Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың мәні
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарының мәні мен түрлері
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын бөлу механизмдері
1.3 Кәсіпорынның ақшалай кірісін жоспарлау
2 АМИР 2007 ЖШС-Ң АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
2.1 Амир - 2007 ЖШС-не қаржылық-экономикалық сипаттама
2.2 Амир - 2007 ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау
2.3 Амир - 2007 ЖШС-нің ақшалай кірісін басқаруды талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСІН ТИІМДІ АРТТЫРУ ТЕТІКТЕРІН ТАБУ
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерін арттыру тетіктерін дамыту
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірісін тиімді басқаруды жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ АҒЫМДАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ОПТИМИЗАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның ақшалай ағымдары және оларды оптимизациялау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ...19
2. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Ақша қаражаттарын басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат
ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу,
денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру
салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын
шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік
институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-
ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту
қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2009ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің
болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде
қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан,
ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты
нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай
қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Курстық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін
және оларды басқару әдістерін анықтау;
- КедентранссервисАҚ мысалында кәсіпорында ақшалай қаражаттарды
басқаруға талдау жүргізу;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын,
қаржылық цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып,
қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдірудің кейбір
жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В., Негашев Е.В.
Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік
арқау ретінде көрініс тапты.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс 3 негізгі бөлімнен, кіріспе,
қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен, кестеден, суреттен құралған,
жалпы беттер саны- .
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның айналым капиталын басқарудағы
ақшалай қаражаттарды басқарудың маңызы, ақшалай қаржаттарды тиімді
басқарудың қаржылық жағдайға әсері, ақшалай қаражттарды басқарудың әдістері
анықталған. Екінші бөлімде КедентранссервисАҚ мысалында кәсіпорындағы
ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау жүргізілген, кәсіпорынның ақшалай
қаражаттарының қозғалысының динамикасы, қаржылық цикл ұзақтығы анықталған.
Үшінші бөлімде ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін
пайдаланып, қаржылық стратегияның әр нұсқауы бойынша әр бап бойынша
ұсыныстарды сандық бағалау және олардың кәсіпорын балансына әсер етуін
бағалау негізінде кәсіпорын көрсеткіштерінің болжамды мәндері есептелген,
қаржылық менеджменттің стратегиясын жетілдіру жолдары ұсынылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарының мәні мен түрлері
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның табысты қызметінің
негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың
жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар
кәсіпорындарды айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге,
толықтырудың жаңа қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік
мәселесін зерттеуге мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек
өнімі ретіндегі өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі
барысында еңбек өнімдері мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде
өндірілетін өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік
қорлардың негізгі және айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы
өндірістік қорлар өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл
процесінде бастапқы түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын
тасымалдайды. Өз айналымында айналым қорлары кезек-кезек ақшалай,
өндіргіштік және тауарлық форманы иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар
мен айналыстағы қорларға бөлінуіне сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары,
негізгі және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен
қосымша өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз
құнды және тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді - өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай қаражаттар
соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады- өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату
мәселелері кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру
мыналарды қарастырады:
• Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
• Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
• Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар
мен айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты
– жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты
– қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын
өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Сурет 2. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін
бейнелейтін коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер
қаржылық бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Капитал көрсеткіштерін алу тек есеп және аналитикалық әдістерді
пайдалану арқылы мүмкін. Берілген жағдай, өз алдында, капиталды талдау мен
бағалауды жүзеге асыру кезінде, жағдайын, қозғалысын және пайдалану
тиімділігін толық бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы мен
жасалуда қажеттілікті қайта анықтайды.
Сонымен қатар, қызмет ететін капитал көрсеткіштеріне ағымдық
активтердің көлемді көрсеткіштер және ағымдық капитал құрылымы кіреді.
Айналым қаражаттар көздерінің құрылымдық көрсеткіштерінің ішінде
келесілерді бөліп көрсету қажет.
1. Жеке көздер құрылымы мен кезең ішінде олардың динамикасы, соның
ішінде:
• Меншікті көздер көлемі;
• Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі;
• Қысқа мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі.
1. Капитал көздерінің құны, салыстырмалы құны және құн құрылымы.
2. Капитал көздерінің құндарының жалпы көрсеткіші.
3. Қаржы тетігінің тиімділік көрсеткіші капитал көздерінің құрылымдық
көрсеткіш ретінде ғана емес, капиталды басқару құралы ретінде де
қарастырылады.
1. Қорлар айналымының периоды ( тауарлы-материалдық қорлар айналымының
ұзақтылығы, өндірістік цикл ) – шикізатты дайын тауарларға айналдыру мен
кейін сату үшін қажетті уақыттың орташа периоды. Қорлардың бір айналым
периоды жиі қорларды сақтау периоды деп атайды. Қорлар: тауарлы-материалдық
құндылықтар қорлары, аяқталмаған өндірістегі қорлар, қоймалардағы дайын
өнімдер. Егер шикізаттар мен материалдардың өндірістік қорларын сақтау
периоды өндірістің тұрақты, яғни өзгермеген көлемі уақытында жоғарласа, бұл
қорлардың нормадан асып кеткенін білдіреді.
Өндірістік цикл Дебиторлық қарыз
айналымының периоды
Кредиторлық қарыз
айналым периоды Қаржылық цикл
Сурет 3. Ақшалай қаражаттар айналымының циклы
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын бөлу механизмдері
1.2 Кәсіпорынның ақшалай ағымдары және оларды оптимизациялау әдістері
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы
дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның
мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар
ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық
субъектінің қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте
жаңа бағыт болып табылады. Шетел кәсіпорындарында ақша қаражат ағындарын
басқару бас қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты
бағыты болып келеді.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем
қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін
ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер
маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын түсініктерге
мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әр түрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны- бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
Сурет 4. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы келесі кестеде
көрсетілген.
Кесте 1.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы
Классификациялық белгі Қаражат ағынының атауы
1 2 3
1 Қаржы-шаруашылық қызметтің Жалпы қаражат ағыны
түрі бойынша Ағымдағы қызыметтің қаражат ағыны
Инвестициялық қызметтің қаражат ағыны
Қаржылық қызметтің қаражат ағыны
2 Қаржы- шаруашылық үрдістерге 2.1 Фирманың қаражат ағыны
қызмет көрсету көлемі бойынша 2.2 Құрылымдық бөлімшенің қаражат
ағыны
3 Қозғалыс бағыты бойынша 3.1 Түсетін қаражат ағыны
3.2 Шығарылатын қаражат ағыны
4 Орындау формасы бойынша 4.1 Қолма қолсыз қаражат ағыны
4.2 Қолма қол қаражат ағыны
5 Айналым саласы бойынша 5.1Сыртқы қаражат ағыны
5.2 Ішкі қаражат ағыны
1 кестенің жалғасы
1 2 3
6 Валюта түрі бойынша 6.1 Ұлттық валютадағы қаражат ағыны
6.2 Шетел валютадағы ақша ағыны
7 Болжалмалығы бойынша 7.1 Жоспарланатын қаражат ағыны
7.2 Жоспарланбайтын қаражат ағыны
8 Қозғалысының үздіксіздігі 8.1 Жүйелі қаражат ағыны
бойынша 8.2 Дискретті қаражат ағыны
9 Уақыт бойынша бағалау 9.1 Қазіргі қаражат ағыны
9.2 Болашақтағы қаражат ағыны
10 Қозғалыс әдісі бойынша 10.1 Жалпы қаражат ағыны
10.2 Таза қаражат ағыны
11 Тұрақтылығы бойынша уақыт 11.1 Бір қалыпты уақыт интервалымен
интервалымен. тұрақты қаражат ағыны
11.2 Бір қалыпты емес уақыт
интервалымен тұрақты қаражат ағыны
Ақша ағыны келесідей бөлінеді: нақты инвестициялау жобасын жүзеге
асыру, капиталдық салымды қолдану нәтижесінде шығарылады.
Қызмет жасап тұрған кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен құралады. Ағымдағы қызмет кәсіпорынның өндірістік- коммерциялық
қызметін орындауын қамтамасыз ететін, түсетін және қолданатын ақша
қаражатттарын өзіне қосады. Ағымдығы қызмет табыс алудың басты көзі
болғандықтан, ол негізгі ақша қаражат ағынын шығарады.
Инвестициялық қызмет инвестициялардан шығындарды (капиталдық
салымдар) және табыстар, айналымнан тыс активтерді сатып алумен және
сатумен байланысты түсетін және қолданатын ақша қаражаттарын өзіне қосады.
Қаржылық қызмет займ берушілерге пайыздар төлеу, алынған қысқа
мерзімді қарыздар мен несие бойынша қарызды өтеу және қысқа мерзімді бағалы
қағаздар эмиссиясы немесе қысқа мерзімді қарыздар мен несие алу нәтижесінде
түсетін ақшалай қаражаттар болып табылады.
Қозғалыс бағыты бойынша ақша қаражаттарын ақша ағындары екіге бөледі:
түсетін және шығарылатын. Түсетін ақша ағыны (ақша түсімі) фирманың
анықталған уақыт аралығында түсетін ақшалай қаражаттарын қарастырады.
Шығарылатын ақша ағыны (ақша шығарылымы) белгілі бір период (жыл, тоқсан)
аралығында ақша қаражатын қоданумен (төлеумен) сипатталады.
Орындау формасы бойынша қолма қол және қолма қолсыз ақша ағынына
бөледі. Қолма қол-бухгалтерлік есеп шотына жазу арқылы орындалады. Ал қолма
қолсыз- ақша қаражатты алу мен шығару формасында болады.
Айналу саласына байланысты ақша ағыны ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Сыртқы ақша ағыны- фирмаға түсетін және оларға төленетін ақша қаражаттары
болып табылады. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша қаражат қалдығын
өсіруге немесе азаюына әкеледі. Ішкі ақша ағыны- фирма ішіндегі айналымды
құрайтын болғандықтан, ақша қаражат қалдығына әсер етпейді. (мысалы,
өндірістен қоймаға материалдарды қайтару).
Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі арасындағы
қатынасты келесі 6 суреттен көруге болады.
Сурет 6. - Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс.
Сурет 5. Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс
Көлеміне байланысты қаражаттың түсуі мен жұмсауда ақша ағынының
дефицитін және оптималдылығын, артықшылығын көрсетеді. Артық ақша ағыны –
негізінен ағымдағы қажеттіліктен артық ақша қаражатының түсуі және
шаруашылықта өз қолданысын таппаған қаражаттар болып табылады.
Есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағыны болып бөлінеді. Жалпы
ақша ағыны қарастырылатын уақыт аралығында ақша қаражатының түсуі мен
шығынының жиынтығымен сипатталады. Ал таза ақша ағыны қарастырылатын уақыт
аралығындағы ақша қаражатының түсімі мен шығыны арасындағы айырма болып
табылады. Ақша ағынының таза көлемі келесі формула бойынша есептеледі:
ЧДП=ПДС-ВДС (3)
Мұндағы, ЧДП- есепті мерзімдегі таза ақша ағыны;
ПДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының түсім сомасы;
ВДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының төленетін сомасы №1,-223б.-
227б.
Ақша ағынын тиімді басқару үшін кәсіпорында олар бойынша келесі
мәліметтердің мәні зор:
- анықталған уақыт (ай, тоқсан, жыл) аралығындағы ақшалай
қаражаттардың көлемі;
- ақша ағынының негізгі элементтері;
- ақша ағынын басқаратын қызмет түрлері;
- қарастырылған мерзімде жеке интервалдар бойынша ақша ағынының жеке
түрлерін және жалпы көлемін білу.
Ақша ағынын қалыптастыруға әсер ететін басты факторлар - ішкі және
сыртқы сипаттағы факторлар.
Практикада ақша ағынын есептеудің екі әдісі қолданылады – тікелей және
жанама.
Тікелей әдіс – бұл қаржыгер және бухгалтерлерге - экономистерге таныс,
қарапайым есептеу процедурасы болып табылады. Ол ақша қаражаттарының түсуі
мен шығынын бақылауға және көрсеткішті есептеуге ыңғайлы, сонымен қатар,
бухгалтерлік есеп (бас кітап, ордер-журналмен, және басқа) тіркемелерімен
байланысты. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттары қозғалысы туралы тоқсандық
және жылдық есеп формасы тікелей әдіс негізінде жасалады. Кәсіпорын
түсімінің төлемдерден жоғары болуы, ақша қаражат ағынын, ал төлемдердің
түсімдерден жоғарылауы ақша қаражаттың шығынын білдіреді. Ақша қаражат
қозғалысына талдау жүргізуде ақша қаражаттарының қозғалысына аналитикалық
есептеме мәліметтері қолданылады. Келесі кестеде аналитикалық есептеме
формасы келтірілген. Бұл кесте аналаитикалық есеп мәліметтерін, журнал-
ордер және бас кітапты қолдана отырып, тоқсан сайын немесн ай сайын жасалуы
мүмкін. Берілген форма тікелей есептеу негізінде ақша қаражатын оперативті
басқаруға мүмкіндік береді.
Кесте 2.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы аналитикалық есеп
№ Көрсеткіштер Базалық жыл Есеп беру жылы
1 2 3 4
1. Период басына қалған қаражаттар = =
I Ағымдағы қызметтегі қаражат
қозғалысы
1 Өнімді (ақшалай және ақшалай емес
формада) сатудан түсетін табыс + +
2 Мүлікті сатудан түсетін + +
3 Жабдықтаушы шотын төлеу - -
4 Еңбекке төлеу - -
5 Бюджетке және мемлекеттік - -
әлеуметтік бюджеттік тыс қорлар
6 Қосымша шығын - -
7 Банктердің ссудалары бойынша - -
проценттер төлеу
8 Басқа түсімдер мен төлемдер +,- +,-
9 Ағымдағы қызметтің нәтижесі = =
(ағын+, шығын-)
II Инвестициялық қызметтегі
қаражаттар қозғалысы
1 Негізгі қаражатты беруден түсімдер+ +
2 Негізгі қаражатты сатып алу - -
1 2 3 4
3 Басқа да баптар +,- +,-
4 Инвестициялық қызметтің нәтижесі =(+,-) =(+,-)
(ағын+, шығын-)
III Қаржылық қызметтегі қаражат
қозғалысы
1 Банктік несие + +
2 Бюджеттік несие + +
3 Несиені өтеу - -
4 Толық қаржыландыру + +
5 Ұзақ мерзімді қаржыландыру + +
6 Басқа да баптар +,- +,-
7 Қаржылық қызымет нәтижесі (ағын+, =(+,-) =(+,-)
шығын-)
IV Ақша қаражат түсуі БАРЛЫҒЫ = =
V Ақша қаражат төленуі БАРЛЫҒЫ = =
VI Ақша қаражат АҒЫНЫ (+), ШЫҒЫНЫ (-)= =
БАРЛЫҒЫ
Ұзақ мерзімде қаражат көлемін есептеудің тікелей әдіс фирманың
өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Оперативтік басқаруда
тікелей әдісті қаражаттың жеткіліктілігіне қатысты қаржылық міндеттемелер
бойынша төлемдер, өнімді сатудан түсетін табысты құру процесінде бақылау
үшін қолданылуы мүмкін.
Бұл әдістің кемшілігі, ақша қаражатының абсолютті көлемінің өзгеруі
мен алынатын қаржылық нәтиже (табыстар) ара қатынасын есепке алмауы болып
табылады.
Жанама әдіс ақша қаражаттарының өзгеруімен алынатын қатынасын
анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражатының жанама әдіспен есептеу, таза
табыстың көрсеткішімен жүргізіледі. Жанама әдіс қызмет түрі бойынша ақша
қаражат қозғалысының анлизіне негізделіп, нақты фирма табысының затқа
айналдыруын және ақша қайда салынғандығын көрсетеді. Жанама әдіс табыс
пен шығын туралы есеп төменнен жоғары зерттеуде құралады, сондықтан оны
кейде төменгідеп атайды. Ал тікелей әдісте табыс пен шығын туралы есеп
жоғарыдан төмен талдау жасалатындықтан, оны жоғарғы деп аталады. Ақша
қаражат қозғалысы туралы есеп жанама әдіс арқылы құралатын болғандықтан,
ол бухгалтерлік баланстың есепті кезең басы мен аяғы арасындағы
байланыстырушы бөлім болып табылады.
Түзетулер енгізу арқылы таза табыс көрсеткішін өсіруге немесе
төмендетуге болады. Кәсіпорынның таза табысын өсіретін түзетулер мына
көрсеткіштер:
- негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша белгілі бір
мерзімге аударылған амортизация;
- тауарлық- материалдық қор қалдығын төмендету;
- дебиторлық қарызды азайту;
- келешек периодтағы шығындарды төмендету;
- жабдықтаушылар алдындағы кредиторлық қарызды өсіру;
- бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсімі;
- басқа қысқа мерзімді міндеттемелерді өсіру;
- алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендету;
Таза табысты келесі көрсеткіштер төмендетеді:
-негізгі қаражаттарды қайта бағалау;
-қордың ұлғаюы;
-дебиторлық қарызды өсіру;
-кредиторлық қарызды өсіру;
-басқа қысқа мерзімді міндеттемелерді төмендету;
-алдыңғы жылдың бөлінбеген табысын қолдану;
-резервтік қор қаражатын қолдану;
-келешек период шығынын ұлғайту;
-алынған бағалықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсімі.
Егер есепті кезең нәтижесінде кәсіпорын шығынға ұшыраса, онда жанама
әдіспен есептеу оның көлемі негізінде жасалады. Келесі түзетулер шығын
сомасын өсіріп және ағымдағы қызмет бойынша ақшалай қаражат қозғалысының
таза нәтижесі болымды болуы мүмкін. Жанама әдістің артықшылығы меншікті
айналым қаражаты мен қаржылық нәтижелер арасында сәйкестілік орнатуға
мүмкінділік береді. Ол арқылы фирма қызметіндегі проблемалы мәселені
анықтауға және кризистік жағдайдан шығуға болады. Бұл әдістің кемшіліктері:
сыртқы қолданушылармен аналитикалық есептеме жасауда көп еңбек сіңіруді
қажет етеді; бухгалтерлік есептің ішкі мәліметтерді тарту қажеттілігі (бас
бухгалтерлік кітап); кестелік үрдістерді пайдалануда ғана мақсатты қолдану.
Жалпы алғанда аналитикалық жұмысты жүргізуде екі әдіс те (тікелей және
жанама) бір бірін толықтырып есепті мерзімге кәсіпорынның ақшалай
қаражаттары туралы түсінік береді №1 232б.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ мысалында)
2 АМИР 2007 ЖШС-НЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорын қызметіне қаржылық-экономикалық сипаттама
Амир 2007 ЖШС Қазақстан Республикасындағы барлық құрылыс түрімен,
сонымен қатар архитекторлық, инженерлік салаларда да өз жұмысын беделді
атқаруда. Компанияның негізі 2004 жылы құрылған. Коммерциялық кәсіпорын
болып табылады. Алмалы салық басқармасында тіркелген. Кәсіпкерлік бизнесті
ұйымдастырудың бастапқы кезінде жасалатын капиталдың алғашқы сомасы мен
ағымдағы капитал кәсіпорынды тіркеуге, банкте есеп шот ашуға немесе жалға
алу қызметтеріне, ғимараттарды жөндеуге, оны қайта құруға, лицензиялар
сатап алуға жұмсалды. Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамассыз
ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және
міндеттемелерінің жиынтығы болып табылады.
Әр ұйымда өзінің қызмет ету үлгісі, басқару құрылымы,ұйымның ішкі
саясаты болады (5 сурет).
Директор
Директор орынбасары
Бас маман
Жетекші инженер
Инженер
Сурет 5. Амир 2007 ЖШС-нің басқару құрылымы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің басқару құрылымы көрсетілген. Ұйымда
басқару құрылымы директордан төмен қарай басқарылады. Әр ұйым нарықта
өзінің жұмысын атқарады. Алайда, ұйымның басқа ұйымдардан қандай да бір
айырмашылықтары болады. Ол келесі кестеде көрсетілген (5 кесте).
Кесте 5
Амир 2007 ЖШС-нің SWOT талдауы
Күшті жақтары: Әлсіз жақтары:
Құрлыс саласындағы бәсекелесті Жаңа техникалармен
дамыту. жабдықтарғанымен,оны дұрыс қолданбау.
Жаңа техникалармен қамтамассыз Жұмысшылардың қауіпсіздік ережесін
етілуі. сақтамауы.
Жоғарғы қызмет көрсету қабілеті. Жұмысқа сатып алынған құрлыс
Құрлыс саласындағы қызметтің барлықматериалдардың тиімді пайдаланбауы,
түрімен жұмыс жасау. ұрлануы.
Мүмкіндіктері: Қауіптері:
Қызметтерінің сапасын жоғарлату. Салынған жобалардың физикалық жағынан
Барлық қауіпсіз технологияларды қатты тозуының нәтижесінде
ескеру. қауіптердің ұлғаюы.
Халықаралық талаптармен үйлестіре Макроэкономикалық тәуекелдерді іске
отырып, жаңа стандарттар жасау жәнеасыру жағдайында, құрлыс қызметтеріне
қолданыстағыларды қайта қарау. сұраныстың төмендеуі мүмкін, бұл
мақсатты көрсеткіштерге әсер етеді.
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеден көріп отырғанымыздай Амир 2007 ЖШС-нің барлық күшті
жақтары, әлсіз жақтары, мүмкіндіктері мен қауіптерін талданған. Амир 2007
ЖШС-гі құрлыс саласында көптеген жылдар бойы өз жұмысын беделді атқарып
келуде. Жаңа техникалар мен жабдықталған, барлық құрлыс түрлерімен айналыса
береді. Бұл дегеніміз өз саласындағы басқа да ұйымдарға бәсекелестік
туғызады.
Ең жоғарғы технологияларға сүйене отырып, клиенттерге олардың құрлыс
саласындағы қазіргі және болашақтағы сұраныстарын қанағаттандыратын
қызметтер ұсыну болып табылады. 2011 жылы 5 маусымда, Қорғас ШЫХО
аумагындағы Айналма жол нысаны бойынша жобалау-сметалық құжаттама
жасалымын сатып алу үшін, өткізілген қайталама ашық тендерінің жеңімпазы
болды. Тендерлік өтінім бағасы 17940000 теңгені құрады. Ұйымның жарғылық
капиталы 91000 теңгені құрайды. Үш жылдық мәліметтер бойынша баланста қысқа
мерзімді активтер, ұзақ мерзімді активтер, қысқа мерзімді міндеттемелер
және ұзақ мерзімді міндеттемелер көрініс тапқан. Оны келесі кестеден көруге
болады (6 кесте).
Кесте 6
Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымы
Активтер 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Сомасы % Сомасы % Сомасы %
Қысқа мерзімді 1497233 65 3042183 65,8 1357525 46,8
Ұзақ мерзімді 806950 35 1579710 34,2 1542339 53,2
Барлығы 2304183 100 4621893 100 2899864 100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеде Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымы талданған.
2010 жылы ұзақ мерзімді активтерге қарағанда, қысқа мерзімді активтердің
үлесі көп. Қысқа мерзімді актив 65%, ал ұзақ мерзімді 35% құрады. 2011 жылы
қысқа мерзімді активтердің үлесі ұзақ мерзімге қарғанда көбірек. Қысқа
мерзімді актив 65,8%, ал ұзақ мерзімді 34,2% құрады. Ал керісінше ұзақ
мерзімді активтерде бастапқы екі жыл бойы 50% -дан да аз үлесін құраған
болатын. Бұл дегеніміз ұйымның жұмыс істеу жоспарларының ұлғайғандығын.
Олардың жұмысты аяқтау мерзімдері ұзартылып, үлкен ауқымды жұмыстар
атқарғандығын білдіреді. Оны келесі диаграммадан көруге болады (6 сурет).
Сурет 6. Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. Бұл жерде үш жылдық ұйым мәліметтері негізінде
талдау жасалынған. Бастапқы екі жыл бойы айналым активтерінің үлестері,
үшінші жылға қарағанда көбірек. Себебі, ұйымның қысқа мерзімді
міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде, айналым активтері қысқарған. Келесі
кестеден Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымын көруге
болады (7 кесте).
Кесте 7
Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымы
Пассивтер 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Сомасы % Сомасы % Сомасы %
Қысқа мерзімді 13350109 579,4 7243062 156,7 4452152 153,5
Ұзақ мерзімді - - - - - -
Меншік капитал -11045925 -479,4 -2621169 -56,7 -1552288 -53,5
Барлығы 2304184 100 4621893 100 2899864 100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеде Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымы
талданған. Көріп отырғанымыздай 2010 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер
579,4%, 2011 жылы 156,7%, 2012 жылы 153,5% құраған. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің үлестері үш жыл бойы да үлкен көлемде. Ал ұзақ мерзімді
міндеттемелердің мүлдем жоқ екені көрсетілген. Меншік капиталының үлестері
2010 жылы -479,4%, 2011 жылы -56,7, 2012 жылы -53,5% құрады. Себебі,
ұйымның меншік қаражаттары тартылған немесе қарыз қаражаттарынан тұрады.
Бірақ та, көріп отырғанымыздай табыстың оң нәтижеге ұмтылуы жылдан жылға
ұлғаюда. Оны келесі диаграммадан көруге болады (7 сурет).
Сурет 7. Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. 2010 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер 2011-
2012 жылдарға қарағанда көбірек. Меншік капиталы да 2010 жылы 2011-2012
жылдарға қарағанда көбірек. Ол теріс мәнге ие. Себебі, тартылған немесе
қарыз қаражаттарының үлестері 2010 жылы көбірек болған. Бұл дегеніміз
ұйымның табыстарының да төмен екендігін білдіреді. Бірақ та, 2011-2012
жылдары олардың теріс мән үлестері азырақ болғаны байқалады.
Сонымен, Амир 2007 ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің сипаттамасы
оның қай салада қызмет ететінің және ағымдағы активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің қанша және қандай көлемде, жарғылық қоры қанша екендігін,
нарықта алатын орны, басқару құрылымы болып табылады. Ең жоғарғы
технологияларға сүйене отырып, клиенттерге олардың құрлыс саласындағы
қазіргі және болашақтағы сұраныстарын қанағаттандыратын қызметтерді ұсыну.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, оларды рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі ұйымның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы
ұйым жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша айналым активтерінің құрамы мен құрылымы
келесі кестеде көрініс тапқан (8 кесте).
Кесте 8
Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымы
Активтер
2010 жыл
2011 жыл
2012 жыл
сомасы
%
сомасы
%
сомасы
%
Ақшалай құралдар
772 743
51,6
2 456 214
80,7
629 649
46,4
Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
440 817
29,4
46 684
1,5
479 132
35,3
Ағымдағы салықтық активтер
272 389
18,2
147 662
4,9
147 662
10,9
Басқа да, қысқа мерзімді активтер
11 284
0,8
391 624
12,9
101 083
7,4
Қысқа мерзімдік активтердің барлығы
1 497 233
100
3 042 183
100
1 357 525
100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеден көріп отырғанымыздай ұйымның айналым активтерінің барлығы бірінші
жылы, 1497233 теңге болды, ол өз кезегінде 100 % құрады. Оның ішінде:
ақшалай құралдар – 51,6 %, қысқа мерзімді дебиторлық борыш – 29,4 %,
ағымдағы салықтық активтер – 18,2 %, басқа да қысқа мерзімді активтер – 0,8
% құрады. Ал екінші жылы, 3042183 теңге, ол да 100 % құрады. Оның ішінде:
ақшалай құралдар – 80,7 %, қысқа мерзімді дебиторлық борыш – 1,5 %,
ағымдағы салықтық активтер – 4,9 %, басқа да қысқа мерзімді активтер – 12,9
% құрады. Үшінші жылы, 1357525 теңге болды, ол өз кезегінде 100 % құрады.
Оның ішінде: ақшалай құралдар – 46,4 %,қысқа мерзімді дебиторлық борыш –
35,3 %, ағымдағы салықтық активтер – 10,9 %, басқа да қысқа мерзімді
активтердің көлемі -7,4 % құраған болатын. Осыдан келе бұл көрсеткіштердің
барлығын диаграмма түрінде көруге болады (8 сурет).
Сурет 8. Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. Бұл жерде екінші жылы, ақшалай құралдар бірінші
жылға қарағанда көп. Ол өз кезегінде қысқа мерзімді дебиторлық борыштың
төмендеуіне алып келді. Ал ағымдағы салықтар бірінші жылы көбірек. Басқада
активтердің ұлғайғаны байқалады. Екінші жылға қарағанда, үшінші жылы
ақшалай құралдар кеміп, қысқа мерзімді дебиторлық борыш өскен. Ал ағымдағы
салықтар екінші мен үшінші жылдары ешқандай өзгеріске ұшырамаған. Басқада
активтер төмендеді. Айналым активтерін басқарудағы басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарының мәні мен түрлері
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын бөлу механизмдері
1.3 Кәсіпорынның ақшалай кірісін жоспарлау
2 АМИР 2007 ЖШС-Ң АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
2.1 Амир - 2007 ЖШС-не қаржылық-экономикалық сипаттама
2.2 Амир - 2007 ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау
2.3 Амир - 2007 ЖШС-нің ақшалай кірісін басқаруды талдау
3 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСІН ТИІМДІ АРТТЫРУ ТЕТІКТЕРІН ТАБУ
3.1 Кәсіпорынның ақшалай кірістерін арттыру тетіктерін дамыту
3.2 Кәсіпорынның ақшалай кірісін тиімді басқаруды жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ АҒЫМДАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН ОПТИМИЗАЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның ақшалай ағымдары және оларды оптимизациялау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ...19
2. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Ақша қаражаттарын басқаруды талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат
ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу,
денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру
салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер,
еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын
шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2009ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік
институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-
ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту
қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2009ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің
болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде
қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан,
ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты
нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай
қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Курстық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін
және оларды басқару әдістерін анықтау;
- КедентранссервисАҚ мысалында кәсіпорында ақшалай қаражаттарды
басқаруға талдау жүргізу;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын,
қаржылық цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып,
қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдірудің кейбір
жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В., Негашев Е.В.
Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік
арқау ретінде көрініс тапты.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс 3 негізгі бөлімнен, кіріспе,
қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен, кестеден, суреттен құралған,
жалпы беттер саны- .
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның айналым капиталын басқарудағы
ақшалай қаражаттарды басқарудың маңызы, ақшалай қаржаттарды тиімді
басқарудың қаржылық жағдайға әсері, ақшалай қаражттарды басқарудың әдістері
анықталған. Екінші бөлімде КедентранссервисАҚ мысалында кәсіпорындағы
ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау жүргізілген, кәсіпорынның ақшалай
қаражаттарының қозғалысының динамикасы, қаржылық цикл ұзақтығы анықталған.
Үшінші бөлімде ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін
пайдаланып, қаржылық стратегияның әр нұсқауы бойынша әр бап бойынша
ұсыныстарды сандық бағалау және олардың кәсіпорын балансына әсер етуін
бағалау негізінде кәсіпорын көрсеткіштерінің болжамды мәндері есептелген,
қаржылық менеджменттің стратегиясын жетілдіру жолдары ұсынылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ КІРІСТЕРІН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттарының мәні мен түрлері
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның табысты қызметінің
негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың
жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар
кәсіпорындарды айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге,
толықтырудың жаңа қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік
мәселесін зерттеуге мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек
өнімі ретіндегі өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі
барысында еңбек өнімдері мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде
өндірілетін өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік
қорлардың негізгі және айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы
өндірістік қорлар өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл
процесінде бастапқы түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын
тасымалдайды. Өз айналымында айналым қорлары кезек-кезек ақшалай,
өндіргіштік және тауарлық форманы иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар
мен айналыстағы қорларға бөлінуіне сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары,
негізгі және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен
қосымша өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз
құнды және тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді - өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай қаражаттар
соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады- өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату
мәселелері кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру
мыналарды қарастырады:
• Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
• Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
• Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар
мен айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты
– жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты
– қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын
өнім мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Сурет 2. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін
бейнелейтін коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер
қаржылық бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Капитал көрсеткіштерін алу тек есеп және аналитикалық әдістерді
пайдалану арқылы мүмкін. Берілген жағдай, өз алдында, капиталды талдау мен
бағалауды жүзеге асыру кезінде, жағдайын, қозғалысын және пайдалану
тиімділігін толық бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы мен
жасалуда қажеттілікті қайта анықтайды.
Сонымен қатар, қызмет ететін капитал көрсеткіштеріне ағымдық
активтердің көлемді көрсеткіштер және ағымдық капитал құрылымы кіреді.
Айналым қаражаттар көздерінің құрылымдық көрсеткіштерінің ішінде
келесілерді бөліп көрсету қажет.
1. Жеке көздер құрылымы мен кезең ішінде олардың динамикасы, соның
ішінде:
• Меншікті көздер көлемі;
• Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі;
• Қысқа мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі.
1. Капитал көздерінің құны, салыстырмалы құны және құн құрылымы.
2. Капитал көздерінің құндарының жалпы көрсеткіші.
3. Қаржы тетігінің тиімділік көрсеткіші капитал көздерінің құрылымдық
көрсеткіш ретінде ғана емес, капиталды басқару құралы ретінде де
қарастырылады.
1. Қорлар айналымының периоды ( тауарлы-материалдық қорлар айналымының
ұзақтылығы, өндірістік цикл ) – шикізатты дайын тауарларға айналдыру мен
кейін сату үшін қажетті уақыттың орташа периоды. Қорлардың бір айналым
периоды жиі қорларды сақтау периоды деп атайды. Қорлар: тауарлы-материалдық
құндылықтар қорлары, аяқталмаған өндірістегі қорлар, қоймалардағы дайын
өнімдер. Егер шикізаттар мен материалдардың өндірістік қорларын сақтау
периоды өндірістің тұрақты, яғни өзгермеген көлемі уақытында жоғарласа, бұл
қорлардың нормадан асып кеткенін білдіреді.
Өндірістік цикл Дебиторлық қарыз
айналымының периоды
Кредиторлық қарыз
айналым периоды Қаржылық цикл
Сурет 3. Ақшалай қаражаттар айналымының циклы
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын бөлу механизмдері
1.2 Кәсіпорынның ақшалай ағымдары және оларды оптимизациялау әдістері
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы
дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша
жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.
Экономикалық дамыған елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның
мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы
әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар,
арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар
ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық
субъектінің қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте
жаңа бағыт болып табылады. Шетел кәсіпорындарында ақша қаражат ағындарын
басқару бас қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты
бағыты болып келеді.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және
талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем
қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін
ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер
маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын түсініктерге
мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әр түрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны- бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
Сурет 4. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы келесі кестеде
көрсетілген.
Кесте 1.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы
Классификациялық белгі Қаражат ағынының атауы
1 2 3
1 Қаржы-шаруашылық қызметтің Жалпы қаражат ағыны
түрі бойынша Ағымдағы қызыметтің қаражат ағыны
Инвестициялық қызметтің қаражат ағыны
Қаржылық қызметтің қаражат ағыны
2 Қаржы- шаруашылық үрдістерге 2.1 Фирманың қаражат ағыны
қызмет көрсету көлемі бойынша 2.2 Құрылымдық бөлімшенің қаражат
ағыны
3 Қозғалыс бағыты бойынша 3.1 Түсетін қаражат ағыны
3.2 Шығарылатын қаражат ағыны
4 Орындау формасы бойынша 4.1 Қолма қолсыз қаражат ағыны
4.2 Қолма қол қаражат ағыны
5 Айналым саласы бойынша 5.1Сыртқы қаражат ағыны
5.2 Ішкі қаражат ағыны
1 кестенің жалғасы
1 2 3
6 Валюта түрі бойынша 6.1 Ұлттық валютадағы қаражат ағыны
6.2 Шетел валютадағы ақша ағыны
7 Болжалмалығы бойынша 7.1 Жоспарланатын қаражат ағыны
7.2 Жоспарланбайтын қаражат ағыны
8 Қозғалысының үздіксіздігі 8.1 Жүйелі қаражат ағыны
бойынша 8.2 Дискретті қаражат ағыны
9 Уақыт бойынша бағалау 9.1 Қазіргі қаражат ағыны
9.2 Болашақтағы қаражат ағыны
10 Қозғалыс әдісі бойынша 10.1 Жалпы қаражат ағыны
10.2 Таза қаражат ағыны
11 Тұрақтылығы бойынша уақыт 11.1 Бір қалыпты уақыт интервалымен
интервалымен. тұрақты қаражат ағыны
11.2 Бір қалыпты емес уақыт
интервалымен тұрақты қаражат ағыны
Ақша ағыны келесідей бөлінеді: нақты инвестициялау жобасын жүзеге
асыру, капиталдық салымды қолдану нәтижесінде шығарылады.
Қызмет жасап тұрған кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен құралады. Ағымдағы қызмет кәсіпорынның өндірістік- коммерциялық
қызметін орындауын қамтамасыз ететін, түсетін және қолданатын ақша
қаражатттарын өзіне қосады. Ағымдығы қызмет табыс алудың басты көзі
болғандықтан, ол негізгі ақша қаражат ағынын шығарады.
Инвестициялық қызмет инвестициялардан шығындарды (капиталдық
салымдар) және табыстар, айналымнан тыс активтерді сатып алумен және
сатумен байланысты түсетін және қолданатын ақша қаражаттарын өзіне қосады.
Қаржылық қызмет займ берушілерге пайыздар төлеу, алынған қысқа
мерзімді қарыздар мен несие бойынша қарызды өтеу және қысқа мерзімді бағалы
қағаздар эмиссиясы немесе қысқа мерзімді қарыздар мен несие алу нәтижесінде
түсетін ақшалай қаражаттар болып табылады.
Қозғалыс бағыты бойынша ақша қаражаттарын ақша ағындары екіге бөледі:
түсетін және шығарылатын. Түсетін ақша ағыны (ақша түсімі) фирманың
анықталған уақыт аралығында түсетін ақшалай қаражаттарын қарастырады.
Шығарылатын ақша ағыны (ақша шығарылымы) белгілі бір период (жыл, тоқсан)
аралығында ақша қаражатын қоданумен (төлеумен) сипатталады.
Орындау формасы бойынша қолма қол және қолма қолсыз ақша ағынына
бөледі. Қолма қол-бухгалтерлік есеп шотына жазу арқылы орындалады. Ал қолма
қолсыз- ақша қаражатты алу мен шығару формасында болады.
Айналу саласына байланысты ақша ағыны ішкі және сыртқы болуы мүмкін.
Сыртқы ақша ағыны- фирмаға түсетін және оларға төленетін ақша қаражаттары
болып табылады. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша қаражат қалдығын
өсіруге немесе азаюына әкеледі. Ішкі ақша ағыны- фирма ішіндегі айналымды
құрайтын болғандықтан, ақша қаражат қалдығына әсер етпейді. (мысалы,
өндірістен қоймаға материалдарды қайтару).
Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі арасындағы
қатынасты келесі 6 суреттен көруге болады.
Сурет 6. - Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс.
Сурет 5. Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс
Көлеміне байланысты қаражаттың түсуі мен жұмсауда ақша ағынының
дефицитін және оптималдылығын, артықшылығын көрсетеді. Артық ақша ағыны –
негізінен ағымдағы қажеттіліктен артық ақша қаражатының түсуі және
шаруашылықта өз қолданысын таппаған қаражаттар болып табылады.
Есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағыны болып бөлінеді. Жалпы
ақша ағыны қарастырылатын уақыт аралығында ақша қаражатының түсуі мен
шығынының жиынтығымен сипатталады. Ал таза ақша ағыны қарастырылатын уақыт
аралығындағы ақша қаражатының түсімі мен шығыны арасындағы айырма болып
табылады. Ақша ағынының таза көлемі келесі формула бойынша есептеледі:
ЧДП=ПДС-ВДС (3)
Мұндағы, ЧДП- есепті мерзімдегі таза ақша ағыны;
ПДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының түсім сомасы;
ВДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының төленетін сомасы №1,-223б.-
227б.
Ақша ағынын тиімді басқару үшін кәсіпорында олар бойынша келесі
мәліметтердің мәні зор:
- анықталған уақыт (ай, тоқсан, жыл) аралығындағы ақшалай
қаражаттардың көлемі;
- ақша ағынының негізгі элементтері;
- ақша ағынын басқаратын қызмет түрлері;
- қарастырылған мерзімде жеке интервалдар бойынша ақша ағынының жеке
түрлерін және жалпы көлемін білу.
Ақша ағынын қалыптастыруға әсер ететін басты факторлар - ішкі және
сыртқы сипаттағы факторлар.
Практикада ақша ағынын есептеудің екі әдісі қолданылады – тікелей және
жанама.
Тікелей әдіс – бұл қаржыгер және бухгалтерлерге - экономистерге таныс,
қарапайым есептеу процедурасы болып табылады. Ол ақша қаражаттарының түсуі
мен шығынын бақылауға және көрсеткішті есептеуге ыңғайлы, сонымен қатар,
бухгалтерлік есеп (бас кітап, ордер-журналмен, және басқа) тіркемелерімен
байланысты. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттары қозғалысы туралы тоқсандық
және жылдық есеп формасы тікелей әдіс негізінде жасалады. Кәсіпорын
түсімінің төлемдерден жоғары болуы, ақша қаражат ағынын, ал төлемдердің
түсімдерден жоғарылауы ақша қаражаттың шығынын білдіреді. Ақша қаражат
қозғалысына талдау жүргізуде ақша қаражаттарының қозғалысына аналитикалық
есептеме мәліметтері қолданылады. Келесі кестеде аналитикалық есептеме
формасы келтірілген. Бұл кесте аналаитикалық есеп мәліметтерін, журнал-
ордер және бас кітапты қолдана отырып, тоқсан сайын немесн ай сайын жасалуы
мүмкін. Берілген форма тікелей есептеу негізінде ақша қаражатын оперативті
басқаруға мүмкіндік береді.
Кесте 2.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы аналитикалық есеп
№ Көрсеткіштер Базалық жыл Есеп беру жылы
1 2 3 4
1. Период басына қалған қаражаттар = =
I Ағымдағы қызметтегі қаражат
қозғалысы
1 Өнімді (ақшалай және ақшалай емес
формада) сатудан түсетін табыс + +
2 Мүлікті сатудан түсетін + +
3 Жабдықтаушы шотын төлеу - -
4 Еңбекке төлеу - -
5 Бюджетке және мемлекеттік - -
әлеуметтік бюджеттік тыс қорлар
6 Қосымша шығын - -
7 Банктердің ссудалары бойынша - -
проценттер төлеу
8 Басқа түсімдер мен төлемдер +,- +,-
9 Ағымдағы қызметтің нәтижесі = =
(ағын+, шығын-)
II Инвестициялық қызметтегі
қаражаттар қозғалысы
1 Негізгі қаражатты беруден түсімдер+ +
2 Негізгі қаражатты сатып алу - -
1 2 3 4
3 Басқа да баптар +,- +,-
4 Инвестициялық қызметтің нәтижесі =(+,-) =(+,-)
(ағын+, шығын-)
III Қаржылық қызметтегі қаражат
қозғалысы
1 Банктік несие + +
2 Бюджеттік несие + +
3 Несиені өтеу - -
4 Толық қаржыландыру + +
5 Ұзақ мерзімді қаржыландыру + +
6 Басқа да баптар +,- +,-
7 Қаржылық қызымет нәтижесі (ағын+, =(+,-) =(+,-)
шығын-)
IV Ақша қаражат түсуі БАРЛЫҒЫ = =
V Ақша қаражат төленуі БАРЛЫҒЫ = =
VI Ақша қаражат АҒЫНЫ (+), ШЫҒЫНЫ (-)= =
БАРЛЫҒЫ
Ұзақ мерзімде қаражат көлемін есептеудің тікелей әдіс фирманың
өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Оперативтік басқаруда
тікелей әдісті қаражаттың жеткіліктілігіне қатысты қаржылық міндеттемелер
бойынша төлемдер, өнімді сатудан түсетін табысты құру процесінде бақылау
үшін қолданылуы мүмкін.
Бұл әдістің кемшілігі, ақша қаражатының абсолютті көлемінің өзгеруі
мен алынатын қаржылық нәтиже (табыстар) ара қатынасын есепке алмауы болып
табылады.
Жанама әдіс ақша қаражаттарының өзгеруімен алынатын қатынасын
анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражатының жанама әдіспен есептеу, таза
табыстың көрсеткішімен жүргізіледі. Жанама әдіс қызмет түрі бойынша ақша
қаражат қозғалысының анлизіне негізделіп, нақты фирма табысының затқа
айналдыруын және ақша қайда салынғандығын көрсетеді. Жанама әдіс табыс
пен шығын туралы есеп төменнен жоғары зерттеуде құралады, сондықтан оны
кейде төменгідеп атайды. Ал тікелей әдісте табыс пен шығын туралы есеп
жоғарыдан төмен талдау жасалатындықтан, оны жоғарғы деп аталады. Ақша
қаражат қозғалысы туралы есеп жанама әдіс арқылы құралатын болғандықтан,
ол бухгалтерлік баланстың есепті кезең басы мен аяғы арасындағы
байланыстырушы бөлім болып табылады.
Түзетулер енгізу арқылы таза табыс көрсеткішін өсіруге немесе
төмендетуге болады. Кәсіпорынның таза табысын өсіретін түзетулер мына
көрсеткіштер:
- негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша белгілі бір
мерзімге аударылған амортизация;
- тауарлық- материалдық қор қалдығын төмендету;
- дебиторлық қарызды азайту;
- келешек периодтағы шығындарды төмендету;
- жабдықтаушылар алдындағы кредиторлық қарызды өсіру;
- бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсімі;
- басқа қысқа мерзімді міндеттемелерді өсіру;
- алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендету;
Таза табысты келесі көрсеткіштер төмендетеді:
-негізгі қаражаттарды қайта бағалау;
-қордың ұлғаюы;
-дебиторлық қарызды өсіру;
-кредиторлық қарызды өсіру;
-басқа қысқа мерзімді міндеттемелерді төмендету;
-алдыңғы жылдың бөлінбеген табысын қолдану;
-резервтік қор қаражатын қолдану;
-келешек период шығынын ұлғайту;
-алынған бағалықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсімі.
Егер есепті кезең нәтижесінде кәсіпорын шығынға ұшыраса, онда жанама
әдіспен есептеу оның көлемі негізінде жасалады. Келесі түзетулер шығын
сомасын өсіріп және ағымдағы қызмет бойынша ақшалай қаражат қозғалысының
таза нәтижесі болымды болуы мүмкін. Жанама әдістің артықшылығы меншікті
айналым қаражаты мен қаржылық нәтижелер арасында сәйкестілік орнатуға
мүмкінділік береді. Ол арқылы фирма қызметіндегі проблемалы мәселені
анықтауға және кризистік жағдайдан шығуға болады. Бұл әдістің кемшіліктері:
сыртқы қолданушылармен аналитикалық есептеме жасауда көп еңбек сіңіруді
қажет етеді; бухгалтерлік есептің ішкі мәліметтерді тарту қажеттілігі (бас
бухгалтерлік кітап); кестелік үрдістерді пайдалануда ғана мақсатты қолдану.
Жалпы алғанда аналитикалық жұмысты жүргізуде екі әдіс те (тікелей және
жанама) бір бірін толықтырып есепті мерзімге кәсіпорынның ақшалай
қаражаттары туралы түсінік береді №1 232б.
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ мысалында)
2 АМИР 2007 ЖШС-НЫҢ АЙНАЛЫМ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорын қызметіне қаржылық-экономикалық сипаттама
Амир 2007 ЖШС Қазақстан Республикасындағы барлық құрылыс түрімен,
сонымен қатар архитекторлық, инженерлік салаларда да өз жұмысын беделді
атқаруда. Компанияның негізі 2004 жылы құрылған. Коммерциялық кәсіпорын
болып табылады. Алмалы салық басқармасында тіркелген. Кәсіпкерлік бизнесті
ұйымдастырудың бастапқы кезінде жасалатын капиталдың алғашқы сомасы мен
ағымдағы капитал кәсіпорынды тіркеуге, банкте есеп шот ашуға немесе жалға
алу қызметтеріне, ғимараттарды жөндеуге, оны қайта құруға, лицензиялар
сатап алуға жұмсалды. Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамассыз
ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және
міндеттемелерінің жиынтығы болып табылады.
Әр ұйымда өзінің қызмет ету үлгісі, басқару құрылымы,ұйымның ішкі
саясаты болады (5 сурет).
Директор
Директор орынбасары
Бас маман
Жетекші инженер
Инженер
Сурет 5. Амир 2007 ЖШС-нің басқару құрылымы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің басқару құрылымы көрсетілген. Ұйымда
басқару құрылымы директордан төмен қарай басқарылады. Әр ұйым нарықта
өзінің жұмысын атқарады. Алайда, ұйымның басқа ұйымдардан қандай да бір
айырмашылықтары болады. Ол келесі кестеде көрсетілген (5 кесте).
Кесте 5
Амир 2007 ЖШС-нің SWOT талдауы
Күшті жақтары: Әлсіз жақтары:
Құрлыс саласындағы бәсекелесті Жаңа техникалармен
дамыту. жабдықтарғанымен,оны дұрыс қолданбау.
Жаңа техникалармен қамтамассыз Жұмысшылардың қауіпсіздік ережесін
етілуі. сақтамауы.
Жоғарғы қызмет көрсету қабілеті. Жұмысқа сатып алынған құрлыс
Құрлыс саласындағы қызметтің барлықматериалдардың тиімді пайдаланбауы,
түрімен жұмыс жасау. ұрлануы.
Мүмкіндіктері: Қауіптері:
Қызметтерінің сапасын жоғарлату. Салынған жобалардың физикалық жағынан
Барлық қауіпсіз технологияларды қатты тозуының нәтижесінде
ескеру. қауіптердің ұлғаюы.
Халықаралық талаптармен үйлестіре Макроэкономикалық тәуекелдерді іске
отырып, жаңа стандарттар жасау жәнеасыру жағдайында, құрлыс қызметтеріне
қолданыстағыларды қайта қарау. сұраныстың төмендеуі мүмкін, бұл
мақсатты көрсеткіштерге әсер етеді.
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеден көріп отырғанымыздай Амир 2007 ЖШС-нің барлық күшті
жақтары, әлсіз жақтары, мүмкіндіктері мен қауіптерін талданған. Амир 2007
ЖШС-гі құрлыс саласында көптеген жылдар бойы өз жұмысын беделді атқарып
келуде. Жаңа техникалар мен жабдықталған, барлық құрлыс түрлерімен айналыса
береді. Бұл дегеніміз өз саласындағы басқа да ұйымдарға бәсекелестік
туғызады.
Ең жоғарғы технологияларға сүйене отырып, клиенттерге олардың құрлыс
саласындағы қазіргі және болашақтағы сұраныстарын қанағаттандыратын
қызметтер ұсыну болып табылады. 2011 жылы 5 маусымда, Қорғас ШЫХО
аумагындағы Айналма жол нысаны бойынша жобалау-сметалық құжаттама
жасалымын сатып алу үшін, өткізілген қайталама ашық тендерінің жеңімпазы
болды. Тендерлік өтінім бағасы 17940000 теңгені құрады. Ұйымның жарғылық
капиталы 91000 теңгені құрайды. Үш жылдық мәліметтер бойынша баланста қысқа
мерзімді активтер, ұзақ мерзімді активтер, қысқа мерзімді міндеттемелер
және ұзақ мерзімді міндеттемелер көрініс тапқан. Оны келесі кестеден көруге
болады (6 кесте).
Кесте 6
Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымы
Активтер 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Сомасы % Сомасы % Сомасы %
Қысқа мерзімді 1497233 65 3042183 65,8 1357525 46,8
Ұзақ мерзімді 806950 35 1579710 34,2 1542339 53,2
Барлығы 2304183 100 4621893 100 2899864 100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеде Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымы талданған.
2010 жылы ұзақ мерзімді активтерге қарағанда, қысқа мерзімді активтердің
үлесі көп. Қысқа мерзімді актив 65%, ал ұзақ мерзімді 35% құрады. 2011 жылы
қысқа мерзімді активтердің үлесі ұзақ мерзімге қарғанда көбірек. Қысқа
мерзімді актив 65,8%, ал ұзақ мерзімді 34,2% құрады. Ал керісінше ұзақ
мерзімді активтерде бастапқы екі жыл бойы 50% -дан да аз үлесін құраған
болатын. Бұл дегеніміз ұйымның жұмыс істеу жоспарларының ұлғайғандығын.
Олардың жұмысты аяқтау мерзімдері ұзартылып, үлкен ауқымды жұмыстар
атқарғандығын білдіреді. Оны келесі диаграммадан көруге болады (6 сурет).
Сурет 6. Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің активтердің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. Бұл жерде үш жылдық ұйым мәліметтері негізінде
талдау жасалынған. Бастапқы екі жыл бойы айналым активтерінің үлестері,
үшінші жылға қарағанда көбірек. Себебі, ұйымның қысқа мерзімді
міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде, айналым активтері қысқарған. Келесі
кестеден Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымын көруге
болады (7 кесте).
Кесте 7
Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымы
Пассивтер 2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл
Сомасы % Сомасы % Сомасы %
Қысқа мерзімді 13350109 579,4 7243062 156,7 4452152 153,5
Ұзақ мерзімді - - - - - -
Меншік капитал -11045925 -479,4 -2621169 -56,7 -1552288 -53,5
Барлығы 2304184 100 4621893 100 2899864 100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеде Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымы
талданған. Көріп отырғанымыздай 2010 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер
579,4%, 2011 жылы 156,7%, 2012 жылы 153,5% құраған. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің үлестері үш жыл бойы да үлкен көлемде. Ал ұзақ мерзімді
міндеттемелердің мүлдем жоқ екені көрсетілген. Меншік капиталының үлестері
2010 жылы -479,4%, 2011 жылы -56,7, 2012 жылы -53,5% құрады. Себебі,
ұйымның меншік қаражаттары тартылған немесе қарыз қаражаттарынан тұрады.
Бірақ та, көріп отырғанымыздай табыстың оң нәтижеге ұмтылуы жылдан жылға
ұлғаюда. Оны келесі диаграммадан көруге болады (7 сурет).
Сурет 7. Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің пассивтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. 2010 жылы қысқа мерзімді міндеттемелер 2011-
2012 жылдарға қарағанда көбірек. Меншік капиталы да 2010 жылы 2011-2012
жылдарға қарағанда көбірек. Ол теріс мәнге ие. Себебі, тартылған немесе
қарыз қаражаттарының үлестері 2010 жылы көбірек болған. Бұл дегеніміз
ұйымның табыстарының да төмен екендігін білдіреді. Бірақ та, 2011-2012
жылдары олардың теріс мән үлестері азырақ болғаны байқалады.
Сонымен, Амир 2007 ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің сипаттамасы
оның қай салада қызмет ететінің және ағымдағы активтері мен қысқа мерзімді
міндеттемелерінің қанша және қандай көлемде, жарғылық қоры қанша екендігін,
нарықта алатын орны, басқару құрылымы болып табылады. Ең жоғарғы
технологияларға сүйене отырып, клиенттерге олардың құрлыс саласындағы
қазіргі және болашақтағы сұраныстарын қанағаттандыратын қызметтерді ұсыну.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, оларды рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі ұйымның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы
ұйым жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Баланс мәліметтері бойынша айналым активтерінің құрамы мен құрылымы
келесі кестеде көрініс тапқан (8 кесте).
Кесте 8
Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымы
Активтер
2010 жыл
2011 жыл
2012 жыл
сомасы
%
сомасы
%
сомасы
%
Ақшалай құралдар
772 743
51,6
2 456 214
80,7
629 649
46,4
Қысқа мерзімді дебиторлық борыш
440 817
29,4
46 684
1,5
479 132
35,3
Ағымдағы салықтық активтер
272 389
18,2
147 662
4,9
147 662
10,9
Басқа да, қысқа мерзімді активтер
11 284
0,8
391 624
12,9
101 083
7,4
Қысқа мерзімдік активтердің барлығы
1 497 233
100
3 042 183
100
1 357 525
100
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Кестеден көріп отырғанымыздай ұйымның айналым активтерінің барлығы бірінші
жылы, 1497233 теңге болды, ол өз кезегінде 100 % құрады. Оның ішінде:
ақшалай құралдар – 51,6 %, қысқа мерзімді дебиторлық борыш – 29,4 %,
ағымдағы салықтық активтер – 18,2 %, басқа да қысқа мерзімді активтер – 0,8
% құрады. Ал екінші жылы, 3042183 теңге, ол да 100 % құрады. Оның ішінде:
ақшалай құралдар – 80,7 %, қысқа мерзімді дебиторлық борыш – 1,5 %,
ағымдағы салықтық активтер – 4,9 %, басқа да қысқа мерзімді активтер – 12,9
% құрады. Үшінші жылы, 1357525 теңге болды, ол өз кезегінде 100 % құрады.
Оның ішінде: ақшалай құралдар – 46,4 %,қысқа мерзімді дебиторлық борыш –
35,3 %, ағымдағы салықтық активтер – 10,9 %, басқа да қысқа мерзімді
активтердің көлемі -7,4 % құраған болатын. Осыдан келе бұл көрсеткіштердің
барлығын диаграмма түрінде көруге болады (8 сурет).
Сурет 8. Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы
Дерек көзі: Автор Амир 2007 ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрады
Суретте Амир 2007 ЖШС-нің айналым активтерінің құрамы мен құрылымының
диаграммасы көрініс тапқан. Бұл жерде екінші жылы, ақшалай құралдар бірінші
жылға қарағанда көп. Ол өз кезегінде қысқа мерзімді дебиторлық борыштың
төмендеуіне алып келді. Ал ағымдағы салықтар бірінші жылы көбірек. Басқада
активтердің ұлғайғаны байқалады. Екінші жылға қарағанда, үшінші жылы
ақшалай құралдар кеміп, қысқа мерзімді дебиторлық борыш өскен. Ал ағымдағы
салықтар екінші мен үшінші жылдары ешқандай өзгеріске ұшырамаған. Басқада
активтер төмендеді. Айналым активтерін басқарудағы басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz