Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстық жауапкершілігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1 Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастармен әлеуметтік жұмыс
1 Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстық
жауапкершілігі.
1.1. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстық
жауаптылығының жалпы мәселелері
1.2. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға тағылатын жаза
түрлері
1.3 .Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға жаза тағайындау

2. Қылмыс және жауапкершілік
2.1. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды жауаптылықтан,
жазадан босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
2.2. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімінен бұрын босату. Соттылық және оның жойылуы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Кезінде нарық заманының нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, әйтеуірміздің ертеңгі
болашағынан саналынатын бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар
тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды күні бүгіндері кеш аңғарып отырмыз.
Қазір сол одақ тұсындағы қуатты бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастар қозғалысын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанмызбен
ісіміз ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау, оларға тәлім тәрбие
беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті тәжірибеде олардың да
тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара сабақтасып жатқан мектеп
пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы байланыстың әлсіреп, аққудың
көкке шортанның көлге тартқанындай берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған
жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан
айырылып қалған бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине, оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбенен түсіндіріп беру қиын мәселе.
Қалың жұртқа белгілісі еліміздегі әлеуметтік жағдайлардың төмендігі,
тұрмыстық ахуал мен күнкөрістің жүдеулігі, ертеңгі күнге деген сенімнің
жоқтығы секілді тағы да басқа толып жатқан объективті, субъективті
себептердің қамқорлық пен тәлім тәрбиеден тыс қалған бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастар қауымын түзу жолдан тайдырып, теріс
әрекеттерге баруына тікелей әсерін тигізіп жатқандығы ғана. Соның
салдарынан жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық отбасы, ошақ қасындағы
тентектіктен асып түсіп, кісі өлтіру, әйел зорлау, денеге ауыр жарақат
салу, ашықтан ашық адам тонау, есірткі заттарын сақтау тәрізді кәнігі
қылмыскерлермен жасалынатын ауыр қылмыстарға ұласып отыр.
Бүгінгі бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар мәселесі тәртіп
бұзып, шалыс басқан жас ұрпақтың бүгінгі қиын тағдырымен тек құқ ық қорғау
органдары ғана бетпе бет қалып отыр.
Қалай десеңізде білім ошақтары тәртібі " қиын " деп шетке шығарып
тастаған мінез құлқы әртүрлі кәмелетке жасы толмағандармен қоян-қолтық
жұмыс жүргізу оңай емес. Миллионннан аса тұрғыны бар қаладағы балаларға
қатысты қыруар іспен бар болғаны 66 инспектор айналысады дегенге сенесіз
бе? Алайда ақиқат шындық осындай. Заң бойынша бір инспектор өз аймағындағы
4000 баламен жұмыс жүргізуі тиіс болса, бұл көрсеткіш көп жағдайда негізгі
мүмкіндіктен асып түсіп, 5000-6000 мыңнан айналып кетеді екен.
"Бала болашағымыз" деп жиі айтамыз, ал сол кәмелетке толмаған
жасөспірімдер арасында қылмыс жасаушылық бүгінгі күнде аз кездеспейді.
Балалар бұзақылық жолға қалай түседі, оның себептері қылмыстары түрлері
қандай деген сан-сауал көлденең дейді.
Жасөспірімдер арасындағы қылмыспен күресу кешенді қимылдауы талап
етеді. Мәселен, қалалық ішкі істер бөлімінің жанындағы жасы бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар іс жөніндегі полицияның басты
міндеті, біріншіден, тұрмыс тіршілігінде қолайсыз жағдайлар қалыптасып,
бала тәрбиесі бетімен жіберілген отбасын анықтап, олармен мақсатты жұмыс
жүргізу екіншіден, қиын балаларға қылмыс жасатпауға күш салып, алдын-алып,
ата-аналарымен бірге қимылдау болып табылады.
Жасөспірімдердің қылмыс жасауына әр-түрлі жағдайлар себеп болады.
Айталық, отбасының тұрмыс тіршілігі, яғни күнкөріс қамымен базарда жүріп,
баласына, күнделікті немен шұғылданып жүргеніне мән бере қоймайды. Оның
үстіне кәмелетке толмаған баланы қадағалауға міндеті мектептің де,
мұғалімдердің де тарапынан бақылау төмен. Рас, тәрбие жұмыстары соңғы
кездері қолға алына бастады. Бірақ кезінде арқауы босап кеткен нәрсені
бірден қалыпына келтіре қою оңай шаруа емес. Бүгінде бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастар тәрбиесінде тағы бір үлкен проблема туындап
отыр, ол есірткімен күрес екендігі белгілі. Өкінішке орай бұл кесел кейінгі
кезде күрт өсуде. Жасөспірімдердің кез-келген уақытта жүріп тұруы ата-
аналардың қараусыз қалдыруы, түнде тоналып немесе соққыға жығылуға әкеп
соқтыруы әбден мүмкін.
Бұрын бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар жөніндегі комитет
үлкен қызмет жасайтын, қазір олай деп айта алмаймыз. Оның басты себебі
қаржыландыру мәселесінің дұрыс шешілмеуінен деп ойлаймын. Бұрын
жасөспірімдер тәрбиесімен октябрят, пионер, комсомол сияқты қоғамдық
ұйымдар айналысса, қазір соның орны үңірейіп бос тұр. Өйткені, ондай
құрылымдарды басқа нысанда алмастыратын ұйымдар әзірге жоқ.
Жасөспірімдердің мүдделерін қорғайтын мұндай ұйым міндетті түрде болуы
керек. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27- бабына сәйкес елімізде "
Неке және отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады.
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың құқығы, әрі
парызы ". Бұл – басты қағида. Алайда жеке адамның өмірі, кейде тек сол
негізгі заңда жазылған қағидаларға сәйкес келе бермейді. Ұрпақты өмірге
келтіргенмен, оны өсіріп тәрбиелемек түгілі, өзінің қара басын алып жүре
алмайтын ата-аналардың бары ащы шындық. Мұндайда мемлекет конституциялық
міндеттемесін атқаруға кіріседі.
Азғындық жолға түсіп, балаларды тағдыр тәлкегіне салған ересектерді
ата-ана құқығынан сот арқылы айырып, баланы заңды түрде туысқандарының
тәрбиесіне көшіруге, немесе мемлекеттік қамқоршылық органдарының қарамағына
алуға тура келеді. Прокуратураның жұмыс ауқымы ұлғая түсуде. Мұны өмірдің
өзі солай талап етіп отыр. Өйткені, қызметтің қай саласы болсын күнделікті
қалыппен тыныс-тіршілігін жалғастырумен қатар заңның бұзылуына, алға қойған
нақты талаптардың орындалмауына жол беріп отыр. Прокуратура органдары
осындай осал тұстардың тамырын басып, кем-кетігін айқара ашып, заңдылықты
бұзудың жолын кесуге бағытталған игі шараларды тиянақты жүзеге асырып
келеді.
1. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстық
жауапкершілігі
1.1 Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстық
жауаптылығының жалпы мәселелері.

Бұл күнде кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды.
Кісі өлтіру, әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да
осылардың қолымен жасалынып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты
жекелей де, топ болып ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі-қоғам және оның
болашағы үшін үлкен қатер, жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі – барып
тұрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана
емес, қоғамға, өз отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына
үлкен зиян жасайды, жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте
өзінің отбасына қасырет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он
мыңға жуық отбасы жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден,
кейбіреулерінде одан да көп бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен
қалады. Ал кейбір аналардың бала тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана
уақыты арналады. Мұндай отбасында баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай
болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдағыдай жұмыссыз жағдайлар осындай
отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген отбасынан да жағымсыз
қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы толмағандардың арасынан
шығатын қылмыскерлер – қоғамның адамгершілік дәрежесінің қандай екенін
көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде қылмыскерлер көп қоғам
адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ. Сондықтан жас буынға
қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр отбасының, әр мектептің,
баласы бар адамдардың – барлығының бірден-бір міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады, 14-жастан бастап та жауапқа тартылуы мүмкін.
Қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы мен денсаулығы үшін
де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне үлкен зиян келтіретін
қылмыстар.
14 жасқа қарай жасөспірімдер мұндай қылықтардың қылмыс болып
саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар кісі өлтіру, аса ауыр бұзақылық жасау, ұрлау, әйел
зорлау, тонау қылмыстарын саналы түрде жасау арқылы өзге адамдарға,
мемлекетке қасақана қарсы шығады. Мемлекет мұндай бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастардың қылмысты істеріне жайбарақат қарамайтыны
өзінен-өзі түсінікті. Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты болғанымен,
мемлекет жазықсыз адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын сақтау,
қылмыскерлердің қол сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң
шаралармен жазалар қолдануға мәжбүр болады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауырлықта болса,
әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлеу шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-ананың не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекетік органның бақылауына беру; б) келтірілген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот – мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөспірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса бұдан да ауыр
жаза қолданатынын қатты ескертеді.
Ал уақытын шектеуге келетін болсақ, мұндай шаралар рұқсат етілмейтін
кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі бір уақытынан кейін үйден
шығуды шектеу, мемлекеттік органдардың рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау
сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспіріммен мектепке қайта
баруды талап ету, түскен оқу орнын бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың
көмегімен жұмысқа орналасу тағы сол сияқты жұмыстар жүргізілуі мүмкін.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстың
жауаптылығы мен жазасы туралы мәселелер арнайы, бірінші рет Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің тарауларының бірінде орын алған, яғни ол
әділеттілік қағидаттарына сәйкес 1990 жылғы 15 қазанда Біріккен Ұлттар
Ұйымының бас ассамблеясының келісімімен мақұлданған және күшіне енген
Балалардың құқықтары туралы Конвенциясымен сәйкестендірілген. Заң
шығарушы бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыс жасауы
олардың психологиялық өсуі ерекшеліктерінен, қоршаған ортаның қылмыстекті
жағдайының әсерінен, қамқорлыққа алынбауының салдарынан және тағы басқа
факторлардың әсерінен пайда болады деген тұжырымнан шығады.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстылығының
алдын алуда мемлекет, жасөспірімдерді қадағалаусыз қалдырумен қатар
ересектердің құқық бұзушылық әрекеттерінің жасөспірімдерге кері әсер беруі
сияқты жәйттермен күресуде. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мәселелері өзіне тән тарихи даму
сатыларының ерекшеліктеріне ие, мысалы, қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша 15
жаста жауаптылыққа тартылмаған. Профессор С.Л. Фукс осы жәйттерге
байланысты былай деген: 15 жасқа толмаған адамдардың қылмыстық
жауаптылықтан босату ұрлық пен кісі өлтіруден басқа, олардың өздері істеген
іс-әрекеттеріне жауап бере алмайтындығына емес керісінше олардың жасаған
қылмысы үшін айып төлеуге шамасы келмейтіндігіне келіп тірелген, яғни көп
жағдайларда жазаның мұндай түрлері сөгіске әкеп соқтырады." Адамның жасы 15-
ке толған сәттен қазақтың жас боз баласы, әке болуға жараған (қазақта " он
бесте отау иесі "-деген мақал бар).
Меншік иесі ретінде соттың алдында өзінің іс-әрекетіне жауап беріп,
қылмыстық жауаптылықты өтеуге қабылетті деген көзқарас болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйелерін РСФСР-дің Қылмыстық кодексіндегі
толықтырулар мен өзгертулерден табуға болады, олар қазақтың жерінде іске
асырылды. Ауылдың құқықтық сана сезім дәрежесін және қарапайым көшпенді
халықтың жағдайларын, олардың өмір сүру шарттарын ескере кәмелетке толмаған
қазақтарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың ерекше шарттарын бекітті.
Қылмыстық жаза көбінесе 14 жасқа толмағандарға, сонымен қатар 14 жастан 18
жасақа дейін бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға қолданылмады.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға басқа ұлттарға қатысты 14
жастан 16 жасқа дейін жауаптылық белгіленді.
Қазақстан аумағында 35 жыл бойы күшін жоймай қолданылған Ресейдің
1926 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауаптылықты белгілейтін жас шамасын
былайша анықтады: "дәрігерлік-педагогтік сипаттағы әлеуметтік қорғау
шараларын қолдануға болатын 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге, соттық-түзету
сипатындағы әлеуметтік қорғау шараларын колдануға болмайды".
Он төрт жастан, он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адамдарға
бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың ісі жөніндегі комиссия
егер дәрігерлік педагогтік сипаттағы әлеуметтік қорғау шараларын қолдану
мүмкін емес деп тапса ғана соттық-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау
шараларын қолданады.
Алайда КСРО-ның Орталық Атқару Комитетінің 1935 жылғы 7 сәуірдегі
қаулысында кәмелетке толмаған арасындағы қылмыспен күресу шаралары
туралы, яғни Кеңестік Республикасының қылмыстық заңының 8-бабы алып
тасталынды да, былайша: жасы толмағандар, 12 жастан бастап, көше
ұрлықтары, күш көрсету, дене жарақатын салу, озбырлау, кісі өлтіру, кісі
өлтіруге оқталу үшін қылмыстық жауаптылыққа және сотқа тартылады және
оларға қылмыстық жазалаудың барлық шаралары қолданылады деп қайта
белгіленді.
Бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша
қылмыстық жауаптылыққа, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған он алты жасқа
толған адам тартылады. Ал кейбір жағдайларда қоғамға қауіптіліктің
деңгейіне қарай, заңда көзделген қылмыстарды жасағандығы үшін бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар 14 жастан бастап қылмыстық
жауаптылыққа тартылады. Бұл қылмыстарға: кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана
ауыр зиян келтіру, ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулық қасақана орташа
ауырлықтағы зиян келтіру, зорлау, жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері,
адам ұрлау, ұрлық жасау, кісі тонау, ұрып-соғып, қорқытып алу, ауырлататын
мән-жайлар кезінде автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатын көздемей заңсыз иелену, ауырлататын мән-жайлар кезінде мүлікті
қасақана жою немесе бұлдіру, терроризм, адамды кепілге алу, террорлық акті
туралы біле тұра көрінеу өтірік хабарлау, қару жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш
заттар мен жару құрылғыларын ұрлау не қорқытып алу,ауырлататын мән-жайлар
кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін
қорлау, көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету
қылмыстары жатады.
1981-1995 жылдардағы Республика көлеміндегі статистикалық мәліметтер
бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар арасындағы қылмыстың өсуін
былайша көрсетті: 1991 ж.-7,5 №, 1992 ж.-14,1 №, 1993 ж.-11,5 №, 1994 ж.-
9,6 №,1995 ж.-5,4 №, 1996ж.-7,0№.
Көріп отырғанымыздай бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар
арасындағы қылмыстылық деңгейінің сот-құқықтық реформа бойынша бірқатар
латенттілігі бар екенін түсінеміз және оның едәуір төмендегінін байқаймыз.
Тәжірибе көрсеткендей бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар
арасында Республикамызда қылмыстың басым көпшілігі мүліктік қылмыстармен,
зорлаумен байланысты, аса қатыгездікпен жасалған; спирттік ішімдіктерге,
есірткі заттарға әуес болуымен байланысты қылмыс түрлері де көп кездеседі.
Сонымен қатар, бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар арасындағы
қылмыстар көбінесе топтасқан түрде, ал олардың 20%-ы ересек адамдармен
бірге жасалады.
ҚК-тің 78-бабына сәйкес Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы 14-ке толған, бірақ 18-ге
толмаған адамдар танылады. Заң шығарушы қылмыстық жауаптылық туындайтын ең
төменгі жасты белгілей отырып, кәмелетке толмағанды сол жаста өзінің іс-
әрекетіне жауап бере алады деп және қылмыстық жазаны сезіне алады деп
анықтаған.
Осыған байланысты заң шығарушы кәмелетке толмаған деген терминге
анықтама беріп отыр. Ал бұл қылмыстық жауаптылықтың нормасын дұрыс
қолдануға мүмкіндік береді. КСРО Жоғарғы Сотының 1976 жылғы 3 желтоқсандағы
№16 қаулысының 6-тармағында, соттардың, бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастардың қылмысы және кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске
тартуы, туралы мәселелерді тәжірибеде дұрыс қолдануы туралы былайша
түсініктеме берген, сот бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың
жасын дәл анықтауда шаралар жасауға міндетті (күні, айы, туған жылы).
Жасөспірім туған күні емес келесі, ертеңіндегі күннен бастап белгілі бір
жасқа толды деп саналады. Сот-медициналық сараптама жасты анықтау кезінде,
сотталушының туылған күнін сол жылдың соңғы күнімен белгілейді; жастың ең
төменгі немесе ең жоғарғы шегін, жылды анықтауда, сот сараптаманың
қорытындысымен анықталған төменгі жас мөлшерін белгілейді.
Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық жауаптылығы нормаларын жеке
тарауға бөліп қарастыру, қылмыстық іс жүргізу нормаларымен тығыз
байланыстылықты көрсетеді.
78бап:
1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы күші қолданылатын
бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар деп қылмыс жасаған кезге
қарай жасы 14 толған, бірақ 18 толмаған адамдар танылады.
2. Қылмыс жасаған бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға
жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін.
1. Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
өз алдына арнаулы бөлімде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінде көрсетілген.
2. Қылмыстық кодекстің 78-бабымен, қылмыс жасаған кезге қарай жасы 14
толған, бірақ 18-ге толмаған адамдар бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар деп анықталады. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастардың қылмыстың ісін қарау барысынада сот олардың жасын (күні, айы,
туған жылы) нақты анықтауы қажет.
3. Қылмыстық құқық бойынша жауаптылық 16 жастан басталады.
4. Кейбір жағдайларда бір қатар қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 14
жастан белгіленген. Аталған қылмыстардың тізімі Қылмыстық кодекстің 15-
бабында көзделген.
5. 14 жасқа дейінгі балаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол
бермейді.
6. Заңмен анықталғандай 14 жасқа толған адам, өзінің жасаған
әрекетінің қоғамға қауыпты екендігін ұғынады. Бірақ, егер адам психикасын
бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан
кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық қауыптілігін
толық көлемінде түсіне алмаса не оған не бола алмаса қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс емес, бұл туралы Қылмыстық кодекстің 15-бабы 3 бөлігінде
көрсетілген.
7. Қылмыстық кодекстің 78-бабы 2 бөлігі, қылмыс жасаған бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға жаза тағайындалуы мүмкін не
оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолдануы мүмкін екендігі
туралы белгілеген.
8. Соттық тәжірбиеден тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолданудың 3 шарты қолданудың негіздері белгіленген:
а) қоғамға қауыпты әрекет жасаған адамның кәмелетке толмауы;
б) қылмыстық әрекетінде кішігірім немесе орташа ауырлықтағы
қылмыстардың қамтылуы;
в) адамның қылмыстық жазаны өтеусіз- ақ түзелуіне мүмкіндіктерінің
болуы;
9. Кәмелетке толмаған адамдарға тәрбиелік әсері бар мынадай мәжбүрлеу
шаралары тағайындалуы мүмкін.
а) ескерту;
б) ата-аналарына немесе олардың орнындағы адамдардың не
мамандандырылған мемлекеттік органың қадағалауына беру;
в) келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;
г) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-тұрысына
ерекше талаптар белгілі;
д) кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу
мекемесіне орналастыру.
10. Кәмелетке толмаған адамға бір мезгілде тәрбиелік әсері бар бірнеше
тәрбиелеу шаралары тағайындалуы мүмкін (ҚК 82- бабы 2 бөлігі).
11. Өмір бойы бас бостандығын айыру 18 жасқа толмай қылмыс жасаған
адамдарға тағайындалмайды (ҚК 48-бабы), өлім жазасы сондай-ақ 18 жасқа
толмай қылмыс жасаған адамдарға тағайындалмайды.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері Қылмыстық
кодекстің 79-бабында.
79-бап:
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға тағайындалатын жаза
түрлері:
1. айыппұл;
2. белгілі бір қызметпен айналысу құқығына айыру;
3. қоғамдық жұмыстарға тарту;
4. түзеу жұмыстары;
5. қамау;
6. бас бостандығынан айыру болып табылады.
1. Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе
өндіріп алуға жарайтын мүлкін болған жағдайда ғана тағайындалады.
Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе кәмелетке толмаған аламның жалақысының немесе өзге табысының екі
аптадан алты айға дейінгі кезендегі мөлшерінде тағайндалады.
2. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға белгілі бір
қызметпен айналысу құқығының айыру бір жылдан екі жылдан дейінгі мерзімге
тағайындалады.
3. Қоғамдық жұмыстарға тарту 40 сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге
тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетін жұмысты
орындауы болып табылады әне ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан бос
уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін орындауының
ұзақтығы күніне 2 сағаттан, ал 16-дан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне
3 сағаттан аспау керек.
4. Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмаған адамдарға 1 жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.
5. Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған
адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады.
6. Кәмелетке толмаған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан, ал
ауырлататын мән-жайларды кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14 жастан 16 жасқа дейін кіші гірім ауырлықтағы
қылмысты бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру
тағайындалмайды.
Кәмелетке толмай сотталған адамдар бас бостандығынан айыру:
а) бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар, сондай-ақ әйел жынысты бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар – жалпы режимдегі тәрбиелеу
колонияларында;
б) бұрын бас бостандығынан айыру жасаған жазасын өтеген еркек жынысты
бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар – күшейтілен режимдегі
тәрбиелеу колонияларында өтеді.
Қоғамдық қауыптілік сипатына және дәрежесіне, кінәлі адамның жеке
басына және басқа да мән-жайларға қарай сот қабылданған шешісінің себебін
көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмай сотталған адамның бас
бостандығынан айыруды жалпы режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін
тағайындауы мүмкін.
Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмай сотталған адаммен қарым-
қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерінің ескеру
туралы нұсқау беруі мүмкін.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың жас ерекшеліктерін
ескере отырып, оларға жаза тағайындау барысында ең алдымен тәрбиелік әсері
бар мәжбүрлеу шараларын қолданады. Тәжірибенің көрсетуі бойынша бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға бірінші рет қылмыс жасағандығы
үшін, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны, қолданудың әсерлі емес
екендігін дәлелдейді.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға мынандай жаза
түрлері қолданылмайды, бас бостандығын шектеу Қылмыстық кодекстің 45-бабы 5-
бөлігі, өмір бойы бас бостандығынан айыру Қылмыстық кодекстің 48-бабы 4
бөлігі, өлім жазасы Қылмыстық кодекстің 49-бабы 4-бөлігі және мүлікті
тәркілеу.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға қолданылатын
жазалардың мазмұны өзіне тән арнаулы белгілерге ие. Айыппұл, Қылмыстық
кодекстің 79-бабы 2-бөлігіне сәйкес, кәмелетке толмай сотталған адамның
дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана
тағайындалады. Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамының жалақысының немесе өзге
табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.
Ересек адамдарға қарағанда Қылмыстық кодекстің 40-бабы, 2-бөлімі, бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға айыппұлдың төмендетілген
мөлшері белгіленген.
Бірақ мұнымен Қылмыстық кодекстің 40-бабы, 2-бөлігі шарттары
сақталады.
Айыппұлдың мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның
мүліктік жағдайын ескере отырып сот белгілейді. Кәмелетке толмағанның мүлкі
мүліктік құқық бойынша өзіне тән болуы керек.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға белгілі бір
қызметпен айналысу құқығына айыру бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге
тағайындалады және олар заңды негізде белгілі бір қызметпен айналысып
жүріп, қылмыстық жазаға әкеп соқтыратын әрекеттерді істеген жағдайларда
ғана жазаның осы түрі ғана қолданылады.
Қоғамдық жұмысқа тарту жазының жаңа түрі болып табылады және де 40
сағаттан 160 сағатқа дейінгі мерзімге тағайындалады. Ол кәмелетке толмаған
адамның қолынан келетін жұмысты орындауы болып табылады және ол оны оқудан
немесе негізгі жұмысынан бос уақытында атқарады. 16 жасқа толмаған
адамдардың бұл жаза түрін орындауын уақыты күніне екі сағаттан, ал 16-дан
18 жасқа дейінгі адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек. Егер бас
бостандығынан шектеуге сотталған адам жазаны өтеуден әдейі жалтарған
жағдайда Қылмыстық кодекстің 45 және 46-баптарына сәйкес, қамаумен
ауыстырылады.
Түзеу жұмыстары сот үкім шығарар кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке
толмай сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады
(ересектермен салыстырғанда Қылмыстық кодекстің 43-бабы, 1-бөлігі - екі
жылға дейін). Ең төменгі мерзім ересек адамдарғада-екі ай.
Қамау сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады. Бұл
жаңа жазаның негізгі түрі болып табылады. Мазмұны жағынан бас бостандығынан
айырумен ұқсас болып келеді. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның
бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.
Қамауды бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға тек 16 жасқа
толған жағдайда ғана қолданады. Қамауды қолданар кезде қылмыстық сипаты мен
қоғамдық қауіптілік дәрежесі, айыпкердің жеке басы ескеріледі.
Кәмелетке толмай сотталған адамды бас бостадығынан айыру 10 жылдан,
ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін-12 жылдан аспайтын мерзімге
тағайындалуы мүмкін. 14-тан 16 жасқа дейін кішігірім ауырлықтағы қылмысты
бірінші рет жасаған адамдарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды. Бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға жасалған қылмыстың ауырлығына
байланысты 6 айдан бастап 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру
түріндегі жаза қолданылады.
Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар бас бостандығынан
айыру түріндегі жазаны өтеуді ересек адамдардан бөлек колонияларда
өткереді. Колония екі топқа бөлінеді: бас бостандығынан айыруға бірінші рет
еркек жынысты бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар, сондай-ақ
әйел жынысты бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар – жалпы
режимдегі тәрбиелеу колониялары, бұрын бас бостандығын айыру жазасын өтеген
еркек жынысты бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар-күшейтілген
режимдері тәрбиелеу колонияларында өтейді.
Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігі б тармағында айыпкердің
кәмелетке толмауы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
болып табылады. Осы көрсетілген мән жайлардан басқа, оның өмірімен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі жеке басының өзге де
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 90-бабы, 2-бөлігіне сәйкес жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлардың жиынтығымен байланысты кәмелетке толмаған жас,
жеңілдететін мән-жай болып ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 80-бабы, бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастарды жазадан босату. Қылмыстық кодекстің 81-бабы, тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шаралары. Қылмыстық кодекстің 82-бабы және олардың мазмұны
Қылмыстық кодекстің 83-бабы, бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастарды жазаны өтеуден шартты түрде мерзімнен бұрын босату. Қылмыстық
кодекстің 84-бабы, ескіру мерзімі. Қылмыстық кодекстің 85-бабы, және
соттылықты жою мерзімдері, Қылмыстық кодекстің 86-бабы сонымен қатар
бірінші рет, осы бөлім арқылы бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастарда қылмыстық жауаптылығы ерекше ерекшеліктерін талдауы оны дұрыс
қолдану мүмкіндіктерін және 18 жастан 20 жасқа кейінгі жас аралығында
қылмыс жасағандардың қылмыстық жауаптылығында, ізгілік қағидаттарын іске
асыру адамның жеке тұлғасына дұрыс қарау тағы басқа да ерекшеліктерін
қарастырады.
Бүгінгі XXI ғасырдың басындағы бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар саясаты бұл аймақтық адам ресурстарын, болашақтың
кадрлары саясатын дамытуға қаражат салу. Соңғы он жылдықта қоғамдық саяси
жағдайлардың өзгеріне байланысты, кәмелетке толмаған және бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастар мен іс жүзінде жүргізілген барлық жұмыс тиісті
дәрежеде болмады. Бұл – бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар
арасында рухани құндылықтарды ішінара жоғалтуға әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Қазақ КСР-інің Қылмыстық
кодексінен айырмашылығы, онда бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастардың қылмыстық жауаптылығы жеке бөлімге шығарылған ( VI бөлім ), онда;
-кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы, қылмыстық
жауаптылыққа тартуға жол берілетін жасы;
- бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға тағайындалатын
жаза түрлері;
- кәмелетке толмағанға жаза тағайындағанда қажетті жағдайлар;
- бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды жазадан босату;
- тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану және оларды ұстау
жағдайлары;
-бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімнен бұрын босатудың ерекшеліктері;
- бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға қолданылатын
ескіру мерзімі;
- бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың соттылықты жою
мерзімдері;
- осы бөлімнің ережелерін он сегіз бен жиырма жас аралығындағы
адамдарға қолдану көзделген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде осы жеке бөлімнің
болуы, атап айтқанда, бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар
қылмыстылығының өзіндік ерекшеліктерінің болуына байланысты. Бұл бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың әлеуметтік-психологиялық
дамуының ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтенуінің жеткіліксіз дәрежеде
екендігіне, психофизикалық, жастық және әлеуметтік жетілуінің
жеткіліксіздігіне, олардың имандылық басымдықтары туралы бұрмаланған
көзқараста екендігіне, мінез-құлқының өзіндік қырларына, ересектердің
ықпалында болуына байланысты.

1.2 Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау

Жалпы қылмыс үшін жазалау дегеніміз – жасаған қылмысы үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер жалпы өзінің жасаған қылмысы үшін
белгілі бір жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының
еркінен айырады, азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің
жаза тартуының мәні болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың кұқығын
сақтап, қалыпты өмір сүру үшін жағдай жасап отырған қоғам мен мемлекет
күшінің қандай екендігін айқын сезіну керек. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңында қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза
түрлері белгіленген:
Айып салу. Бұл – Қылмыстық кодексте көрсетілгеніндей, белгіленген
мөлшерде ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың
ауырлығына және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүргізген қызметі құқығынан айырып, орнынан
алу. Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір
мемлекеттік қызметтен, жергілікті басқару органдағы, белгілі бір
мамандықтағы қызметі құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбек ақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгілеуіне қарай екі
айдан екі жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді, оның еңбек табысынан 20 % мемлекет пайдасына ұсталып отырады.
Бас бостандыгын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сыртынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелеттке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгіді топтарына қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру
бойынша мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны
үшін қолданылады. Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға
қолданылмайды.
Бас бостандығынан айыру. Соттаушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған сотталушы жалпы және күшейтілген режимдегі
тәрбиелеп түзету колониясына орнастырылады.
Өлім жазасы. Бұл ерекше ауыр: кісі өлтіру, мемлекеттік тағы сол
сияқты қылмысы үшін өте сирек қолданатын ауыр жаза. 18 жасқа толмаған
қылмыскерге бұл жаза қолданылмайды.
Дүние-мүлікті тәркілеу. Бұл – сотталушының дүние-мүлкін түгелдей
немесе белгілі бір бөлігін төлемсіз, мәжбүрлеу жолымен мемлекет меншігіне
алу. Ал бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарға заң бұдан басқа да
жазалау түрлерін белгілейді.
Өзі осылайша қалт - құлт етіп, тәлтіректеп тұрған шаруаны еліміздің
басқа облыстарымен ТМД мемлеккеттерінен әртүрлі мақсаттармен жол тартып
келіп, қылмыс жасап, құқық бүзатын балалар қатарының шамадан тыс көбейтіп
отырғандығы одан сайын ауырлата түседі. Өткен жылы Алматы қаласындағы жасы
бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды уақытша оқшаулау және
бейімдеу орталығына 1628 бала орналастырылса, соның 1271-і басқа жақтан
сапарлап келгендер. Олардың дені күн көрісі төмен немесе шырқы бұзылған
отбасыларынан аялы қамқорлық таппай, безіп қашып шыққандар. Жылдан жылға
артып отырған осыншама баланы талапқа сай қабылдауға жоғарыдағы орталықтың
көбінесе мүмкіншілігіде жетпей жатады. Сондықтан да тұйықтан шығаратын төте
жол балалар жетімханаларының санын көбейту.
Жаза басқан жасөспірімдерді жаппай жазалай берудің асқынып кеткені
соншалық кезінде Елбасымыздың өзі екі-үш шөлмек арақ ұрлаған көкөрім жастың
қылмысы туралы істің бүкіл органдарды мадақтап, ақыр аяғында Жоғары Соттың
табалдырығына жеткеніне қатты қынжылыс білдіріп, құқық қорғау органдарының
осы бір ақылға сыйымсыз әрекетін өткір сынға алғаны есімізде. Қазір сол
бастан өткерген тәжірибеміз қоғамның бұдан ұтылмаса ұтпайтындығын аққа қара
күйе жаққандай етіп анық көрсетіп отыр. Егер тәлім тәрбие мен қылмыстың
алдын алу шаралары талапқа сай жүргізіліп, қауіпті өткелге бет бұрған
көкөрім жасқа жақсы менен жаманның аражігі ажыратылып түсіндірілсе, жазалау
біржақты сипат алмаған да болар еді.
Амал нешік бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың тағдырын
назардан тыс қалдыру, білім ошақтарының қит етіп, қия басқан тәртібі "қиын"
баланың жауапкершілігін құқық қорғау органдарына ысырып тастауы ақыры
осындай күйге жеткізіп отыр.
Қылмыстық кодекстің 137-бабында балаларына дұрыс тәлім тәрбие
бермеген ата-аналар үшін бір қатар жауапкершіліктер қарастырылған. Онда да
бұл баппен ата-аналық парызын аяқ асты етіп, адамдық қалыптан жұрдай болып
айырылғандар ғана жауапкершілікке тартылады. Алматы қаласы бойынша биылдың
өзінде жоғарыдағы баппен 47 адам жауапкершілікке тартылып, ата-аналық
құқығынан айырылыпты. Десекте көптеген заңгерлер қауымы дәлелденуі аса
күрделі бұл бапты тетіктері өнебойы қозғалысқа түсе бермейтін "өлі"
жауапкершіліктің бір түріне жатқызады. Олай дейтініміз қай бала өз әке-
шешесінің үстінен шағым жазып, арыздана береді дейсің. Одақ тұсындағыдай
баласына әбес қылығы үшін ата-анасын ұялтатындай қажеттілікте қанша жерден
әрекеттенсек те енді қайтып қалпына келтіре алмайтынымыз айдан анық нәрсе.
Себебі заман өзгеріп, ұрпақ ауысты. Бір сөзбен айтқанда бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастар мен жасөспірімдер турасындағы тәрбиенің кенеуі
кетіп-ақ тұр. Кейде қарап отырып, тұрмыстық ахуал өз үстемдігін жүргізіп
отырған мына заманда адам тағдырынан көрі ақша қымбат тәрізді ме деп те
ойланасың. Әйтпесе бүгініміз бен ертеңімізді жалғастырып жататын ұрпақ
тағдыры бәрінен де жоғары тұруы тиіс емес пе? Жазалаумен бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастарды түзете аламыз ба ? Ойландыратыны да осы
сала.
1. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде Қылмыстық
кодекстің 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен
тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму денгейі, жеке басының өзге де
ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.
2. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларының жиынтықта ескеріледі.
1. Қылмыстық кодекстің 52-бабы 3-бөлігімен сәйкес, жаза тағайындау
кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесі айыпкердің жеке
басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-
құлқы, жауаптылықпен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар,
сондай-ақ тағайындалған жазаны сотталған адамның түзелуіне және оның
отбасының немесе оның асыруындағы адамдардың тіршілік жағдайларына ықпалы
ескеріледі.
2. Сот жаза тағайындаудың жалпы негіздерімен сәйкес әділеттік
қағидасын қатаң сақтауы тиіс. Әділеттілік қағидасы қылмыстық кодексте
арнайы көрсетілген.
3. Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының 1999 жылғы 30
сәуірдегі "Жаза тағайындағанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы"
Қаулысының 2-тармағында жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін
анықтағанда, нақты қылмыстық (іс-әрекет, кінәнің түрі, себебі, тәсілі,
жасалған қылмыстық жағдай мен кезеңі, одан болған ауыртпалық, әрбір
сыбайластың қатыстылығының дәрежесі мен сипаты, т.б.) жағдайының барлығы
ескерілуі тиіс,- деп жоғарыда айтылған заң талаптарының мазмұны ашып
көрсетілген.
4. Кәмелетке толмаған адаммен бірге басқа да қылмысқа қатысушылар
немесе қылмысқа айдап салушылардың болғандығы мүмкін бе деген мәселелерге
заң ерекше назар аударуды талап етеді.
5. Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да
жеңілдететін және ауырлататын мән-жаймен жиынтықта ескеріледі.
6. Кейбір мән-жайлар құқықтық сипатқа ие болады: адам бірінші рет
немесе қайталап қылмыс жасауы, сотталғандық атаққа ие болуы немесе болмауы
т.б.
7. Басқа мән-жайлар құқықтық сипатқа ие емес, бірақ олар да жаза
тағайындау кезінде сотпен ескеріледі (қоғамдағы жүріс-тұрысы, жолдастарына,
оқуға, жанұядағы қарым-қатынасы, еңбекке, білімге ықыласы және т.б.)
Егер адам бірнеше қылмыс жасап, олардың бірі 18 жасқа толғанша, ал
басқалары кәмелетке толғаннан кейін жасалса, сот жазаны қылымыстардың
жиынтығы бойынша тағайындаған кезде Қылмыстық кодексінің 79- бабының
талаптарын ескере отырып, әуелі 18 жасқа дейін жасаған қылмыстар үшін, ал
содан соң кәмелетке толғаннан кейін жасаған қылмыстары үшін түпкілікті
жазаны Қылмыстық кодексінің 58-бабының ережелері бойынша тағайындайды
(Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі №6 "Бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың қылмыстары мен оларды
қылмыстық қоғамға жат әрекеттерге тарту туралы істер жөніндегі сот
практикасы туралы" Нормативтік қаулысының 20-тармағы).
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің 69-бабының 1,2-
бөліктерінде былай деп белгіленген: "Егер қылмыс жасалған күннен бастап
мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады:
а) кішігірім қылмыс жасағаннан кейін екі жыл;
б) орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін бес жыл;
в) ауыр қылмыс жасағанна кейін 10 жыл;
г) аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін 15 жыл;
Ескеру мерзімі қылмыс жасалған күнен бастап және сот үкімі заңды
күшіне енген кезге дейін есептеледі."

2 Қылмыс және жауапкершілік
2.1 Бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастарды жауаптылықтан,
жазадан босату және оларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министірінің 2000 жылғы 17
шілдедегі № 400 Бүйрығымен бекітілген "Қазақстан Республикасы ішкі істер
органдарының бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың істері
жөніндегі полиция учаскелік инспекторларының жұмысын ұйымдастыру туралы
ережесін" 17-19-тармақтарына сәйкес, "бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар тұрғылықты жері бойынша да, көлік объектілерінде де
құқық бұзушылықтар жасаған жағдайларда, олар тұрғылықты жері бойынша
қалалық, аудандық ішкі істер органдарының бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастардың істері жөніндегі бөлімшелерінің есебіне алынады.
Көліктегі ішкі істер органдарының бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастардың істері жөніндегі бөлімшелері қалалық, аудандық ішкі істер
органдарының бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың істері
жөніндегі бөлімшелерінің лауазымды адамдарына, осы адамдар тарапынан
жасалатын қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесу
жөніндегі жұмыстарына көмек көрсетеді.
Қалалық, аудандық желілік ішкі істер органдарының бастығы немесе оның
қызмет жөніндегі орынбасары бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастардың, балалар мен жасөапірімдер тарапынан құқық бұзушылықтар жасауға
жағдай туғызушы ата-аналарының, жасөспірімнің жеке тұлға болып қалыптасуына
теріс әсер ететін басқа ересек адамдардың құқыққа қарсы мінез-құлықтарын
растайтын материалдары болған жағдайда есепке алу туралы жазбаша түрде
рұқсат береді. Көрсетілген басшылар әкімшілік полициясы бөлімшелерінің
бастықтары мен бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың істері
жөніндегі бөлімшелері бастықтарының қатысуымен бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастардың істері жөніндегі бөлімшелерінің лауазымды
адамдарының, полицияның учаскелік инспекторларымен, криминалды полиция
бөлімшелерінің жедел уәкілдерімен, тергеушілермен, анықтаушылармен және бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың істері жөніндегі
бөлімшелердің есебінде тұрған адамдардың арасындағы қылмыстар мен құқық
бұзушылықтардың алдын алу, жолын кесу және ашу жөніндегі қалалық желілік
ішкі істер органдарының басқа да бөлімшелерінің қызметкерлерімен бірлескен
іс-қимылдардың ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді. Тоқсанына бір рет бас
бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастардың, ата-аналардың бақылау
істерімен, ересек адамдарға жинақталған материалдармен танысады және оларға
қолданылып жүрген әсер ету нысандары мен әдістерінің тиімділігін артыруға
бағытталған жазбаша тапсырмалар береді.
Бақылау ісі ашыла отырып, есепке мынадай бас бостандығынан айырылған
құқықбұзушы жастар тіркеледі:
1) Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандар;
2) Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазалау шараларына
сотталғандар;
3) "Тұтқын" түрінде жазалау шараларын өтеп келгендер;
4) Бас бостандығынан айыруға шартты түрде сотталғандар;
5) Қылмыстық жауапкершіліктен және жазалаудан ақталмайтын негіздер
бойынша босатылғандар, оның ішінде рақымшылық немесе кешірім жасау
актісінің негізінде (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 65-69,
73-76, 81,82- баптары);
6) Қылмыс жасаған деп айыпталғандар және алдын ала тергеу кезеңінде
күзет қамауына алынбағандар;
7) Қылмыстық жауапкершілікке тартылу жас мөлшеріне толғанға дейін
қылмыстық белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекет жасағандар;
8) Жабық үлгідегі арнайы оқу-тәрбие мекемелерінен оралғандар;
9) Жүйелі түрде спиртті ішімдіктер қолданатын не еліртетін есірткі
және басқа да күшті әсер ететін заттарды медициналық емес мақсатта
пайдаланатындар. Жүйелі түрде, яғни жылына екі немесе одан да көп рет.
10) 16 жасқа дейін үйінен өз еркімен бірнеше рет кетіп қалғандар,
сондай-ақ орта білім алудан қасақана жалтаратындар;
11) Жезөкшелікпен айналысатындар;
12) Жылына екі не одан да көп рет әкімшілік және құқ ық бұзушылықтар
жасағандар.
Топтасып құқық бұзушылықтар жасағанда, оның ішінде ересектермен бірге
жасаса, бақылау ісі міндетті түрде ашылады. Бақылау ісі ашылғаннан кейін
бір тәулік ішінде криминалды полицияға есептегі адамды (адамдар тобын)
жедел бақылау үшін бақылау ісін ашу туралы шығарылған қаулының көшірмесімен
бірге шолу анықтамасын жібереді. Криминалды полицияның бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастардың істері жөніндегі бөлімшелерінде 1,2,4-6,8-
тармақшаларында көрсетілген бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы
жастардың санатына, сондай-ақ құқыққа қарсы бағыттағы бас бостандығынан
айырылған құқықбұзушы жастардың топтарына, оның ішінде аралас топтарға,
жедел-бақылау істерінің бөлімі ашылады".
Кез келген заң бұзушылық мінез-қылық қоршаған ортаға, қоғамға, белгілі
бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал, қылмыс дегеніміз қоғам үшін ерекше қауіпті
құбылыс. Жасалған қылмыс үшін ең алдымен қылмыскерлердің құрбаны зардап
шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар
мен бас бостандығынан айырылған құқықбұзушы жастар, ер мен әйел, сау мен
ауру, кедей мен бай, қазақтар, орыстар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.