Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы
Жоспар:
Кіріспе
І Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыру
2. Қаржы ресурстары туралы түсінік
1.2 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастырудың принциптері
1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың модельдері мен әдістері
2 Мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды
ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің рационалдық
құрылымы
2.2 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
3 мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша ағынын
жетілдіру жолдары мен кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін болжау мәселелері
Қорытынды
Кіріспе
Ғылыми - зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып,
экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады. Экономиканың
нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың
экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге алды.
Нарықтық экономика жағдайында мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық
өмірінде күрделі өзгерістер жүруде. Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы
тәсілдері жаңа тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық
қызметтерінің алдына жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды
себептерінің бірі экономиканың нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Мақта өңдеу кәсіпорындары басшылары мен менеджерлері алдында қаржы
ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады.
Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер
мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке
әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі пайданы
алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда пайданы
ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету,
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін тиімді пайдалануды
басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді.
Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру
жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік
құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып
алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең
алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты
мәселелерді шешу Курстық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың
күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік
беретін, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқару
жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі де бар. Мәселенің өзектілігі
Қазақстанның жеке меншік иелігіндегі және өз қызметінің ерекше салалық,
өндірістік және технологиялық ерекшеліктеріне ие, мақта тазалау
өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін оның жеткіліксіз жасалуымен күшейеді.
Аталған жағдайлар Курстық зерттеу тақырыбы ретінде кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмін мақта тазалау кәсіпорындарында ұйымдастыру, оның өзекті
мәселелерін таңдауды анықтады.
Курстық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қаржы ресурстарын басқару
жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы
ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Осы мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен оны басқару мәселелеріне
қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Джуманов А.М., Жуйриков
К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников В.Д., Мырзалиев
Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К.,
Тажибаев С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты ашуға
арналған: Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В, Кочеткова А.И,
Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С, Уткин Э.А,
Федотова М.А және т.б. Сонымен қатар ғылыми басылымдарда кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің анықтамасы қаржы түсінігімен
түсіндіріледі. Қаржыны басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған
тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруға көп көңіл бөлу керек,
өйткені кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқарудың
тиімді механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы
сөз қозғауға болмайды.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми зерттеу жұмыстың басты
мақсаты - мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмдері мен басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны басқарудағы
негізгі мәселелерді анықтау мен бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа
сәйкес ғылыми зерттеуге мына міндеттері қойылды:
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі
мағынасын анықтау;
• шаруашылық субъектілерінің кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру
қайнар көздерін тиімді басқару арқылы жоғарғы пайданы алу мен
рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
• мақта өңдеу кәсіпорынның жоғарғы пайдалалылыққа жету құрылымын
оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын көтеруді анықтау,
инвестициялық-инновациялық қызығушылығын арттыруды зерттеу;
• мақта өңдеу кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды жетілдіру және
оны басқарудың тиімді механизмін дамыту;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін және
оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау,
ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
• мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржысын жоспарлауды ұйымдастыруды
жетілдіру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
айналымын көтерудің ішкі резервтерін анықтауда экономико -
математикалық тәсілді кеңінен қолдану.
Зерттеу пәні болып мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын
басқару есептелінеді.
Зерттеу объектісі Оңтүстік Қазақстан облысы мақта өңдеу кәсіпорындары
болып табылады. .
Зерттеуге ақпараттық базасы болып ҚР заңдары, ҚР Президентінің
нұсқаулары мен қаулылары мақта тазалау кәсіпорындарында 2000-2006 жылдар
аралығындағы бухгалтерлік есептілік, статистикалық және нақты мәліметтер
есептелінеді.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік
есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті
ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және
талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми
еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер
пайданылды.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды талдау
кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы
шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды талдау
кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы
шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық
ресурстарын басқаруды қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу
және оның экономикалық механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау
беру.
Ғылыми зерттеу жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқарудың
қалыптастырудың теориялық негіздері дамытылды;
• нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті
арттыруда, пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы
деңгейге жеткізуде басты орынды алатын қаржылық ресурстарды
басқаруды талдаудың методологиясы жетілдірілді;
• мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын пайдаланудың
қазіргі заманғы жүйесінің ішкі резервтері анықталды;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін тиімді
пайдалануға қатысты маңызды мәселелерді экономико - математикалық
тәсілмен шешуде Оптималды түсу тәсілі мақта өңдеу
кәсіпорындарында алғашқы рет қолданылды.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы ондағы ұсыныстар мен
нұсқаулардың төмендегі бағыттар бойынша қолданыла алатындығымен анықталады:
• мақта өңдеу кәсіпорынның қаржы ресурстары бойынша ғылыми
зерттеулерді одан әрі тереңдете отырып жалғастыру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқару
процесінде ұсынылған механизмдерді пайдалану;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
пайдаланудың тиімділігін анықтауда ұсынылған нұсқауларды
пайдалану;
Қорғауға шығарылатын Курстық жұмыстың негізгі тұстары:
• қаржы ресуртарын қалыптастырудың ішкі және сыртқы қайнар көздері;
• мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру
қайнар көздерін басқару саясатын қалыптастыру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін пайдалану
тиімділігі;
• мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
• кәсіпорындарда қаржылық ресурстардың айналымын көтеру жолдарын
жетілдіру жолдары;
• мақта тазалау кәсіпорындарында активтерді болжау мәселелерін шешу
барысында экономика математикалық тәсілдерді қолдану.
Кіріспе бөлімінде зерттеу пәнінің ғылыми тақырыбының өзектілігі -
қазіргі таңдағы Қазақстандағы мақта өңдеу кәсіпорындарының заман талабына
сай және бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына ену жолындағы, бәсекелестік
нарыққа шығару мақсатында өнім өндіруде кездесетін қиыншылықтардың ең
бастысы ретінде кәсіпорынның қаржылық ресурстарға қажеттілігі
есептелетіндігінен және оны ғылыми түрде шешу керектігінен көрінеді. Осы
орайда зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталады, олардың ішіндегі
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін ұйымдастырудың
экономикалық механизмдері мен басқару тиіміділігін зерттеу маңызды орынды
алады. Зерттеудің объектісі ретінде кәсіпорынның қаржы ресурстары алынған.
Осы зерттеуге ақпараттық базасы анықталады, зерттеу тәсілі ашылады.
Бірінші бөлімде шетелдік және отандық әдебиеттердегі кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастырудың экономикалық мазмұны,
мақсаты, тапсырмасы, принциптері ашылады да мақта тазалау кәсіпорындарының,
олардың кәсіпорын қаржысын қалыптастыруға әсері, салалық, өндірістік,
технологиялық ерекшеліктері негізінде зерттеледі.
Екінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастырудың қайнар көздерін талдау, кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқару саясатын ұйымдастыру, кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін пайдалану тиімділігін бағалау
сұрақтары зерттеледі және осының негізінде оларды жетілдірудің әдістемелік
және ұйымдастырушылық принциптері ұсынылады.
Үшінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыруды ұйымдастыруды жетілдіруде экономико математикалық тәсілдерді
қолдану, ақшалай қаражаттар айналымын жетілдіру, сатушылар және
тұтынушылармен есеп айырысуды ұйымдастыруды жетілдіру сұрақтары
қарастырылады.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, мақта тазалау
кәсіпорындарында кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
басқарудың экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар беру
негізделген.
І Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыру
1.1 Қаржы ресурстары туралы түсінік
Бірінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастырудың экономикалық маңызы мен жалпы принциптері, міндеттері мен
мақсаттары, объективті қажеттілігі мен мақта өңдеу кәсіпорындарының
салалық, технологиялық, өндірістік ерекшеліктері және олардың кәсіпорынның
іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды ұйымдастыруға
тигізетін әсері сипаталады.
Кез келген ғылыми жұмыс зерттеу пәнінің қалыптасу және даму тарихын
зерттеуден, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қою мен оны шешудің әртүрлі
пікірлері мен тәсілдері келтірілген арнайы әдебиет пен кезеңдік
басылымдармен танысудан басталады.
Қаржы ресурстары мен капитал түсініктері арнайы экономикалық
әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар кәсіпкерлік бойынша
нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық аппаратты жетік игермеу қаржы
жүйесі мен қаржы механизмінің түсінігін бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Сонымен қатар, экономист-теоретиктер қарастырылып отырған
категорияларды талқылаудың біріңғай жүйесіне әлі де болса келмеген. Осы
орайда біз кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
анықтамасын әртүрлі позицияда бағалап көреміз. Онда біз осы мәселе бойынша
әртүрлі көзқарасты беретін, жалпы тенденцияларды анықтайтын методологиялық
артықшылықтарға тоқталамыз.
Қаржы ресурстары категориясына бір мәнді және негізделген талқылама
жасау дегеніміз - оның қаржы қатынастарының материалды тасымалдаушысы
ретіндегі, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін а тән ішкі
мазмұнын, кәсіпорынның қаражаттар айналымындағы олардың ролін, қызметтерін
анықтауды білдіреді.
Қаржы ресурстары категориясын қарастыру кезінде критерийлердің
негізделуі есепке алынуы керек. Кәсіпорын экономикасы және қаржы бойынша
арнайы әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселенің негізгі үш жалпы ғылыми
әдістемелік тәсілі кездеседі.
Бірқатар экономистер кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін анықтау кезінде негізгі кезең ретінде олардың айналыс шегін немесе
нақтырақ айтқан кезде - олар объектісі болып саналатын, басқару деңгейін
қабылдайды, олардың қатарына: мемлекеттің жалпы кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін , кәсіпорын мен мекемемелердің қаржы
ресурстарын және т.б. жатқызуға болады.
Ғалымдардың келесі тобы кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін критерий ретінде анықтауда олардың қалыптасуының қайнар көздерін
таңдайды, ол жиынтық қоғамдық өнім. Олар кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің көлемін анықтауда жиынтық қоғамдық өнімнен
белгілі шығындарды, ең алдымен қарапайым қайта өндіріспен байланысты
шығындарды шегеру тәсілін қолдануды ұсынады.
Біздің пікірімізше, осы тәсілге қатысты бірқатар ескертулер жасаған
дұрыс. Біріншіден, жиынтық қоғамдық өнім кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастырудың жалғыз қайнар көзі болып
табылмайды. Екіншіден, бәрімізге белгілі жағдайдай, елдің экономикасындағы
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің қайнар көзі ретінде
ұлттық байлықтың бір бөлігі де қатысады. Сонымен қатар қаржы ресурстары
құрылған құнның ақшалай формасын бөлу және қайта бөлу процесінің
нәтижесінде қалыптасады, осы негізде кіріс пен түсімдердің белгілі
формалары ерекешеленеді.
Микродеңгейдегі қаржы мемлекеттік заңдылық пен үкіметтің атқарушы және
басқарушы органдары тарапынан реттеу объектісі болып саналады. Маңызды
қаржы шешімдерін қабылдаудағы басты субъект - меншік иесі болып табылады.
Профессор К.Жүйріков қаржы ресурстары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: қаржы ресурстары деп -
шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді жүзеге
асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру шығындарын
жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер.
Корпорацияның кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
құралуының қайнар көздеріне ол төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, мобилизацияланған ішкі ресурстар жатады,
қаржы нарығында мобилизацияланған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және
облигацияны және басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар. Қайта бөлу
тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл сақтандыру бойынша қайтарымдар,
концерндерден, ассоциациялардан, салалық құрылымдардан түскен түсімдер; пай
жарналары; дивиденттер мен пайыздар; бюджеттік субсидиялар.
Ресурстардың үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің
нарықтық жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін , ақшалай қаражаттарды сала ішінде
қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру негізінде алатындығын айта кеткен
жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
құрылымында сақтандыру компанияларынан түсетін сақтандыру төлемдері үлкен
рольді алады, ал одан кейінгі орынды бюджеттік қаржыландыру қайнар көздері
алады.
Қаржы ресурстары - кәсіпорынның, мекеме мен мемлекеттің иелігіндегі,
қаржы - несие жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындауы, жұмысшыларды
материалды ынталандыруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын жүзеге
асыруға бағытталған ақшалай кірістер мен қорлар - деген анықтама беру
толығырақ болады.
Фирманың қаржы ресурстары мен капитал арасындағы айырмашылық келесіде:
кез - келген уақытта фирманың қаржы ресурстары капитал көлеміне тең немесе
одан көп. Сонымен қатар теңдік фирманың ешқандай қаржылық міндеттемесінің
жоқ екендігін және барлық қаржы ресурсының айналымға салынғандығын
сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың көлемі фирманың кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің көлеміне жақындаған сайын фирма тиімді жұмыс
істейді дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін фирмаларда қаржы ресурстары мен капиталдың
теңдігі болмайды. Қаржылық есептілік қаржылық ресурстар мен капиталдың
арасындағы айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады. Өйткені,
стандартты есептілікте қаржылық ресурстар емес, олардың айналған түрлері -
міндеттемелер мен капитал сипатталады.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынасы кәсіпорынның меншікті қаражаттарының,
оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті қаржыландырудың қарыз қайнар
көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда болған кірістерді бөлуі,
оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы ақшалай негізде жүзеге асқан
кезде пайда болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі
объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер
ете алатын капитал түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал – бұл кәсіпорын
айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық
ресурстардың бір бөлігі.
Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы
қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның
капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік
жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық
қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал
мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын
соншалықты тиімді жұмыс істейтінін білдірмейді.
Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен
капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты
қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер және капитал түрінде
көрінеді.
Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған
нысандарымен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептемеде олар
көрсетіледі.
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы
(тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты
нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал
айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер
ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті
төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да
төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза
табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі
бойынша бөлінеді 5, 44-47б..
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып
бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар
ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не
ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының
нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық
капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару
құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған)
капиталды ұсынады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға
берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда
кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға
беріледі.
Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар
айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, инвестициялық қорлар және т.б).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық
шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету
қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы
құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық
жұмысын қиындатады.
Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу
мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан астам) болып бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып келеді, ал уақыт
кезеңдерінің масштабтары нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық
есептілікті жүргізу ережелеріне тәуелді болады 7, 31-36б..
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ
уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның
кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде капиталдың болуы кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу
кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы қатаң
байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде
берілген.
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық
ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және
оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Қаржылық ресурстардың бұл
бөлімін жарғылық қор немесе жарғылық капитал деп атайды. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы
акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар
есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал
жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде кәсіпорынның ішкі
қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру көздері Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байла-нысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табыла-тындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты
– басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал,
тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды
қаржылан-дыруға арналған.
1.2 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыруды ұйымдастырудың принциптері
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастырудың принциптері ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше
формаларды түсінуі тән.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастыру олардың тиімділігін қамтамасыз етудің жалпы кешенінің негізін
қалаушы болып табылады. Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін қалыптастыруды ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
1. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің құрамы мен
құрылымы;
2. мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын қаржы ресурстары
3. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін а деген
қажеттіліктерін белгілеу;
4. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін олардың
тағайындалуына сәйкес мақсатты пайдалану;
5. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің сақталуы;
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің құрамы деп
оларды құрайтын кірістердің жиынтығы түсініледі. Кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің құрылымы кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің жекелеген элменттерінің қатынасын көрсетеді,
яғни кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің жалпы
көлеміндегі әрбір элементтің үлесін.
Біздің пікірімізше, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип болып, оларды түрлерге
жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден өте отырып жиынтық
қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық аударым, жиынтық кіріс
(пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі, тұрақты пассивтер
және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар айналымы
процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын қаржылық ресурстар келесілердің
есебінен түзеледі: амортизациялық аударымдар; шаруашылық және қаржылық
қызметтердің барлық түрінен алынатын пайда; серіктестіктерге қатысушылардың
қосымша пай жарналары; облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар; ашық
және жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және орналастыру көмегімен
орналастырылған қаражаттар; басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері
(облигациялық заемдардан басқа); басқа заңды қайнар көздер (мысалы,
кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары).
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін үлкен
шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін әлі
де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй, жолаушылар
транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын басқа да
кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық қызметі
кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы кәсіпорындарға да тән
және олар өнімді өткізуден түскен қаражаттар есебінен қаржыландырылады.
Қаржылық жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның
барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын жоспарлау
болып табылады. Қаржылық жоспарлау жоспарлаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі.
Қаржылық ресурстарды жоспарлаудың мақсаты әртүрлі кәсіпорындарда әр
қалай болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды жоспарлау қызметтеріне
кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі мән берілуі мүмкін.
• Бюджет экономикалық болжау ретінде.
• Бюджет бақылау негізі ретінде
• Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі.
• Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде.
Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте
кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар
осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда бюджеттерді
(жоспарларды) құру бойынша жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек.
Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында
тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан
бөлімшелерде болашақта жасалуы мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы
жасалынады.
Кәсіпорындарда қаржылық ресурстарды жоспарлау туралы әдебиеттерде
бюджеттерді (жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын
ерекшелейді: break-down тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up
(төменнен жоғарыға).
Break-down тәсілі бойынша бюджетті құру бойынша жұмыстар жоғарыдан
басталады, яғни кәсіпорынның басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды, оның
ішінде пайда бойынша жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды. Осыдан кейін
көрсеткіштер бөлшекті түрде, кәсіпорынның құрылымының төменгі деңгейлеріне
қозғалуы дәрежесіне байланысты бөлімшелердің жоспарларына қосылады. Build-
up тәсілінде керісінше. Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің есебін жекелеген
өткізу бөлімшелері бастайды және осыдан кейін кәсіпорынның өткізу бөлімінің
басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай бюджетке (жоспарға) жинақтайды, ал ол
осыдан кейін кәсіпорынның жалпы бюджетінің (жоспарының) құрамдас бөлігі
болуы мүмкін.
Break-down және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы тенденцияны
көрсетеді. Тәжірибеде осы тәсілдердің тек біреуін ғана пайдаланған дұрыс.
Бюджетті жоспарлау мен құрастыру әртүрлі бөлімшелердің бюджеттерін
координациялауды үнемі жүзеге асыруды қажет ететін ағымды процесс.
Кәсіпорын жоспарлау мен бақылауды негізгі екі экономикалық облыста
жүргізуі тиіс. Бұл жерде сөз оның қызметінің пайдалылығы (тімділігі) мен
қаржылық жағдайы туралы болады. Сондықтан пайда бойынша бюджет (жоспар) пен
қаржылық жоспар (бюджет) ішкі фирмалық жоспарлаудың орталық элементтері
болып табылады.
Сапалы жоспарлау керекті қорларды уақытында ғана емес, сонымен қатар ең
төменгі бағада табу болып табылады. Бұл үшін осы кезде оны ұсына алатын
банкті табу, қорлардың қайнар көзін олар пайдаланылатын мақсаттармен
салыстыру, әртүрлі қайнар көздерді баланстау керек, өйткені тек қана банк
займдарына, акция шығаруға немесе кірістерден түсімдерге ғана арқа сүйеуге
болмайды. Бөлшекті түрде, уақытты дұрыс таңдау қажет: акция нарығы жанданып
тұрғанда акцияларды сату, есепті ставкалар жоғары болғанда қарыз алмау және
т.б.
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз
мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін
мақсаттар төмендегідей:
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын
пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді болады.
Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы
кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі
әдістер арқылы құрылуы мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-
президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен қаржылық бөлімі
бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін көбіне бас бухгалтер атқарады 9, 11б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған
ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизммен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімденушілік 12, 53б.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар, инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің
қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды пайдаланудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды пайдалану келесі функцияларды атқарады:
- Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық
және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және
теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз
етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану процесінде ақшалай ағымдар
қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру
мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық
нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және
рационализациялау сұрақтары шешіледі.
- Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу
процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің
табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер
мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда,
шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда
кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы
сұрақтары шешіледі.
- Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық
бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің
өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және
қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы
ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды
есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге
асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
- өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
- Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және
даму беталыстарын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыру
2. Қаржы ресурстары туралы түсінік
1.2 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастырудың принциптері
1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың модельдері мен әдістері
2 Мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды
ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің рационалдық
құрылымы
2.2 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
3 мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша ағынын
жетілдіру жолдары мен кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін болжау мәселелері
Қорытынды
Кіріспе
Ғылыми - зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы
экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып,
экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады. Экономиканың
нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың
экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге алды.
Нарықтық экономика жағдайында мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық
өмірінде күрделі өзгерістер жүруде. Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы
тәсілдері жаңа тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық
қызметтерінің алдына жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды
себептерінің бірі экономиканың нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Мақта өңдеу кәсіпорындары басшылары мен менеджерлері алдында қаржы
ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады.
Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер
мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке
әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі пайданы
алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда пайданы
ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету,
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін тиімді пайдалануды
басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді.
Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру
жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік
құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып
алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең
алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты
мәселелерді шешу Курстық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың
күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік
беретін, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқару
жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі де бар. Мәселенің өзектілігі
Қазақстанның жеке меншік иелігіндегі және өз қызметінің ерекше салалық,
өндірістік және технологиялық ерекшеліктеріне ие, мақта тазалау
өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін оның жеткіліксіз жасалуымен күшейеді.
Аталған жағдайлар Курстық зерттеу тақырыбы ретінде кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмін мақта тазалау кәсіпорындарында ұйымдастыру, оның өзекті
мәселелерін таңдауды анықтады.
Курстық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қаржы ресурстарын басқару
жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы
ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Осы мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен оны басқару мәселелеріне
қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Джуманов А.М., Жуйриков
К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников В.Д., Мырзалиев
Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К.,
Тажибаев С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты ашуға
арналған: Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В, Кочеткова А.И,
Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С, Уткин Э.А,
Федотова М.А және т.б. Сонымен қатар ғылыми басылымдарда кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің анықтамасы қаржы түсінігімен
түсіндіріледі. Қаржыны басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған
тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруға көп көңіл бөлу керек,
өйткені кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқарудың
тиімді механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы
сөз қозғауға болмайды.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми зерттеу жұмыстың басты
мақсаты - мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды қалыптастырудың экономикалық
механизмдері мен басқару тиімділігін кешенді зерттеу және оны басқарудағы
негізгі мәселелерді анықтау мен бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа
сәйкес ғылыми зерттеуге мына міндеттері қойылды:
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі
мағынасын анықтау;
• шаруашылық субъектілерінің кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру
қайнар көздерін тиімді басқару арқылы жоғарғы пайданы алу мен
рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
• мақта өңдеу кәсіпорынның жоғарғы пайдалалылыққа жету құрылымын
оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын көтеруді анықтау,
инвестициялық-инновациялық қызығушылығын арттыруды зерттеу;
• мақта өңдеу кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды жетілдіру және
оны басқарудың тиімді механизмін дамыту;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін және
оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау,
ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
• мақта өңдеу кәсіпорындарында қаржысын жоспарлауды ұйымдастыруды
жетілдіру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
айналымын көтерудің ішкі резервтерін анықтауда экономико -
математикалық тәсілді кеңінен қолдану.
Зерттеу пәні болып мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын
басқару есептелінеді.
Зерттеу объектісі Оңтүстік Қазақстан облысы мақта өңдеу кәсіпорындары
болып табылады. .
Зерттеуге ақпараттық базасы болып ҚР заңдары, ҚР Президентінің
нұсқаулары мен қаулылары мақта тазалау кәсіпорындарында 2000-2006 жылдар
аралығындағы бухгалтерлік есептілік, статистикалық және нақты мәліметтер
есептелінеді.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік
есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті
ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және
талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми
еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер
пайданылды.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды талдау
кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы
шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқаруды талдау
кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы
шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық
ресурстарын басқаруды қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу
және оның экономикалық механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау
беру.
Ғылыми зерттеу жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқарудың
қалыптастырудың теориялық негіздері дамытылды;
• нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті
арттыруда, пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы
деңгейге жеткізуде басты орынды алатын қаржылық ресурстарды
басқаруды талдаудың методологиясы жетілдірілді;
• мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын пайдаланудың
қазіргі заманғы жүйесінің ішкі резервтері анықталды;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін тиімді
пайдалануға қатысты маңызды мәселелерді экономико - математикалық
тәсілмен шешуде Оптималды түсу тәсілі мақта өңдеу
кәсіпорындарында алғашқы рет қолданылды.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы ондағы ұсыныстар мен
нұсқаулардың төмендегі бағыттар бойынша қолданыла алатындығымен анықталады:
• мақта өңдеу кәсіпорынның қаржы ресурстары бойынша ғылыми
зерттеулерді одан әрі тереңдете отырып жалғастыру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін басқару
процесінде ұсынылған механизмдерді пайдалану;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
пайдаланудың тиімділігін анықтауда ұсынылған нұсқауларды
пайдалану;
Қорғауға шығарылатын Курстық жұмыстың негізгі тұстары:
• қаржы ресуртарын қалыптастырудың ішкі және сыртқы қайнар көздері;
• мақта өңдеу кәсіпорындарының кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру
қайнар көздерін басқару саясатын қалыптастыру;
• кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін пайдалану
тиімділігі;
• мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
• кәсіпорындарда қаржылық ресурстардың айналымын көтеру жолдарын
жетілдіру жолдары;
• мақта тазалау кәсіпорындарында активтерді болжау мәселелерін шешу
барысында экономика математикалық тәсілдерді қолдану.
Кіріспе бөлімінде зерттеу пәнінің ғылыми тақырыбының өзектілігі -
қазіргі таңдағы Қазақстандағы мақта өңдеу кәсіпорындарының заман талабына
сай және бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына ену жолындағы, бәсекелестік
нарыққа шығару мақсатында өнім өндіруде кездесетін қиыншылықтардың ең
бастысы ретінде кәсіпорынның қаржылық ресурстарға қажеттілігі
есептелетіндігінен және оны ғылыми түрде шешу керектігінен көрінеді. Осы
орайда зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталады, олардың ішіндегі
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін ұйымдастырудың
экономикалық механизмдері мен басқару тиіміділігін зерттеу маңызды орынды
алады. Зерттеудің объектісі ретінде кәсіпорынның қаржы ресурстары алынған.
Осы зерттеуге ақпараттық базасы анықталады, зерттеу тәсілі ашылады.
Бірінші бөлімде шетелдік және отандық әдебиеттердегі кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастырудың экономикалық мазмұны,
мақсаты, тапсырмасы, принциптері ашылады да мақта тазалау кәсіпорындарының,
олардың кәсіпорын қаржысын қалыптастыруға әсері, салалық, өндірістік,
технологиялық ерекшеліктері негізінде зерттеледі.
Екінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастырудың қайнар көздерін талдау, кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін басқару саясатын ұйымдастыру, кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін пайдалану тиімділігін бағалау
сұрақтары зерттеледі және осының негізінде оларды жетілдірудің әдістемелік
және ұйымдастырушылық принциптері ұсынылады.
Үшінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыруды ұйымдастыруды жетілдіруде экономико математикалық тәсілдерді
қолдану, ақшалай қаражаттар айналымын жетілдіру, сатушылар және
тұтынушылармен есеп айырысуды ұйымдастыруды жетілдіру сұрақтары
қарастырылады.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, мақта тазалау
кәсіпорындарында кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
басқарудың экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар беру
негізделген.
І Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыру
1.1 Қаржы ресурстары туралы түсінік
Бірінші бөлімде кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастырудың экономикалық маңызы мен жалпы принциптері, міндеттері мен
мақсаттары, объективті қажеттілігі мен мақта өңдеу кәсіпорындарының
салалық, технологиялық, өндірістік ерекшеліктері және олардың кәсіпорынның
іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды ұйымдастыруға
тигізетін әсері сипаталады.
Кез келген ғылыми жұмыс зерттеу пәнінің қалыптасу және даму тарихын
зерттеуден, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қою мен оны шешудің әртүрлі
пікірлері мен тәсілдері келтірілген арнайы әдебиет пен кезеңдік
басылымдармен танысудан басталады.
Қаржы ресурстары мен капитал түсініктері арнайы экономикалық
әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар кәсіпкерлік бойынша
нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық аппаратты жетік игермеу қаржы
жүйесі мен қаржы механизмінің түсінігін бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Сонымен қатар, экономист-теоретиктер қарастырылып отырған
категорияларды талқылаудың біріңғай жүйесіне әлі де болса келмеген. Осы
орайда біз кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
анықтамасын әртүрлі позицияда бағалап көреміз. Онда біз осы мәселе бойынша
әртүрлі көзқарасты беретін, жалпы тенденцияларды анықтайтын методологиялық
артықшылықтарға тоқталамыз.
Қаржы ресурстары категориясына бір мәнді және негізделген талқылама
жасау дегеніміз - оның қаржы қатынастарының материалды тасымалдаушысы
ретіндегі, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін а тән ішкі
мазмұнын, кәсіпорынның қаражаттар айналымындағы олардың ролін, қызметтерін
анықтауды білдіреді.
Қаржы ресурстары категориясын қарастыру кезінде критерийлердің
негізделуі есепке алынуы керек. Кәсіпорын экономикасы және қаржы бойынша
арнайы әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселенің негізгі үш жалпы ғылыми
әдістемелік тәсілі кездеседі.
Бірқатар экономистер кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін анықтау кезінде негізгі кезең ретінде олардың айналыс шегін немесе
нақтырақ айтқан кезде - олар объектісі болып саналатын, басқару деңгейін
қабылдайды, олардың қатарына: мемлекеттің жалпы кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін , кәсіпорын мен мекемемелердің қаржы
ресурстарын және т.б. жатқызуға болады.
Ғалымдардың келесі тобы кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін критерий ретінде анықтауда олардың қалыптасуының қайнар көздерін
таңдайды, ол жиынтық қоғамдық өнім. Олар кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің көлемін анықтауда жиынтық қоғамдық өнімнен
белгілі шығындарды, ең алдымен қарапайым қайта өндіріспен байланысты
шығындарды шегеру тәсілін қолдануды ұсынады.
Біздің пікірімізше, осы тәсілге қатысты бірқатар ескертулер жасаған
дұрыс. Біріншіден, жиынтық қоғамдық өнім кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастырудың жалғыз қайнар көзі болып
табылмайды. Екіншіден, бәрімізге белгілі жағдайдай, елдің экономикасындағы
кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің қайнар көзі ретінде
ұлттық байлықтың бір бөлігі де қатысады. Сонымен қатар қаржы ресурстары
құрылған құнның ақшалай формасын бөлу және қайта бөлу процесінің
нәтижесінде қалыптасады, осы негізде кіріс пен түсімдердің белгілі
формалары ерекешеленеді.
Микродеңгейдегі қаржы мемлекеттік заңдылық пен үкіметтің атқарушы және
басқарушы органдары тарапынан реттеу объектісі болып саналады. Маңызды
қаржы шешімдерін қабылдаудағы басты субъект - меншік иесі болып табылады.
Профессор К.Жүйріков қаржы ресурстары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: қаржы ресурстары деп -
шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді жүзеге
асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру шығындарын
жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер.
Корпорацияның кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
құралуының қайнар көздеріне ол төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, мобилизацияланған ішкі ресурстар жатады,
қаржы нарығында мобилизацияланған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және
облигацияны және басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар. Қайта бөлу
тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл сақтандыру бойынша қайтарымдар,
концерндерден, ассоциациялардан, салалық құрылымдардан түскен түсімдер; пай
жарналары; дивиденттер мен пайыздар; бюджеттік субсидиялар.
Ресурстардың үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің
нарықтық жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды кәсіпорынның іс-
әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін , ақшалай қаражаттарды сала ішінде
қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру негізінде алатындығын айта кеткен
жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің
құрылымында сақтандыру компанияларынан түсетін сақтандыру төлемдері үлкен
рольді алады, ал одан кейінгі орынды бюджеттік қаржыландыру қайнар көздері
алады.
Қаржы ресурстары - кәсіпорынның, мекеме мен мемлекеттің иелігіндегі,
қаржы - несие жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындауы, жұмысшыларды
материалды ынталандыруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын жүзеге
асыруға бағытталған ақшалай кірістер мен қорлар - деген анықтама беру
толығырақ болады.
Фирманың қаржы ресурстары мен капитал арасындағы айырмашылық келесіде:
кез - келген уақытта фирманың қаржы ресурстары капитал көлеміне тең немесе
одан көп. Сонымен қатар теңдік фирманың ешқандай қаржылық міндеттемесінің
жоқ екендігін және барлық қаржы ресурсының айналымға салынғандығын
сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың көлемі фирманың кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің көлеміне жақындаған сайын фирма тиімді жұмыс
істейді дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін фирмаларда қаржы ресурстары мен капиталдың
теңдігі болмайды. Қаржылық есептілік қаржылық ресурстар мен капиталдың
арасындағы айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады. Өйткені,
стандартты есептілікте қаржылық ресурстар емес, олардың айналған түрлері -
міндеттемелер мен капитал сипатталады.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынасы кәсіпорынның меншікті қаражаттарының,
оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті қаржыландырудың қарыз қайнар
көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда болған кірістерді бөлуі,
оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы ақшалай негізде жүзеге асқан
кезде пайда болады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану – бұл белгілі бір нәтижеге
жету үшін қаржылардың түрлеріне әсер ететін мақсатты бағытталған әдістер,
операциялар, рычагтар мен тәсілдердің жиынтығы.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға
және кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығындарды жүзеге асыруға
бағытталған кірістер және сыртқы түсімдер нысанындағы ақшалай қаражаттардың
бір бөлігі.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорын қаржыларын талдаудың негізгі
объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты
объект болып табылатын және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер
ете алатын капитал түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал – бұл кәсіпорын
айналымға салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық
ресурстардың бір бөлігі.
Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы
қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның
капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік
жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық
қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал
мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын
соншалықты тиімді жұмыс істейтінін білдірмейді.
Нақты өмірде қызмет етіп тұрған кәсіпорында қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептеме қаржы ресурстары мен
капиталдың арасындағы айырмашылық көрінбейтіндей етіп құрылады. Стандартты
қаржылық есептемеде қаржы ресурстары міндеттемелер және капитал түрінде
көрінеді.
Нақты өмірде адамдар мәнді категориялармен емес, олардың айналды-рылған
нысандарымен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептемеде олар
көрсетіледі.
Қаржы ресурстары пайда болуына байланысты ішкі (меншікті) және сыртқы
(тартылған) болып бөлінеді. Өз кезегіне ішкі қаржылық расурстар нақты
нысанда стандартты есептілікте таза табыс және амортизация түрінде, ал
айналдырылған нысанда кәсіпорын қызметкерлерінің алдындағы міндеттемелер
ретінде ұсынылған, таза табыс кірістердің жалпы сомасынан міндетті
төлемдерді (салықтар, жинақтар, айыппұлдар, пайыздар және басқа да
төлемдер) алып тасталғаннан кейінгі кәсіпорын табысы болып табылады. Таза
табыс кәсіпорынның қолында болады және оның басқарушы органдарының шешімі
бойынша бөлінеді 5, 44-47б..
Сыртқы немесе тартылған қаржылық ресурстар меншікті және қарыздық болып
бөлінеді. Осылай етіп бөлу берілген кәсіпорынның дамуына сыртқы қатысушылар
ресурстарды салатын капитал нысанына байланысты: не кәсіпкерлік ретінде, не
ссудалық капитал ретінде. Сәйкесінше кәсіпкерлік капитал салымдарының
нәтижесі тартылған меншікті қаржылық ресурстардың құрылуы болса, ссудалық
капитал нәтижесі қарыздық қаражаттардың құрылуы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал өзімен бірге табыс алу және кәсіпорынды басқару
құқықтарын алу мақсатында түрлі кәсіпорындарға салынған (инвестиция-ланған)
капиталды ұсынады.
Ссудалық капитал – бұл қайтарымдылық және төлемділік шартында қарызға
берілген ақшалай капитал. Ссудалық капитал кәсіпкерлік капиталға қарағанда
кәсіпорынға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында оған уақытша қолдануға
беріледі.
Бұл бизнес түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар
айналысады (банктер, несиелік мекемелер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, инвестициялық қорлар және т.б).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және ссудалық капиталдар тығыз байланысты.
Қазіргі нарықтық шаруашылық бірталай сарапталынған. Сараптау бүгін нарықтық
шаруашылық және оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің
негізгі факторларының бірі болып табылады. Бірақ сараптауды тереңдету
қаржылық ағымдар мен капиталдың қиындатылуына, қаржылық тәжірибеде арнайы
құралдарды пайдалануды кеңейтілуіне әкеледі, ал бұл фирманың қаржылық
жұмысын қиындатады.
Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар болу
мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді
(бір жылдан астам) болып бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып келеді, ал уақыт
кезеңдерінің масштабтары нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық
есептілікті жүргізу ережелеріне тәуелді болады 7, 31-36б..
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда белгілі бір ұзақ
уақыт бойы қала алмайды, себебі ол жаңа кірістер әкелуі тиіс. Кәсіпорынның
кассасында немесе банктік есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы
ретінде капиталдың болуы кәсіпорынға кіріс әкелмейді. Капиталдың ақшалай
нысанынан өндірістік нысанына айналу қаржыландыру деп аталады.
Қаржыландырудың екі түрін ажырату қажет: ішкі және сыртқы. Мұндай бөлу
кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен капиталының нысандары арсындағы қатаң
байланыспен шартталған. Қаржыландыру түрлерінің сипаттамасы 1 кестеде
берілген.
Меншікті тартылған қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорынның барлық
ресурстарының негізгі бөлімі, ол фирманың құрылу кезінде негізделеді және
оның барлық өмірлік кезеңінде қолында болады. Қаржылық ресурстардың бұл
бөлімін жарғылық қор немесе жарғылық капитал деп атайды. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына байланысты оның жарғылық капиталы
акцияларды шығару және оларды кейін сату, жарғылық капиталға салымдар
есебінен қалыптасады. Кәсіпорын өмір сүрген уақытта жарғылық капитал
жоғарылауы да, төмендеуі де мүмкін, соның ішінде кәсіпорынның ішкі
қаржылық ресурстарының бөлімі есебінен де болуы мүмкін.
Кесте 1.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы
Қаржыландыру көздері Сыртқы қаржыландыру Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал 1. Салымдар және 2. Салық салудан
негізінде үлестік қатысу кейінгі табыс
қаржыландыру негізінде негізінде
қаржыландыру қаржыландыру
Қарыздық капитал 3. Несиелік 4. Сатулардан,
негізінде қаржыландыру (мысалы,резервтік қорларға
қаржыландыру қарыздар, ссудалар, аударымдар негізінде
банктік несиелер, қалыптасатын қарыздық
жабдықтаушылардың капитал
несиелері негізінде)
Меншікті және 5. Акцияға ауыстыруға6. Резервтердің
қарыздық капитал болатын бөлігін қамтитын
негізінде аралас облигацияларды ерекше бағыттар (яғни
қаржыландыру шығару, опционды уақытша салық
қарыздар, табыс алуғасалынбайтын
қатысу құқықты ұсыну аударымдар)
негізіндегі қарыздар,
артықшылығы бар
акцияларды шығару
Меншікті қаржылық ресурстардың көздері болып келесілер табылады:
- жарғылық капитал (акцияларды сатудан түскен қаражаттар және
қатысушылардың үлестік жарналары);
- кәсіпорын жинақтаған резервтер;
- заңды және жеке тұлғалардың басқа жарналары (мақсатты қаржыландыру,
қайырымдылық жарналар және т.б.)8, 108-115б..
Кәсіпорынның меншікті қаржылар құрылымы 1 суретте көрсетілген.
Кәсіпорынды құру кезінде негізгі құралдар, материалды емес активтер,
айналым қаражаттарын сатып алу көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның
есебінен кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін қажетті жағдайлар
қалыптастырылады. Жарғылық капитал – бұл кәсіпорынның жарғылық қызметін
қамтамсыз ету үшін меншік иелері ұсынған қаражаттар сомасы.
Жарғылық капитал категориясының мазмұны кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
құқықтық нысанына тәуелді:
- мемлекеттік кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығын
кәсіпорынға мемлекет бекіткен мүлікін құндылық бағалау;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер үшін – меншік иелерінің
үлестерінің сомасы;
- акционерлік қоғам үшін – барлық түрлі акциялардың жиынтық номиналды
құны;
- өндірістік кооператив үшін – қызметті жүргізу үшін қатысушылар ұсынған
мүлікті құндылық бағалау;
- жалға берілген кәсіпорын үшін – кәсіпорын қызметкерлерінің жарналар
сомасы;
- басқа нысандағы кәсіпорын үшін – толық шаруашылық жүргізу құқығы
бекітілген кәсіпорынның мүлігін құндылық бағалау.
Кәсіпорынды құру кезінде оның жарғылық капиталына салымдар ақшалай
қаражаттар, материалды және материалды емес активтер болуы мүмкін. Жарғылық
капиталға салым ретінде активтерді беру кезінде оларға меншік құқығы
шаруашылық жүргізуші субъектіге көшеді, яғни инвесторлар осы объектілерге
меншік құқығын жоғалтады. Сонымен, кәсіпорынның ыдырауы немесе қоғам не
серіктестік құрамынан қатысушының шығуы жағдайында инвестордың тек мүлік
қалдығы шегінде өз үлесін өтеуге ғана құқығы бар. Сәйкесінше, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдындағы міндеттемелер сомасын көрсетеді.
Жарғылық капитал қаражаттарды алғашқы инвестициялау кезінде
қалыптасады. Оның мөлшері кәсіпорынды тіркеу кезінде жарияланады, ал
жарғылық капиталдың мөлшерінде кез келген түзетулер (акцияларды қосымша
эмиссиялау, акциялар номиналды құнын төмендету, қосымша жарналар салу,
жаңа қатысушыны қабылдау және т.б.) қызмет етіп тұрған заңнамада немесе
құрылтайшы құжаттарында қарастырылған жағдайлар мен тәртіпте ғана
жіберіледі.
Жарғылық капитал қаражаттардың қосымша көздердің (эмиссиялық табыс)
пайда болуымен жүргізілуі мүмкін. Бұл қаражат көзі акцияның алғашқы
эмиссиясын номиналдан жоғары бағамен сату кезінде пайда болады. Бұл
сомаларды алу кезінде олар қосымша капиталға есепке алынады.
Өнім өндірісі, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету процесінде
өткізуден түскен түсім сомасымен анықталатын жаңа құн пайда болады.
Өткізуден түскен түсім өнім өндірісіне шығындалған қаражаттарды өтеу,
ақшалай қаражаттар қорының қалыптасудың негізгі көзі болып табылады, оның
өз уақытында түсуі қаражаттар айналымдылығының үздіксіздігін, кәсіпорын
қызметі процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Өткізуден түскен
түсімнің уақытында түспеуі табыстың төмендеуіне, келісімшарттық
міндеттемелердің орындалмауына, айыппұлдық санкцияларға әкеледі.
Түсімді қолдану бөлу процестерінің алғашқы кезеңін көрсетеді. Өткізуден
түскен түсім кәсіпорынның шикізатқа, материалдарға, отын, энергия, басқа да
еңбек материалдарына, сонымен қатар кәсіпорынға көрсетілген қызметтерге
материалды шығыстарды өтейді. Өткізуден түскен түсім кейінгі бөлу негізгі
құралдар мен материалды емес активтерді ұдайы өндіру көзі ретінде
амортизациялық аударымдар қалыптасуымен байла-нысты. Өткізуден түскен
түсімнің қалған бөлімі – жалпы табыс немесе еңбекақыны төлеуге және
кәсіпорынның табысын қалыптастыруға, сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға
аударымдар, салықтар және басқа да міндетті төлемдерге бағытталған қайта
құрылған құн.
Өткізуден түскен түсім қаражаттардың айналымдылығының аяқталуын
білдіреді. Өткізуден түскен түсім түспестен бұрын өндіріс шығыстары және
айналыстары айналым қаражаттар көздері есебінен қаржыландырады. Қызметке
алынған қаражаттар айналымының нәтижесі – шығыстарды өтеу және
қаржыландырудың меншікті көздерін құру: амортизациялық аударымдар және
табыс.
Табыс және амортизациялық аударымдар өндіріске салынған қаражаттар
айналымының нәтижесі болып табылады және кәсіпорынның меншікті қаржылық
ресурстарына жатады.
Амортизациялық аударымдардың тағайындалуы – негізгі өндірістік қорлар
мен материалды емес активтерді ұдайы өндіруді қамтамсыз ету. Экономикалық
мәні бойынша амортизация – бұл негізгі құралдар және материалды емес
активтер (сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттың) құнының олардың
өндірілетін өнімдерге және тозу мөлшеріне байланысты біртіндеп көшіру
процесі. Бұл инвестициялық процесті қаржыландырудың мақсатты көзі.
Экономикалық категория ретінде табыс – бұл қосымша еңбекпен
қалыптастырылған таза табыс. Табыс кәсіпкерлік қызметтің қаржылық
нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш болып табылады. Бұдан басқа,
табыс арқылы оны бөлу және пайдалану процесінде материалды қызығушылық
қағидасы, сонымен қатар материалды жауапкершілік қағидасы орындалады.
Кәсіпорын қолында қалатын табыс – бұл оның қажеттіліктерін қаржыландырудың
көп мақсатты көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі бағыттарын жинақтау және
тұтыну ретінде анықтауға болады. Жинақтау және тұтыну табысты бөлу
пропорциясы кәсіпорынның даму перспективасын анықтайды.
Табыс экономикалық мазмұны бойынша түрлі қажеттіліктерді қаржыландыру
көзі болып табылады. Оны бөлгенде мемлекет түрінде жалпы қоғам мүдделері,
кәсіпорынның кәсіпкерлік мүдделері және оның жеке қызметкерлерінің
мүдделері қиылысады. Амортизациялық аударымдарға қарағанда табыс кәсіпорын
қолында толығымен қалмайды, салық түріндегі оның маңызды бөлігі бюджетке
түседі, ал ол кәсіпорын мен мемлекет арасында таза табысты бөлу бойынша
қаржылық қатынастар сферасын анықтайды.
Бұл табыстың бөлігінен кейін қалдық бөлу – кәсіпорынның артықшылығы.
Жинақтауға бағытталатын амортизациялық аударымдар мен табыс бөлігі
кәсіпорынның ақшалай ресурстарын құрайды. Олар кәсіпорынның өндірістік және
ғылыми-техникалық дамуына, қаржылық активтердің – бағалы қағаздарды сатып
алу, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салымдар ретінде
қолданылады. Жинаққа пайдаланылатын табыстың басқа бөлігі кәсіпорынның
әлеуметтік дамуына бағытталады. Табыстың бір бөлігі тұтынуға пайдаланылады,
оның нәтижесінде кәсіпорын мен тұлғалардың арасында қаржылық қатынастар
туындайды.
Табысты бөлу арнайы қорлар (жинақ қоры, тұтыну қоры, резервтік қорлар)
құру жолымен немесе жеке мақсаттарға таза табыстарды тікелей шығыстау
жолымен жүргізілуі мүмкін. Бірінші жағдайда кәсіпорында қаржылық жоспарға
қосымша ретінде тұтыну және жинақ қорын шығыстаудың қосымша смета жасалады.
Екінші жағдайда табысты бөлу қаржылық жоспарда көрсетіледі.
Жинақ қоры ғылыми-зерттеу, жобалық, конструкторлық және технологиялық
жұмыстарға, өнімнің жаңа түрлерін, технологиялық процестерді жасау және
қамтуға, технологиялық реконструкция, ұзақ мерзімді қарыздар және ол
бойынша пайыздарды өтеумен, қысқа мерзімді қарыздар бойынша пайыздарды
өтеумен байланысты шығыстарға, табиғатты қорғау шараларын өткізу бойынша
шығыстарға, басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталын құруда қатысушылардың
салымдары ретінде жарналарға, егер кәсіпорын бірлестіктер, ассциациялар,
концерндер құрамына кірсе, оларға жарналарға және т.б. жұмсалады.
Тұтыну қоры әлеуметтік даму мен әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалады.
Оның есебінен кәсіпорын балансында орналасқан әлеуметтік-тұрмыстық
бағытындағы объектілерді пайдалану бойынша шығыстар, өндірістік емес
бағыттағы объектілердің құрылысы, денді сауықтандыратын және мәдени-
массалық шараларды жүргізу, материалды көмек көрсету, кейбір әлеуметтік
сыйақылар төлемдері қаржыландырылады.
Табыс – резервтік қорды құрудың негізгі көзі. Бұл капитал шаруашылық
қызметтен мүмкін болатын шығындар мен зияндарды өтеу үшін арналған.
Резервтік капиталды құру тәртібі кәсіпорын қызметін реттейтін нормативтік
құжаттармен, сонымен қатар оның құрылтайшы құжаттармен анықталады.
Қазіргі шаруашылық жүргізу жағдайында кәсіпорындарда амортизациялық
аударымдар мен табысты бөлу және оны пайдалану арнайы ақшалай қорларды
құрумен байланысты болмайды. Амортизациялық қор құрылмайды, табысты арнайы
бағытталған қорларға бөлу кәсіпорын қолында болады, бірақ кәсіпорынның
қаржылық ресурстарын пайдалануды көрсететін бөлу процестерін мәнін
ауыстырмайды.
Кәсіпорын қаражаттарының көзі ретінде қосымша капитал негізгі құралдар
мен басқа материалды құндылықтарды жоғары бағалау нәтижесінде
қалыптастырылады. Нормативтік құжаттар оны тұтыну мақсаттарына қолдануға
тиым салынады.
Қаражаттардың арнайы көздері әлеуметтік бағыттағы және мақсатты
қаржыландыру қорлары болып табылады: қайтарымсыз алынған құндылықтар,
сонымен қатар әлеуметтік-мәдени және коммуналды-тұрмыстық бағыттағы
объектілерді ұстаумен байланысты өндірістік емес қызметті қаржыландыруға,
толық бюджеттік қаржыландыруда тұрған шығыстарды қаржыландыруға қайтарымсыз
және қайтарымды мемлекеттік қаржы бөлу.
Қатынас ретінде кәсіпорын қаржылары шаруашылық қызмет процестерінде
қалыптасқан экономикалық қатынастар бөлігі болып табыла-тындықтан оларды
ұйымдастыру қағидалар кәсіпорынның шаруашылық қызмет негіздерімен
анықталады. Осыған байланысты қаржыларды пайдалану қағидаларын келесідей
қалыптастыруға болады:
- коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік,
өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шарушылық қызме-тінің
қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның
қызметіне бақылау жасау);
- жоспарлылық;
- меншіктің барлық нысандарының теңдігі;
- қаржы резервтерінің болуы 3, 154-158б..
1. Коммерциялық (шаруашылық) есеп – кәсіпорындар мен ұйымдардың
шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты мен басты
әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның
жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары
(капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылық
жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық
қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-
өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік – шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
кәсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді)
өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі
бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі –
залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық теңдігі. Шығындарды өзін-
өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық
процестерді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын
қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы
даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы
қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабельді жұмыс істеуі тиіс;
бірінші жағдайда олардың кредит ресурстарын пайдалану, екіншісінде
бюджеттік қаржылан-дыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Өзін-өзі қаржыландыру–нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын-дардың
шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті шарты. Бұл қағидат өнім
өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі
шығындардың толық өтелуіне негізделеді, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы
және күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын
білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және
жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға өздерінің меншікті ресурстарын
өз бетінше ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын
іздестіріп, айналымға салуға құқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы
ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынас-тарын мемлекет тарапынан
реттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың,
валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындары
өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы
жүзеге асырылады.
Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік – бір процестің – шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
процесінің екі жағы.
2. Жоспарлылық қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің
мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің
дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала
қарастырылатынын білдіреді.
3. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық нысандарының теңдігі
қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Кәсіпорындардың қаржысын пайдалануды ұйымдастырудың қажетті қағидаты
– басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал,
тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермен өндірістік және
әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты
нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша
болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажет
қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте қаржы жоспарында
қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды
қаржылан-дыруға арналған.
1.2 Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін
қалыптастыруды ұйымдастырудың принциптері
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастырудың принциптері ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше
формаларды түсінуі тән.
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін қалыптастыруды
ұйымдастыру олардың тиімділігін қамтамасыз етудің жалпы кешенінің негізін
қалаушы болып табылады. Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін қалыптастыруды ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
1. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің құрамы мен
құрылымы;
2. мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын қаржы ресурстары
3. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін а деген
қажеттіліктерін белгілеу;
4. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерін олардың
тағайындалуына сәйкес мақсатты пайдалану;
5. кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің сақталуы;
Кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің құрамы деп
оларды құрайтын кірістердің жиынтығы түсініледі. Кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің құрылымы кәсіпорынның іс-әрекетін
қаржыландыру қайнар көздерінің жекелеген элменттерінің қатынасын көрсетеді,
яғни кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар көздерінің жалпы
көлеміндегі әрбір элементтің үлесін.
Біздің пікірімізше, кәсіпорынның іс-әрекетін қаржыландыру қайнар
көздерін анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип болып, оларды түрлерге
жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден өте отырып жиынтық
қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық аударым, жиынтық кіріс
(пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі, тұрақты пассивтер
және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар айналымы
процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын қаржылық ресурстар келесілердің
есебінен түзеледі: амортизациялық аударымдар; шаруашылық және қаржылық
қызметтердің барлық түрінен алынатын пайда; серіктестіктерге қатысушылардың
қосымша пай жарналары; облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар; ашық
және жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және орналастыру көмегімен
орналастырылған қаражаттар; басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері
(облигациялық заемдардан басқа); басқа заңды қайнар көздер (мысалы,
кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары).
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін үлкен
шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін әлі
де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй, жолаушылар
транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын басқа да
кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық қызметі
кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы кәсіпорындарға да тән
және олар өнімді өткізуден түскен қаражаттар есебінен қаржыландырылады.
Қаржылық жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін оның
барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын жоспарлау
болып табылады. Қаржылық жоспарлау жоспарлаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі.
Қаржылық ресурстарды жоспарлаудың мақсаты әртүрлі кәсіпорындарда әр
қалай болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды жоспарлау қызметтеріне
кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі мән берілуі мүмкін.
• Бюджет экономикалық болжау ретінде.
• Бюджет бақылау негізі ретінде
• Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі.
• Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде.
Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте
кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар
осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда бюджеттерді
(жоспарларды) құру бойынша жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек.
Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында
тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан
бөлімшелерде болашақта жасалуы мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы
жасалынады.
Кәсіпорындарда қаржылық ресурстарды жоспарлау туралы әдебиеттерде
бюджеттерді (жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын
ерекшелейді: break-down тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up
(төменнен жоғарыға).
Break-down тәсілі бойынша бюджетті құру бойынша жұмыстар жоғарыдан
басталады, яғни кәсіпорынның басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды, оның
ішінде пайда бойынша жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды. Осыдан кейін
көрсеткіштер бөлшекті түрде, кәсіпорынның құрылымының төменгі деңгейлеріне
қозғалуы дәрежесіне байланысты бөлімшелердің жоспарларына қосылады. Build-
up тәсілінде керісінше. Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің есебін жекелеген
өткізу бөлімшелері бастайды және осыдан кейін кәсіпорынның өткізу бөлімінің
басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай бюджетке (жоспарға) жинақтайды, ал ол
осыдан кейін кәсіпорынның жалпы бюджетінің (жоспарының) құрамдас бөлігі
болуы мүмкін.
Break-down және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы тенденцияны
көрсетеді. Тәжірибеде осы тәсілдердің тек біреуін ғана пайдаланған дұрыс.
Бюджетті жоспарлау мен құрастыру әртүрлі бөлімшелердің бюджеттерін
координациялауды үнемі жүзеге асыруды қажет ететін ағымды процесс.
Кәсіпорын жоспарлау мен бақылауды негізгі екі экономикалық облыста
жүргізуі тиіс. Бұл жерде сөз оның қызметінің пайдалылығы (тімділігі) мен
қаржылық жағдайы туралы болады. Сондықтан пайда бойынша бюджет (жоспар) пен
қаржылық жоспар (бюджет) ішкі фирмалық жоспарлаудың орталық элементтері
болып табылады.
Сапалы жоспарлау керекті қорларды уақытында ғана емес, сонымен қатар ең
төменгі бағада табу болып табылады. Бұл үшін осы кезде оны ұсына алатын
банкті табу, қорлардың қайнар көзін олар пайдаланылатын мақсаттармен
салыстыру, әртүрлі қайнар көздерді баланстау керек, өйткені тек қана банк
займдарына, акция шығаруға немесе кірістерден түсімдерге ғана арқа сүйеуге
болмайды. Бөлшекті түрде, уақытты дұрыс таңдау қажет: акция нарығы жанданып
тұрғанда акцияларды сату, есепті ставкалар жоғары болғанда қарыз алмау және
т.б.
Кәсіпорыннның сәтті қызметі қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз
мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін
мақсаттар төмендегідей:
- кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
- банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
- бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
- кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
- кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
- өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
- табысты жоғарылату;
- шығындарды төмендету;
- рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын
пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді болады.
Қаржы ресурстарын басқару қызмет ету қисыны 2 суретте көрсетілген.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржы ресурстарын пайдалану жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы
кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі
әдістер арқылы құрылуы мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-
президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен қаржылық бөлімі
бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін көбіне бас бухгалтер атқарады 9, 11б..
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды тәжірибеде мамандан-дырылған
ұйымдастырусыз жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизммен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімденушілік 12, 53б.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар, инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің
қызмет етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды пайдаланудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды пайдалану келесі функцияларды атқарады:
- Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық
және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және
теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз
етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану процесінде ақшалай ағымдар
қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру
мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық
нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және
рационализациялау сұрақтары шешіледі.
- Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу
процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің
табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер
мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда,
шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда
кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы
сұрақтары шешіледі.
- Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық
бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің
өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және
қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы
ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды
есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге
асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
- өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
- Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және
даму беталыстарын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz