Несие берудегі несие саясаты

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу жүзеге асты, бұл банк саласында түбірлі қайта құрудың қажеттілігін туғызды. Оның мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдейлігін қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін қолдану, яғни жаңа банктік, оның ішінде несие саясатын жүргізу болып табылады.

Коммерциялық банктің несие саясатын зерттеу тақырыбы етіп таңдауымыздың себебі: елімізде банк қызметінің бұл саласының дамуы әлі де жеткіліксіз, сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банк қызметін ұйымдастыру ісінде жаңа әдістер қажет. Нарыққа көшкенде банк ісінің даму проблемасы, халыққа көрсетілетін банк қызметін жетілдіру айрықша маңызға ие болды. Бұған бірнеше факторлар әсер етті.

Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.

Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.

Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін, маркетингін жүргізу, жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелдікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.

Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік -экономикалық ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен, яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.

Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.

Дегенмен де қазiргi таңда банке деген сенiм күшейiп келедi. Бұл сенiмдiлiк күн сайын арта түсуде. Елiмiздiң экономикасы жоғарылауда. Осы тұста несие саясатының маңызының зор екенiн айтпасада түсiнiктi.

Жоғарыда аталғандарға сәйкес бiтiру жұмысының тақырыбы республика экономикасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң несиелеу тұрғысынан да, коммерциялық банктердi несиелiк ресурстармен қамтамассыз ету үшiн де өзектi мәнiне ие болады. Несиелiк саясат сенiмдi несие алушыны, несиенiң көлемiмен мерзiмiн таңдауға қатысты шешiмдердi қабылдаудың жалпы бағыттарына тұрады.

Бiтiру жұмысымның мақсаты қазiргi кездегi коммерциялық банктiң қызметiндегi несиелiк саясаттың рөлiн айқындаудан және оны үнемi жетiлдiру қажеттiлiгiнен тұрады. Банктер үнемi өзiнiң несиелiк саясатын нарықтық жағдайлардың өзгерiсiне байланысты қарастырып отыру қажет. Осыған байланысты бiтiру жұмысының мақсаттарына нақты бiр банктiң несиелiк саясатының «әлсiз» тұстарын анықтау және проблемалық несиелердiң алдын алу мен банкке несиелiк қаражаттардың қайтарылмай қалуын болдырмауға қатысты шараларды жетiлдiруге көңiл аудару кiрдi.

Осы аталған мақсатқа сай алдыма мынандай мiндеттердi қойдым:

• коммерциялық несиелiк саясатының үстiңгi, мәнi, мазмұны және оны жасау қағидалары.
• Қазақстан Республикасының екiншi деңгейiндегi банктердiң несиелiк саясатын жетiлдiру жолдары.

Бiтiру жұмысымның зерттеу обьектiсi ретiнде несиелiк саясаттың мазмұны мен оны жетiлдiру жолдары қарастырылады.

Бiтiру жұмысымның теориялық әдiстемелiк негiзiне: «Банктер және банктiк қызметтер туралы» ҚР заңы, статистикалық мәлiметтерi, отандық және шетелдiк экономист ғалымдардың еңбектерi және интернет мәлiметтерi алынды.

1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ РОЛІ

1. 1 Коммерциялық банктердің несиелік саясаты және оның негізгі мазмұны

Несиелік саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады.

Несиелік саясат - банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар жүйесін жасау шарттары.

Кең мағынасында алғанда, несиеліқ саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.

Тар мағынасында, несиелік саясат - бұл несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратеғиясы мен тактикасын сипаттайды.

Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына, сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар жүйесін (ұйымдастыру) жасау шарттарын белгілейді.

Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуы тиіс:

• Нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;

• Несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;

• Нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;

• Оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан тұрады;

Несиеліқ саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады.

Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкiндік береді:

1. Несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен критерийлерін;

2. Несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;

3. Сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтің сапалығын;

4. Ішкі бақылау қағидаларын;

Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің кешенді ұйымдастырылуын қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ежелерін тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.

Несиелік саясат, банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік кабілетіне қарап «өз клиентін» таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен анықталады. мысалға, кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті кеңейтуге, жаңғыртуға, техникалық жағынан қайта қаруландыруға, ғылыми-техникалық иновацияларды енгізуге) берген қолайлы.

Несиеліқ саясаттың маңызды элементі банктеғі бақылауды ұйымдастыру табылады (потенциалды қарыз алушыны несиелеу мүмкіндігі туралы сұрақты шешу барысында несиелік стандартты дұрыс қолдануға бақылау жасау; жекелеген несиелік қызметкерлердің құзыретін сақтауға бақылау жасау; банктiң несиелiк портфелiнiң жағдайына және опың iшiнде проблемалық несиеге қойылатын жалпы бақылау) .

Iшкi несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетінін анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталған соң соның негізінде банк қызметкерлерінің қажеттi несиелік операцияларды атқаруына мүмкіндік беретін банктің несиелік саясатын және оған қоса несиелеу стандарты мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.

Несиелік нұсқаулықтар мен стандарттарды жасаудын бастапқы кезеңі аяқталуына байланысты, бұл құжаттардың бірінші редакциясы тәжірибелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет (немесе директорлар кеңесі, несиелік комитет) саясатты жане соған сәйкес нұсқаулықтарды бекітеді.

Несиелік саясат нссиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатта барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі де қарастырылуы мүмкін.

Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ережеде қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында қорытынды жасап, несиені беруге байланысты мәселелерді қамтиды.

Отандық банктер тәжірибесіндегі несиелік комитетің шешетін мәселелері мынадай:

• несие алуға берген клиенттін өтінішін және несиелік қызметкердiң несие беру туралы қорытындысын қарайды;

• несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;

• несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды;

• несие сомасы мен мерзімін аныктап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;

• несиені кайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;

• несиелеу шарттарын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желІ) ;

• берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;

• банктін несиелік стратегиясын жасайды;

• несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;

• несиелік комитеттің мәжілісінін хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабын жүргiзедi;

Несиелік саясатта қарыз алушылардың негізгі қызметіне байланысты тәуекелдігі жоғары операцияларды немесе жобаларды каржыландыру үшін тағайындалатын несиелер туралы да айтылуы тиіс.

Банк қызметкерлерiн несиелік саясатпен таныстыру, оларды соған сай келетін ережелер мен нұсқаулықтарға үйрету, банкте несиелік саясатты енгізудін негізгі элементі болып табылады.

Несиелік саясат несиелік қызметтiң басты бағыттарын анықтайды. Оларды, өз кезегінде, несиелік саясаттың қабылдаған бағыттарын іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады.

Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:

• несиелік қызметті ұйымдастыру;

• несиелік портфельді басқару;

• несиелеуге бақылау жасау;

• құзыретті бөлу принциптері;

• несиелеуді таңдаудыц жалпы критерийлері;

• несиелеудін жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;

• несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардын принциптері;

• несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау;

Iс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге болады:

1. несиелеу саясаты;

2. несиелеу стандарты;

3. несиелеу нұсқаулықтары;

сондай-ақ аталмыш үш құжат ерекше бір құжатта - «Несиелік саясат бойынша жетекшілік ету» біріктіріледі.

Несиелеу саясатында несиелеуді жүзеге асыратын белімшелер жұмыскерлерінің қызметтерін нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты, несиелеудіц жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.

Несиелеу стандарты - бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.

Несиелеу стандартында мынадай сұрақтар қарастырылады:

• қарыз алушының каржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;

• несиенің кепілхаттар және кепілдемелермен камтамасыз етілуіне койылатын талаптар;

• әкімшілік стандарттар және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;

• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;

• құжаттардың толтырылуына койылатын талаптар;

• несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық немесе тұтыну несиелері бойынша) .

Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай құжаттарға: несиелік келісім-шарт, кепіл туралы шарт, кепілдеме туралы шарт және т. б. жатады.

Несиелік нұсқаулық несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы алгоритмін анықтайтын іс-әрекеттер кезегін суреттеуді білдіреді.

Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады. Жалпы, несиелік саясатта қарыз алушы туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік кабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит, несиелер бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық кезендері көрсетіледі.

Несиелік саясат мынадай қызметтерді атқарады:

• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде болу;

• несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін аныктама материал және нұсқаулық ретінде болу;

• несиелік бөлімдердін жетекшілері үшін несиелік нұсқаулықтардың талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;

• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерiнiң тексеруді жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау;

Коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру процесінде проблемалық несиелермен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша бақылау жасалуға тиіс.

Несие саясатының бірқатар элементтері несие саясатының түрлері туралы айтуға мәжбүрлейді. Несие саясатының түрлері туралы мәселе тың, жаңа отандық және шетелдік экономика әдебиетінде егжей-тегжейлі қарастырылмаған. Сол себепті ол жөнінде толық мағлұмат берейік. Комерциялық банктің несие саясаты төмендегідей жіктеледі.

Несиелік саясат түрлерін сыныптамалаудың негізінде түрлі критерийлер жатыр. Бұл жерде ұсынылған сыныптаманың жалғыз еместігін атап өткен де маңызды. Өзге критерийлерге қарай несие саясатының басқа да түрлерін топтастыруға болады.

Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ол қайтарымды негіздегі ресурстарды тартуға және оларды банк клиенттерін несиелеу үшін инвестиция жасауға қажет. Бұл жерде банк қызметіндегі тәуекелді басқарудың негізі де несиелік саясат екенін атап өткен жөн.

1-кесте. Комерциялық банктің несие саясатының критерийлері бойынша жіктелуі

Несиелік саясат агрессиялық, дәстүрлі және классикалық болып келеді. Несиелік саясат түрін таңдау кезінде банк алдымен өз капиталын өсіруді, табысын көбейтуді көздейді немесе мұнда сан қырлы стратегия жатуы мүмкін. Осы айтылғандарды қорытындылай келе мынадай анықтама беруге болады. Несиелік саясат - банктің өз клиенттеріне несие беру жұмысындағы, банктің белгілі бір аймақта, белгілі бір жұмысындағы, банктің белгілі бір аймақта, белгілі бір уақыт аралығында өз стратегиясын жүзеге асыру үшін жасаған шаралар жүйесі. Несиелік саясат несиеті реттеу жұмысының негізі ретінде, біріншіден, несиелік қарым-қатынастарды дамыту барысындағы басым бағыттарды, екіншіден, несие жетіктерінің жұмыс істеуін анықтайды.

Түрлеріне қарамастан банктің несие саясатының ішкі құрылымы болады. Біздің пікірімізше, комерциялық банктегі несие саясатының негізгі элементтері мыналар: 1) несиелік процестің негізгі бағыттарын әзірлеу жөніндегі банк стратегиясы; 2) несие беруді ұйымдастыру жөніндегі банк тактикасы; 3) несиелік саясаттың орындалуын бақылау.

Шетелдік экономикалық оқулықтарда несиелік процесті ұйымдастырудағы банктің стратегиясы мен тактикасын анықтауға мүмкіндік беретін несиелік саясат бойынша құжат әзірлеу (меморандум) жиі ұсынылады .

Мысалы, Дүниежүзілік банктің «Банк ісі және инвестицияны қаржыландыру» (Н. Бруктің редакциясымен) деген басылымында несиелік саясат бойынша басшылыққа алатын құжат жасауды ұсынады. Онда несие бойынша көрсетілетін құжаттама және несие бөлімі қызметкерінің міндеттері анықталады. Біздің ойымызша, мұндай жұмыстың аясы тар. Бұл жерде банктің несиелік саясаты несие жұмыстарын ұйымдастырудың тактикасы мен ғана шектеледі. Жоғарыда келтірілген ұстанымға қарағанда комерциялық банктегі оңтайлы несие саясатын жасаудың теориялық моделінің негізгі ережелерін қалыптастыру қажет болып көрінеді.

Несиелік саясаты әдістемелік тұрғыда оңтайландырудың отандық және әлемдік тәжірибесін, талаптарын ескере отырып, комерциялық банктегі несиелік саясатты қалыптастырудың төмендегідей нұсқасын ұсынуға болады:

• Несиелік саясаттың жалпы ережелері мен мақсаттары.
• Несиелік операцияларды басқару аппараты және банк қызметкерлерінің өкілеттілігі.

• Несиелік келісім-шарттың әр түрлі кезеңдерінде несиелік процесті ұйымдастыру.
• Банктік бақылау және несиелік процесті басқару.

Несиелік саясатты қалыптастыру және несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы әдістемелік міндетті талаптардан туған бұл теориялық модельді біз комерциялық банктегі несиелік саясатты оңтайландырудың қажеттілігіне байланысты ұсындық. Біздің ойымызша, мұнда комерциялық банктің несиелік саладағы стратегиясын анықтайтын «Несиелік саясаттың негізгі ережелері мен мақсаттары» болу керек. Одан кейінгі бағыттар банк қызметкерлерінің несиелік операцияларды басқару жұмысында банктің тактикасын анықтайды, банктің нақты операцияларын және клиентпен арадағы келісім-шарттың ұйымдастырудың жолдарын нақтылайды, несиелік процесті бақылау және басқару шараларының жүйесін белгілейді. Несиелік саясатты қалыптастырудың теориялық моделінің әрбір бағыты өзара тығыз байланысты және несиелік саясатты қалыптастырып, несиелік процесті ұйымдастыруда міндетті болып табылады, ұтымды несиелік саясаттың мәнін ашу үшін қажет.

Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттер мен несиелік құралдарды таңдаудың басым бағыттарымен, екіншіден, банк қызметкерлерінің практикалық іс-қимылын белгілейтін және осы басым бағыттарды өмірге енгізетін нормалармен, ережелермен анықталады. Бұл жерде тәуекелді (оның ішінде несиетік) басқару қабілеттілігі нақты несиелік келісімдердің шарттарын жасаумен айналысатын банк басшылығының бөліктілігіне және қызметкерлердің сыныптамалық деңгейіне байланысты.

Жалпы, несиелік саясатын стратегиясы нақты банктің несие рыногындағы басым бағыттарын, ұстанымдары мен мақсаттарын көздесе, ал тактикасы - несиелік келісім жасау, несиелік процесті ұйымдастыру кезінде осы банктің жоғарыдағы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қолданатын қаржылық және басқа құралдары. Сөйтіп, несиелік саясат банктің несиелік бөлімшелеріндегі тиімді жұмыстың қажетті алғышарттарын жасайды, қызметкерлердің күш-қуатын біріктіріп, ұйымдастырады, қателіктер мен тиімсіз шешім қабылдаудан сақтандырады. Несиелік саясаттың элементтері несиелік саясаттың ұйымдастыру нысандарында, яғни оны жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерінде нақты қолданылады.

1. 2 Банктің несиелік саясатын анықтаушы факторлар

Банктердің несиелік саясаты және стратегиясы. Қазіргі нарықтық экономиканың дамуы жағдайында, Қазақстандағы банк жүйесін реформалау, заңды және жеке тұлғаларды несиелеу мәселесі екінші деңгейдегі банктердің өз несиелік саясатына сай жүргізіледі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс