Франция мемлекетіне жалпы сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. ... ... 2
1 КӘСІПКЕРЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және негізгі ұғымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік түрлері және оның дамуы ... ... ...8
1.3 Кәсіпкерлікті дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 АҚШ-тың кәсіпкерлікті дамыту тәжірибесі, оны Қазақстан
экономикасында қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ФРАНЦИЯ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Франция мемлекетіне жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Экономикалық өсудің факторлары мен
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ...35
2.3 Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3 МЕКСИКАНЫҢ ӘКІМШІЛІК-МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІККЕ ЖАСАЛҒАН
ЖАҒДАЙЛАР
3.1 Мексиканың экономикалық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2
Корпорациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3
Серіктестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.4 Жеке кәсіпорындар және
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..61
3.5 Корпоративті емес бизнеске салық салу және ұлттық табыс деңгейі ... .65
4 НОРВЕГИЯДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІККЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
4.1 Норвегияның мемлекеттік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
4.2 Норвегия экономикасы мен
индустриясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.3 Норвегиядағы кәсіпкерлікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
4.4 Әлемдік нарықтағы Норвегия кәсіпкерлігінің даму жағдайы мен оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Кіріспе
Қазақстанда осы күнде нарықтық қатынастардың қалыптасу процесі
қарқынды дамып келе жатыр. Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың негізгі бөлігі
болып табылады, өйткені оның көмегімен нарықтық қатынастардың қалыптасуы
мен дамуы іске асады, сонымен ұйымдардың барлық нысандарның арасында ең
салмақты үлеске ие.
Кәсіпкерлік – көпқырлы, тарихи және әлеуметтік мағынаға ие,
жүзжылдықтар барысында адам өмірінің ажырамас элементі, шаруашылықтың жаңа
нысандарын жетілдіруге қажетті бөлігі ретінде дамыған құбылыс. Кәсіпкерлік
пен оның түрлерінің мемлекет тарапынан болған тікелей әсер көмегімен болған
эволюциясы процесінде қазіргі заманғы дамыған елдерге тән нарықтық
экономика қалыптасты. Ол шаруашылық қызмет ретінде шаруашылық нысандарының
көптүрлілігін ынталандырады, жеткілікті мөлшерде ішкішаруашылық дамуды
күшейтеді, халықтың жұмысбастылығын кеңейтеді. Кәсіпкерлік пен оның
түрлерін тиімді дамыту экономикалық жүйелерді құрылымдау мен олардың
әлемдік нарықтық шаруашылыққа интеграциялануының басты мәселесі болып
табылады. Ал дамушы нарықтық жүйелер үшін бұл, сонымен - әлеуметтік-
экономикалық мәселелер кешенін сәтті шешуге мүмкіндік беретін қоғамдағы
іскерлік белсенділікті арттырудың негізі.
Кәсіпкерлік – экономиканың барлық сфералары мен шаруашылық салаларына
таралатын ерекше қырлы экономикалық қызмет түрі. Сол себептен ол түрлі
болып келеді. Кез келген бизнес белгілі бір деңгейде өндіріс циклінің
негізгі фазаларымен - өнім өндірісі мен қызмет көрсету, тауарлар айырбасы
мен орналастырылуы, олардың тұтынылуы, байланысты болғандықтан кәсіпкерлік
қызметтің келесідей түрлері ажыратылады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, консалтингтік кәсіпкерлік. Әқайсысының өзіне тән ерекшеліктері
мен сипаттамаларына қарамастан, олар өзара тығыз байланысқан, олардың
жиынтығынсыз экономикалық қатынастардың туындауы мен жүзеге асырылуын
елесету мүмкін емес.
Жылдан жылға кәсіпкерлік сферасы қоғамның түрлі топтары үшін тартымды
болып келеді, сол кезде әрбір дамушы жүйе өзінде бүкіл әлеуметтік
потенциалдың тұрақтылғын қамтамасыз ететін орта тап үшін негізді
қалыптастырады. Кәсіпкерлік сферасының кеңеюі алдыңғы кезде экономикалық
прогреске объективті қажетті оның тиімді диверсификациясын қамтамасыз етуі
керек.
Нарықтық жүйеге өту – бұл кәсіпкерлік экономикаға өту. Кәсіпкерліктің
дамуына бар жағдайларды жасау өтпелі экномиканың трансформациялық
өзгерулерінің маңызды құраушысы болып табылады. Осыған байланысты
кәсіпкерлік пен оның түрлері дамуының заңдылықтары мен тән ерекшеліктерін
айқындау үлкен маңызға ие.
Сонымен қатар, кәсіпкерліктің түрлерін, олардың жіктелуі мен
әрқайсысына тән ерекшеліктерін жан- жақты бөліп көрсету. Мұндағы мақсат-
кәсіпкерліктің Қазақстандағы дамуы мен қазіргі жағдайын анықтап, оның
негізгі ерекшеліктерін, еліміздегі кәсіпкерлікті қолдау шаралары мен
олардың жүзеге асырылуын қарастыру; кәсіпкерлік сферасын дамытуда алда
тұрған өзекті мәселелерді айқындай отырып, оларды шешу жолдарын ұсыну.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ
ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және негізгі ұғымдары
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу
адамның белсенділігі және іскерлігі. Адамдардың белсенділігі әртүрлі
болады: саяси, әлеуметтік , экономикалық, әскери, тарихи т.б. болып
бөлінеді.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікте
қолданылады. Экономикалық белсенділік – бұл барлық энергетикалық процесс
тауар өндірісі мен айырбас арқылы пайда табумен байланысты.
Өндірісте, айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдардың жан-
жақты белсенділігін және іскерлігін талап етеді. Сондықтан экономикалық
белсенділік, іскерлік еріксіз немесе еркін болуы керек.
Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал, оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол
өнер қызметкерлері.
Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете
отырып, өздері сол кәсіпорында жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің
бастапқы түрі болатын.
ХVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік қоғамдар құрыла бастады.
Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы, Оңтүстік Индия сауда
компаниясы, XVII ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан жалғасып келеді.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ.
Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ
крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды, 1861
жылдың реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын
алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі – жеке адамдар, сонымен бірге, заңды
тұлғалар, біріккен серіктестіктер (партнерлер): арендалық ұжым, ашық және
жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациясы, әртүрлі бірлестіктер
(корпорациялар).
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестілік
- тәуелсіздік
- экономикалық ынталылық
- шаруашылық тәуекел
- жеке жауапкершілік
- жаңашылдық
Экономиканың негізін екі фундаменталды ақиқат құрайды және олар шын
мәнінде экономиканың барлық проблемаларын қамтиды.
Бірінші ақиқат: қоғамның материалдық қажеттілігін шексіз дейді.
Екінші ақиқат: экономикалық ресурстар шекті немесе сирек.
Экономикалық ресурстар дегеніміз не? Бұл – тауар өндіруде
қолданылатын барлық табиғат, адам және адамдардың өндірген құрал жабдық
ресурстары. Олар: фабрикат, зауыт және ауыл шаруашылық құрылыстары, әртүрлі
жабдықтар, инструменттер, өндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруге қолдагылатын машиналар; әртүрлі транспорттар, баланс құралдары;
материалдық байлықты өндіруге қолданылатын машиналар және қатынасатын алуан
түрлі еңбектер; жер және қазбалы байлықтар.
Олар мынандай үлкен екі категорияға бөлінеді:
- материалдық ресурстар – жер, оның табиғи байлығы және капитал;
- адамдар ресурстары – еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілігі;
- кәсіпкерлік қабілеттілігі – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны
түсіну үшін кәсіпкердің 4 функциясын түсіну керек.
- Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің
қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
- Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына
алады және фирманың не кәсіпорынның іс бағытын айқындайды.
- Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауарды
өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа
формаларын енгізуге аянбай, жұмыс істейтің кісі.
- Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін
істелетін істің егжей-тегжейін айқын талдап, қорытындысында не
болатының білген жөн.
Кәсіпкер тек қана өз уақытын, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге
салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің
немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші – мол пайда табу.
Жоғарыда көрсетілген ресурстар, яғни өндіріс факторлары жеке
кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі.
1. Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады.
2. Жер, су бергеніне рента алады.
3. Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбекақы алады.
4. Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы мүмкін.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай
керек.
Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қызметтердің алуан
түрлері; тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу
қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық-кемдігі; еңбекақы
қорының артық-кемдігі; қарыз не несие беретін мекемелердің ақша ресурстары
болуы керек т.б.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін нарықтың инфрақұрылымы болуы керек:
банктер, шикізат, материал, құрал-жабдықтар сатушылар; тауарды
тұтынушыларға дейін жеткізетін мекемелер; заң; бухгалтерлік т.б. қызмет
көрсететін мекемелер; еңбекке орналастыру агенттігі; оқу орындары; жарнама;
көлік; сақтандыру; байланыс; ақпарат т.б. мекемелері.
Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін
тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке
деген талғамын, төлем қабілеттілігін бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның
рухани даму дәрежесі және діни нормалар ықпалын тигізеді.
Әлеуметтік жағдай әрбір адамның жұмыс орындағы жағдайы, еңбекақы
мөлшерімен байланысты.
1.2 Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік
түрлері және оның дамуы
Нарықты экономика кәсіпкерліктің төмендегідей түрлері бар:
1) Ақпараттың міндетіне қарай кәсіпкерлік :
- өнеркәсіптік;
- коммерциялық;
- қаржылық;
- аймақтық;
- консультациялық.
2) Меншік түрлері бойынша:
- жеке меншік;
- мемлекеттік;
- жергілікті;
- қоғамдық құрылымдар меншігі.
3) Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс:
- жеке адамның;
- ұжымдық құрылымы болуы керек.
4) Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді:
- ұжымдық праволық;
- ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер:
Серіктестер – адамдардың бірлестігі, онда екі және оданда көп
серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің
капиталымен жеке жауап береді. Олар: 1) толық серіктестіктер, 2)
командиттік (сенімге негізделген) серіктестіктер жауапкершіліктері
шектелген.
Ұжымдар өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті
қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың
жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мүшелерінде болады. Ал қосымша
жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.
Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде болады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық-экономикалық формалары:
1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әртүрлі кломпаниялардың
бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті
бірлестігі. Маманданған кәсіпорындарының негізгі мақсаты ғылыми-
техноикалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттемелерді
бірігіп шешу.
3. Консорциум – бұл ірі қаржылық операциясын істеу үшін біріккен
кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу,
өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Қаржылық - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және мауда
капиталының бірлестігі.
Кәсіпкерлік істің түрлері:
- өндірістік кәсіпкерлік;
- коммерциялық кәсіпкерлік;
- қаржылық кәсіпкерлік;
- консультациялық кәсіпкерлік.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет
көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігің білу керек.
1) Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі . Мұнда
тауар өндіру, қызмет көрсету жүзеге асырылады.
2) Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары , сауда
мекемелері . Тауар биржалары ең көп тараған бір қалыпты жұмыс істейтің
көтерме сауда нарығы. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда
жасаумен бірге, келісім шарттар жасау, яғни фъючерлік айырбас келісімдері
жасалады.
3) Қаржылық кәсіпкерлік негізінен коммерциялық банкілер және қор
биржалары кіреді. Коммерциялық банкілер – бұл қаржы-несие мекемелері,
негізінен акционерлік типте болады. Олар көпшілікке коммерциялық
кәсіпорындарға несие береді, ол үшін пайызставкасымен берген несиесін
қайырады.
4) Консультативтік кәсіпкерлік – бұл ой нарығының бір бөлігі. Онда
мынадай жұмыстар істеледі; қаржылық, инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг, тәуелсіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы қаржылық,
шаруашылық талдауды жасауға, басқару мәселелері жөнінде көмектер т.б.
көрсетіледі.
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық-құқықтық түрлердегі кәсіпкерліктер
құрылуда:
1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері
өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес
мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға
қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайдасын қосып сонан салық
төлейді.
2. Командативтік серіктестік – барлық серіктестіктер мүшелері
серіктесік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері
зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкерщілікке
алады.
3. Шектелген жауакершілікті қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның
міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен
жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің
заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ.
Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Ол кәсіпорын тек мемлекеттік
немесе муниципалдық болады.
Жаңадан кәсіпорын құрудың бастапқы кезеңінде құрушылар құрамы
анықталады, құру құжаттары жасақталады:
- Кәсіпорынның жарғысы.
- Кәсіпорын құру және оның қызметі жөнінде келісім. Онда ұйымдастыру
құқықтық түрлері көрсетілуі тиіс.
- Директор мен тексеру комиссиясының төрағасын сайланған қоғам
мүшелерінің жиналысының хаттамасы.
- Банкте құралатын кәсіпорынның шоты ашылуы керек, оған жарғылық
капиталдың 50 пайыздан кем емес қаржысы түсу керек. Кәсіпорын
жергілікті әкімшілік органдарда тіркелуі міндетті.
Мемлекеттік тіркеуден өту үшін жаңадан құрылатын кәсіпорын мынадай
құжаттарды даярлайды:
- құрылтайшының арызы;
- кәсіпорынның жарғысы;
- кәсіпорынды құру және оның жұмысы туралы құрылтайшылар шарты;
- мемлекеттік пошлинаны төлегені туралы куәлік.
Егер кәсіпорын акционерлік қоғам түрінде құрылатын болса, онда оның
құрылтайшылары акцияға жазылуды іске асыру керек. Егер ашық акционерлік
қоғам құрылатын болса, ол жөнінде келешекте акцияға жазылу жүретіні туралы
хабарлама болады, онда болашақ акционерлік қоғамның мақсаты және жұмыс
істеу мерзімі, құрылтайшылар құрамы және құрылтай конференциясын өткізу
уақыты, белгіленген жарғылық қордың мөлшері, акциялардың түрі мен саны,
оның номиналдық құны, акцияға жазылудың басталу және аяқталу мерзімдері
және басқа да керекті мәліметтер болады. Акцияға жазылғандар құрылтай
конференциясын ашылғанша акцияның 30 пайызын номиналдық құнын төлеу керек.
Егер барлық акция тек қана құрылтайшылар арасында бөлінетін болса, онда
жарнаның мөлшері акция құнының 50 пайызынан кем болмауы керек. Акционер
акцияны 1 жыл ішінде түгел сатып алуға тиіс.
1. Басқарудың басты мақсаттары кәсіпкер өзін шаруашылық кеңістіктегі
ортада табу, сондықтан нарықтағы жағдайды білу, оны зерттеу, қарыз
жеңілдіктері және салық жеңілдіктері т.б.
2. Кәсіпкер өзінің кәсіпорынның мамандануын қарастыру, бірте-бірте
шоғырландыру жағдайын көздеу.
3. Кәсіпкерліктің түрлерін таңдау, яғни жеке дербес пе, әлде ұжымдық
па? Егер дербес кәсіпкерлік болса, ол өзін тәуекеліне, үрейін де ескеріп
іске кіріседі. Егер тәуекелі іске аспаса меншік иесі өзінің мүлкімен жауап
береді, берілген міндеттемелері бойынша төлемін төлейді. Егер кәсіпкер
ұжымдық түрлерді талғаса, ол уақытта жауапкершілікті кәсіпорын бойынша
серіктестермен бірге жауап береді. Ол тәуекелді белсендетеді және қосымша
ресурстар қосу мүмкіндігі болады. Келесі қадам - өндіріс базасын жасақтау,
арендаға ғимараттар алу, өнідірістік, қоймалық жабдықтар, станоктар,
өндірістік басқа да құрал-жабдықтар. Жұмыс күшін жинастыру және іске қосу.
Кәсіпкерлікті басқару жұмысының керек ететіні:
1. Көңілді нарыққа аудару.
2. Қолда бар ақшаны жұмсауды жоспарлау, реттеу.
3. Егер үлкен кәсіпорын болса, оның жоғарғы басқару кеңесін құру.
4. Өзінің күшімен мүмкіндігін тиімді пайдалану үшін жауапты
участкелерін анықтау.
Өндірістік қызметпен байланысты кәсіпорын құрылғанда техника-
экономикалық дәлелділігін анықтауға келесі жұмыстар кіреді:
1. Өндіріске жоспарланған тауар, өнім, қызметтерге сұранысты талдау.
2. Өндірістік көрсеткіштер.
3. Конструкциялық, технологиялық және басқа да керекті құжаттардың
болуын тексеру.
4. Өндірістік бағдарлама.
5. Бағдарламаны іске асыруға қажет машиналар, жабдықтар, аспаптар
және басқа да негізгі өндірістік қорлар, сонымен бірге шикізат, материалдың
барын анықтау.
6. Өндірістік қуаттың барын тексеру немесе оны жасақтау жобасы.
7. Қолда бар жабдықтар және негізгі өндірістік қорлардың басқа да
элементтері.
8. Жеке өнімдер және қызметтердің рентабельділігі.
9. Амортизациялық қайтарым мөлшері.
10. Қаржылық көрсеткіштер.
11. Өткізілетін өнімнен болжамды түсім мөлшері.
12. Материалдық және басқа да болжамды түсім мөлшері.
13. Бюджетке аударылатын қайтарым мөлшері.
14. Таза пайда.
15. Еңбекақы төлеу қоры.
Қазақстан Республикасы макроэкономикалық реттелген нарықтық
қатынасқа өтуге тек қана бірінші қадам басты. Нарықтық экономиканы реттеуге
мемлекет кірісуі керек пе деген сауал бірнеше ғасырлар бойы қойылып келеді.
Нобель сыйлығының лауреаты Василий Леонтьев экономиканың қызмет
істеуін жел қайыққа ұқсатады: Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде.
Руль – мемлекеттік реттеу.
Швецияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтің пікірі
бойынша реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін
арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік.
Қазіргі экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық
мектептерінің уәкілдері нақты реттеуге араласуы керек емес, нарық өзі
автоматты реттеледі деген пікірде.
Осы мәселе жөнінде атақты ағылшын экономисті Дж.М.Кейнс (1883-1946
ж.ж.) жан-жақты дәлелді теориялық қорытынды берген. Оның теориялық
қорытындылары 1929-1939 жылдардағы дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда тәжірибелік қолдау алды.
Сонымен, Кейнс теориясының мағынасы келесідей: жұмыссыздық жойылса -
халықта табыс көбееді, табыстың көбеюі - сұранысты арттырады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі мен егемендігін алғасын нарықтық
экономикалы қоғамды құратынын жариялады. Осы мақсаттарда кішкентай уақыт
ішінде республикада көптеген заңдар қабылданды. Кәсіпкерлік дамуына серпін
берген заңдар мыналар болды: Қазақстандағы кәсіпкерліктің шаруашылық
қызметі мен даму еркіндігі туралы Заң (1991), Жеке кәсіпкерлікті қорғау
мен қолдау туралы Заң (1992). 1994 жылдың басына жеке кәсіпорындар саны
15,7мыңды, ал жұмысбастылар саны 164мың адам болды. Кәсіпкерліктің төрт
түрінің ішінде бірінші орынға өндіріс, тіпті делдалдық емес, коммерция
шықты. Осы екі заң ұзақ уақыт бойы жеке кәсіпкерлер қызметінің құқықтық
негізі болды. Олар жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен тәсілдерін анықтайды, мемлекеттің қызметке тікелей араласудан
бас тарту саясатын мығымдайды, жеке кәсіпкерліктің максималды еркіндігін
қамтамасыз етеді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясында 25 баптың 4
статьясы мықты позицияларға ие болды, онда әр азаматтың кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне құқығы бар екендігі айтылған. 1997жылдың наурызында ҚР
Президентінің Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделдету мен мемлекеттік
қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы Жарғысы қабылданды. Бұл қарқынды
заң шығарушылық процесс 1997жылы 19 мамырында қабылданған Жеке кәспорын
туралы Заңмен және 1997 жылы 7 маусымындағы ҚР Президентінің Қазақстан
Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың басым және
аймақтық бағдарламалары туралы Жарғысымен аяқталды.
Енді кәсіпкерлік түрлері Қазақстандағы қалыптасуына қысқаша тоқталып
кетер болсақ, өндірістік кәсіпкерлік нарықтық экономикаға өту барысында
қажетті жағдайлардың болмауына байланысты негативті өзгертулерге ұшырады:
шаруашылық байланыстар құлдырады, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
бұзылды, өнімдерді өткізу деңгейі төмендеді, кәсіпорындардың қаржылық
жағдайы нашарлады, тәуекел деңгейі жоғарылады.
Нарыққа өтудің алғашқы жылдарында неғұрлым жақсы дамыған коммерциялық
кәсіпкерлік болды. Бұнда нәтижеге қол жеткізу тез болады. Ертерек біраз
шектелген бұл сфера негізінен жеке кәсіпкерлік түрінде дами бастады (кесте
3.1, кесте 3.2). Бұнда өз күштерін көптеген жігерлі, инициативті адамдар
бағыттады, олардың арасында бұрын көлеңкелі экономикаға қатысты болғандар
да әрекет етті. Бұл саланың өзіне тартқан бір себебі жоғары рентабельділік
болды. Егер өндірістік кәсіпкерліктегі оның деңгейі 10-20% болса,
коммерциялық кәсіпкерлікте 20-30%.
Қаржылық кәсіпкерлік алдыңғы кәсіпкерлік түрлеріндей жоғары
рентабельділік деңгейін қамтамасыз ете алмайды: 5-10%. Алайда
кәсіпкерліктің бұл түрі айналыс, құндылықтар айырбасы қызметімен және басқа
кәсіпкерлік түрлерімен тығыз байланысты болғандықтан ол мемлекеттік қолдуға
ие болды. Коммерциялық банктер - қаржылық кәсіпкерліктің кең тараған
субъектілері - көбі акционерлік қоғамдар түрінде құрылған, нарық дамуына
байланысты ақша айналысы қарқыны үлкен болғандықтан бұл сектор қызметі
жанданған, активтері белсенді болып келген.
Соңғы жылдары Қазақстанда консультативтік кәсіпкерлік түрі даму жолына
түсті. Консалтингке деген сұраныс 90-жылдардың басында пайда бола бастады.
Жергілікті консалтингтік фирмалардың негзгі мамандануы бухгалтерлік есеп,
бағалау, заңдық қызметтерде болды. Одан кейін кәсіпкерлік және нарықтағы
бәсекелестік дамуына орай консалтингтік кәсіпкерлік мамандануы кеңейе
бастады. Қазіргі уақытта фирмалар саны бойынша консалтингтік құрылымы
мынадай: компаниялардың жартысынан көбі жарнама, маркетингтік және заңдық
фирмалар, 40% жоғары – ақпараттық технологиялар, қаржылық, басқарушылық
консалтинг, ал ең аз үлес адам капиталы бойынша маманданған түріне
тиесілі. Біздің еліміздегі консалтингтің даму деңгейін дамыған елдердікімен
салыстырғанда алдымыздағы жылдары оның қарқында даму керектігі жөнінде
қорытындыға келуге болады.
Кәсіпкерлік үшін реттеуші ортаны құрудағы Қазақстан тәжірибесі
мемлекет қолдауымен сипатталады. Кәсіпкерлік сферасының дамуына бөгет
жасайтын негативті факторлар жүйелі түрде анықталады. Банк секторының
тұрақты дамуы кәсіпкерліктегі кәсіпорындардың активтерін ұлғайтуды
ынталандыратын қаржылық қызметтер нарығын дамытуға және қаржылық- несиелік
көпдеңгейлі жүйесін құруға мүмкіндік береді. 2003 жылы Микрокредиттік
ұйымдар туралы Заң қабылданды, оған сәйкес бір қарыз алушыға келетін айлық
есеп көрсеткішінің мыңеселік мөлшерінен аспайтын мөлшерде микрокредиттерді
беру қарастырылған. Бұдан басқа, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жеңілдікті жағдайы екінщі деңгейлі банктерде еш төлемсіз ашуға
болатындығымен расталады.
Инновациялық бағытты белсендіруге акцент жай емес. Халықаралық
кеңістіктегі жоғары технологияларды меңгеру дамушы елдер алдында жаңа
мақсаттар кешенін қояды. Мысалы, Қазақстанда 2005-2014 жылдарға құрылыс
материалдарын, бұйымдарын және конструкияларының өндірісін дамыту
бағдарламасы мен ҚР индустриалды-инновациялық дамуға арналған 2003-2015
жылдардың стратегиясы жүзеге асырылуда.
Бизнесті қолдаудың практикалық жағынан шағын және орта бизнесті дамыту
Федерациясын айтуға болады. Ол инвестициялар мне технологияларды тарту үшін
ұлттық диаспоралардың шетел байланыстарын қолданады. қаржылық
супермаркетпен (шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоры) әрекеттесе отырып,
кәсіпкерлікті қолдауға қатысады. Ұзақ мерзімді жобалар бойынша мәліметтер
базасы құрылып жатыр. Олардың біреуі іске қосылды – жақында Қостанайда
оңтүстік Корея инвесторларымен бірге вакуумдық технология арқылы кірпіш
өндірісі өз жұмысын бастады. Федерация кәсіпкерлерге семинарларды
ұйымдастыра отырып, керек болса, өз фирмаңды ашу не жабуға көмектеседі.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың Қоры 1998 жылы құрылған. Оның филиалдары
барлық облыс орталықтарында орналасқан. Тек қана астаналық өкілеттік өткен
есеп жылы 94 жоба (негізінен қонақ-үй, мейрамхана құрылыстары үшін )бойынша
600млн.теңге көлемінде жеңілдігі бар несиелерді ұсынған. Осы жылы
несиелерге ондаған миллиард теңге бөлінген. Қор микронесиелендіруді де
белсені меңгеруде. Арнайы маманданған ұйымдар арқылы 3 жылға дейін мерзімге
36 пайыз мөлшерлемесі бойынша кепілдікке байланысты бір қолға миллион
теңгеге дейін беріледі. Астанада осы жүйе бойынша соңғы уақытта 22 млн.
теңге көлемінде 34 жоба несиелендірілген.
1997 жылдан бастап Қазақстанның несиелендіру қоры әрекет етіп жатыр.
Оның алты филиалы бар. Ол ауылдық кәсіпкерлермен көп жұмыс істеп, оларға
несиелердің кең спектрін ұсынады. Орташа мөлшерлеме – айына екі пайыз.
Мысалы, қордың тұтыну несиелері елдің оңтүстігінде жақсы қабылданған. Онда
17 000 қарыз алушы тіркелген және несие портфелі 11 млн.долларға дейін
көбейген. Ал барлық уақыт ішінде 90 млн. доллар сомасына 150 мың несие
берілген.
Прогресстивті кәсіпкерлер саяси алаңға шығуға, өз партияларын құруға
талпынады. Айқын мысал – Қазақстанның кәсіпкерлер конгресі. Бір жағынан, ол
мемлекеттік билік, басқару және сот органдарындағы кәсіпкерлік құрылымдар
мүддесін альтернативті заң жобаларын әзірлеу арқылы білдіреді және
қорғайды. Екінші жағынан, кәсіпкерлік құрылымда арқылы экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асрыуға көмектеседі.
Жоғарыда аталған шаралар, қолайлы жағдайлар мен қолдаулар арқасында
қазір Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуы деңгейі салыстырмалы түрде
жақсарды. 2006 жылдың 1 қаңтарына елімізде кәсіпкерліктің 740 мың
субъектісі тіркелген. 2004 жылы олардың ЖІӨ-дегі үлесі 35% құрады. Бизнес
сферасында шамамен бір жарым миллион адам жұмыспен қамтылған (14(.
Қоғамымыздың бастамашыл және әскер бөлігінің мемлекеттің мақсатты
қолдауының арқасында Қазақстанда кәсіпкерлік бұл күндері аяғынан тік тұрды
және ел эконмикасының тірегіне айналды.
3. Кәсіпкерлікті дамыту жолдары
Ұлттық экономикадағы кәсіпкерлік рөлінің маңыздылығын ескере отырып
оны басқарудың барлық деңгейлерінде қолдау керек, бұнда еркін
бәсекелестікті құру негізі ретіндегі кәсіпкерлікті дамытудың ғылыми
негізделген мемлекеттік кешенді бағдарламасын әзірлеуге көңіл бөлу керек.
Кәсіпкерліктің дамуы үшін қажетті тұрақты экономикалық базаны
қамтамасыз етуде негізгі қадамдар мыналар болып табылады:
1. Экономиканың диверсификациясы мен модернизациясын инновациялық
технологияларды қолдану мен біртіндеп мықты қайта өңдейтін
кешенді құру мақсатында негіз болатын шикізат факторын қосу.
Инновациялық технологиялар жаңа экономикалық саясаттың
стратегиялық маңызды бағыттарын ұйымдастыру мен оны жүзеге
асыруға көмектесе отырып кәсіпкерлік құрылымын едәуір кеңейтуге
мүмкіндік береді. Осы кезде еіміздің экономикасында
кәсіпкерліктің экономикалық негіздерін күшейту бойынша
өткізілетін шаралардың кезектілігі маңызды.
2. Отандық экономикадағы бәсекелестік ортаны нарықтық инфрақұрлымды
жетілдіру есебінен күшейту. Бұл оның негізгі секторлары мен ашық
экономикалық қоғам стратегиясын жүзеге асыратын бәсекеге
қабілетті өндірістерді дамытуға бағытталуы тиіс.
3. Банк инфрақұрылымы мен басқа қаржы институттарының мақсатты
бағытталған дамуына негізінде кәсіпкерлік сферасы үшін
инвестициялық ортаны кеңейту. Мұндағы приоритеттік бағыттар:
- кәсіпкерлік құрылымдардың өсуі негізінде экономика
капитализациясын кеңейту;
- қазақстандық капиталды сыртқы нарықтарға шығару;
- қызмет көрсету сферасының қарқынды дамыту.
Жақсы дамыған қаржылық нарық кәсіпкерлік субъектілері үшін капиталды
қамтамасыз ету үшін қажетті фактор болып табылады. Ол үшін келесі іс-
әрекеттерді істеу қажет:
• халықаралық қаржылық, экономикалық, жеке қорлардың займдары мен
қоғамдық және қаржылық ұйымдардың гранттарын тарту;
• кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіруде екінші деңгейлі банктерді
ынталандыру бойынша шараларды әзірлеу;
• микронесиелендіруді дамыту;
• бизнес жобаларын қаржыландыруда тәуекелдерін сақтандыру
механизмдерін енгізу.
Нарықтық экономиканың құқықтық құрылымы өндіруші мен тұтынушы үшін
бөгетсіз және тиімді нарық қызметін қамтамасыз етеді. Келісімдерді жасауда
қажетті шарттар мен міндеттемелерді орнатудың заңды құралы – келісім-шарт.
Қолайлы құықтық ортаны құру үшін жүзеге асырылатын жұмыстар:
• сыбайластық пен құқық бұзушылықтардың бет алмауы мақсатында заңдар
мен ережелердің қатаң сақталуын қамтамасыз ету;
• тіркеу, сақтандыру, лицензиялау мен бухгалтерлік есепке алудың
қарапайым жүйесін енгзу;
• кәсіпкерлік салаға қатысы бар мемлекеттік билік органдары жұмысының
мөлдірлігін қамтамасыз ету;
• экономикалық еркіндікті ұсыну мен нарықтық қатынастар
қатысушыларының бәріне тең құқықты қамтамасыз ету;
• бизнес пен меншікті қорғау құрылымдарын құру.
Іскер белсенділік үшін қажетті қолайлы орта сәйкес институционалдық
орта мен көмекші қызметтер жүйесі болуын талап етеді. Жеке кәсіпкерліктің
гүлденуіне жасалатын шаралар:
• Қазақстанда кәсіпкерлік институтын енгізу;
• Қазақстан кәсіпкерлерінің кодексін әзірлеу;
• заңдық, консультациялық және аудиторлық фирмалардың жүйесінің кеңеюі
үшін жағдайларды жасау;
• биржалар мен сауда үйлерінің жүйесін дамыту мен қолдау;
• бизнес орталықтар, бизнес инкубаторларды ұйымдастыру мен қолдау;
• сәйкес мемлекеттік мекемелер, банкілер, сақтандыру, нотариалдық, заң
фирмаларында кәсіпкерлік субъектілеріне қызмет көрсету жүйесін
оңайлату;
• түрлі кәсіпкерлік салада, әсіресе қызмет көрсету мен саудада,
ынтымақтастықты тереңдету.
Бұдан басқа, ақпаратқа еркін қол жеткізу маңызды. Оған ақпараттық
көрмелер, ақпараттық талдау, ғылыми-зерттеу орталықтарын ұйымдастыру арқылы
қол жеткізуге болады. Қаржылық ақпаратты нақты әрі түсінікті етуге
мүмкіндік беретін бір ізге салынған бухгалтерлік есеп беру стандарттары
қажет.
Сонымен, жолдар, тасымалдау желілері, телекоммуникация жүйесін
біріктіретін инфрақұрылым заманға сай болуы және әрқашан істе болуы қажет.
Онсыз нарықтық қатынастар сапасы мен жеделдігін жоғалтады.
Бизнесті басқаруда тәжірибе мен жеткілікті білімнің жетпеуі
кәсіпкерлік қызметті қиындатады. Бұл мәселені шешу үшін мына шараларды
жүзеге асруға көңіл бөлінген жөн:
- бизнес негіздерін оқыту бағдарламаларын әзірлеу мен енгізу;
- мамандардың квалификациясын жоғарлату жүйесін жетілдіру;
- бизнесті ұйымдастыру, басқару ұйымдарның тәжірибесі, білімдерін
инкубациялау орталықтарын, инновациялық кластерлерді дамыту.
Сонымен кәсіпкерлердің өзі де микродеңгейде кісәпкерліктің дамуына
қажетті бар жағдайларды жасап тұруы үшін мыналар қажет:
- анық жоспар;
- қойылған мақсаттарға жетуге және жеткізілген игіліктерді нақты бір
принциптерді қолдану жолымен бекіте алатын ұйымдастыру;
- орындаушылық тәртіп;
- қажетті адамдар, материалдар, машиналар мен жабдықтар, ақша
құралдары мен принциптерді қолдануға мүмкіндік беретін әдістер;
- әділ, әрі білімді менеджерлер;
- жедел, сапалы, тұрақты есепке алу;
- диспетчерлеу, нормалау, сызбалау, стандарттау.
Қазақстандағы кәсіпкерлікті белсендіру үшін қажетті жағдайлар:
- кәсіпорындар қызметіне мемлекеттің барнша араласпауы;
- мемлекет тарапынан материалдық көмек көрсету;
- шаруашылық субъектілеріне қажетті құқықтық ортаны қамтамасыз ету;
- нарық инфрақұрылмын қалыптастыыру;
- ресурстар, несиелер мен ақпаратқа еркін қол жеткізу;
- шаруашылық етудің нарықтық – бәсекелестік тәртіпті қалыптастыру,
мемлекеттің монополияға қарсы қызметі;
- қаржылық нарық пен институционалды ортаны дамыту.
4. Қазақстан экономикасында АҚШ-тың кәсіпкерлікті
дамыту тәжірибесін қолдану мүмкіндігі
АҚШ мемлекетіндегі кәсіпкерліктің даму тарихын қарастыра отырып, оның
тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндігін қарастыруға болады. АҚШ-ты
бизнес отаны деп атайды. Ай сайын бұнда мыңдаған кәсіпорындар құрылып
жатады. Әр американдық өз бизнесі туралы армандайды. Егер орта тапқа
жататын американдықтың 30жасқа қарай өз кәсіпорны болмаса, ол таң
қалдырады, және кәсіпкер сәттсіздікке ұшырағанның өзінде жаңа іс ашу
қарапайым болып табылады.
1810 жылы жаңа мемлекеттің құрылуынан кейін шамамен 20 жыл өткесін АҚШ
аграрлық ел болды. Негізгі өнеркәсіптік таурлар, оның ішінде адамар
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, негізінен Ұлыбританиядан әкелінді.
Өндіріс жоқ болды деуге болады, бизнес негізінен судалылық, делалдық,
бөлшек және көтерме мауда түрінде болды. Ол кезде тек бір ғана тоқыма
фабрикасы болды. Капитал иелері қаражаттарын өзіне салмай, оларды жоғары
дивидендтерді алу мақсатында Германия, Франция, Ресей немесе Жапонияға
шығарды. АҚШ-тың ұлы державаға айналалтындығына ешкім сенген жоқ. Бұл
тұжырымдама Амерканың сол кезде азық-түлік тауарларынан басқа тауарлармен
толықтай дерлік Еуропамен қамтамасыз етілгендігіне негізделген. Едің
географиялық алыс болғаны нарықтың қанығу мәселесін тереңдетті, сұраныс
үнемі ұсыныстан артық болды.
Өзіндік өнеркәсіптің дамуына алғаш серпініс Еуропадан импортталатын
тауарларға эмбарго орнату болды. 1807жылы, ал содан кейін 1812 жылғы соғыс
импорттың біршама қысқаруына әкелді. Бұл оқиғалар еуропалық тауарлар
бәсекелестігін әлсіретті және дәл осы кезде көптеген адамдар өзіндік
өндірістік базаны жетілдірудің қажеттігі мен мүмкіндігін сезінді. Елдегі
нарық дамуының келесі маңызды кезі халық санының тез өсуі болды. Халық саны
1810-1880 жылдар арлығында 7 есе өсті (7,2 млн-нан 50,2млн-ға дейін).
Тек 1873 жылғы кризистік кезеңнен кейін ғана нарықтың көптен күткен
қанығуы мен оның тұрақтануы болды. Бірақ бұл кезең толықтай, XIX ғасырдың
басынан аяғына дейін, АҚШ кәсіпкерлігінің тарихына неғұрлым қолайлы
кезеңдей кірді, және бұл уақытты американдық кәсіпкерліктің басы мен
қалыптасу уақыты деп айтуға болады.
Осы кезде капиталдар нарығының қалай дамығандаған қарастырайық.
Кәсіпкерлік дамуын тежеген факторлардың бірі болып өзіндік капиталдың
жетіспегендігі болды. Бұл тенденция 1850 жылға дейін сақталды. Көптеген
кәсіпоындар айналым қорларының жетіспеушілігін сезінді. Себептердің бірі
банк несиелері бойынша жоғары пайыздық мөлшерлеме болды, бұл уақытта басқа
мемлекеттерде, мысалы Ұлыбританияда, ол төмен болды. Сол себептен
кәсіпкерлер өз кәсіпкерлігін мизерлі қаржылармен бастауға мәжбүр болды.
Сауда мен тоқыма өнеркәсібіндегі шамалы ғана белсенділікті есепке
алмағанда қаржы нарығы осал дамыған болды. Бұдан басқа, шетел инвесторлары
өз қаражаттарын салуға мүдделі болмады, ал банк жүйесі жай дамыды. Алайда
1812 жылдан кейін, транспортттық магистральдардың салуынуының басталуымен
мемлекет банкілер мен сақтандыру компаниялары түріндегі капитал түзеуші
механизмнің дамуына бастама салды. Негізінен өнеркәсіп қажетіліктеріне
қызмет еткен және инвесторлар мен кәсіпкерлер арасында делдал ретінде
қатысқан инвестициялық банктер құрылды. Сақтандыру компаниялары жұмыс істей
бастады, шетел инвестицияларының көлемі арта бастады.
Қаржы нарығыныңдамуы 1850жылға дейін қарқынды дамыды. Осы кезден
бастап қаржы көздері Калифорниядағы алтын қорларының ашылуы, басқа еледрмен
сауда мен шетел инвестициялары арқасында екі есе артты. Өткен ғасырдың 70-
жылдары индустриалды капитализмнің қаржылыққа өту кезеңі деп аталады.
Жаңа ел негізінен өз ресурстарымен қамтамасыз етілді. Тоқыма
өнеркәсібі оңтүстік плантацияларынан алынатын шикізатпен қамтамасыз етілді.
Ауып өнеркәсіп салалары ішінен тек металлургия ғана көмір мен рудалар
жетіспеуінен бірқатар проблемалармен кездесті. Сондықтан 1850 жылға дейін
болат пен шойын өндірісі тоқтатылды.
1810 жылдан кейін американдық кәсіпорындар технологиялар
жетіспеушілігін сезінген жоқ, олардың көбі Еуропадан, негізінен
Ұлыбританиядан әкелінді. Бұдан басқа, өзіндік технологиялардың қарқынды
дамуы басталды. Бұл металургия саласы, машина құрлысы мен энергетика дамуын
жеделдетті.
Осылайша, енді экономикалық жағдай қолайлы болды, яғни табиғи
ресурстар мен жұмыс күшінің мөлшері, технологиялар жеткілікті болды,
капиталдар нарығы біртіндеп дамыды. Әсіресе елдің солтүстігінде жағдай
жақсы болды, бұнда негізгі өнеркәсіп шоғырланды, гидроэнергетикалық желі
дамыған болды, капиталдар нарығы мен жұмыс күші дамды, сол себептен
Солтүстік дәстүрлі түрде сауда мен эмиграцияның орталығы болды.
Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекет маңызды рөл ойнады, оның саясаты
бизнесті дамыту үшін барлық жағдайларды жасауға бағытталды. Мемлекет
қорғаныс технологияларын жеке секторға беру жолымен технологиялар дамуына
қолдау көрсетті, маңызды оқу орындарын қаржыландыру белсенді жүріп жатты.
Корпорацияларды құру мен қызмет етуіне мемлекет либералды саясатты ұстанды.
Оылай корпорациялар қызметінде жауапкершілік шектеліп, салықтар көлемі,
әсіресе жаңалары үшін, азайтылды, акцияларды шығару процедурасы
жеңілдетілді, корпорацияларға халықаралық бизнесте еркін қатысуға құқық
берілді. Кәсіпкерлікті барынша қолдаудың нәтижесінде жоғарыпайдалы
кәсіпорындар, өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алатын кәсіпкерлердің
класы пайда болды. 1816 жылдан 1832 жылға дейін кәсіпкерлер бірігіп
Үкіметке әсер етіп, жеңідікті тарифтер мен банк занамасында өзгертулерге
қол жеткізілді. 1840 жылдан бастап кәсіпкерлер тек қана экономикалық емес,
сонымен қоғамның саяси өмірінде де маңызды рөл атқарды.
Американдық кәсікерлер оларға саяси белсенділікті алуға көмектескен
қалыптасқан қолайлы жағдайларды қалай қолданды?
1810-1880 ж.ж. аралығындағы американдық индустрияның өсуі
технологиялық, материалдық, ұйымдастырушылық және өнімдік жаңашылдықтар
көмегімен жүзеге асырылды. Көптеген жаңашылдықтар негізінен эммиграция
кезінде Еуропадан алынды, ал инновациялардың бір бөлігі отандық
кәсіпкерлердің өзінікі болды. Жергілікті иновациялардың бір бөлігі іс пен
басқарудың ұйымдастырушылық жағын қамтыды. Американдақ кәсіпкерліктің
феномені көп мөлшерде оның қолда бар технологияларды бәсекелестік жағдайда
бейімдеу мен жақсартумен ерекшеленеді. Дәл осы тұжырымдамаға жапондық
кәспкерлік те негізделген.
Машина құрлысы саласында инновациялар екі маңызды салдарға әкелді:
машиналар мен механизмдердің стандартталуы мен өзара ауыстырыла алуы бір
бөлшекерді тұтыну және өнеркәсіп тауарларында тұтынуға мүмкіндік берді;
американдықтар алғашқылардың қатарында меңгерген тауарларды жаппай өндіру.
Инновацияларды енгізуге жоғары жалақы да түрткі болды. Ол кәсіпкелерді тірі
еңбекті алмастырушы арзан машиналарды іздеуге мәжбүр етті.
Алғаш рет тауарлар құнын есепке алу енгізілді, сонымен бағалау
модельдері мен менеджерерді талантына сай таңдау әзілемелері дайындалды.
Металлурниялық өнеркәсіпте алғаш рет вертикалды интеграциялар пайда болды,
онда бір өндіріс тізбегіне бірнеше өндіріс салалары біріктірілді.
Вертикалды интегация көлденең интеграциямен толықтырылды, онда өндіріс
диверсификация жағына қарай кеңейтілді, өнімнің бірнеше түрі бірақ
шығарылды. Бәсекелестік деңгейін төмендету мақсатында кәсіпорында
картельдерге біріктірілді.
Бұл кезеңді толығымен жеке кәсіпкерліктен ұжымдыққа өту кезеңі деп
айтуға болады, шектеулі жауапкершілік жүйесі енгізілгендіктен корпорциялар
саны артты. Серіктестіктер негізінен өнеркәсіпте басым болды. Американдық
кәсіпкерліктің негізінен жеке болғанына қарамастан бірінші корпорациялар
мемлекттік құрылымдар ретінде құрылды, олар ерекше өкілетке ие болды және
негізінен әлеуметтік мәселелерді шешті. Кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз
етуге ерекше наза аударылды, оның басты тірегі болып өсу мен қауіпсіздіктің
негізгі кепілі жеке меншік табылды.
Американдық кәсіпкерлік дамуын зерттей отырып, Қазақстандағы
кәсіпкерліктің жағдайымен біршама ортақ жағдайларды табуға болады.
Расында да, біздің кәсіпорындардың негізгі бөлігін алсақ, өндіріс
жағына жаппай бет алу әлі болған жоқ. Кәсіпорындардың көбі сауда не
делдалдықпен айналысады. Көптеген кәсіпорындардағы өндірістің тоқтауына
байланысты жұмыссыздықтың бірінші толқыны басталды. Бюджеттік
қаржыландырудың қысқаруы мен территориялық қайта ұйымдастырудан кейін
екінші толқын басталды. Сол кезде адамдарға ұсақ сауда мен сатып алу- сату
қызметімен айналысуға тура келді.
Қазіргі уақытта Қазақстан мықты өндірістік, ғылыми-техникалық, жоғары
квалификацияланған еңбек потенциалы мен дамыған инфрақұрылымға ие.
Республика керекті барлық дерлік шикізаттар мен материалдарға, пайдалы
қазбалардың бай қорына ие. Үкіметтің саясаты нарықтық реформаларды жүзеге
асыруға бағытталған. Жекешелендірудің үшінші кезеңі жүргізілуде,
сақтандыру, қаржылық және басқа инситуттар құрылып жатыр, жеке кәсіпкерлік
қарқынды дамуда. Мемлекет тарапынан кәсіпкерліктің дамуын қолдау мақсатында
заңдарды қабылдау ісі жүргізілуде.
АҚШ кәсіпкерлігінің жедел дамуына әсер еткен және Қазақстанда үлкен
сәттілікпен қолдануға болатын негізгі факторлар мынадай:
- өсу мен әл-ауқаттың басты кепілі ретіндегі жеке меншікті қорғау;
- кәсіпкерлікке үшін қолайлы жағдай жасайтын саясатты өткізу;
- импортталатын тауарларға эмбарго енгізу;
- салықтық тарифтерді төмендету;
- банк жүйесін өзгертіп жетілдіру;
- шетел инвестицияларын тарту;
- технологиялық, материалдық, ұйымдастырушылық және еңбек
инновацияларын енгізу;
- корорацияларды құру мен акцияларды шығару процедурасын оңайлату;
- шектеулі жауапкершілік механизмін енгізіп, дамыту.
Қазіргі таңда экономикалық реформалар жедел қарқынмен жүзеге асуда.
Реформалардың нәтижесінде жаңа экономикалық, қаржылық, әлеуметтік қарым-
қатынастар қалыптасуда. Бұл нарықтық үрдісті қалыптастыруда шаруашылық
субьектілері іс жүргізетін кәсіпкерліктің орыны ерекше.
Кез-келген мемлекет өз кәсіпкерлерінің қызметтегі жетістіктерін
қолдайды. Кәсіпкерлік қоғамдық қарым-қатынастардың нақты формасы ретінде
материалдық және рухани потенциалды көтерумен қатар, әрбір тұлғаның өз
мүмкіншіліктерін тәжірибе жүзінде іске асыруына жол ашады. Сонымен қатар,
мемлекеттің тұтастығына және ұлттық рухты сақтауға ықпалын тигізеді.
Шағын кәсіпкерлік – нарықтық жағдайда бекітілген заңдарға, мемлекеттік
органдармен және басқа да ұйымдар өкілдерінің белгілеген талаптарына сәйкес
субьектілер жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызмет.
Әлемдік Банк мәліметтері бойынша, шағын кәсіпкерлік субьектілеріне
қатысты кәсіпорындардың құрылуына байланысты талаптар саны 50-ден асып
түседі. Олардың ішінде жиі қолданылатындары: кәсіпорында жұмысшыларының
жұмысбастылығының орташа саны, жыл сайынғы айналым, т.б.
2. ФРАНЦИЯ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Францияның жалпы сипаттамасы
Географиялық жағдайы. Франция – Еуропаның оңтүстік-батысындағы
мемлекет. Оңтүстігінде- Испания және Андоррамен, оңтүстік-шығысында -
Монакомен, солтүстік-шығысында - Белгия және Люксембургпен, шығысында-
Швецария және Италиямен, солтүстік-шығысында- Германиямен шектеседі. Елдің
оңтүстік шекарасы- Жер орта теңізімен, батысы- Бискай шығанағымен,
солтүстік-батысында - Ла-Манш және Па-де-Кале бұғаздарымен қоршалған.
Франция Жер орта теңізінің Корсика аралына жатады, төрт департаментке-
Мартиники, Гваделупа, Реюньон, Француздық Гвиана, сонымен қатар
территориясы- Француздық Полинезия, Жаңа Каледония, Сен-Пьэр, Микелон, және
Тынық мұхитының бірнеше архипелагтары кіреді. Ел шекарасының ұзындығы- 2892
км, жалпы аумағы - 551 мың шаршы км-ге тең. Елдің орталығында және
шығысында Орталық массив, Вогезы және Юра таулары орналасқан. Оңтүстік-
батыста Исаниямен шекаралас жерде Пиреней түбегі бар. Елдің оңтүстік-
шығысында Француз Альпылары Франциядағы және Батыс Еуропадағы жоғарғы
Монблан (4807) биік нүктесімен ерекшеленеді. Ал елдің ең үлкен көлі
Женевалық Швейцариямен шекаларас жерде орналасқан.
Бұл елдегі пайдалы қазбалардың ішінде ең маңыздыларына көмір, темір
рудасы, бокситтер, газ, уран рудасы, калийлік тұздар қорлары жатады.
Территорияның егінді аймағын 32%-ы, ормандар мен тоғайлар- 27 %-ы, жайылым
жерлер -23%-ды алады.
Халқы. Халықтың саны – 58,1 млн. Адам (2005 ж.), халықтың орташа
тығыздығы – 1 шаршы шақырымға 104 адамнан келеді. Халықтың 95%-ы
француздар, басқа да ұлттар: бретондар, баскилар, каталандықтар, немістер,
алжирліктер, итальяндықтар, португалдықтар, түріктер. Мемлекеттік тіл –
француз тілі. Халықтың 90%- ы католиктер, сонымен қатар протестанттарда,
мұсылмандарда, иудейлерде бар. Туылуы- 1000 адамға 13 сәбилерден, қайтыс
болуы- 1000 адамға 9,29 құрбандардан келеді. Орташа өмір сүру деңгейі:
ерлерде-74 жас, әйелдерде-82 жас. Жұмысқа қабілетті халқтың бөлігі 61,5%
қызмет көрсетуде , 31,3% өндірісте, 7,3 % ауылшаруашылығында қызмет етеді.
Мемлекеттік құрылымы. Елдің толық аты – Француз Республикасы.
Мемлекеттің құрылымы – президенттік республика. Елдің құрамында 22 облыс,
олар өз ішінде 96 департаменттерге бөлінеді. Астанасы – Париж.
Франктар хандығы 5 ғасырда құрылған, 1972 жылы Республика деп
айтылады. Соңғы Конституция 1958 жылы 28 қыркүйекте қабылданды.
Мемлекет басшысы- президент, Премьер-Министр тағайындайды. Заң
шығарушы билік Парламенттің екі палатасында Сенатта (жоғарғы палата) және
Ұлттық жиналыста (төменгі палата) жүзеге асырылады.
Елдегі ең ірі саяси партиялар: Республиканы қолдаушы бірлестік,
Француздық Демократия Одағы, Республикалық Партия, Француздық Социалистік
партиясы, Солшыл радикалды қозғалысы, Францияның Коммунистік партиясы,
Ұлттық Фронт.
Мемлекетті ұйымдастыру 1789 жылы 26-тамызда қабылданған Адам және
азамат құқықтарының декларациясы мен 1958 жылы V- республика құрған
Конституция негізінде жүзеге асады. Екінші бапқа сәйкес, Франция
демократиялық, зайырлы, унитарлы және тәуелсіз мемлекет, халық билігі
мойындалады.
1958 жылы Конституция билік етудің жартылай президенттік жүйесін
бекітті, практикада атқарушы биліктің заң шығарушы биліктен басымдылығы
танылды.
Француздық мемлекеттің автономды және бір тұтас мемлекет ретінде
қызмет етуі орын алған Бұл үш фактордың нәтижесінде:
- билікті орталықтандыру;
- мемлекеттік аппаратта судьялық автономия;
- жалпы мүдделері.
Франциядағы мемлекеттік сектордың қуаттылығы (индустриалдық,
коммерциялық, қаржылық) мемлекеттің елдің экономикалық жағдайына дұрыс
араласуға үлгі бола білді.
Мемлекет басшысы – президент. 1962 жылдан бастап, президент екі
раундтық сайлау жүйесі арқылы сайланады. Президент екі мерзімге сайлану
құқығына ие бола отырып, 7 жылға мемлекеттік басшы қызметін атқарады.
Респулика президенті - Конституция қорғаушысы. Сонымен қатар, ол
әскери күштердің бас қолбасшысы және республиканың басқа елдермен қарым-
қатынасына жауапкершілік артады.
Респубика президентінің негізгі үш буыны (хатшылығы) бар:
1. Бас президенттік хатшылық. Оның міндеттеріне министрліктер,
президент пен үкімет, парламент пен азаматтық қызмет арасындағы қарым-
қатынастардың техникалық аспектілерін шешу кіреді.
2. Президент бюросы, әкімшілікке, президент қауіпсіздігінің
қамтамасыз етілуін және кештердің ұйымдардына тәуелді.
3. Әскери кеңес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. ... ... 2
1 КӘСІПКЕРЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және негізгі ұғымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік түрлері және оның дамуы ... ... ...8
1.3 Кәсіпкерлікті дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 АҚШ-тың кәсіпкерлікті дамыту тәжірибесі, оны Қазақстан
экономикасында қолдану мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ФРАНЦИЯ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Франция мемлекетіне жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Экономикалық өсудің факторлары мен
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ...35
2.3 Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3 МЕКСИКАНЫҢ ӘКІМШІЛІК-МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІККЕ ЖАСАЛҒАН
ЖАҒДАЙЛАР
3.1 Мексиканың экономикалық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2
Корпорациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3
Серіктестіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.4 Жеке кәсіпорындар және
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..61
3.5 Корпоративті емес бизнеске салық салу және ұлттық табыс деңгейі ... .65
4 НОРВЕГИЯДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІККЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
4.1 Норвегияның мемлекеттік
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
4.2 Норвегия экономикасы мен
индустриясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.3 Норвегиядағы кәсіпкерлікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
4.4 Әлемдік нарықтағы Норвегия кәсіпкерлігінің даму жағдайы мен оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Кіріспе
Қазақстанда осы күнде нарықтық қатынастардың қалыптасу процесі
қарқынды дамып келе жатыр. Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың негізгі бөлігі
болып табылады, өйткені оның көмегімен нарықтық қатынастардың қалыптасуы
мен дамуы іске асады, сонымен ұйымдардың барлық нысандарның арасында ең
салмақты үлеске ие.
Кәсіпкерлік – көпқырлы, тарихи және әлеуметтік мағынаға ие,
жүзжылдықтар барысында адам өмірінің ажырамас элементі, шаруашылықтың жаңа
нысандарын жетілдіруге қажетті бөлігі ретінде дамыған құбылыс. Кәсіпкерлік
пен оның түрлерінің мемлекет тарапынан болған тікелей әсер көмегімен болған
эволюциясы процесінде қазіргі заманғы дамыған елдерге тән нарықтық
экономика қалыптасты. Ол шаруашылық қызмет ретінде шаруашылық нысандарының
көптүрлілігін ынталандырады, жеткілікті мөлшерде ішкішаруашылық дамуды
күшейтеді, халықтың жұмысбастылығын кеңейтеді. Кәсіпкерлік пен оның
түрлерін тиімді дамыту экономикалық жүйелерді құрылымдау мен олардың
әлемдік нарықтық шаруашылыққа интеграциялануының басты мәселесі болып
табылады. Ал дамушы нарықтық жүйелер үшін бұл, сонымен - әлеуметтік-
экономикалық мәселелер кешенін сәтті шешуге мүмкіндік беретін қоғамдағы
іскерлік белсенділікті арттырудың негізі.
Кәсіпкерлік – экономиканың барлық сфералары мен шаруашылық салаларына
таралатын ерекше қырлы экономикалық қызмет түрі. Сол себептен ол түрлі
болып келеді. Кез келген бизнес белгілі бір деңгейде өндіріс циклінің
негізгі фазаларымен - өнім өндірісі мен қызмет көрсету, тауарлар айырбасы
мен орналастырылуы, олардың тұтынылуы, байланысты болғандықтан кәсіпкерлік
қызметтің келесідей түрлері ажыратылады: өндірістік, коммерциялық,
қаржылық, консалтингтік кәсіпкерлік. Әқайсысының өзіне тән ерекшеліктері
мен сипаттамаларына қарамастан, олар өзара тығыз байланысқан, олардың
жиынтығынсыз экономикалық қатынастардың туындауы мен жүзеге асырылуын
елесету мүмкін емес.
Жылдан жылға кәсіпкерлік сферасы қоғамның түрлі топтары үшін тартымды
болып келеді, сол кезде әрбір дамушы жүйе өзінде бүкіл әлеуметтік
потенциалдың тұрақтылғын қамтамасыз ететін орта тап үшін негізді
қалыптастырады. Кәсіпкерлік сферасының кеңеюі алдыңғы кезде экономикалық
прогреске объективті қажетті оның тиімді диверсификациясын қамтамасыз етуі
керек.
Нарықтық жүйеге өту – бұл кәсіпкерлік экономикаға өту. Кәсіпкерліктің
дамуына бар жағдайларды жасау өтпелі экномиканың трансформациялық
өзгерулерінің маңызды құраушысы болып табылады. Осыған байланысты
кәсіпкерлік пен оның түрлері дамуының заңдылықтары мен тән ерекшеліктерін
айқындау үлкен маңызға ие.
Сонымен қатар, кәсіпкерліктің түрлерін, олардың жіктелуі мен
әрқайсысына тән ерекшеліктерін жан- жақты бөліп көрсету. Мұндағы мақсат-
кәсіпкерліктің Қазақстандағы дамуы мен қазіргі жағдайын анықтап, оның
негізгі ерекшеліктерін, еліміздегі кәсіпкерлікті қолдау шаралары мен
олардың жүзеге асырылуын қарастыру; кәсіпкерлік сферасын дамытуда алда
тұрған өзекті мәселелерді айқындай отырып, оларды шешу жолдарын ұсыну.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІҢ
ЕРЕКШЕ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және негізгі ұғымдары
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу
адамның белсенділігі және іскерлігі. Адамдардың белсенділігі әртүрлі
болады: саяси, әлеуметтік , экономикалық, әскери, тарихи т.б. болып
бөлінеді.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікте
қолданылады. Экономикалық белсенділік – бұл барлық энергетикалық процесс
тауар өндірісі мен айырбас арқылы пайда табумен байланысты.
Өндірісте, айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдардың жан-
жақты белсенділігін және іскерлігін талап етеді. Сондықтан экономикалық
белсенділік, іскерлік еріксіз немесе еркін болуы керек.
Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал, оның дамуы орта ғасырдан басталды: көпестер, саудагерлер, қол
өнер қызметкерлері.
Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға иелік ете
отырып, өздері сол кәсіпорында жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің
бастапқы түрі болатын.
ХVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік қоғамдар құрыла бастады.
Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы, Оңтүстік Индия сауда
компаниясы, XVII ғасырдың аяғында акционерлік банктер іске қосылды.
Ресейде, Қазақстанда кәсіпкерлік ерте заманнан жалғасып келеді.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ.
Ресейде Петр І патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ
крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды, 1861
жылдың реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын
алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі – жеке адамдар, сонымен бірге, заңды
тұлғалар, біріккен серіктестіктер (партнерлер): арендалық ұжым, ашық және
жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациясы, әртүрлі бірлестіктер
(корпорациялар).
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
- дербестілік
- тәуелсіздік
- экономикалық ынталылық
- шаруашылық тәуекел
- жеке жауапкершілік
- жаңашылдық
Экономиканың негізін екі фундаменталды ақиқат құрайды және олар шын
мәнінде экономиканың барлық проблемаларын қамтиды.
Бірінші ақиқат: қоғамның материалдық қажеттілігін шексіз дейді.
Екінші ақиқат: экономикалық ресурстар шекті немесе сирек.
Экономикалық ресурстар дегеніміз не? Бұл – тауар өндіруде
қолданылатын барлық табиғат, адам және адамдардың өндірген құрал жабдық
ресурстары. Олар: фабрикат, зауыт және ауыл шаруашылық құрылыстары, әртүрлі
жабдықтар, инструменттер, өндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруге қолдагылатын машиналар; әртүрлі транспорттар, баланс құралдары;
материалдық байлықты өндіруге қолданылатын машиналар және қатынасатын алуан
түрлі еңбектер; жер және қазбалы байлықтар.
Олар мынандай үлкен екі категорияға бөлінеді:
- материалдық ресурстар – жер, оның табиғи байлығы және капитал;
- адамдар ресурстары – еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілігі;
- кәсіпкерлік қабілеттілігі – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны
түсіну үшін кәсіпкердің 4 функциясын түсіну керек.
- Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің
қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
- Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына
алады және фирманың не кәсіпорынның іс бағытын айқындайды.
- Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауарды
өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа
формаларын енгізуге аянбай, жұмыс істейтің кісі.
- Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін
істелетін істің егжей-тегжейін айқын талдап, қорытындысында не
болатының білген жөн.
Кәсіпкер тек қана өз уақытын, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге
салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің
немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші – мол пайда табу.
Жоғарыда көрсетілген ресурстар, яғни өндіріс факторлары жеке
кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі.
1. Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады.
2. Жер, су бергеніне рента алады.
3. Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбекақы алады.
4. Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы мүмкін.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай
керек.
Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қызметтердің алуан
түрлері; тұтынушылардағы ақша-қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу
қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық-кемдігі; еңбекақы
қорының артық-кемдігі; қарыз не несие беретін мекемелердің ақша ресурстары
болуы керек т.б.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін нарықтың инфрақұрылымы болуы керек:
банктер, шикізат, материал, құрал-жабдықтар сатушылар; тауарды
тұтынушыларға дейін жеткізетін мекемелер; заң; бухгалтерлік т.б. қызмет
көрсететін мекемелер; еңбекке орналастыру агенттігі; оқу орындары; жарнама;
көлік; сақтандыру; байланыс; ақпарат т.б. мекемелері.
Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін
тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке
деген талғамын, төлем қабілеттілігін бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның
рухани даму дәрежесі және діни нормалар ықпалын тигізеді.
Әлеуметтік жағдай әрбір адамның жұмыс орындағы жағдайы, еңбекақы
мөлшерімен байланысты.
1.2 Нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік
түрлері және оның дамуы
Нарықты экономика кәсіпкерліктің төмендегідей түрлері бар:
1) Ақпараттың міндетіне қарай кәсіпкерлік :
- өнеркәсіптік;
- коммерциялық;
- қаржылық;
- аймақтық;
- консультациялық.
2) Меншік түрлері бойынша:
- жеке меншік;
- мемлекеттік;
- жергілікті;
- қоғамдық құрылымдар меншігі.
3) Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс:
- жеке адамның;
- ұжымдық құрылымы болуы керек.
4) Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді:
- ұжымдық праволық;
- ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер:
Серіктестер – адамдардың бірлестігі, онда екі және оданда көп
серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің
капиталымен жеке жауап береді. Олар: 1) толық серіктестіктер, 2)
командиттік (сенімге негізделген) серіктестіктер жауапкершіліктері
шектелген.
Ұжымдар өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті
қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың
жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мүшелерінде болады. Ал қосымша
жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.
Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде болады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық-экономикалық формалары:
1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әртүрлі кломпаниялардың
бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті
бірлестігі. Маманданған кәсіпорындарының негізгі мақсаты ғылыми-
техноикалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттемелерді
бірігіп шешу.
3. Консорциум – бұл ірі қаржылық операциясын істеу үшін біріккен
кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу,
өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Қаржылық - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және мауда
капиталының бірлестігі.
Кәсіпкерлік істің түрлері:
- өндірістік кәсіпкерлік;
- коммерциялық кәсіпкерлік;
- қаржылық кәсіпкерлік;
- консультациялық кәсіпкерлік.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет
көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігің білу керек.
1) Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі . Мұнда
тауар өндіру, қызмет көрсету жүзеге асырылады.
2) Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары , сауда
мекемелері . Тауар биржалары ең көп тараған бір қалыпты жұмыс істейтің
көтерме сауда нарығы. Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен сауда
жасаумен бірге, келісім шарттар жасау, яғни фъючерлік айырбас келісімдері
жасалады.
3) Қаржылық кәсіпкерлік негізінен коммерциялық банкілер және қор
биржалары кіреді. Коммерциялық банкілер – бұл қаржы-несие мекемелері,
негізінен акционерлік типте болады. Олар көпшілікке коммерциялық
кәсіпорындарға несие береді, ол үшін пайызставкасымен берген несиесін
қайырады.
4) Консультативтік кәсіпкерлік – бұл ой нарығының бір бөлігі. Онда
мынадай жұмыстар істеледі; қаржылық, инвестициялық саясаттарды жасақтау,
белсенді маркетинг, тәуелсіз кеңестер. Нарыққа бағытталу туралы қаржылық,
шаруашылық талдауды жасауға, басқару мәселелері жөнінде көмектер т.б.
көрсетіледі.
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық-құқықтық түрлердегі кәсіпкерліктер
құрылуда:
1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктестік. Олардың мүшелері
өзара кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес
мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға
қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайдасын қосып сонан салық
төлейді.
2. Командативтік серіктестік – барлық серіктестіктер мүшелері
серіктесік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері
зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкерщілікке
алады.
3. Шектелген жауакершілікті қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның
міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен
жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің
заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік құқығы жоқ.
Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Ол кәсіпорын тек мемлекеттік
немесе муниципалдық болады.
Жаңадан кәсіпорын құрудың бастапқы кезеңінде құрушылар құрамы
анықталады, құру құжаттары жасақталады:
- Кәсіпорынның жарғысы.
- Кәсіпорын құру және оның қызметі жөнінде келісім. Онда ұйымдастыру
құқықтық түрлері көрсетілуі тиіс.
- Директор мен тексеру комиссиясының төрағасын сайланған қоғам
мүшелерінің жиналысының хаттамасы.
- Банкте құралатын кәсіпорынның шоты ашылуы керек, оған жарғылық
капиталдың 50 пайыздан кем емес қаржысы түсу керек. Кәсіпорын
жергілікті әкімшілік органдарда тіркелуі міндетті.
Мемлекеттік тіркеуден өту үшін жаңадан құрылатын кәсіпорын мынадай
құжаттарды даярлайды:
- құрылтайшының арызы;
- кәсіпорынның жарғысы;
- кәсіпорынды құру және оның жұмысы туралы құрылтайшылар шарты;
- мемлекеттік пошлинаны төлегені туралы куәлік.
Егер кәсіпорын акционерлік қоғам түрінде құрылатын болса, онда оның
құрылтайшылары акцияға жазылуды іске асыру керек. Егер ашық акционерлік
қоғам құрылатын болса, ол жөнінде келешекте акцияға жазылу жүретіні туралы
хабарлама болады, онда болашақ акционерлік қоғамның мақсаты және жұмыс
істеу мерзімі, құрылтайшылар құрамы және құрылтай конференциясын өткізу
уақыты, белгіленген жарғылық қордың мөлшері, акциялардың түрі мен саны,
оның номиналдық құны, акцияға жазылудың басталу және аяқталу мерзімдері
және басқа да керекті мәліметтер болады. Акцияға жазылғандар құрылтай
конференциясын ашылғанша акцияның 30 пайызын номиналдық құнын төлеу керек.
Егер барлық акция тек қана құрылтайшылар арасында бөлінетін болса, онда
жарнаның мөлшері акция құнының 50 пайызынан кем болмауы керек. Акционер
акцияны 1 жыл ішінде түгел сатып алуға тиіс.
1. Басқарудың басты мақсаттары кәсіпкер өзін шаруашылық кеңістіктегі
ортада табу, сондықтан нарықтағы жағдайды білу, оны зерттеу, қарыз
жеңілдіктері және салық жеңілдіктері т.б.
2. Кәсіпкер өзінің кәсіпорынның мамандануын қарастыру, бірте-бірте
шоғырландыру жағдайын көздеу.
3. Кәсіпкерліктің түрлерін таңдау, яғни жеке дербес пе, әлде ұжымдық
па? Егер дербес кәсіпкерлік болса, ол өзін тәуекеліне, үрейін де ескеріп
іске кіріседі. Егер тәуекелі іске аспаса меншік иесі өзінің мүлкімен жауап
береді, берілген міндеттемелері бойынша төлемін төлейді. Егер кәсіпкер
ұжымдық түрлерді талғаса, ол уақытта жауапкершілікті кәсіпорын бойынша
серіктестермен бірге жауап береді. Ол тәуекелді белсендетеді және қосымша
ресурстар қосу мүмкіндігі болады. Келесі қадам - өндіріс базасын жасақтау,
арендаға ғимараттар алу, өнідірістік, қоймалық жабдықтар, станоктар,
өндірістік басқа да құрал-жабдықтар. Жұмыс күшін жинастыру және іске қосу.
Кәсіпкерлікті басқару жұмысының керек ететіні:
1. Көңілді нарыққа аудару.
2. Қолда бар ақшаны жұмсауды жоспарлау, реттеу.
3. Егер үлкен кәсіпорын болса, оның жоғарғы басқару кеңесін құру.
4. Өзінің күшімен мүмкіндігін тиімді пайдалану үшін жауапты
участкелерін анықтау.
Өндірістік қызметпен байланысты кәсіпорын құрылғанда техника-
экономикалық дәлелділігін анықтауға келесі жұмыстар кіреді:
1. Өндіріске жоспарланған тауар, өнім, қызметтерге сұранысты талдау.
2. Өндірістік көрсеткіштер.
3. Конструкциялық, технологиялық және басқа да керекті құжаттардың
болуын тексеру.
4. Өндірістік бағдарлама.
5. Бағдарламаны іске асыруға қажет машиналар, жабдықтар, аспаптар
және басқа да негізгі өндірістік қорлар, сонымен бірге шикізат, материалдың
барын анықтау.
6. Өндірістік қуаттың барын тексеру немесе оны жасақтау жобасы.
7. Қолда бар жабдықтар және негізгі өндірістік қорлардың басқа да
элементтері.
8. Жеке өнімдер және қызметтердің рентабельділігі.
9. Амортизациялық қайтарым мөлшері.
10. Қаржылық көрсеткіштер.
11. Өткізілетін өнімнен болжамды түсім мөлшері.
12. Материалдық және басқа да болжамды түсім мөлшері.
13. Бюджетке аударылатын қайтарым мөлшері.
14. Таза пайда.
15. Еңбекақы төлеу қоры.
Қазақстан Республикасы макроэкономикалық реттелген нарықтық
қатынасқа өтуге тек қана бірінші қадам басты. Нарықтық экономиканы реттеуге
мемлекет кірісуі керек пе деген сауал бірнеше ғасырлар бойы қойылып келеді.
Нобель сыйлығының лауреаты Василий Леонтьев экономиканың қызмет
істеуін жел қайыққа ұқсатады: Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде.
Руль – мемлекеттік реттеу.
Швецияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтің пікірі
бойынша реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін
арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік.
Қазіргі экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық
мектептерінің уәкілдері нақты реттеуге араласуы керек емес, нарық өзі
автоматты реттеледі деген пікірде.
Осы мәселе жөнінде атақты ағылшын экономисті Дж.М.Кейнс (1883-1946
ж.ж.) жан-жақты дәлелді теориялық қорытынды берген. Оның теориялық
қорытындылары 1929-1939 жылдардағы дүниежүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда тәжірибелік қолдау алды.
Сонымен, Кейнс теориясының мағынасы келесідей: жұмыссыздық жойылса -
халықта табыс көбееді, табыстың көбеюі - сұранысты арттырады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі мен егемендігін алғасын нарықтық
экономикалы қоғамды құратынын жариялады. Осы мақсаттарда кішкентай уақыт
ішінде республикада көптеген заңдар қабылданды. Кәсіпкерлік дамуына серпін
берген заңдар мыналар болды: Қазақстандағы кәсіпкерліктің шаруашылық
қызметі мен даму еркіндігі туралы Заң (1991), Жеке кәсіпкерлікті қорғау
мен қолдау туралы Заң (1992). 1994 жылдың басына жеке кәсіпорындар саны
15,7мыңды, ал жұмысбастылар саны 164мың адам болды. Кәсіпкерліктің төрт
түрінің ішінде бірінші орынға өндіріс, тіпті делдалдық емес, коммерция
шықты. Осы екі заң ұзақ уақыт бойы жеке кәсіпкерлер қызметінің құқықтық
негізі болды. Олар жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен тәсілдерін анықтайды, мемлекеттің қызметке тікелей араласудан
бас тарту саясатын мығымдайды, жеке кәсіпкерліктің максималды еркіндігін
қамтамасыз етеді.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясында 25 баптың 4
статьясы мықты позицияларға ие болды, онда әр азаматтың кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне құқығы бар екендігі айтылған. 1997жылдың наурызында ҚР
Президентінің Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделдету мен мемлекеттік
қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы Жарғысы қабылданды. Бұл қарқынды
заң шығарушылық процесс 1997жылы 19 мамырында қабылданған Жеке кәспорын
туралы Заңмен және 1997 жылы 7 маусымындағы ҚР Президентінің Қазақстан
Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың басым және
аймақтық бағдарламалары туралы Жарғысымен аяқталды.
Енді кәсіпкерлік түрлері Қазақстандағы қалыптасуына қысқаша тоқталып
кетер болсақ, өндірістік кәсіпкерлік нарықтық экономикаға өту барысында
қажетті жағдайлардың болмауына байланысты негативті өзгертулерге ұшырады:
шаруашылық байланыстар құлдырады, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
бұзылды, өнімдерді өткізу деңгейі төмендеді, кәсіпорындардың қаржылық
жағдайы нашарлады, тәуекел деңгейі жоғарылады.
Нарыққа өтудің алғашқы жылдарында неғұрлым жақсы дамыған коммерциялық
кәсіпкерлік болды. Бұнда нәтижеге қол жеткізу тез болады. Ертерек біраз
шектелген бұл сфера негізінен жеке кәсіпкерлік түрінде дами бастады (кесте
3.1, кесте 3.2). Бұнда өз күштерін көптеген жігерлі, инициативті адамдар
бағыттады, олардың арасында бұрын көлеңкелі экономикаға қатысты болғандар
да әрекет етті. Бұл саланың өзіне тартқан бір себебі жоғары рентабельділік
болды. Егер өндірістік кәсіпкерліктегі оның деңгейі 10-20% болса,
коммерциялық кәсіпкерлікте 20-30%.
Қаржылық кәсіпкерлік алдыңғы кәсіпкерлік түрлеріндей жоғары
рентабельділік деңгейін қамтамасыз ете алмайды: 5-10%. Алайда
кәсіпкерліктің бұл түрі айналыс, құндылықтар айырбасы қызметімен және басқа
кәсіпкерлік түрлерімен тығыз байланысты болғандықтан ол мемлекеттік қолдуға
ие болды. Коммерциялық банктер - қаржылық кәсіпкерліктің кең тараған
субъектілері - көбі акционерлік қоғамдар түрінде құрылған, нарық дамуына
байланысты ақша айналысы қарқыны үлкен болғандықтан бұл сектор қызметі
жанданған, активтері белсенді болып келген.
Соңғы жылдары Қазақстанда консультативтік кәсіпкерлік түрі даму жолына
түсті. Консалтингке деген сұраныс 90-жылдардың басында пайда бола бастады.
Жергілікті консалтингтік фирмалардың негзгі мамандануы бухгалтерлік есеп,
бағалау, заңдық қызметтерде болды. Одан кейін кәсіпкерлік және нарықтағы
бәсекелестік дамуына орай консалтингтік кәсіпкерлік мамандануы кеңейе
бастады. Қазіргі уақытта фирмалар саны бойынша консалтингтік құрылымы
мынадай: компаниялардың жартысынан көбі жарнама, маркетингтік және заңдық
фирмалар, 40% жоғары – ақпараттық технологиялар, қаржылық, басқарушылық
консалтинг, ал ең аз үлес адам капиталы бойынша маманданған түріне
тиесілі. Біздің еліміздегі консалтингтің даму деңгейін дамыған елдердікімен
салыстырғанда алдымыздағы жылдары оның қарқында даму керектігі жөнінде
қорытындыға келуге болады.
Кәсіпкерлік үшін реттеуші ортаны құрудағы Қазақстан тәжірибесі
мемлекет қолдауымен сипатталады. Кәсіпкерлік сферасының дамуына бөгет
жасайтын негативті факторлар жүйелі түрде анықталады. Банк секторының
тұрақты дамуы кәсіпкерліктегі кәсіпорындардың активтерін ұлғайтуды
ынталандыратын қаржылық қызметтер нарығын дамытуға және қаржылық- несиелік
көпдеңгейлі жүйесін құруға мүмкіндік береді. 2003 жылы Микрокредиттік
ұйымдар туралы Заң қабылданды, оған сәйкес бір қарыз алушыға келетін айлық
есеп көрсеткішінің мыңеселік мөлшерінен аспайтын мөлшерде микрокредиттерді
беру қарастырылған. Бұдан басқа, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
жеңілдікті жағдайы екінщі деңгейлі банктерде еш төлемсіз ашуға
болатындығымен расталады.
Инновациялық бағытты белсендіруге акцент жай емес. Халықаралық
кеңістіктегі жоғары технологияларды меңгеру дамушы елдер алдында жаңа
мақсаттар кешенін қояды. Мысалы, Қазақстанда 2005-2014 жылдарға құрылыс
материалдарын, бұйымдарын және конструкияларының өндірісін дамыту
бағдарламасы мен ҚР индустриалды-инновациялық дамуға арналған 2003-2015
жылдардың стратегиясы жүзеге асырылуда.
Бизнесті қолдаудың практикалық жағынан шағын және орта бизнесті дамыту
Федерациясын айтуға болады. Ол инвестициялар мне технологияларды тарту үшін
ұлттық диаспоралардың шетел байланыстарын қолданады. қаржылық
супермаркетпен (шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоры) әрекеттесе отырып,
кәсіпкерлікті қолдауға қатысады. Ұзақ мерзімді жобалар бойынша мәліметтер
базасы құрылып жатыр. Олардың біреуі іске қосылды – жақында Қостанайда
оңтүстік Корея инвесторларымен бірге вакуумдық технология арқылы кірпіш
өндірісі өз жұмысын бастады. Федерация кәсіпкерлерге семинарларды
ұйымдастыра отырып, керек болса, өз фирмаңды ашу не жабуға көмектеседі.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың Қоры 1998 жылы құрылған. Оның филиалдары
барлық облыс орталықтарында орналасқан. Тек қана астаналық өкілеттік өткен
есеп жылы 94 жоба (негізінен қонақ-үй, мейрамхана құрылыстары үшін )бойынша
600млн.теңге көлемінде жеңілдігі бар несиелерді ұсынған. Осы жылы
несиелерге ондаған миллиард теңге бөлінген. Қор микронесиелендіруді де
белсені меңгеруде. Арнайы маманданған ұйымдар арқылы 3 жылға дейін мерзімге
36 пайыз мөлшерлемесі бойынша кепілдікке байланысты бір қолға миллион
теңгеге дейін беріледі. Астанада осы жүйе бойынша соңғы уақытта 22 млн.
теңге көлемінде 34 жоба несиелендірілген.
1997 жылдан бастап Қазақстанның несиелендіру қоры әрекет етіп жатыр.
Оның алты филиалы бар. Ол ауылдық кәсіпкерлермен көп жұмыс істеп, оларға
несиелердің кең спектрін ұсынады. Орташа мөлшерлеме – айына екі пайыз.
Мысалы, қордың тұтыну несиелері елдің оңтүстігінде жақсы қабылданған. Онда
17 000 қарыз алушы тіркелген және несие портфелі 11 млн.долларға дейін
көбейген. Ал барлық уақыт ішінде 90 млн. доллар сомасына 150 мың несие
берілген.
Прогресстивті кәсіпкерлер саяси алаңға шығуға, өз партияларын құруға
талпынады. Айқын мысал – Қазақстанның кәсіпкерлер конгресі. Бір жағынан, ол
мемлекеттік билік, басқару және сот органдарындағы кәсіпкерлік құрылымдар
мүддесін альтернативті заң жобаларын әзірлеу арқылы білдіреді және
қорғайды. Екінші жағынан, кәсіпкерлік құрылымда арқылы экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асрыуға көмектеседі.
Жоғарыда аталған шаралар, қолайлы жағдайлар мен қолдаулар арқасында
қазір Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуы деңгейі салыстырмалы түрде
жақсарды. 2006 жылдың 1 қаңтарына елімізде кәсіпкерліктің 740 мың
субъектісі тіркелген. 2004 жылы олардың ЖІӨ-дегі үлесі 35% құрады. Бизнес
сферасында шамамен бір жарым миллион адам жұмыспен қамтылған (14(.
Қоғамымыздың бастамашыл және әскер бөлігінің мемлекеттің мақсатты
қолдауының арқасында Қазақстанда кәсіпкерлік бұл күндері аяғынан тік тұрды
және ел эконмикасының тірегіне айналды.
3. Кәсіпкерлікті дамыту жолдары
Ұлттық экономикадағы кәсіпкерлік рөлінің маңыздылығын ескере отырып
оны басқарудың барлық деңгейлерінде қолдау керек, бұнда еркін
бәсекелестікті құру негізі ретіндегі кәсіпкерлікті дамытудың ғылыми
негізделген мемлекеттік кешенді бағдарламасын әзірлеуге көңіл бөлу керек.
Кәсіпкерліктің дамуы үшін қажетті тұрақты экономикалық базаны
қамтамасыз етуде негізгі қадамдар мыналар болып табылады:
1. Экономиканың диверсификациясы мен модернизациясын инновациялық
технологияларды қолдану мен біртіндеп мықты қайта өңдейтін
кешенді құру мақсатында негіз болатын шикізат факторын қосу.
Инновациялық технологиялар жаңа экономикалық саясаттың
стратегиялық маңызды бағыттарын ұйымдастыру мен оны жүзеге
асыруға көмектесе отырып кәсіпкерлік құрылымын едәуір кеңейтуге
мүмкіндік береді. Осы кезде еіміздің экономикасында
кәсіпкерліктің экономикалық негіздерін күшейту бойынша
өткізілетін шаралардың кезектілігі маңызды.
2. Отандық экономикадағы бәсекелестік ортаны нарықтық инфрақұрлымды
жетілдіру есебінен күшейту. Бұл оның негізгі секторлары мен ашық
экономикалық қоғам стратегиясын жүзеге асыратын бәсекеге
қабілетті өндірістерді дамытуға бағытталуы тиіс.
3. Банк инфрақұрылымы мен басқа қаржы институттарының мақсатты
бағытталған дамуына негізінде кәсіпкерлік сферасы үшін
инвестициялық ортаны кеңейту. Мұндағы приоритеттік бағыттар:
- кәсіпкерлік құрылымдардың өсуі негізінде экономика
капитализациясын кеңейту;
- қазақстандық капиталды сыртқы нарықтарға шығару;
- қызмет көрсету сферасының қарқынды дамыту.
Жақсы дамыған қаржылық нарық кәсіпкерлік субъектілері үшін капиталды
қамтамасыз ету үшін қажетті фактор болып табылады. Ол үшін келесі іс-
әрекеттерді істеу қажет:
• халықаралық қаржылық, экономикалық, жеке қорлардың займдары мен
қоғамдық және қаржылық ұйымдардың гранттарын тарту;
• кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіруде екінші деңгейлі банктерді
ынталандыру бойынша шараларды әзірлеу;
• микронесиелендіруді дамыту;
• бизнес жобаларын қаржыландыруда тәуекелдерін сақтандыру
механизмдерін енгізу.
Нарықтық экономиканың құқықтық құрылымы өндіруші мен тұтынушы үшін
бөгетсіз және тиімді нарық қызметін қамтамасыз етеді. Келісімдерді жасауда
қажетті шарттар мен міндеттемелерді орнатудың заңды құралы – келісім-шарт.
Қолайлы құықтық ортаны құру үшін жүзеге асырылатын жұмыстар:
• сыбайластық пен құқық бұзушылықтардың бет алмауы мақсатында заңдар
мен ережелердің қатаң сақталуын қамтамасыз ету;
• тіркеу, сақтандыру, лицензиялау мен бухгалтерлік есепке алудың
қарапайым жүйесін енгзу;
• кәсіпкерлік салаға қатысы бар мемлекеттік билік органдары жұмысының
мөлдірлігін қамтамасыз ету;
• экономикалық еркіндікті ұсыну мен нарықтық қатынастар
қатысушыларының бәріне тең құқықты қамтамасыз ету;
• бизнес пен меншікті қорғау құрылымдарын құру.
Іскер белсенділік үшін қажетті қолайлы орта сәйкес институционалдық
орта мен көмекші қызметтер жүйесі болуын талап етеді. Жеке кәсіпкерліктің
гүлденуіне жасалатын шаралар:
• Қазақстанда кәсіпкерлік институтын енгізу;
• Қазақстан кәсіпкерлерінің кодексін әзірлеу;
• заңдық, консультациялық және аудиторлық фирмалардың жүйесінің кеңеюі
үшін жағдайларды жасау;
• биржалар мен сауда үйлерінің жүйесін дамыту мен қолдау;
• бизнес орталықтар, бизнес инкубаторларды ұйымдастыру мен қолдау;
• сәйкес мемлекеттік мекемелер, банкілер, сақтандыру, нотариалдық, заң
фирмаларында кәсіпкерлік субъектілеріне қызмет көрсету жүйесін
оңайлату;
• түрлі кәсіпкерлік салада, әсіресе қызмет көрсету мен саудада,
ынтымақтастықты тереңдету.
Бұдан басқа, ақпаратқа еркін қол жеткізу маңызды. Оған ақпараттық
көрмелер, ақпараттық талдау, ғылыми-зерттеу орталықтарын ұйымдастыру арқылы
қол жеткізуге болады. Қаржылық ақпаратты нақты әрі түсінікті етуге
мүмкіндік беретін бір ізге салынған бухгалтерлік есеп беру стандарттары
қажет.
Сонымен, жолдар, тасымалдау желілері, телекоммуникация жүйесін
біріктіретін инфрақұрылым заманға сай болуы және әрқашан істе болуы қажет.
Онсыз нарықтық қатынастар сапасы мен жеделдігін жоғалтады.
Бизнесті басқаруда тәжірибе мен жеткілікті білімнің жетпеуі
кәсіпкерлік қызметті қиындатады. Бұл мәселені шешу үшін мына шараларды
жүзеге асруға көңіл бөлінген жөн:
- бизнес негіздерін оқыту бағдарламаларын әзірлеу мен енгізу;
- мамандардың квалификациясын жоғарлату жүйесін жетілдіру;
- бизнесті ұйымдастыру, басқару ұйымдарның тәжірибесі, білімдерін
инкубациялау орталықтарын, инновациялық кластерлерді дамыту.
Сонымен кәсіпкерлердің өзі де микродеңгейде кісәпкерліктің дамуына
қажетті бар жағдайларды жасап тұруы үшін мыналар қажет:
- анық жоспар;
- қойылған мақсаттарға жетуге және жеткізілген игіліктерді нақты бір
принциптерді қолдану жолымен бекіте алатын ұйымдастыру;
- орындаушылық тәртіп;
- қажетті адамдар, материалдар, машиналар мен жабдықтар, ақша
құралдары мен принциптерді қолдануға мүмкіндік беретін әдістер;
- әділ, әрі білімді менеджерлер;
- жедел, сапалы, тұрақты есепке алу;
- диспетчерлеу, нормалау, сызбалау, стандарттау.
Қазақстандағы кәсіпкерлікті белсендіру үшін қажетті жағдайлар:
- кәсіпорындар қызметіне мемлекеттің барнша араласпауы;
- мемлекет тарапынан материалдық көмек көрсету;
- шаруашылық субъектілеріне қажетті құқықтық ортаны қамтамасыз ету;
- нарық инфрақұрылмын қалыптастыыру;
- ресурстар, несиелер мен ақпаратқа еркін қол жеткізу;
- шаруашылық етудің нарықтық – бәсекелестік тәртіпті қалыптастыру,
мемлекеттің монополияға қарсы қызметі;
- қаржылық нарық пен институционалды ортаны дамыту.
4. Қазақстан экономикасында АҚШ-тың кәсіпкерлікті
дамыту тәжірибесін қолдану мүмкіндігі
АҚШ мемлекетіндегі кәсіпкерліктің даму тарихын қарастыра отырып, оның
тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндігін қарастыруға болады. АҚШ-ты
бизнес отаны деп атайды. Ай сайын бұнда мыңдаған кәсіпорындар құрылып
жатады. Әр американдық өз бизнесі туралы армандайды. Егер орта тапқа
жататын американдықтың 30жасқа қарай өз кәсіпорны болмаса, ол таң
қалдырады, және кәсіпкер сәттсіздікке ұшырағанның өзінде жаңа іс ашу
қарапайым болып табылады.
1810 жылы жаңа мемлекеттің құрылуынан кейін шамамен 20 жыл өткесін АҚШ
аграрлық ел болды. Негізгі өнеркәсіптік таурлар, оның ішінде адамар
қажеттіліктерін қанағаттандыратын, негізінен Ұлыбританиядан әкелінді.
Өндіріс жоқ болды деуге болады, бизнес негізінен судалылық, делалдық,
бөлшек және көтерме мауда түрінде болды. Ол кезде тек бір ғана тоқыма
фабрикасы болды. Капитал иелері қаражаттарын өзіне салмай, оларды жоғары
дивидендтерді алу мақсатында Германия, Франция, Ресей немесе Жапонияға
шығарды. АҚШ-тың ұлы державаға айналалтындығына ешкім сенген жоқ. Бұл
тұжырымдама Амерканың сол кезде азық-түлік тауарларынан басқа тауарлармен
толықтай дерлік Еуропамен қамтамасыз етілгендігіне негізделген. Едің
географиялық алыс болғаны нарықтың қанығу мәселесін тереңдетті, сұраныс
үнемі ұсыныстан артық болды.
Өзіндік өнеркәсіптің дамуына алғаш серпініс Еуропадан импортталатын
тауарларға эмбарго орнату болды. 1807жылы, ал содан кейін 1812 жылғы соғыс
импорттың біршама қысқаруына әкелді. Бұл оқиғалар еуропалық тауарлар
бәсекелестігін әлсіретті және дәл осы кезде көптеген адамдар өзіндік
өндірістік базаны жетілдірудің қажеттігі мен мүмкіндігін сезінді. Елдегі
нарық дамуының келесі маңызды кезі халық санының тез өсуі болды. Халық саны
1810-1880 жылдар арлығында 7 есе өсті (7,2 млн-нан 50,2млн-ға дейін).
Тек 1873 жылғы кризистік кезеңнен кейін ғана нарықтың көптен күткен
қанығуы мен оның тұрақтануы болды. Бірақ бұл кезең толықтай, XIX ғасырдың
басынан аяғына дейін, АҚШ кәсіпкерлігінің тарихына неғұрлым қолайлы
кезеңдей кірді, және бұл уақытты американдық кәсіпкерліктің басы мен
қалыптасу уақыты деп айтуға болады.
Осы кезде капиталдар нарығының қалай дамығандаған қарастырайық.
Кәсіпкерлік дамуын тежеген факторлардың бірі болып өзіндік капиталдың
жетіспегендігі болды. Бұл тенденция 1850 жылға дейін сақталды. Көптеген
кәсіпоындар айналым қорларының жетіспеушілігін сезінді. Себептердің бірі
банк несиелері бойынша жоғары пайыздық мөлшерлеме болды, бұл уақытта басқа
мемлекеттерде, мысалы Ұлыбританияда, ол төмен болды. Сол себептен
кәсіпкерлер өз кәсіпкерлігін мизерлі қаржылармен бастауға мәжбүр болды.
Сауда мен тоқыма өнеркәсібіндегі шамалы ғана белсенділікті есепке
алмағанда қаржы нарығы осал дамыған болды. Бұдан басқа, шетел инвесторлары
өз қаражаттарын салуға мүдделі болмады, ал банк жүйесі жай дамыды. Алайда
1812 жылдан кейін, транспортттық магистральдардың салуынуының басталуымен
мемлекет банкілер мен сақтандыру компаниялары түріндегі капитал түзеуші
механизмнің дамуына бастама салды. Негізінен өнеркәсіп қажетіліктеріне
қызмет еткен және инвесторлар мен кәсіпкерлер арасында делдал ретінде
қатысқан инвестициялық банктер құрылды. Сақтандыру компаниялары жұмыс істей
бастады, шетел инвестицияларының көлемі арта бастады.
Қаржы нарығыныңдамуы 1850жылға дейін қарқынды дамыды. Осы кезден
бастап қаржы көздері Калифорниядағы алтын қорларының ашылуы, басқа еледрмен
сауда мен шетел инвестициялары арқасында екі есе артты. Өткен ғасырдың 70-
жылдары индустриалды капитализмнің қаржылыққа өту кезеңі деп аталады.
Жаңа ел негізінен өз ресурстарымен қамтамасыз етілді. Тоқыма
өнеркәсібі оңтүстік плантацияларынан алынатын шикізатпен қамтамасыз етілді.
Ауып өнеркәсіп салалары ішінен тек металлургия ғана көмір мен рудалар
жетіспеуінен бірқатар проблемалармен кездесті. Сондықтан 1850 жылға дейін
болат пен шойын өндірісі тоқтатылды.
1810 жылдан кейін американдық кәсіпорындар технологиялар
жетіспеушілігін сезінген жоқ, олардың көбі Еуропадан, негізінен
Ұлыбританиядан әкелінді. Бұдан басқа, өзіндік технологиялардың қарқынды
дамуы басталды. Бұл металургия саласы, машина құрлысы мен энергетика дамуын
жеделдетті.
Осылайша, енді экономикалық жағдай қолайлы болды, яғни табиғи
ресурстар мен жұмыс күшінің мөлшері, технологиялар жеткілікті болды,
капиталдар нарығы біртіндеп дамыды. Әсіресе елдің солтүстігінде жағдай
жақсы болды, бұнда негізгі өнеркәсіп шоғырланды, гидроэнергетикалық желі
дамыған болды, капиталдар нарығы мен жұмыс күші дамды, сол себептен
Солтүстік дәстүрлі түрде сауда мен эмиграцияның орталығы болды.
Кәсіпкерлікті дамытуда мемлекет маңызды рөл ойнады, оның саясаты
бизнесті дамыту үшін барлық жағдайларды жасауға бағытталды. Мемлекет
қорғаныс технологияларын жеке секторға беру жолымен технологиялар дамуына
қолдау көрсетті, маңызды оқу орындарын қаржыландыру белсенді жүріп жатты.
Корпорацияларды құру мен қызмет етуіне мемлекет либералды саясатты ұстанды.
Оылай корпорациялар қызметінде жауапкершілік шектеліп, салықтар көлемі,
әсіресе жаңалары үшін, азайтылды, акцияларды шығару процедурасы
жеңілдетілді, корпорацияларға халықаралық бизнесте еркін қатысуға құқық
берілді. Кәсіпкерлікті барынша қолдаудың нәтижесінде жоғарыпайдалы
кәсіпорындар, өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алатын кәсіпкерлердің
класы пайда болды. 1816 жылдан 1832 жылға дейін кәсіпкерлер бірігіп
Үкіметке әсер етіп, жеңідікті тарифтер мен банк занамасында өзгертулерге
қол жеткізілді. 1840 жылдан бастап кәсіпкерлер тек қана экономикалық емес,
сонымен қоғамның саяси өмірінде де маңызды рөл атқарды.
Американдық кәсікерлер оларға саяси белсенділікті алуға көмектескен
қалыптасқан қолайлы жағдайларды қалай қолданды?
1810-1880 ж.ж. аралығындағы американдық индустрияның өсуі
технологиялық, материалдық, ұйымдастырушылық және өнімдік жаңашылдықтар
көмегімен жүзеге асырылды. Көптеген жаңашылдықтар негізінен эммиграция
кезінде Еуропадан алынды, ал инновациялардың бір бөлігі отандық
кәсіпкерлердің өзінікі болды. Жергілікті иновациялардың бір бөлігі іс пен
басқарудың ұйымдастырушылық жағын қамтыды. Американдақ кәсіпкерліктің
феномені көп мөлшерде оның қолда бар технологияларды бәсекелестік жағдайда
бейімдеу мен жақсартумен ерекшеленеді. Дәл осы тұжырымдамаға жапондық
кәспкерлік те негізделген.
Машина құрлысы саласында инновациялар екі маңызды салдарға әкелді:
машиналар мен механизмдердің стандартталуы мен өзара ауыстырыла алуы бір
бөлшекерді тұтыну және өнеркәсіп тауарларында тұтынуға мүмкіндік берді;
американдықтар алғашқылардың қатарында меңгерген тауарларды жаппай өндіру.
Инновацияларды енгізуге жоғары жалақы да түрткі болды. Ол кәсіпкелерді тірі
еңбекті алмастырушы арзан машиналарды іздеуге мәжбүр етті.
Алғаш рет тауарлар құнын есепке алу енгізілді, сонымен бағалау
модельдері мен менеджерерді талантына сай таңдау әзілемелері дайындалды.
Металлурниялық өнеркәсіпте алғаш рет вертикалды интеграциялар пайда болды,
онда бір өндіріс тізбегіне бірнеше өндіріс салалары біріктірілді.
Вертикалды интегация көлденең интеграциямен толықтырылды, онда өндіріс
диверсификация жағына қарай кеңейтілді, өнімнің бірнеше түрі бірақ
шығарылды. Бәсекелестік деңгейін төмендету мақсатында кәсіпорында
картельдерге біріктірілді.
Бұл кезеңді толығымен жеке кәсіпкерліктен ұжымдыққа өту кезеңі деп
айтуға болады, шектеулі жауапкершілік жүйесі енгізілгендіктен корпорциялар
саны артты. Серіктестіктер негізінен өнеркәсіпте басым болды. Американдық
кәсіпкерліктің негізінен жеке болғанына қарамастан бірінші корпорациялар
мемлекттік құрылымдар ретінде құрылды, олар ерекше өкілетке ие болды және
негізінен әлеуметтік мәселелерді шешті. Кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз
етуге ерекше наза аударылды, оның басты тірегі болып өсу мен қауіпсіздіктің
негізгі кепілі жеке меншік табылды.
Американдық кәсіпкерлік дамуын зерттей отырып, Қазақстандағы
кәсіпкерліктің жағдайымен біршама ортақ жағдайларды табуға болады.
Расында да, біздің кәсіпорындардың негізгі бөлігін алсақ, өндіріс
жағына жаппай бет алу әлі болған жоқ. Кәсіпорындардың көбі сауда не
делдалдықпен айналысады. Көптеген кәсіпорындардағы өндірістің тоқтауына
байланысты жұмыссыздықтың бірінші толқыны басталды. Бюджеттік
қаржыландырудың қысқаруы мен территориялық қайта ұйымдастырудан кейін
екінші толқын басталды. Сол кезде адамдарға ұсақ сауда мен сатып алу- сату
қызметімен айналысуға тура келді.
Қазіргі уақытта Қазақстан мықты өндірістік, ғылыми-техникалық, жоғары
квалификацияланған еңбек потенциалы мен дамыған инфрақұрылымға ие.
Республика керекті барлық дерлік шикізаттар мен материалдарға, пайдалы
қазбалардың бай қорына ие. Үкіметтің саясаты нарықтық реформаларды жүзеге
асыруға бағытталған. Жекешелендірудің үшінші кезеңі жүргізілуде,
сақтандыру, қаржылық және басқа инситуттар құрылып жатыр, жеке кәсіпкерлік
қарқынды дамуда. Мемлекет тарапынан кәсіпкерліктің дамуын қолдау мақсатында
заңдарды қабылдау ісі жүргізілуде.
АҚШ кәсіпкерлігінің жедел дамуына әсер еткен және Қазақстанда үлкен
сәттілікпен қолдануға болатын негізгі факторлар мынадай:
- өсу мен әл-ауқаттың басты кепілі ретіндегі жеке меншікті қорғау;
- кәсіпкерлікке үшін қолайлы жағдай жасайтын саясатты өткізу;
- импортталатын тауарларға эмбарго енгізу;
- салықтық тарифтерді төмендету;
- банк жүйесін өзгертіп жетілдіру;
- шетел инвестицияларын тарту;
- технологиялық, материалдық, ұйымдастырушылық және еңбек
инновацияларын енгізу;
- корорацияларды құру мен акцияларды шығару процедурасын оңайлату;
- шектеулі жауапкершілік механизмін енгізіп, дамыту.
Қазіргі таңда экономикалық реформалар жедел қарқынмен жүзеге асуда.
Реформалардың нәтижесінде жаңа экономикалық, қаржылық, әлеуметтік қарым-
қатынастар қалыптасуда. Бұл нарықтық үрдісті қалыптастыруда шаруашылық
субьектілері іс жүргізетін кәсіпкерліктің орыны ерекше.
Кез-келген мемлекет өз кәсіпкерлерінің қызметтегі жетістіктерін
қолдайды. Кәсіпкерлік қоғамдық қарым-қатынастардың нақты формасы ретінде
материалдық және рухани потенциалды көтерумен қатар, әрбір тұлғаның өз
мүмкіншіліктерін тәжірибе жүзінде іске асыруына жол ашады. Сонымен қатар,
мемлекеттің тұтастығына және ұлттық рухты сақтауға ықпалын тигізеді.
Шағын кәсіпкерлік – нарықтық жағдайда бекітілген заңдарға, мемлекеттік
органдармен және басқа да ұйымдар өкілдерінің белгілеген талаптарына сәйкес
субьектілер жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызмет.
Әлемдік Банк мәліметтері бойынша, шағын кәсіпкерлік субьектілеріне
қатысты кәсіпорындардың құрылуына байланысты талаптар саны 50-ден асып
түседі. Олардың ішінде жиі қолданылатындары: кәсіпорында жұмысшыларының
жұмысбастылығының орташа саны, жыл сайынғы айналым, т.б.
2. ФРАНЦИЯ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Францияның жалпы сипаттамасы
Географиялық жағдайы. Франция – Еуропаның оңтүстік-батысындағы
мемлекет. Оңтүстігінде- Испания және Андоррамен, оңтүстік-шығысында -
Монакомен, солтүстік-шығысында - Белгия және Люксембургпен, шығысында-
Швецария және Италиямен, солтүстік-шығысында- Германиямен шектеседі. Елдің
оңтүстік шекарасы- Жер орта теңізімен, батысы- Бискай шығанағымен,
солтүстік-батысында - Ла-Манш және Па-де-Кале бұғаздарымен қоршалған.
Франция Жер орта теңізінің Корсика аралына жатады, төрт департаментке-
Мартиники, Гваделупа, Реюньон, Француздық Гвиана, сонымен қатар
территориясы- Француздық Полинезия, Жаңа Каледония, Сен-Пьэр, Микелон, және
Тынық мұхитының бірнеше архипелагтары кіреді. Ел шекарасының ұзындығы- 2892
км, жалпы аумағы - 551 мың шаршы км-ге тең. Елдің орталығында және
шығысында Орталық массив, Вогезы және Юра таулары орналасқан. Оңтүстік-
батыста Исаниямен шекаралас жерде Пиреней түбегі бар. Елдің оңтүстік-
шығысында Француз Альпылары Франциядағы және Батыс Еуропадағы жоғарғы
Монблан (4807) биік нүктесімен ерекшеленеді. Ал елдің ең үлкен көлі
Женевалық Швейцариямен шекаларас жерде орналасқан.
Бұл елдегі пайдалы қазбалардың ішінде ең маңыздыларына көмір, темір
рудасы, бокситтер, газ, уран рудасы, калийлік тұздар қорлары жатады.
Территорияның егінді аймағын 32%-ы, ормандар мен тоғайлар- 27 %-ы, жайылым
жерлер -23%-ды алады.
Халқы. Халықтың саны – 58,1 млн. Адам (2005 ж.), халықтың орташа
тығыздығы – 1 шаршы шақырымға 104 адамнан келеді. Халықтың 95%-ы
француздар, басқа да ұлттар: бретондар, баскилар, каталандықтар, немістер,
алжирліктер, итальяндықтар, португалдықтар, түріктер. Мемлекеттік тіл –
француз тілі. Халықтың 90%- ы католиктер, сонымен қатар протестанттарда,
мұсылмандарда, иудейлерде бар. Туылуы- 1000 адамға 13 сәбилерден, қайтыс
болуы- 1000 адамға 9,29 құрбандардан келеді. Орташа өмір сүру деңгейі:
ерлерде-74 жас, әйелдерде-82 жас. Жұмысқа қабілетті халқтың бөлігі 61,5%
қызмет көрсетуде , 31,3% өндірісте, 7,3 % ауылшаруашылығында қызмет етеді.
Мемлекеттік құрылымы. Елдің толық аты – Француз Республикасы.
Мемлекеттің құрылымы – президенттік республика. Елдің құрамында 22 облыс,
олар өз ішінде 96 департаменттерге бөлінеді. Астанасы – Париж.
Франктар хандығы 5 ғасырда құрылған, 1972 жылы Республика деп
айтылады. Соңғы Конституция 1958 жылы 28 қыркүйекте қабылданды.
Мемлекет басшысы- президент, Премьер-Министр тағайындайды. Заң
шығарушы билік Парламенттің екі палатасында Сенатта (жоғарғы палата) және
Ұлттық жиналыста (төменгі палата) жүзеге асырылады.
Елдегі ең ірі саяси партиялар: Республиканы қолдаушы бірлестік,
Француздық Демократия Одағы, Республикалық Партия, Француздық Социалистік
партиясы, Солшыл радикалды қозғалысы, Францияның Коммунистік партиясы,
Ұлттық Фронт.
Мемлекетті ұйымдастыру 1789 жылы 26-тамызда қабылданған Адам және
азамат құқықтарының декларациясы мен 1958 жылы V- республика құрған
Конституция негізінде жүзеге асады. Екінші бапқа сәйкес, Франция
демократиялық, зайырлы, унитарлы және тәуелсіз мемлекет, халық билігі
мойындалады.
1958 жылы Конституция билік етудің жартылай президенттік жүйесін
бекітті, практикада атқарушы биліктің заң шығарушы биліктен басымдылығы
танылды.
Француздық мемлекеттің автономды және бір тұтас мемлекет ретінде
қызмет етуі орын алған Бұл үш фактордың нәтижесінде:
- билікті орталықтандыру;
- мемлекеттік аппаратта судьялық автономия;
- жалпы мүдделері.
Франциядағы мемлекеттік сектордың қуаттылығы (индустриалдық,
коммерциялық, қаржылық) мемлекеттің елдің экономикалық жағдайына дұрыс
араласуға үлгі бола білді.
Мемлекет басшысы – президент. 1962 жылдан бастап, президент екі
раундтық сайлау жүйесі арқылы сайланады. Президент екі мерзімге сайлану
құқығына ие бола отырып, 7 жылға мемлекеттік басшы қызметін атқарады.
Респулика президенті - Конституция қорғаушысы. Сонымен қатар, ол
әскери күштердің бас қолбасшысы және республиканың басқа елдермен қарым-
қатынасына жауапкершілік артады.
Респубика президентінің негізгі үш буыны (хатшылығы) бар:
1. Бас президенттік хатшылық. Оның міндеттеріне министрліктер,
президент пен үкімет, парламент пен азаматтық қызмет арасындағы қарым-
қатынастардың техникалық аспектілерін шешу кіреді.
2. Президент бюросы, әкімшілікке, президент қауіпсіздігінің
қамтамасыз етілуін және кештердің ұйымдардына тәуелді.
3. Әскери кеңес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz