өзін өзі
басқару органдары. Алашорда үкіметі тұсында мұндай орган – земство болатын.
Әрине, ол мемлекеттік билік жүргізуші органдар жүйесінен оқшау түрды және
олардың жүйесіне кірмеді. Егер Алашорданың 12-15 маусымдағы қаулысын алатын
болсақ, онда облыстық және уездік кеңестердің құрамын сайлайды, содан кейән
оны Алашорда үкіметі бекітеді. Демек, сол кедің өзінде қазақ жерінде
жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтардың өзі шешуінің
демократиялық өлшемі із жүзіне аз уақыт болса да асырылғанына тарих куә.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сйлау арқылы , сондай-ақ
халық топтары арқылы жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық
жергілікті қауымдастықтардағы жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы
және басқа да органдары арқылы жүзеге асырыла алатындығын Алаш Орда
үкіметінің тәжірибесі көрсетті, оның сабағы бізге үлгі боларлықтай.
Жоғарыда келтірілген халықтық биліктің ең басты ұйымдастырушылық-құқықтық
нысандары бір-бірімен тығыз байланысты, халық егемендігін іс жүзіне асыруға
көмектесетіндігін қазақ зиялылары дәлелдеген. Іс әрекеттерінің әдістері
тұрғысынанқарағанда, бұл жүйе халықтың өкілдік етуі мен тікелей басқаруын
ұштастыру арқылы сипатталды, ал оның дамуның бағыты – демократияны өрістете
беру, мемлекет пен қоғам істеріне заматтарды кеңінен қатыстыру, билікті
бөлу негіздеріне қарай мемлекетік аппаратты жетілдіру, қоғамдық
бірлестіктердің белсенділігін арттыру, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
құқықтық негіздерін нығайту, жариялылықты кеңейту, қоғамдық пікірді әрдайым
есепке алу.
Сол кездегі қазақ зиялыларының қозғаған мәселелерінің ішіндегі ең
өзектісі – мемлекет қызметінің бағыты адам құқығының басымдылығынан
туындауы тиісті, - деген жорамалын іске асыру еді. Себебі мемлекеттік
өкімет органдарының басты міндеті – адамның қадір-қасиетін, ар-намысын,
құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау болып табылды.
Сондықтан адамға байланысты оның құқықтыұ жағдайын анықтайтын Алаш партия
бағдарламасының маңызы өте зор.
Құқық пен бостандықтың тарихи дамуы – конституционализм ағымынан
көрінеді. Ол кезде конституциялық актілерде құқық пен бостандықтардың тобы
бекітілген болатын. Олар азаматтардың өзіндік құқықтары мен бостандықтары,
сондай-ақ саяси құқықтар мен бостандықтарын белгілеген.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында, әсіресе ортасында конституцияларда
әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар блогы дүниеге келді.
Бұған бағдарламаның ІХ бөлімі Ғылым және ағартуды дамыту сай келді.
Алаш Коституциясы тұжырымдамасының жанды бір жері – жер мәселесі.
Қазақтың қасиетті атамекеніндегі жер мәселесі қазақ үшін ел тағдырымен пара-
пар. Бұл бүгін ғана айтылып отырған сөз емес, сонау ежелгі дәуірлерден бері
сабақтасып, Алаш қазақ зиялыларынан өрбіп, бізбен ұласып жатқан халықтың
мұңы. Қашанда қазақ халқы жерді ақ сүтңн беріп асыраған, анаға тенеген.
Халықтың мұңымен үндес келетін Алаш партиясы бағдарламасының Х-Жер
мәселесі бөлімінде : Учиредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы, алдымен жергілікті жұтқа берілсін деуі, қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу, бұрын
алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы, қазаққа тиетін жер
сыбағасын жергілікті комитеттер кесу, сыбаға өлшеу – норма жердің тпырағы
мен шаруашылық түріне қарай жасалу, сыбағадан артылған жер земство қолында
болу, артық тұрған жерден ел өскенде ауық ауық сыбаға кесіліп берілуі,
Түркістанда жермен бірге су сыбағасы да кесілу, жерде қазақ үй басына
иеленбей ауыл ймақ, туысқан табына меншіктеп алу, өзара әділдік жолмен
пайдалану жайлы атап өтілген.
Тарих парағы көрсеткендей, қашанда жер тағдыры даусыз болмаған.
Қазаққа керегі – қоңыржай ауа, құнарлы топырақ, нәрлі су және жол
жақындығы.
Қазіргі тәуелсіз алған заманымыздың өзінде де бұл мәселе ең өзекті
болып тұр. Жер кодексі қабылданғанша, оның жер сатылады деген жерлеріне
халықтың ашынғандығы соншалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Экономика және құқық кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Орындаған:
Құқық және экономика негіздері
мамандығының 4 курс студенті К.Ахметбекова
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
Қ.Д.Бимендин
Арқалық 2008
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе---------------------------- --------------------------------3-4
І. Тарау. Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі зңы: ұғымы мен мәні
2.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы (жалпы сипаттама)
ІІ. Тарау. Кеңестік кезеңдегі Қазақ КСР-інің тарихи конституциялық
эволюциялық дамуының сабақтастығы (1917-1978 ж.ж.)
2.1 Алаш Конституциясының жобалық тұжырымдамасы мен 1926 жылғы Қазақ
Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясының жалпы
сипаттамасы
2.2 Қазақ КСР Конституцияларының (1937, 1978) арақатынасы, ұқсастығы мен
өзгешелігі.
III. Тарау. Егемен қазақстанның конституциялық заңнамасының даму
кезеңдеріне конституциялық заңдардың әсері
3.1 Мемлекеттік егемендікті нығайтудың құқықтық негіздерін құраған
конституциялық-құқықтық актілер.
3.2 Мемлекеттік органдар жүйесіне өзгертулер енгізген және адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына байланысты актілер.
ІV. Тарау. Қазақстан Республикасы Ата Заңдарының тарихи-құқықтық
сабақтастығының алғышарттары (1993-1995 ж.ж.)
4.1 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны
4. 2 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------6 2-64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------65
Кіріспе
Кез келген ғылыми проблеманың, қоғамдық құбылыстың мазмұнын жан-
жақты, түбегейлі ашып көрсетудің бірден-бір әдісі оның - өткен жолын
барынша таразылау болып табылады. Қазақстан халқы үшін, әсіресе сан
ғасырлар бойы әр түрлі тарихи кезеңнің құқықтық жағдайын жетік зерттеудің
ғылыми – танымдық маңызы ерекше. Бұл үшін, тарихи ақиқата көз жеткізу,
қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған кезде
халқымыздың тарихи зердесін, танымын жаңартып, оның елдігін, ерлігін,
тиімділігін паш ететін мұраларды зерттеу – азаматтық парыз.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине,
халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының
өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі
конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге
болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын
толықтыра түседі.
Соған орай, зерттеу жұмысының өзектілігі – қазақ қоғамындағы тарихи
қалыптасқан конституциялық құрылыстың екі кезеңін (1917-1991) – кеңестік
және (1993-1995) – қазақстандық егемендік даму сатыларын баяндайтын Ата
заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде заңдарымызды
жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды енгізу болмақ.
Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге қонбайтын келеңсіз
мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады..
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын
өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын
зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз-ұтымсыз) жақтарына баса назар
аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы
тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл
бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді
қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-
категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара
байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен
дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу
алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді
жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық,
теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан,
кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді
құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Зерттеудің практикалық маңызы. Ғылыми жұмыстағы нақты деректі
материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары заң оқу орынарында
оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні мен конституциялық
құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен арнайы сабақтар
өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жүмыспен айналысатындарға және
қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір мәселесін талдап жасау
барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен мектеп оқушыларының
ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама ретінде пайдалану да
жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық
ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық,
салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы
мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды:
С.А.Тбанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким,
С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова,
Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде
С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің,
Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері сүбелі үлес болып
қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындалады. Жұмыс төрт бөлімнен, парагрфтар мен
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Тарау. Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, Конституция ұғымы ерте заманда сонау
Грецияда Аристотель қалыптастырған болатын. Ол кезде Конституция деген
сөз саяси құрылыс ұғымын білдіретін. XVII ғасырда Францияда бұл сөз
рентаны, рента шартын бейнелейді. Мұнан соң көне грекше ұғымға қайта
оралып, бұл атаусыз құқықпен бейнеленетін құрылым мағынасына ие болды. Ұлы
француз төңкерісі қарсаңында Конституция атау сөзі (латының constitutio –
бекіту, орнату деген сөз). Рим империясы заңдарында императорлардың құқық
көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Орта
ғасырларда феодалдық еркіндік туралы құжаттар осылай атала бастады.
Ең алғышқы конституциялық типтік актілер Англияда қабылданған
болатын. Бірақ оның тарихи дамуының ерекшелігінің салдарынан мемлекеттің
ішкі өмірінің ең басты жақтарын, оның ішінде қоғамдық құрылысты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін тұтас актілердің
болмауына әкеп соқтырды. Сөйтеп, осы күнге шейін, қазіргі Ұлыбритания, Жаңа
Зеландия жазбалы емес конституциялары бар мемлекеттер. Оның жазбалы емес
конституциясы деп саналатын актілердің қатарына XII-XX ғасырлардың
қабылданған көптеген актілер, соның ішінде сот үрдістері (прецедент), әдет-
ғұрып (конституциялық келісім) жатады. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысы
жоқ, белгілі бір жүйеге келтірілген, сондықтан тұтас акті ретінде
қалыптаспаған.
Ең алғашқы жазбалы конституцияны (ішкі құрылымдарға бөлінген біріңғай
негізгі заң) АҚШ-тікі деп атауымызға болады, ол 1787 жылы қабылданып, осы
уақытқа дейін қолданылып жүр. Еуропадағы жазбалы конституциялар Польша мен
Францияда 1791 жылы қабылданған болатын. Кез келген конституция қоғамда
орныққан тәртіптің негізгі ұстандарын бекітіп береді. Мұнда ел өміріндегі
аса маңызды өзгерістер көрініс табады [1].
Конституцияның ерекше белгілерін айқындай отырып, құқықтанушылар, оны
ұлттық құқықтың басқа көздеріне қарағанда қоғам мен мемлекетте ең жоғарғы
заңдық күші бар құқық нормаларының жүйесі, ол бір жағынан адам мен
қоғамның, екінші жағынан адам мен мемлекеттің арасындағы қатынастар
негізін, сонымен бірге мемлекеттің өзінің ұйымдастыру негіздерін қоғамдық
және конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару буындарын ұйымдастыру және олардың қызметі қағидаттарын бекітуші
әрі реттеуші Негізгі Заң ретінде тұжырымдайды. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясы елімізде қолданылып жүрген барлық заңдардың
іргетасын қалайды, оның заңдарының заңы болуы шындық, ақиқат. Құқық
қалыптарының бұл жүйесін заң салаларына қағидаттық қалып болып табылып,
құқық реттегіштің базасын айналды. Ал, ағымдығы заңдар осы конституциялық
қағидат қалыптарын әрі қарай дамытушы күш ретінде есептелетіні.
Бұл жұмыста Ата заң (Конституция) оның мейлінше көп тараған мағынасы
– ең жоғарғы құдіретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады.
Конституцияның құдіретті күштілігі мынада айқын көрінеді: біріншіден, оның
нормалары өзге заңдардың тұжырымдарынан айрықша басымдылықта болады,
екіншіден, жай заңдар және тәуелді нормативтік актілер осы конституцияда
айқындалған органдар арқылы конституциялық процедураға сай қабылданулары
тиіс, үшіншіден, төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата заңымыздың
нормаларына сәйкес болуы керек (241-бетті қараңыз).
Қазақстан Республикасының қазіргі конституциясы бесінші Ата заң
(1917, 1937,1978,1993,1995 жж.). Кейінгі екеуінің алдыңғылардың елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекеттік тәуелсіздікті, егемендікті
және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі орнықтырады.
Кейінгі Ата заңда (1995 ж.) құқықтық мемлекеттің қалыптастырылуы бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты қалыптасуына қажетті экономикалық еркіндігі, идеологиялық пен саяси
әр алуандағы (асөз бен шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық қозғалыстар бірлестігі), халық билігін жүзеге асырудың
демократиялық адамдары, экономикалық қатынастардың қызмет етуі әлемдік
талаптарға сай бейленеді. Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының
мәтінінен көріп отырғанымыздай, оның нормалары ұзақ жылдарға бийімделген,
тұрақты, жалпы мәндес болулары тиіс. Ал Конституциясының өзі референдумда
(Қазақстан Республикасынды, Ресейде, Францияда, т.б. елдерде сияқты) немесе
құрылтай жиналысында (Үндістанда, Италияда сияқты), немесе басқаша да
қабылдауы мүмкін. Оның іс жүзіне енгізілуі біржақты – мемлекет басшысының
актісі арқылы болуы да мүмкін. Сайып келгенде, Конституцияға құқықтық акт
ретнде ғана емес, оны бүкіл қоғамымыздың әділеттік адамгершілік бағытын
ұстаушы қалып ретінде қарауымыз дұрыс. Өзінің мәні жағынан конституция сол
қабылданған кездегі саяси күштердің арақатынасын көрсетуші қоғамның әр
түрлі бөліктерінің саяси мүдделері тоғысқан бейнебір қоғамдық шарт маятнигі
болып табылады. Мұндай қоғамдық үйлесімсіз ешқандай құқықтық тәртіптің
орнығуы мүмкін емес.
Конституциясының мәні оның қызмет ету сипаттамасынан айқын көрінеді.
Ол үш негізгі қызметті: заң (құқықтық басты қайнар көзі ретінде), саяси
(мемелекеттің құрылысын) және идеологиялық (қоғамның алтын қазынасын – адам
және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтары) дәріптеуші қызметін
атқарады [2].
Демек, Қазақстан Республикасының Констиуциясы барлық заң салаларының
заңдық базасы болып табылады, ал оның нормалары басқалар үшін нормалық
принцип болып есептелінеді. Қазіргі кездегі Қазақстандағы құқық жүйесінің
қалыптасуы елімізде құқықтық мемлекет құру бағытымен ұштастырылуыда.
Сондықтан еліміздің Ата заңының мәні мен оның алатын орны барған сайын
жоғарылауда.
Қоғамдық қатынастардың конституцяиялық құқықтық реттілігінің дамуын
мінездейтін әлемдегі мынадай үш негізгі тенденцияларын атап көрсетуге
болады:
1. Конституцияларды, жалпы алғанда конституциялық құқықтық тұрақты
социализацияландыру көрінісі табуда. Дүние жүзіндегі алғашқы
конституциялар, әдетте, саяси сферамен шектелген. Олар жеке (азаматтық)
және (саяси) құқықтар мен бостандықтарын уағыздаған. Тек, ерекше жағдайда
ғана құқық меншігін (мәні жағынан әлеуметтік-экономикалдық тұрғыда)
мәлімдеген.
XX ғасырдағы әлеуметтік шиеленістердің нәтижесінде конституцияға бүкіл
қоғамдық құрылысты реттеудің белгілі бір нысандарын (саяси, экономикалық,
әлеуметтік-мәдениет жүйелерін қосқанда енгізу қажеттігі талап етлді.
Осындай дәстүрді іс жүзіне енгізіп, нығайтуға социалистік деп аталатын
елдердің (атап айтқанда КСРО) конституциялары көп әсерлерін тигізіді.
Демек, еңбекшілердің әлеуметтік қарсылығы негізінде пайда болған
социалистік және ұлттық-социалистік тотарлитарлық режимдердің өмір
сүруінің өзі дүниеге демократиялық мемлекетті түнгі күзетші міндетін
атқарудан әрі асырмайтын және нарық жағдайында қоғамдық қатынастардың өзін-
өзі реттеу үмітіне төнген аса зор қауіп екенін көрсетті.
Алғашқы жылы кеңестік конституциялары Қазақ революциясына кейін пайда
болды. Олар – 1918 жылғы РСФСР Конститутциясы, 1924 жіне 1936 жылдардағы
КСРО Конституциялары, ақыры, 1977 жылғы бүкілхалықтық мемлекеттің Негізгі
заңы.Біздің республикамызда ең алғашқы Қазақ автономиялық республикасының
Конституциясы 1924 жылы жасалынды. Тек 1926 жылғы 18 ақпанда Орталық Атқару
Комитеті бекіткен болатын. Ол кезде біз Ресей Федерациясының қарамағында
болғанбыз, өкінішке орай, бұл Конституцияның жобасын Бүкілресейлік Орталық
Атқару Комитеті кейіннен бекітпей тастады, өйткені ол кездегі Ресейдің
Конституциясы боыйнша автономиялық республикалардың Ата заңдарын бекіту
Ресей өкілеттігінде болатын. Сондықтан да болар Қазақ Автономиялық
Республикасының 1926 жылғы Констиуциясы қағаз жүзінде қалып қойғаны
өкінішті.
Орталықтың үстемдігі мұнымен аяқталған жоқ. Оны біз 1937 және 1978
жылдардағы Қазақ КСР-інің конституцияларының мәтіндерінен аңғаруымыз
болады. Оларда КСРО Конституцияларының негізгі мәтіндері толығынан
сақталынған, тек аздаған өзгерістер, Қазақстан Республикасының ерекшеліген
туындаған.
2. Конституциялық құқықты демократизацияландыру. Бұл тенденция барлық
жерлерде сайлаудың жалпыға бірдей, тең және төтелігінен туындайды. Өйткені,
біз, Республика Президентінің, Парламент Мәжілісінің, Сенатының және
маслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін жасырын дауыс беру жағдайында, лауазымына қарамастан, тек
Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық заңы негізінде
ғана өткіземіз. Бұдан да басқа қазіргі кездегі, өз егемендігімізді алғаннан
бері дүниеге жаңа демократиялық институттар келіп, дами бастады. Солардың
бірі - әкімшілік пен конституциялық әділеттілік, адам құқығы жөніндегі
мемлекеттік ұйымдар, т.б.
3. Конституциялық құқықтық интернационализациялау. Бұл тенденцияның
басты өзегі әрбір демократиялық мемлекеттің Ұлттық конституциялық құқығының
халықаралық құқықпен жақындасып, олардың арасындағы алшақтықтың бірте-бірте
жойылуы. Жеке мемлекеттің конституциялық құқық мәселесіндегі айтарлықтай
жетістіктері халықаралық деңгейде қорытындылап, олар халықаралық актілерге
пактілер, конвенциялар, және т.б. түрінде енеді. Мұның өзі әрбір
мемлекеттің ұлттық заңдарына тиісті демократиялық конституциялық құқықтық
институттарды кіргізуге өз әсерін тигізеді деген сөз. Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолдалынады (4-баптың 3-тармағы) және барлық заңдар,
Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады, - делінген тұжырымдар осының куәсі. Демек,
біздің Ата заңымызда тікелей көрсетілмесе де, тек республика бекіткен
халықаралық шарттар ғана өзіміздің құқықтық жүйелердің, құрамдас бөлігі деп
есептеуімізге күмән жоқ. Ал Ресей Конституциясының 15-бабының 4-
тармағындағы жазуларға көз жіберсек, онда жалпыға танымал халықаралық
құқықтың қағидалары мен нормалары және халықаралық шарттар Ресей
Федерациясының құқықтық жүйелерінің құрамдас бөлігі болып есептелінеді.
Егер Ресей Федерациясының халықаралық шарттарында заңнан өзге ережелер
тағайындалса, онда халықаралық шарттардағы ережелер қолданылады, - делінген
[3].
Мемлекеттік құқық ғылымында конституция термині материалдық және
формальды негізінде түсіндіреді. Материалдық мәні ретінде конституция – бұл
жазбалы акт, актілердің жиынтығы немесе констиитуциялық әдет-ғұрыптар.
Мұндай материалдық мәнінде термин конституция өмірінде аз қолданылады.
Көбінесе, біз конституцияныформальды мәнінде, яғни заң немесе заңдардың
топтары ретінде, өзге нормативтік актілермен, заңдармен салыстырғанда оның
ең жоғарғы күші бар екендігін түсінеміз. Демек, конституцияны бұл тұрғыда
заңдардың немесе Ата заң деп түсінуіміз қажет.
Конституция түсінігін заңды (юридикалық) конституция және нақтылы
(фактически) конституция жүктеулерінен ажыратуымыз қажет. Заңды конституция
– бұл қоғамдық қатынастарды реттейтін белгілі құқықтық нормалардың жүйесі.
Нақтылы конституция болса, ол өмір өзегінен туындайтын қатынастар. Яғни,
мұндай конституция өмірінен тығыз байланыста болып, одан алшақтамауы тиіс.
Былайша айтқанда, ол өмір шындығы, өмір ақиқаты.
Сөйтіп қорыта келгенде, біз мынаны айтпақпыз. Қазақстан Республикасы
– басқа ұлттық құқықтық қайнар көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар,
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың
құқытарын, бостандықтары мен міндеттерінің негздерін, сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
принциптерін бекітетін және реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы.
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы
(жалпы сипаттама)
Аталған мәселенің өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың
нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыстау шығар. Заң
әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей, конституцияның нысаны – бұл
конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік
актілерден тұратындығымен анықталады.
Біртұтас және жалғыз конституциялық акті болып есептелінетін,
мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасынң конституцияларын
айтсақ та жеткілікті. Ал бұлардан айрықша Швеция конституциясы үш
нормативтік актілерден тұрады: 1974 жылғы басқару нысаны, онда мемлекеттік
құрылыс негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар және мемлекеттік
органдардың бірыңғай жүйесі реттелген; 1810 жылғы мұрагеолік таққа отыру
актісі және 1974 жылғы ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі акт.
Егер Констиитуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелрді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрапталған) деуімізге болады. Ал өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізгі, мемлекеььік органдардың жүйелері мен мәртебесі,
мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді.
Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің
бөліуі қағидаларына сәйкестіндіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен
парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот
билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда, әдетте,
конституцияның күшіне ену тәртібі тағайындалады. Констиитуцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ған қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Соцалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Конституциясы. Бірақта Қазақстан
заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге шейін елемей келеді. Оның да өзіндік
сыры бар. Өйткені, сол кезде біздің еліміз РКФСР-дің қарамағында болатын.
Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Конституция КАКСР Орталық Атқару
Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару
Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы
жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде
қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз
бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен
тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан зор
мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет [4].
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ККС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11-тараудан (қоғамдық құрылыс,
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік өкіметтің жоғары органдары; мемлекеттік
басқару органдары; мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдары; бюджет; сот
және прокуратура; азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері; сайлау
жүйелері; елтаңба, ту, астана; конституцияны өзгерту тәртібі) және 124
бастан тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9-тарауда ғана берілген. Оның 108-бабының 2-
бөлігіндегі Қоғамдық социалистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жаныңды түршіктіреді. Қашан адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды десеңші.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Бұл
Негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мелекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мызғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. Барлық Қазақстан
Конституцияларына, социалистік типтік ретінде, тән ерекшелік қасиеттерінің
болуы. Ең алдымен олардың таптық мәндігі оқшауланып тұрады. 1937 жылғы
Қазақ КСР Конституциясының 2-бабында, помещиктердің, капиталистердің және
байлардың өкіметін құлату, пролетариат диктатурасын орнату, қазақ халқын
патша өкіметінің, орыс империалистік буржуазиясының ұлт езушілігінен азат
етіп, ұлтшыл контрреволюцияны қирату нәтижесінде өсіп, нығайған еңбекшілер
депутаттарының Кеңестері болып табылады, - делінген тұжырымдар сол кездегі
Қазақ КСР-інің саяси негізін құраған, ал енді оның экономикалық
негіздерінің арқауы – Конституцияның 4-бабы. Онда шаруашылықтың феодалдық
және капиталистік жүйесін жою, өндіріс құралдары мен құралжабдықтарына жеке
меншікті жою, адамды адам қанауын құрту нәтижесінде бекіген шаруашылықтың
социа-листік жүйесі және өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына
социалистік меншік болып табылады – делінген. Ал меншіктің бұл түрі екі
формада – мемлекеттік меншік (бүкіл халық дәулеті), және кооперативтік –
колхоз меншігі (жеке колхоздардың меншігі, кооператив бірлестіктерінің
меншігі) ретінде баяндалған. Ал, 1978 жылғы Ата заңда Коммунистік партияның
барлық қоғамдық өмірдегі басымдылығын, оның бағыт беруші басшылық рөлін
нығыздауды, экономикалық жүйенің негізгі ретінде – мемлекеттік
(жалпыхалықтық) және колхоздық – кооперативтік меншігін бекітті,
шаруашылықты жоспарлы түрде жүргізуді айқындайды.
Қазақ Кеңестік конституциясында мемлекеттік өкімет органдарының
негізін қалаушы – Кеңестердің жоғарлығы заңдыланған болатын. Мысалы, халық
депутаттарының Кеңестері – КСРО Жоғарғы Кеңесі, облыстық кеңестері,
аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық, поселкелік, ауылдық кеңестері –
мемлекет өкімет органдарының біртұтас жүйесін құрайды, - делінген Қазақ КСР
Конституциясында. Шын мәнінде, бұлар өмірмен ұласпаған, өйткені жоғарыда
сөз етілген Коммунистік партия мемлекет өміріндегі барлық мәселелерді
шешулі өз басшылығына алып, нұсқау беріп отырғандығы бәрімізге мәлім.
Демек, Кеңестердің үстемдігі формальды түрде қағаз жүзінде нығыздалынып
өмірге енген. Соның нәтижесінде Кеңестер партия органдарымен алмастырылып,
бүкіл билік соңғылардың қолдарына тиген. Еліміздің сол кездегі Ата заңында
азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке өзіндік құқықтары да
шетте қалмаған. Бірақта, оларды іс жүзінде орындау, мемлекет тарапынан
кепілдіктер беру мәселелері де аяқтай қалып отырған. Конституциялық заңдар
тиісті соттардың тәуелсіздігіне де қамқорлық бола алмады. Біздің осындай ой-
өрісімізге дәлелді тиек ретінде 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының
құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн көрдік: 1) Қазақ КСР-
нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2) мемлекет және жеке адам;
3) Қазақ КСР-інің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы; 4)
Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және олар сайлау тәртібі; 5)
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының жоғары органдары; 6)
Қазақ КСР-індегі мемлекеттік өкімет пен басқарудың жергілікті органдары; 7)
Қазақ КСР-інің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік жоспары.
Қазақ КСР-інің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот төрелігі. Арбитраж және
прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-інің Елтанбасы, Туы, Гимні және
астанасы; 10) Қазақ КСР Конституиясының қолданылуы және оны өзгерту
тәртібі. Осы конституциялық бөлімдер құрылымдарының дұрыстығына көңіліміз
толмай тұр. Оның себебі, біріншіден, Қазақ мемлекеті ұлттық-аймақтық
бөліністерге ешқандай бөлінген жоқ. Сондықтан, Ата Заңның 3-бөлімінің атауы
шын мәнінде әкімшілік-аумақтық құрылымы делінуі тиісті; екіншіден,
азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, олардың міндеттері 2-
бөлімдегі жеке адам тұжырымдарына енуі де бұрыстау
сияқты [5].
Жаңа Конститция туралы мәселені көтерудің басты себебі – ол
еліміздегі болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік
елеулі өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының
стратегиялық мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның
күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік
республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды
процесс. Сөйтіп, социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге
ұшырады. Социалистік одақтас республикалардың орнына демократиялық,
құқықтық, зайырлы әлеуметтік өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді
мемлекеттер келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап
белгілеу - өмір заңы. 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының 12 отырысында дүниеге жаңа
Конституция келді. Оның басты желісі – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы
адамгершілік принциптерді дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемелекет
ретінде дүние жүзіне хабарлау. Алғашқы рет жаңа Ата заңның ең жоғарғы
заңдық күші бар және оның нормалары тікелей қолданылады, - делінген.
Сонымен қатар жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, орыс тілі –
ұлттық қатынас тілі, - деп бекітілген. Басқа елеулі өзгерістерді бұрынғы
Конституцияларды салыстырып тұжырымдағанда ғана білеміз. Сондықтан біз жаңа
Конституцияның құрамдас бөлімдеріне тоқталғанды жөн көрдік. Ол 4 бөліктен
(конституцияның преамбуласы (алғы сөзі); конституциялық құрылыстың
негіздері; Ата заңның мәтіні; өтпелі кезең ережелері), 4 бөлімдерден
(азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері; қоғам, оның құрылысы
негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары; конституцияны сақтау
кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптардан құралған. Мұнда азаматтардың
құқықтық жағдайлары жөніндегі мәліметтер оқшауланып, бірінші бөлімде
берілсе, ал мемлекеттер оның аппараттарры үшінші бөлімде қамтылған. Демек,
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттін ең қымбат
қазынасы деген қағидаттан туындаған шығар [6].
Бұл еліміздің Ата заңы көп ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура келді.
Қазақстан Конституциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002,29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: ...сайып
келгенде, 1993 жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тоб мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес.
Сонымен қатар, бір қарағанға, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік идеологияның
саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға алмағаны да аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылы әлеуметтік-экономикалық және саяси
ахуалдан алшақтығы бірден-ақ қалың берді. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтарды еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасындағы қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсымыз жоғарымыз дейтін талас ұзын-сонар дауға ұласқаны
да белгілі.
Бұған кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беру жолында кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің алғашқы лектегі заңдары (1990-1994 жылдар) маңызды
болды десек те, олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымекн дәйектелмеген, сол
себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл низамдардың орын
алғаны да белгілі жәйт ... Міне, осындай жағдайда жаңа Конституцияның
қажеттігі айдан анық еді, - деп тұжырымдаған болатын. Сөқйтіп, Қазақстан
Республиксының қазіргі Ата заңы 1995 жылғы 30 тамызда республикалық
бүкілхалықтық дауыс беру (референдум) арқылы қабылданды. Ата заң
қабылданған күн демалыс – мемлекеттік мереке Қазақстан Республикасының
Конституциясы күні деп жарияланды. Ата заңы қабылдау әдісінң орасан зор
маңызы бар, өйткені оның мазмұны сайлаушылар көпшіліктің қатысуымен
мақұлдады. Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден
(преамбуладан), негізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі ережелерден тұрады.
Кіріспеде, әдетте, Ата заңның мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың тарихи
жағдайы, кейде құқықтары мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта
басшылыққа алатын негіздер көрсетіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының кіріспесі Ата заңды қабылдаудың себептері мен мақсаттарын
былай түсіндірген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік
және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына
отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі
және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізгі ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз. Ата заңның бұл бөлігі саяси және идеологиялық тұрғыдан лғанда
аса маңызды, өйткені, осыдан келіп, мемлекетіміздің мынадай негізгі мақсаты
туындайды:
1) өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқытары
мен бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту;
2) өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым-қатынастықтың әдістерін нақтландырып бекіту;
3) байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау;
4) республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру;
5) Қазақстан Республикасының демократиялық негіздерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ұшқыны ретінде, республика қызметінің түбегейлі де
айқындалады. Олар:
1) қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық;
2) бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
3) қазақстандық патриотизм;
4) мемелекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық
әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс
беру арқылы шешу;
5) егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көздерін
иемденуші Қазақстан Республикасының халқы деп тану;
6) әлеуметтік саясаттың басты бағыты адамның қадірлі өмір сүріп,
еркін дамуына қолайлы жағдайларды тудыру;
7) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті тану және олардың бірдей
қорғалуын қамтамасыз ету;
8) мемлекеттік билікті Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы жне сот тармақтарына бөлу, олардың тежемелік әрі тепе-тендік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы принципіне сәйкес жүзеге
асыру;
9) жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және оны іске асыруға қажетті
кепілдіктерді қамтамасыз ету;
10) идеологиялық және саяси әралуандылықты тану; қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси
партиялардың ұйымдардың құруға жол берілмейтіндігін нақыштау, сөйтіп, ешбір
идеологияның мемлекеттік не міндетті деп танылмауы;
11) республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан
басымдылығы болуын және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілеиін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылатындығын
тану.
Ата заңның негізгі бөлігіне азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері туралы, конституциялық құрылысы жайлы, мемлекеттік нысандар
жөнінде, мемлекеттік буындардың жүйесі мен мәртебесі туралы (Президент,
Парламент, Үкімет; Конституциялық Кеңес, Соттар және сот төрелігі,
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы) нормалар
енген. Яғни, бұл нормалар Қазақстан Республикасы Конституциясының I-VIII
бөлімдерінде баяндалған. Қорытынды және өтпелі ережелер баяндалған ақыры IX
бөлімде Ата заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы,
конституциялық заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау рәсімі және басқалар
жайлы сөз болады. Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы 9
бөлімнен, 98-баптан және де көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады.
Ата заң құрылымына жасалатын талдау оған негіз болған конституциялық
идеялардың айқын өрінісі береді. Жалпы ережелер деп аталатын 1-бөлім жаңа
конституциялық құрылысқа сапалық сипаттама бере отырып, Республикада
мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну және олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы қағидатына
сәйкес жүзеге асырылатындығын баяндайды. Сонымен қатар, ол Қазақстан
Республикасын Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігін
айқындап берген. Олай дейтініміз – біздің ұлан-байтақ жеріміздің ұлттық-
аумақтық бөліністерге бөлінбей тек әкімшілік-аумақтық бөліністерге –
обылыстарға, қалаларға, аудандарға, поселкелерге (кенттнрге), селоларға
(ауылдарға) т.б. – бөлінетіндігі және олардың жоғарыдағы бір орталыққа
бағынатындығы. Адам және азамат деп алатын II бөлім адам мәртебесін
мемлекетпен тікелей байланыстырмай, жеке бастың құндылығын ашып көрсетеді.
Онда жеке адамның құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың
мойындалған қағидаттары мен қалыптарына тікелей байланыстырылған. Жаңа
қазақстандық Ата Заңның басты желісі – азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын мемлекет мүддесіне жоғарғы тұрғыдан қарау болып табылады.
Президент деп аталатын III бөлім мемлекет басшысы ретінде
Президенттің жаңа мәртебесін толық бейнелейді.
Басқа мемлекет органдарының құрылуы мен қызметі IV-VIII бөлімдерде
көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конститциясының құрылымда әр бөлім өз
қисынымен ретті орналасқан. Жалпы алғанда Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы өз құрылымы мен қисыны жөнінен баршаға айқын түсінікті
деп айтуға болады.
Қорытынды және өтпелі ережелер деп аталатын IX бөлім жаңа Ата Заңды
күшіне енгізу нормаларын бекітеді, бұрынғы Конституцияның күші қай кезден
бастап жойылғанын нақтылайды. 1995 жылғы Конституция күшіне енгенге дейін
қолданылып келегн заңдардың одан әрі қарай қолданыста болу тәртібін
көрсетеді. Сонымен бірге, Конституцияда аталған өзге заңдарды қабылдау
тәртібі нақтыланған [7].
ІІ. Тарау. Кеңестік кезеңдегі Қазақ КСР-інің тарихи конституциялық
эволюциялық дамуының сабақтастығы
(1917-1991 ж.ж.)
2. 1 Алаш Конституциясының жобалық тұжырымдамасы мен 1926 жылғы Қазақ
Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясының жалпы
сипаттамасы
Қазіргі таңда құқықтық мемлекетті құруға бет алған шақта, еліміздің
даму сатыларын бейнелейтін Ата заңдарымыздың (Конституцияларымыздың)
сабақтастығын айқындайтын ғылыми тұрғыдағы зерттеулердің мәні жоғары.
Өйткені ол елімізде болып өткен елеулі өзгерістерді бейнелеп қана қоймай,
оның төменгі сатыдан жоғары сатыға өрлеуінің оң және теріс жақтарын ащуға
өз септігін тигізуіне мүмкіншілік береді.
Қазақстанның тарихи конститциялық даму дәуірінің тәуелсіздікке қарай
бет бұрған алғашқы қадамындағы қоғам үшін ең маңызды үш ірі мәселелер
(мемлекеттік құрылыс, тұлғаның құқытық мәртебесі және мемлекеттік
органдардың жүйесі туралы) топтамасымен байланысты конституционалзм
идеяларының тамыры ғасырлар тереңіне кетеді. Бұл тұрғыда Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы тәріздес
заңдарды айтуымызға болады. Алаш Конституциясы жобасының концептуалдық
тұжырымдары – осы құжаттардың кейінгілері қатарында.
Қазақстанның егемендік алғаннан кейін қазақ этностарының бүкіл өмірі
мен қызметіне, оның тарихы мен мәдениетіне, сондай-ақ, қазақ
мемлекеттілігінің қалыптасуына көңіл бөлінуі жоғарғы деңгейге
көтерілді.Ұзақ уақыттар бойы қазақ тарихының объективтік шындығы өз мәнінде
зерттелмей келген болса, ендігі жерде бұл мәселелер ғылыми тұрғыда
бейнеленіп, зерттелмек.
Осыған орай, айрықша мән беруді қажетсінетін басты мәселенін бірі –
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ұлттарының топтастырылу (бірігу) кезеңі.
Бұл кезде ұлттық зиялылардың қазақ мемлекеттілігін жандандыру идеясы үгіт-
насихат жұмысының күн тәртібіндегі өзекті мәселе болатын. Мұның тамыры Алаш
Конституциясы жобасының концептуалды арқауы болған 1917 жылғы Алаш
партиясының ұлттық бағдарламасы болып табылады.
Атамекенде өмір сүріп отырған сол кездегі қазақ елінде – қазақ
мәселесі болғадықтан, ол күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпаған. Ол
басты төрт мәселе негізінде өрбіді. Олар : ұлт, тіл, дін, жер мәселелері
еді. Сол кездегі революциялық тап күресінің шиеленіскен заманындағы қарама-
қайшылықтың үдеген шағында революцияның қызу қады энтуазистері Т.Рысқұлов,
Т.Бокин, Ә.Жангелдин, О.Жандосв Кеңес үкіметінің пролетариат диктатурасын
құрамыз десе, оларға арсы жақ, қазақтың зиялы қаламгерлері А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, И.Ғұмаров, Ғ.Бірімжанов қаақ жерінде ұлттық
мемлекет құру бағытын ұстап, бүкіл ресейлік көлемде биліктің бөліну
теориясын тани отырып, ммлекет тетігіндегі тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесіне сай ұлттық мемлекет құру жөніндегі өз нұсқаларын ұсынды. Бұл
соңынан Алаш Конституциясы жобасының тұжырымдамасына ұласты. Бұл жерде
тұжырымдама (концепция) дегеніміз – латын тіліндегі conceptio, бұл
тсініктеме, қандай да бір затқа немесе құбылысқа негізгі көзқарасты
түсіндіріп, жүйелі түрде ашу үшін қажетті бастапқы идея. Тұжырымдама
термині, сондай-ақ, ғылыми техникалық, саяси және өзге де қызметтің
түріндегі конструктивтік принциптерді, алдыңғы қатарлы ой-өрісті белгілеу
үшін қолданылды [8].
Қазақ зиялыларының көтерген маңызды мәселелерінің жиынтығы болып
саналатын Алаш Конституциясы жобасындағы ең қоматы тұжырымдаманың бірі –
ұлттық мемлекеттің өзін өзі билеу идеясы. Алаш зиялылары этникалық
қазақтардың тұрған аумағын біріктіріп, Ресей Федеративтік республика
шегінде оларға ұлттық автономия беруін талап етті.
Алаш Конституциясының тұжырымдамасында көбінесе, сот ісінің
жүргізілуі, оның орындалуы әсіресе сот присяжныйлары туралы Билік және
сот деген тарауда нақыланып айтылған. Онда билік пен сот әрбір халықтың
ерекшеліктеріне сәйкес құрылуы тиіс. Билер мен судья жергілікті халықтың
тілін білу қажет. Араласып тұрған халықтың жерінде сот пен тергеу, сондай-
ақ, үкім сол жердегі халықтың көпшілік өкілдерінің тілінде жүргізіп,
жарияланады. Жергілікті негізде қаралмайынша билер мен судъялар
қызметтерінен алынбайды. Өкімет пен сот алдында барлығы тең. Өте ауыр
қылымыстық іс сот присяжиныларында қаралды. Қазақтардың көпшілігі тұратын
аудандарда сот тілі болып қазақ тілі танылады. Присяжинылар құрамында
қазақтар болу керек. Далада халықтың бүкіл әдет-ғұрпы мен ережелері бойынша
сот жүргізілуі қажет делінген. Бұдан біз, қазақ жерінде әдеттегі құқық
(обычное право) қолданылғандығын, әсіресе билер сотының ресми сот жүйесімен
қатар қызмет атқаратындығын білеміз. Мұнын өзі демократиялық тетіктерінің
сол кезден бастап іс жүзіне асырыла бастағандығын білдіреді.
Демократияны сақтап, қамтамсыз ету үшін мемлекет қызметінің үш
бағытына әр түрлі үш мемлекеттік органдардың арасында бірдей бөліп,
билікті бір адамның, органның қолында шоғырландырылмайтындай етіп ұстап
тұратындай ету. Өйткені, билік жүргізуші субъекті оны өз пайдасына теріс
қолдануы мүмкін, оның өзі озбырлыққа, адам тағдырын аяққа басып менмендікке
салынуына апаратына сөзсіз. Ең бастысы – бір біріне тәуелді емес үш
тармақтар билігі өздерін өздері бақылап тұрады, бір тармақтың заңды
бұзғанына орасан зор көңіл бөлулері қажет. Осы биліктің үш тармаққа
бөлінуінің өзі бірін бірі ұстап тұруға жәрдемдеседі.
Мемлекеттік егемендіктің иесі және оның көздері ретіндегі халық
туралы жалпы демократиялық тұжырымдамада – бағдарламаның өзегі.
Жалпылама мәнінде халық белгілі бір мемлекеттің тұрғыны ретінде
саналады. Халық ұғымын анықтауда көптеген қадамдар бар нақтылы тарихи.
Социологиялық, идеологиялық, құқықтық және т.б.
Біздің жағдайымызда, егер халық халықтық егемендік ретінде көрініс
тапса, онда оны белгілі бір мемлекеттің аумағында тұратын және әр түрлі
ұлттарды, халықтарды, таптарды және басқа да әлеуметтік топтарды құратын
әлеуметтік ортақтық өлшем деп қабылдауға болады.
Халық ұғымы ұлттар ұғымыммен өте байланысты болып келеді. Ұлт- бұл
адамдардың экономикалықғ аумақтық, тіл, мәдени, психологиялық
байланыстармен біріккен тұрақты қауымдастығы. Бірұлтты мемлекетте бұл
ұғымдар бір-бірімен қабысып тұрады.
Халық – биліктің субъектісі және қайнар көзі, ол оның іске асырушысы
болып табылады.
Сонау XVII-XVIII ғасырларда егемендік деген кең ауқымды ұғым басқа
жаңа мәнде, мысалы, демократиялық мемлекеттердің конституцияларын және
халықтық билікті бекіту үшін қолданылды. Қазіргі кездің өзінде халық
егемендігі конституциялық принцип ретінде биліктің қайнар көзі не болып
табылады және кім үшін бұл билік қолданылады деген сұраққа жауап
беретіндігін әр адамның есіне салады. Жоғарыда сөз етілгендей,
бағдарламаның кейбір тұжырымдарында Демократия дегеніміз мемлекетті жұрт
билеу, Үкімет басында Құрылтай жиналысы немесе Бүкіл халық болып
сайлаған өкілдер жиналысы, мемлекет басында президент тұрады, - делінген.
Демек, халықтық биліктің мәнін сипаттай келе, бізге биліктің бастапқы
қайнар көздері халықтан нәр алатындығын, оның өзегі халықтық егемендігін
сездіріп тұрғандай. Бұл ұғымның мәндік сипаты қазіргі кезде қолданылып
жүрген еліміздің Ата заңында жалғасын тапқан. Өйткені Қазақстан
Республикасының Ата заңынын 3-бабындағы Мемлекеттік биліктің бірден бір
бастауы - халық деген сөйлемнің өзі осының айғағы. Сөйтіп, тек халықтың
еркіндігінен мемлекет билігінің нысандарын құру және оны тез өзгерту
мәселелері туындайды. Бұл демократиялық құқытық мемлекеттердің
республикалық президенттңк басқару нысандарына тән қасиет [9].
Халықтың билігін іс жүзіне асырушы нысанның бірі – жергілікті өзін өзі
басқару органдары. Алашорда үкіметі тұсында мұндай орган – земство болатын.
Әрине, ол мемлекеттік билік жүргізуші органдар жүйесінен оқшау түрды және
олардың жүйесіне кірмеді. Егер Алашорданың 12-15 маусымдағы қаулысын алатын
болсақ, онда облыстық және уездік кеңестердің құрамын сайлайды, содан кейән
оны Алашорда үкіметі бекітеді. Демек, сол кедің өзінде қазақ жерінде
жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтардың өзі шешуінің
демократиялық өлшемі із жүзіне аз уақыт болса да асырылғанына тарих куә.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сйлау арқылы , сондай-ақ
халық топтары арқылы жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық
жергілікті қауымдастықтардағы жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы
және басқа да органдары арқылы жүзеге асырыла алатындығын Алаш Орда
үкіметінің тәжірибесі көрсетті, оның сабағы бізге үлгі боларлықтай.
Жоғарыда келтірілген халықтық биліктің ең басты ұйымдастырушылық-құқықтық
нысандары бір-бірімен тығыз байланысты, халық егемендігін іс жүзіне асыруға
көмектесетіндігін қазақ зиялылары дәлелдеген. Іс әрекеттерінің әдістері
тұрғысынанқарағанда, бұл жүйе халықтың өкілдік етуі мен тікелей басқаруын
ұштастыру арқылы сипатталды, ал оның дамуның бағыты – демократияны өрістете
беру, мемлекет пен қоғам істеріне заматтарды кеңінен қатыстыру, билікті
бөлу негіздеріне қарай мемлекетік аппаратты жетілдіру, қоғамдық
бірлестіктердің белсенділігін арттыру, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
құқықтық негіздерін нығайту, жариялылықты кеңейту, қоғамдық пікірді әрдайым
есепке алу.
Сол кездегі қазақ зиялыларының қозғаған мәселелерінің ішіндегі ең
өзектісі – мемлекет қызметінің бағыты адам құқығының басымдылығынан
туындауы тиісті, - деген жорамалын іске асыру еді. Себебі мемлекеттік
өкімет органдарының басты міндеті – адамның қадір-қасиетін, ар-намысын,
құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау болып табылды.
Сондықтан адамға байланысты оның құқықтыұ жағдайын анықтайтын Алаш партия
бағдарламасының маңызы өте зор.
Құқық пен бостандықтың тарихи дамуы – конституционализм ағымынан
көрінеді. Ол кезде конституциялық актілерде құқық пен бостандықтардың тобы
бекітілген болатын. Олар азаматтардың өзіндік құқықтары мен бостандықтары,
сондай-ақ саяси құқықтар мен бостандықтарын белгілеген.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында, әсіресе ортасында конституцияларда
әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар блогы дүниеге келді.
Бұған бағдарламаның ІХ бөлімі Ғылым және ағартуды дамыту сай келді.
Алаш Коституциясы тұжырымдамасының жанды бір жері – жер мәселесі.
Қазақтың қасиетті атамекеніндегі жер мәселесі қазақ үшін ел тағдырымен пара-
пар. Бұл бүгін ғана айтылып отырған сөз емес, сонау ежелгі дәуірлерден бері
сабақтасып, Алаш қазақ зиялыларынан өрбіп, бізбен ұласып жатқан халықтың
мұңы. Қашанда қазақ халқы жерді ақ сүтңн беріп асыраған, анаға тенеген.
Халықтың мұңымен үндес келетін Алаш партиясы бағдарламасының Х-Жер
мәселесі бөлімінде : Учиредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы, алдымен жергілікті жұтқа берілсін деуі, қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу, бұрын
алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы, қазаққа тиетін жер
сыбағасын жергілікті комитеттер кесу, сыбаға өлшеу – норма жердің тпырағы
мен шаруашылық түріне қарай жасалу, сыбағадан артылған жер земство қолында
болу, артық тұрған жерден ел өскенде ауық ауық сыбаға кесіліп берілуі,
Түркістанда жермен бірге су сыбағасы да кесілу, жерде қазақ үй басына
иеленбей ауыл ймақ, туысқан табына меншіктеп алу, өзара әділдік жолмен
пайдалану жайлы атап өтілген.
Тарих парағы көрсеткендей, қашанда жер тағдыры даусыз болмаған.
Қазаққа керегі – қоңыржай ауа, құнарлы топырақ, нәрлі су және жол
жақындығы.
Қазіргі тәуелсіз алған заманымыздың өзінде де бұл мәселе ең өзекті
болып тұр. Жер кодексі қабылданғанша, оның жер сатылады деген жерлеріне
халықтың ашынғандығы соншалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz