Жылжымалы импорттық салықтар
Мазмұны
Кіріспе 3
1 КЕДЕНДІК ТАРИФТЕР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ
ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
1.1 Кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлері 5
1.2 Кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе 5
2 ҚР-Ң КЕДЕНДІК ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық 11
негіздері
2.2. Кедендік тарифтерді бағалау және талдау 11
26
3 ҚР-Ң КЕДЕНДІК НОРМАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 37
39
Кіріспе
Курстық жұмсытың өзектілігі. Сыртқы экономикaлық қaтынaс дaмуының
негізін қaлaушы фaкторы қaзіргі нaрықтық жaғдaйдa тәуелсіз Қaзaқстaн
Республикaсының әлемдік шaруaшылықтaғы орнын aнықтaйтын, экспортты-импортты
оперaциялaр құрaйды. Тaуaрлaрды экспорттaу-импорттaу мәселелері бойыншa
хaлықaрaлық қaтынaстa Қaзaқстaн Республикaсының шетелдік серіктестерімен
өзaрa қaтынaсы қaрaстырылғaн, әрине, ол кез келген дaмушы мемлекеттің
перспективті стрaтегиялық жоспaрлaудa экономикaлық зерттеуді жүргізу үшін
өзекті компонент болып тaбылaды.
Қазақстанның Кеден одағына кіруі осы мәселелерді шешуде маңызды орын
алады. Кеден одағыныің құрылуы қазіргі қалыптасқан және жаңа өндірістердің
дамуы үшін, Ресей мен Беларуське өнім шығаруға жағымды жағдайлар туады. Осы
орайда Үкімет Қазақстан экономикасына инвестицияларды тарту және дайын өнім
экспортын дамыту мақсатын көздейді. Бұл жерде техникалық реттеу, санитарлық
және фитосанитарлық бақылау саласындағы реттеу базасын бірыңғайландыру мен
дамыту арқылы отандық тұтынушыларды сапасыз тауарлардан қорғауды қамтамасыз
ету қолға алынды.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2011 жылғы 28
қаңтардағы Жолдауына сәйкес Кедендік одақты құру үш елдің экономикасы үшін
барынша тиімді шешім болып табылады. Ол үш елдің ішкі нарығында, сонымен
бірге сыртқы әлеммен де сауда айналымының елеулі түрде өсуіне, Еуроазиялық
кеңістікте әлеуметтік-экономикалық және саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуде
елеулі рөл атқарады. Біріншіден Біртұтас кеден аймағын құру үш елдің
әртүрлі бағыттар бойынша кең ауқымды ынтымақтасу мүмкіндігін арттырады. Ең
алдымен бірлескен өндірістер мен кооперацияларды құрудағы күш жігерді
біріктіреді. Кеден одағы ең алдымен өзара инвестицияларды ынталандырып,
бірлескен кәсіпорындар құрып, бизнесті дамыту үшін жағдай жасайды.
Екіншіден, кеден бекеттерінің сыртқы шекараларға ауыстырылуына байланысты
кедендік тарифтер жеңілдейді.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке ие болуы жаңа өзгерістерге
алып келді. Ұлттық қауіпсіздікке байланысты жаңа құқықтық
инфрақұрылымдардың құрылуы жаңа басты бағыттар мен кедендік тарифтерді
қабылдауға алып келді. Осындай басты бағыттардың бірі – кеден жүйесі. Кеден
саласын ғылыми негіздеу үшін қазақстандық қана емес, сондай-ақ бұрынғы
одақтық және халықаралық кеден тарифтерінің негізінде қоғамдық
қатынастардың реттлуі мен ролін, ерекшелігін анықтау өте маңызды.
Кеден саласын монополиялық мемлекеттік ретеудің қажеттілігі ішкі және
сыртқы саясаттың құрылымы кеден саясатын анықтау арқылы кеден қызметінің
арнайы органдардың, кеден ісінің құрылу жолдары арқылы кеден жүйесіінң
қалыптасуына алып келеді.
Кеден ісі кеден саясатының мақсатқа жету құралы ретінде, кеден
аймағында арнайы әдіс-тәсілдері арқылы басқа кеден салалапрының
элементтерімен байланыса отырып, мемлекеттің монополиялық қызметінің құралы
болып табылады.
Кеден тарифтерінің дамуы алғашқы кезеңі оның пәнінінң тар болуымен
және қоғамдық қатынастарды кедендік реттеуімен сипатталынады.
Қазақстанның халықаралық саяси және экономикалық қатынастарының дамуы,
еліміздің интеграциялық процестерге тікелей қатысуы кеден ісінің ролі мен
маңыздылығын арттыруда.
Беларусь Республикасы, Қазақстан Респуьбликасы, Қырғызстан
Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңесі жанындағы Үкімет
басшылары кеңесімен 1998 жылғы 24 қарашада ,,Кеден Одағы мен бірыңғай
экономикалық кеңістік құру және оның жүзеге асыру шаралары туралы келісім
жобасы туралы,, шешім қабылданды. Кеден саясаты, кеден ісі, кеден
шекарасынан тауарлар мен көлік құралдары өтуінің қағидалары мен құқықтық
механизмдерін, кеден режимдерін, кеден төлемдерін, кеденді рәсімдеу мен
кедендік бақылауды, кедендік құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті жатқызуға
болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ҚР сыртқы экономикалық қызметін дамытудағы
кеден баждары мен тарифтерін зерттеу. Осыған байланысты мынадай міндеттерді
алдыма қойдым:
̶ кедендік тарифтер жүйесінің теоретикалық және методикалық қалыптасу
мәселелері және оларды реттеу жолдарын қарастыру;
̶ кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлерін саралау;
̶ кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе негіздеріне
тоқталу;
̶ ҚР-ң кедендік органдарының қазіргі жағдайын талдау;
̶ кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздерін
зерттеу;
̶ кедендік тарифтерді бағалау және талдау;
̶ ҚР-ң кедендік нормаларын мемлекеттік реттеу арқылы жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Сыртқы сауда операцияларын кңеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарлары мен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуіне де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономикасында сыртқы сауданы кеден тарифтік
реттеудің мәні мен ерекшелігін талдау өте маңызды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 КЕДЕНДІК ТАРИФТЕР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
1.1 Кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлері
Әлемдік тәжірибеде сыртқы сауданы реттеудің экономикалық әдістері
болып тарифтік реттеу саналады. Олар мемлекет шекарасынан өту кезінде
экспорттық-импорттық ағымдардың бағалық көрсеткіштеріне ықпал етеді. Ең
бастысы, тарифтік реттеу, тауарға кеден салығын салу әдісі мен тәртібін,
сондай-ақ, салық пен тарифтің түрлерін, оның себептерін, кеден
жеңілдіктерін беру тәртібін анықтайды.
Халықаралық ұйымдар мен бірлестіктер қызметінің көмегімен ТСБА БСҰ,
БҰҰ-ның сауда жөніндегі конференциясы,еуропалық экономикалық комиссия және
де халықаралық жан-жақты келісімдер негізінде көптеген елдердің ұлттық
тарифтік реттеу жүйесі бірдей принциптер мен тәртіптерге сүйенеді, сондай-
ақ , олардың ішінара көп ұқсастықтары бар, ол өздігінен халықаралық сауда
процесін жеңілдетеді.
Жоғарыда көрсетілген бағыттарды іске қосу үшін көптеген елдер негізгі
құқықтық база “ретінде”. Кеден тарифі жөніндегі заңды және кеден кодексін
алады. Кеден кодексі тұрақты құқық құжаты болып саналады, оның күші
халықаралық келісімдерге қарамастан ұлттық жүйеге таралады. Ал кеден
тарифіне келетін болсақ , олар халықаралық қағидалармен келесіледі және
белгілі бір уақыт өткен соң халықаралық кездесулерде талқыланып отырады.
Талқыланатынсұрақтар кеден тарифін қолдану тәртібі мен қағидалары,
экспорттық-импорттық салықтардың мөлшерлемесінің деңгейі және құрылымы.
Кеден реттеу механизмдерінің негізгі элементтеріне кеден тарифі жатады, ол
жүйелі түрде белгіленген бағалар тізімінен тұрады және импорттық-экспорттық
өнімдерге төлем көлемін, яғни кеден баж салығын анықтайды.
Кеден тарифі мемлекеттік реттеудің белсенді құралдарының бірі, ол
барлық дамыған мемлекеттердің сыртқы сауда айналымының 23 бөлігін қамтиды
7,36.
Импорттық және экспорттық өнімдердің бағасын өсіре отырып, ол сонымен
бірге, сыртқы сауданың көлемі мен құрылымына ықпал етеді. Кеден тарифінің
классикалық қызметі болып протекционизм (отандық өнімдерді шетел
бәсекесінен қорғау) және фискалдық саясат (мемлекеттікбюджетті толтыру)
жатады. Тарифтің көмегімен , сондай-ақ сырткы сауда баласының белсенді
сальдосын қалыптастырады, валюта ағымын арттырады, елдердің жекелеген
аймақтарының дамуын көтереді.
Одан басқа тарифтік реттеу қызметі салық жүйесімен тығыз байланыста
жүргізіледі, ол өзіне тариф элементін жартылай алады да, сонымен оны
толықтырады.
Кеден тарифті өзінің маңызы жағынан экономикалық сипатта деуге болады.
Бұл жерде ол нарық экономика жағыдайында болуына байланысты объективтік
шешім тауып отыр. Экономика тапшылықты кезінде пайдаланып отырған бұл
шараның тиімділігі болмаған жағдайда оны қатаңдау әдісі – бейтарифтік
шектеулер арқылы жүргізеді.
Кеден тарифі импорттық және экспорттық, қарапайым, күрделі болуы
мүмкін. Импорттық тариф кеден реттеуінде негізгі үлесті алады, ішкі салық
жүйесімен бірге қосылып, біріншіден, бағаның көлеміне ықпал етеді, кәсіп
орындардың тиімділігі, ұлттық валюта жағдайы, тауар құрылымының қалыптасу
т. б. жүйелерді реттеу көмек етеді.
Импорттық тарифті санау процесі кеден тарифіндегі өнімнің
номенклатуралық позициясын анықтау ғана емес, сондай – ақ кедендік бағаны
анықтау әдісімен тығыз байланысты немесе өнімнің шыққан еліне қарап салық
салуды өзгерту және алып тастау тәртібін кіргізу. Импорттық кеден тарифінің
белсенді бөлігі болып кеден салығының мөлшерлемесін анықтау жатады.
Экспорттық кеден тарифі сыртқы сауданы реттеудегі тек шамалы елдер
ғана қолданатын құрал, негізінен дамушы елдер кіреді. Табиғи байлыққа бай,
бірақ әлемдік тауар нарығында өздерінің шикізатты ұстау позициясын
қолданады. Кей жағдайда олар экспорттық бағаның өсуіне, сонымен бірге,
елдің валюталық ресурстарының толығуына ықпал етеді. Бірақ экспорттық
тарифті шектеу көмегімен экспорттың көлемі мен құрылымын өзгерту экспорттық
әлеуетті төмендетіп ішкі бағаға инфляциялық қысым жасауға әкеліп соқтырады.
Көптеген елдерде кеден тарифтін дамыту мынадай екі әдіспен жүргізіледі
– тауар номенклатурасын көбейту және белгілі бір өнімнің түріне бірнеше
мөлшерлеме қою. Бірінші әдіс қарапайым кеден тарифі деп аталады. Бұл әр
тауарға бірдей мөлшерлеменің қойылуы деген сөз.
Екінші әдіс әр тауарға екі немесе одан да көп мөлшерлеменің қойылуы.
Бұл тауардың қандай елден шығуына байланысты. Соңғы жағдайда жоғары тариф
мөлшерлемесі автономды болып саналады да, оны Бас тариф деп атайды. Мұндай
тариф сауда келісімі және шарттары жасалынбаған елдердің тауарларына
қойылады.
Ал төмен, яғни конвенциялық немесе минималды мөлшерлемеге жағымды
тәртіпке ие болған елдердің тауарлары жатады. Мысалы, ЕО-ға кіретін
елдердің минималды кеден тарифі максималды тарифтен 1, 2, 5 есе төмен. АҚШ
пен Жапония елдері арасында бұл көрсеткіш бұдан да төмен 11,26.
Күрделі кеден тарифі – айрықша жеңілдік салығы болып табылады, жабық
экономикалық одақ қалыптасқан нақты елдерге ғана таралған, сондай – ақ,
оған дамушы елдерде кіреді. Жеңілдіктер мөлшерлеме салықтың шын мәніндегі
нөлдік маңызын көрсетеді, яғни бұл салықсыз әкелу деген сөз. Күрделі кеден
тарифі қосымша демпингке қарсы және өтемақылық салықтың түрлерін әкелуді
қарастырады, оның деңгейі максималды тариф мөлшерлемесінің деңгейін біраз
көтереді.
Айтарлықтай күрделі тариф Конго, Венесуэла, Мали елдерінде.
Кедендік тариф – тариф ретінде өзінің экономикалық мағынасы мен сипаты
жағынан сыртқа сауда процесін нарықтық реттеуге жатады. Кеден салығы – ақша
жинағы ретінде не салық ретінде тауарға және басқа байлық түрлеріне елдің
шекарасынан өткенде мемлекет тарапынан салынатын салық. Барлық басқа
салықтар сияқты ол тауардың бағасын көтереді немесе оның бәсекелесуін
төмендетеді. Бағалық шектеулер кеден салығы арқылы тауардың топтарына және
оның өңделу деңгейіне қарап белгіленеді 15,98.
Шикізат өнімдері тарапынан олар онша үлкен емес (0,5-2,6%), ал дайын
бұйымдарға (7-12%) болады. Нарықтық қатынас дамыған елдерде соңғы кезеңде
“тарифтік эккалация” бағыты көрініп жүр, ол кеден салығы өнімнің өңделу
деңгейіне қарап көтерімді. Бұл жерде тағы бір қызмет көрініс табады. Ол –
протекционизм. Бірақ кеден салығы деңгейінің әр түрлі болуы тауарлардың
дайын болуына және елдердің экономикалық даму деңгейіне байланысты болады
8,68.
Мысалы, бірдей тауарлар дамыған елдерге қарағанда дамушы елдерде
жоғарылау.
Бұны дамушы елдердің ұлттық өнер кәсібінің кейбір салаларын қорғау
қажеттілігімен түсіндіруге болады. Кеден салығы, сондай – ақ сыртқы нарықта
сауда саясаты бәсекелік құралы ретінде пайдаланылады. Халықаралық
тәжірбиеде тарифтік реттеуде салықтың бірнеше түрі кездеседі.
Адвалорлық салық. Тауар бағасына байланысты проценттік мөлшерлеме
белгіленеді және көптеген елдер қолданады. АҚШ-тың тарифінде 80%.
Адвалорлық салықты қолдану өңдеуші өнеркәсіптің өніміне, әлемдік бағаның
өсуіне байланысты кеден жинағын көбейтуге ықпал жасайды. Оны мына
формуламен анықтаймыз:
Ра(Ріm+(1+TAV)
Мұндағы: TAV – адвалорлық тариф мөлшерлемесі.
Арнайы салық. Бұл салық тауардың көлеміне, салмағына немесе санына,
яғни өлшем бірлігіне қарап тарифтен соң мынаған тең болады:
Ра(Ріm Ріm +Ts
Бұл жерде: Pіm - өнімінің импорттық бағасы (өнімнің кеден бағасы);
Ts – арнайы бағаның мөлшерлемесі.
Аралас салық тауарларға байланысты адвалорлық та және арнайы да болып
салынады. Бұл жағдайда кеден ұйымдарына еркіндік беріледі. қандай салықтың
түрін салуды өздері шешеді. Оны баламалы (альтернативті) дейміз. Адвалорлық
және арнайы салықтың принципиалды айырмашылығы бағаның өсуіне байланысты.
Адвалорлық салықтың бағасының өсуі оның тауардың санының өсуіне байланысты.
Өнімнің шыққан еліне байланысты кеден салығы максималды. Минималды және
жеңілдік болып бөлінеді14,56.
Максималды - өнім бағасының мөлшерлемесі барлық елдер қойылады.
Минималды – айрықша қолайлы жағдай жасаған елдердің өніміне қойылатын
мөлшерлеме. Жеңілдік мөлшерлеме – нақты бір елдер немесе елдердің тобынан
келетін өнімдерге қойылатын мөлшерлеме. Салық өнімінің қай елден шыққанына
байланысты автономды және конвенциондық болып бөлінеді.
Автономды салық мемлекеттердің келісімі бар ма жоқ па оған қарамайды.
Үкімет тарапынан бір жақтың тәртібі бойынша қойыла береді. Көлемі жағынан
айтарлықтай көзге түсетін болғандықтан, кей жағдайларда екі жақты және көп
жақты келісімдердің нәтижесінде салықтың мөлшерлемесін төмен түсіреді.
Конвенциондық (келісілген) жоғарыда айтылған келісімдер процесінде екі
жақтың шешімі бойынша тұрақты мөлшерлеме қойылды. Ол мөлшерлеме екі жақтың
келісімінің көтерілмейді немесе басқа позицияда, тарифтік өтем ақы
формасында келіседі. Қазіргі кезде бұл форма ТСБА- -ның келісімі
нәтижесінде жиі қолданылып жүр.
Импортқа кеден салығын салу абсолютті түрде көпшілік елдерде
қолданылады. Ал экспорттық салық дамыған бірде – бір елдерде қолданылмайды.
Оларды тек дамушы елдер ғана қолданады. Айтарлықтай экспорттық салыққа
ерекше жүйе қолдану Аргентинада жүргізіледі, бұл жерде экспорттық өнімдер
екі топқа бөлінеді - әдеттегі (минералды және ауыл шаруашылық шикізат, азық
- түлік, жеңіл өнеркәсіп) және әдеттегі емес. Салық тек ішкі топтағы
өнімдерге ғана қойылады, одан басқа барлық экспортерлер 3% салық төлейді
және ауыл шаруашылық өнімдері 1,5-6% көлемінде әдейі арналған салық төлейді
16,52.
Сыртқы сауда операцияларын салықтық реттеу тарифпен тығыз байланысты,
себебі кеден салығы импорттық өнімнің тікелей бағасына ықпал етеді.
Импортты реттеу құралдарының ішінде салықтың рөлі ерекше өсті, оның себебі
халықаралық тәжірбиеде кеден салығының мөлшерлемесінің төмендеуінің жалпы
бағытына байланысты. Импорттық салықтар, шетел өнімдерінің бағасын
көтеруімен бірге, оның ішкі нарықта қолданылуын қысқартады, импорттың
көлемін төлендетеді, ал басқа жағынан алғанда – отандық өнімдер бағасын
өсіреді.
Салық пен кеден бахс салығының айырмашылығы салық салу процесімен
анықталады. Бахс салығы шетел өнімдерін шекарадан өткізгені үшін алынады,
ал салық шетел өнімдері, сондай – ақ ұлттық өнеркәсіптің өнімдері үшін
алынады. Импорттық өнімдерге салық - мақсаттарына, қолданылуына, қолдану
сипатына қарап топтастырылады. Шекарадағы импорттық немесе теңестіру салығы
импорттық өнімнің шекарадан өткен кезінде салынады. Ол кеден декларациясын
таратқан тұлғаның қадағалауымен жүргізіледі.
Шекарадағы салық жинағының мөлшерлемесі ішкі ұлттық, өнімге қойылатын
салықтың мөлшерлемесіне ұқсас болады. Олар СИФ шартындағы импорттық өнімнің
бағасымен анықталады. Көптеген елдердің шекарадағы салық тәртібінің
негізіне әлемдік жүйедегі салық салудың екі қағадасы кіреді - өнімнің
жіберілу жүйесі және қолданылу орны.
Арнайы салықтың кеден баж салығынан айырмашылығы жоқ. Оның мақсаты
импорттық өнімдерді алып келуді шектеу. Ол ерекше шара ретінде, яғни кеден
баж салығын көтеру мүмкіндігі жоқ болған кезде қолданады.
Кеден тіркеуі кезінде төленетін алымдар мен салықтар, олар; кеден
қоймаларында өнімдерді сақтау, статистикалық (санау), жүкті түсіру (жинау)
кезіндегі салық. Оның мақсаты қызмет көрсету және “кедендік тазалық”
кезінде кеткен шығындарды өтеу. Ондай салықтық баға өнім бағасының 1-2%-н
құрайды, ал төлеу кеден шекарасынан өткен кезде декларацияны толтырумен
жүргізіледі 6,62.
Жылжымалы импорттық салықтар. Әлемдік нарықтағы бәсекелесу күресі
әдістерінің бірі ретінде, атап айтқанда, аграрлық протекцианизм сферасында
жүргізіледі. Бұндай кеден салығы өнімнің бағасына тура ықпал жасау және
экономикалық қызмет көрсету арқылы болады. Бұл салықтың айырмашылығы оған
қойылатын мөлшерлеме тұрақты емес, ол әлемдік нарық бағасына қарап өзгеріп
отырады. Олардың міндеті ішкі рынок бағасының деңгейін ұстап тұру, яғни
әлемдік бағаның төмендеуіне байланысты кеден салығының мөлшерлемесіне
көтеру.
Кеден баж салығымен салыстырғанда олар икемділігімен көзге түседі,
сондай – ақ мөлшерлемені күнделікті өзгертіп отырады.
Өтемақылық (компенсация) алым жылжымалы салық түріне ұқсас. Олар ішкі
рынок пен сыртқы рынок бағасының айырмашылығын толықтырып отырады.
Бұл ауыл шаруашылық секторында және өндірісті экспорттау мен
импорттауда нақты өнімдерге қойылады. ЕО – біріккен кеден тарифінде кеден
баж салығымен бірге өтемақылық алым жүргізіледі онда екі элементке көңіл
бөлінеді; тұрақты алым (бакс салығы) және өтемақылық алым (өзгермелі).
Ондай ұйымдарға ТСБА 1995 жылы қайтадан БСҰ (ВТО) деп құрылды және кеден
одақтары жатады. Европалық экономикалық бірлестіктік кеден одағы, оның
үлесіне әлемдік сауданың 40% жатады.
Экспортқа мұнай шығаратын елдер (ОПЕК) т.б. ұйымдар кіреді. Олардың
ішінде ТСБА – ерекше орын алады. Олар екі негізгі принципке сүйенеді; ашық
сауда және сыртқы саудағы қонаушылықты болдырмау.
Сыртқы сауда саясатының мынадай түрлерін қолдануды ұсынады; бір үлгіге
келтіру, өнімнің сертификатының болуы, импортты және экспорты лицензиялау,
контингенттеу, экспортты жәрдемақылау, т.б.
Бұл принциппен қоса екі шартты ұстау қажет; көп жақты сауда
келісімдерін іске асыру және халықаралық сауда кодексі мен қағидасын құру;
сонымен бірге сыртқы сауданы шектеудегі ұлттық механизмдердің бағасын
қалыптастыру. қол жеткен осы тәртіптер мен біріккен механизмдердің
нәтижесінде халықаралық саудағы кедергілерді минимумға жеткізу керек.
Сауданы дамытудағы халықаралық құжаттардың ерекше тізімінде кеден
бағасының кодексі, импорттық лицензия, бір үлгіге келтіру және кеден
тәртібіне жеңілдету тұр. ТСБА-ның басқаруымен бірнеше конвенция бекітілді.
Мысалы, кеден тарифтік механизмдердің қызметін шектеу. ТСБА-ның маңызды
жетістіктерінің ішінде сауданы ырықтандыру жөніндегі келісім, саудада тек
өнім өткізуді ғана реттеу емес, сонымен бірге қызмет көрсетуде де - қаржы,
телебайланыс, әуе көлігі және т.б. салалардағы реттеу келісімдері.
Әлемдік қауымдастықтағы елдердің қазіргі кездегі тәжірбиесінде сыртқы
экономикалық байланыстарды кеден тарифтік реттеу бір – бірімен өзара
байланысты, қалыптасқан екі түрлі реттеуден тұрады. Халықаралық немесе көп
жақты және жеке ұлттық реттеулер. Жеке ұлттық реттеу – жекелеген елдердің
немесе елдер тобының өзіндік ерекшелігімен сипатталады.
Шаруашылық өмірді интернационализациялауына және елдердің бір – біріне
бағыныштылығының артуына байланысты, мемлекеттік реттеудің көп жақты
негізін қолдау маңызды орын алып келеді. Көптеген мемлекеттерде өзінің
ұлттық кеден тарифтік қадағалау жүйесін халықаралық жоғары бағаланған
қағидалар мен тәртіптерге сәйкес құру ынталары байқалады.
Қазіргі таңда кедендік тарифтерді әлемдегі 100-ден астам ел қолдануда.
Қандай да елдердің кеден тарифтеріне тән ерекшеліктері бойынша оларды
келесі топтарға бөлуге болады:
1) өнеркәсібі дамыған мемлекеттер тарифтері;
2) дамушы елдер тарифтері;
3) шығыс Европалық елдер тарифтері5,54.
Кедендік тарифтер қазіргі кездегі сыртқы сауданы реттеудің негізгі
элементі болып табылады. Кедендік салықтар мөлшерлемелерінің төмендеу
тенденциясына қарамастан олар отандық өндірушілердің шетелдік бәсекеден
қорғаудың негізгі құралы болып қалып отыр.
Өнеркәсібі дамыған елдердің кедендік тарифтері, әдетте, көп бағалы
болып келеді, бірдей тауар шығарушы елге байланысты түрлі баждар салынуы
мүмкін. Ең жоғары баждардан тұратын жалпы тариф мөлшерлемесінің бағанасы
қолайлы жағдай режимін пайдаланбайтың мемлекеттерге таралады. Қолайлы
жағдай режимі деп – халықаралық сауда келісімдерінде үшінші мемлекет
пайдаланатын, өзара келісуші елдердің бір – біріне құқықтар және
жеңілдіктер беруін (баждар, салықтар, жинақтарға қатысты) ұйғаратын
келісім. Мұндай режимнің КСРО мен АҚШ сауда экономикалық байланысында ұзақ
болмауы Америка Құрама Штаттарына экспортталатын кеңестік тауарларды, тап
сондай, бірақ басқа елдің тауарларымен салыстырғанда тиімсіз жағдайға
әкелді.
Келісімді баждар бағанасы (қолайлы жағдай режимі бағанасы). Бас
тарифтер және сауда бойынша келісім шеңберінде, көп жақты сауда келісімдері
нәтижесінде қойылған баждардың төмен мөлшерлемелерінен тұрады.
Өнеркәсібі дамыған елдердің тарифтері келісімдерді баждар бағанасын
және жеңілдік мөлшерлнмелер бағанасын да қамтуы мүмкін, олар дамушы елдерге
қатысты немесе қолайлы жағдай кеден режимін беру келісімдерімен байланысты
елдерге қатысты әрекет жасайды.
Алыну әдістеріне қарай кедендік баждар арнайы және адвалорлық деп
бөлінеді. Адвалорлық баждар тауар бағасы бойынша пайызбен есептеледі. Оны
пайладанған кезде тауардың нақты бағасы білу мақсатымен тауарларды кедендік
бағалау процесін жүзеге асыру керек.
Өнеркәсібі дамыған елдерде мұндай шара кедендік бағалау бойынша ТСБА
шеңберіндегікелісімге негізделеді. Көп жағдайда баж алуға негіз ретінде
фактурада есептелген баға алынады. Кедендік құн тауардың бағасын,
тасымалдау және сақтандыру шығындарын қамтиды, яғни СИФ негізінде
есептеледі.
Арнайы (спецификалық) баждар ұлттық валютаданақты көрсетілген мөлшерде
салмақ, көлем, т.б. бірліктерінен алынады. Тауар салмағына қарай баждарды
есептеу “брутто – салмақ” тауар қорабын қамтымауы, ал керісінше, “нетто –
салмақ” қорапты қамтуы мүмкін19,36.
Ең көп тараған баждар – адвалорлы баждар. Оның мәні мынада:
“қалқымалы” валюта курстары кезінде ұлттық валюта құнсызданғанның өзінде
адвалорлы баждар қолданғанда кедендік алым – салым мөлшері өзгермейді.
Сонымен қатар ол бағасы тез өзгеріп отыратын, техникалық жағынан
күрделі өнімдердің импортын реттеп отыруға өте ыңғайлы.
Арнайы баждардың артықшылығы – кедендік алым мөлшерін есептеу кезінде
шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау қажеттілігінің болмауында.
Өнеркәсібі дамыған елдердің кеден тарифтіктәжірибесінде кейбір жеке
позициялар бойынша адвалорлы және арнайы мөлшерлемелер көрсетіледі.
Қазіргі таңда Батыс елдеріндегі кедендік алым – салым қатысты түрде
төмен деңгейде. Сонымен, АҚШ, Жапония, ЕО ортақ кедендік тарифі; Швеция,
Швецария, Норвегия, Австрия, Канада және Финляндия кедендік тарифтерінің
ортақ арифметикалық деңгейі 6,47%, ал орта кедендік тарифтердің шектеу
функциясы, негізінен, кейбір тауарларға салынатын жоғары баж мөлшерлемесін
сақтауға және импортталатын өнімнің өңделу дәрежесіне байланысты кедендік
мөлшерлемелердің прогрессивті өсуі арқылы жүзеге асырады9,58.
Ең жоғары кедендік баж, әдетте еңбекті көп қажет ететін өнеркәсіп
салаларына салынады. Оларға тоқыма, тері аяқ - киім, машиналар және
құралдар, бірінші орында – электротехникалық машина құрылғылары жатады.
1.2 Кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе
Нарық қатынастары жағдайында мемлекеттік қызметтің экономикалық
жиынтығы мемлекеттік реттеу механизмі арқылы, әкімшілік ұйымдарының
кәсіпкерлік қызметке экономикалық сипаттағы әдістер мен әр түрлі формаларды
пайдалану арқылы араласуымен іске асады. Мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі
нарық механизмі моделінің “жоғары орнын” алады. Бұл процестің қалыптасуының
негізгі алғышарты болып, Батыс елдерінде индустриалық нарық жүйесінің
жоғары деңгейде пісіп жетілуі және монополияны ығыстыру мақсатында
қажеттіліктен туындап отырған құбылыс деп түсінуге болады. Өндірістік
құралдардың дамуының басты себебі (технологиялық процестердің
автоматтандырылуы, роботтандыру, биотехнологияны қолдану) және жұмысшы
күшінің сапалы өзгерісі (квалификацияның күрделенуі және еңбектің
интеллектуалды рөлінің өсуі) экономикалық байланыстар жүйесінің монополияға
қарсыласуын қалыптастырады. Акционерлік форманың байланыстарын шектеудің
барлық жерге таралуы көптеген процестерді өзгертті – жеке меншіктік форманы
ұйымдастыруды және өндірістік жүйенің дамуын, ұзақ мерзімді кооперациялық
байланыстарды, ірі комплектерді басқару т.б. міне осы жерде мемлекеттің
ролі барлық экономикалық қызметтің жиынтығы мен өзінің қажеттілігін
көрсетеді.
Мемлекеттік реттеу бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін де басталғанын
байқауға болады. Сыртқы сауда саясат шаралары салық жеңілдігін қолдану
арқылы әлемдік нарықта ұлттық капиталдың бәсекелесуін қамтамасыз етті,
сондай – ақ азық - түлік пен шикізатты пайдалануды реттеудің соғыс
кезіндегі еңбек тәртібін көрсетті.
Батыс елдерінде мемлекеттік реттеудің дамуы, сапалы жаңа кезеңі екінші
дүние жүзілік соғыстан кейін басталды. Қазіргі кездегі тәжірибеде,
мемлекеттік реттеудің көптеген әдістері белгілі - ұзақ мерзімді болжау және
орта мерзімді индикативті жоспарлау, неше және фискалды сипаттағы шаралар,
әкімшілік және ұйымдастыру құқық формалары, нарықтық бәсекені
демонополизациялау.
Ұзақ мерзімді мемлекеттік реттеу – болжау жолымен қамтамасыз етіледі,
экономиканы стратегиялық жоспарлау және болжаудың негізгі мақсаты ұлттық
өндірістік дамуы мен қалыптасуы арқылы бәсекеге түсе алатын өнім шығаруды
қамтамасыз етумен бірге әлемдік нарыққа жақындау. Ұзақ мерзімді реттеу
әдісін қолдану экономикасы дамыған елдерге тән. Оның қорытындысы
мемлекеттің экономикалық саясатында көрсетілген.
Салыстырмалы қысқа мерзімде әлемдік нарықта көптеген өнімдік
позициядан негізгі экспортер ретінде орын алады. Мысалы, әлемдік саудада
әлемдік тауар айналымының негізгі экспортының көлемі мынадай: АҚШ-12,5%,
Германия-11,4%, Жапония-8,9% алады. 1995 жылы дамыған елдердің экспорттағы
үлесі 71 %-ті құрады, ал оның өсуі алдыңғы жылмен салыстырғанда 8%, оның
ішінде әлемдік нарықта жеке машина – техникалық өнімдердің төрінен АҚШ-40%,
Жапония 65%. Бұл жерде Жапонияның машина – техникалық өнімінің экспорттық
көрсеткіші жоғары14,26.
Мемлекеттік реттеу механизмінің дамуын және оның қалыптасуын жеке
мемлекеттердің мысалынан көруге болады. Атап айтқанда, Францияда
мемлекеттік реттеу үш кезеңнен өтті, негізгі ролді экономиканы болжау алды.
Ондағы негізгі мақсат, мемлекеттің экономиканы басқарудағы стратегиясының
жалпы бағытын көрсету. Болжау идеясының қорытындысы дамудың басым
бағыттарын таңдау – экономикалық сектордың негізгі базасын, өндірістің
технологиясын және өткізу нарығын анықтау. Бұл мақсатты орындау үшін
соғыстан кейінгі жылдарда Францияда экономиканы қайта құру және жетілдіру
жоспары құрылды. 1946 жылы “Моне жоспарында” дирижизм әдісін қолдану
қарастырылды, онда инвистиция, қаржыландыру жүйесін қатаң шешу мәселесі
қойылды. Ұлттық меншікке алу арқылы ірі банктерді негізгі банктерге
айналдырды. Мемлекет одан да басқа қорланудың мүмкіншіліктерін
іздестірді,өз қолдарына халықтың қорын жинақтау арқылы ірі қор жинағын
құрып (депозитивті – жинақ кассаларын, өзара көмек кассаларын, т.б.), оны
капитал салуды қаржыландыруға, ”рентабельді емес” инфра құрылымдық
инвестицияларға және негізгі капиталды жаңартуға қолданады.
50-жылдардың ортасында Франция дирижизмнен бас тартып индикативті
жоспарлауға көшті. Бұл бастама басқа елдерге де кеңінен таратылды.
Индикативті жоспарлау. Мемлекетті позицияны және жеке меншіктік
секторды бір бағытқа жұмылдыру. Осы ауқымда өкімет басым салалардың
мақсатың, 3-5 жылға өнеркәсіп өнімнің көлемін, өсу қарқынын және оған
қосымша капитал салудың көлемін анықтайды. Жоспарлау комисиясы басты
компаниялардың қатысуымен жеке салалардың нақты даму жоспарын жасайды, бұл
жалпы мемлекеттік жоспарлауға қойылады 21,123.
Бірінде үкімет ірі жеке меншік фирмалармен контракт жасай бастады.
Индикативті жоспардың заңды міндеттемелік күші жоқ. Ол тек ұсыныс сипатында
болады, бірақ қатысушыларға әр түрлі жеңілдіктер беріледі. Жеңіл несие және
салық, жеке экспорттық бағалар т.б. жеке кәсіпкерге жоспарды орындау –
жоғары табыстың нормасын орындаудың күресі болады.
Индикативті принцип сақталуда; 1993 жылы оныншы мемлекеттік
индикативті жоспар аяқталды (Моне жоспарынан соң). Қазіргі кездегі
Францияның мемлекеттік реттеу кезеңі негізінен жалпы Европалық көлемде
жүргізіледі, яғни аймақтық дамыған бағытталған20,96.
Ал, мемлекеттік реттеудің қысқа мерзімдік әдісі икемді, жылдам сипатта
болады. Бұл мемлекеттің дағдарысты, инфляцияны тоқтатуға ішкі нарық және
ұлттық өнім өндірушілердің мүддесін қорғауға бағытталған іс - әрекеті. Оның
негізгі элементтерінің бірі салық, баға, квота, лицензия және тариф болып
саналады. Мемлекеттік реттеудің ықшам икемді жүйесі Жапонияда жақсы
дамыған.
Экономикалық әдістер мемлекеттік реттеу механизмін қолдану ішкі
шаруашылықтағы экономикалық процестерге қосымша ықпал етеді. Олар қаржы –
несие және банк саласы арқылы іске асады; жәрдем ақыны және салық жүйесін,
баға механизмін, кеден құралдарын, қамсыздандыру жүйелерін және экспорттық
өндірісті ынталандыруда процент мөлшерлемелерін жеңілдету арқылы жүргізеді.
Экономикалық әдістерден басқа халықаралық тәжірибеде тікелей әкімшілік
араласу да (орталықтандырылған жоспарлар) олар үкіметтің белгілі
нормативтік актілеріне немесе басқару шешімдеріне (әдейі арналған заңға)
негізделген.
Аталған әдістерден басқа әлемдік тәжірибеде ұйымдастыру - құқық
әдістері де бар, оған монополияға қарсы реттеу жатады. Олар құқық негізінде
құрылған, бұл жерде әр түрлі кәсіпкерлік құрылымдардың құқығы анықталған
(фирма, акционерлік компания, трестер, консорциум, т.б.) және бәсекелесу
тәртібі көрсетілген. Сонымен, кәсіпкерлердің мүддесін және тұтынушылар мен
өндірушілерді монополиялық шектеуден қорғау.
Монополияға қарсы реттеу механизмі. Нарық экономикасы дамыған елдерде
шағын және орта кәсіпкерлердің ұлттық мүддесін қорғаудың ең маңызды құралы
болып есептеледі, сонымен бірге дамыған бәсеке ортасын қалыптастырады.
Монополияға қарсы реттеу ұлттық нарықта таза болуын ғана реттеп отырмайды,
сондай – ақ басқа елдердің де экономикалық процесіне ықпал етеді.
Монополияға қарсы заңдардың бірінші рет қабылдануы өткен жүз жылдықта
болды. Ол 1889 жылы Канадада және 1890 жылы Шекман Заңы атымен АҚШ- та
қабылданды. Қазіргі кезде нарық бәсекесін монополиялау жүйесі бәсеке заңын
қайта жақарту нәтижесінде көптеген елдерде құрылған: Ұлыбритания, Франция,
Дания, Швеция, Финляндия, Италия, Канада, тағы басқа елдерде.
Айырықша ерекшеліктерінің бірі болып, оның әмбебап сипатта болуы,
сондай – ақ бәсекенің бұрын мемлекет қызметінен шет қалған басқа салаларға
тарауы жатады (энергетика, көлік т.б.). айта кететін жағдай, монополиялық
шектеу механизмі екі айырмашылығы бар принципке сүйенеді; америкалық және
европалық.
Біріншісінің ерекшілігі – монополиялық тәжірибенің кей түрлеріне тиым
салынды, ол Шерман Заңынан келе жатқан тәжірибе: Германи, Канада,
Аргентина, т.б. бір қатар елдерде, дамушы елдерде қолданады. Жапония және
ЕО елдерінің монополияға қарсы заңдарында қадағалау және реттеу принциптері
жүреді, сонымен бірге монополия құру мүмкіншілігін қолдайды, егер олар
бәсеке еркіндігін бұзбайтын болса, монополияға қарсы реттеу механизмі
монополияның шаруашылық тәжірибесінің критерийін мойындау және ол
критерийді мемлекеттік клісілген ұйымдардың тоқтата алуы қарастырылады.
Мысалы, кей критерийлер бойынша (Франция, Германия, Жапония,
Ұлыбритания) нақты өндірушілердің өнім шығаруда және қызмет көрсетудегі
көлемінің шектен тыс болуы. ЕО ішінде бәсекенің еркіндігін реттеу, ондай
критерий; тура немесе жанама сату және сатып алу бағасын құру немесе оңдеу
шарты бойынша; өндірісті қадағалау және шектеу, технологиялық даму немесе
капитал салу, нарықты қадағалау, сауда әріптестеріне қойылатын талаптар
(бір жағдайдағы әріптестерге әр түрлі талап), бұл жағдайда бәсекелесуде
бірдей жағдай жасалмайды.
Сонымен, монополияға қарсы реттеу тек ішкі аспекте ғана емес, сыртқы
да ықпал етеді. Олар шетел капиталының шектен тыс еркіндігіне қарсы құралы
ретінде көрінеді. Мысалы, АҚШ-тың “Шерман заңы” бойынша экспорттық
операцияға қатысушыларға арналған, бәсекенің таза емес әдістерін қолдану,
оның ішкі және сыртқы сауда операцияларына тигізетін зияны болған кезде
іске қосылады. Германияда бәсекесуді қадағалау, егер олар мемлекеттің
халықаралық міндеттерін бұзса, немесе ішкі рынокта бәсекенің қысқаруына
ықпал жасаса, т.б.
Кеден шекарасы арқылы өтетін барлық тауарлар сыртқы экономикалық
қызмет процесінде мәлімденгенде ғана өткізіледі. Тауарларды мәлімдеу нақты
көрсетілген тәртіп бойынша жасалады. Кеден органына кеден декларациясын
беру кедендік мәлімдеудің негізгі шарты болып саналады. Жүк кеден
декларациясы нақты қалыптарға сәйкес толтырылуға тиісті белгіленген үлгі
ретінде қолданылады. Мәлімдеу процесі екі түрлі жолмен жүзеге асырылуы
мүмкін; тікелей жүк жіберушімен, не кедендік делдал фирмалар көмегімен.
Екінші жағдайда кедендік шараларды өту және кеден құжаттарын дайындау
бойынша барлық қызметтер көрсетіледі. Кеден декларациясын толтырудағы
сәйкессіздік, кеден шараларын өтудің талаптарын орынсыз орындау және
төлемсіздік мәселелеріне тауарды шекарадан өткізбеуге жеткілікті негіз
болады.
Мысалға екі фирма арасындағы келісімді қарастырайық:”ХНГ –
Хандельсконтор Нарунгемиттель ГмбХ” –10179 Берлин (Германия) Шиклерштрасе 5-
7 мекен – жайында орналасқан азық - түлік сату бойынша сауда фирмасы –
“сатушы” ретінде және “Сұнқар-1”, Алматы қаласында орналасқан фирма – сатып
алушы ретінде, келесіде сатушы мен сатып алушы арасында екі жақты келісімге
келісуге тиісті. Қазақстанға азық - түліктің болашақта тасымалдануларының
жалпы шарттарын реттейтін келісім – шарт жасады13,78.
Халықаралық мәмілелерді жүзеге асыру кезінде екі жоқ сыртқы
экономикалық қызметте қолданылатын заңдылықтармен мұқият танысуы және
келесі тауарларды қарау керек:
“Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес республика аулағына және одан
сырт жерге тауарлар мен көлік құралдарын әкелуге және әкетуге барлық
тұлғалардың құқығы бар. Алайда бұл жарлық мемлекеттік қауыпсіздік,
моральдық- өнегелік мүдделерді қорғау, адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған
ортаны, Қазақстан Республикасы халықтарының және өзге халықтардың көркем,
тарихи және археологиялық игілігі бұәйымдарын т.б. қорғау мақсатында
тауарлар мен көлік құралдарын әкелу мен әкетуге тыйым салуды да
қарастырады.
Ұлттық Банк ресми бағамы бойынша барлық азаматтарға 1000 АҚШ доллар
сомы шегінде шетел валютасын әкетуге еркіндік берілген. Көрсетілген
азаматтар категориясына ұлттық валютаны әкетуге тыйым салынған.
Спирттік ішімдік өнімдері 1 адамға шаққанда 1,5 литрден аспайтын, вино
2 литрден аспайтын мөлшерде сыртқа шығарыла алады,бас тартуға арналған
заттарды 100 доллар сомы шегінде республика азаматтарына Қазақстан
Республикасынан алымсыз әкетуге рұқсат берілген, ал одан жоғары сомадан
белгіленген мөлшерлеме бойынша кеден бажы төленеді.
Халықтық тұтыну тауарларын шетел мемлекеттері азаматтарының әкетуі,
тиісті чектер мен шоттарды көрсету арқылы, еркін айналымдағы валютамен
мамандандырылған дүкендерден сатып алынған тауарлардан өзге жағдайларда,
жалпы тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шетелден шетел валютасын, өзге валюталық және басқа құндылықтарды
әкелу шектеусіз жүргізіледі.
Қазақстан Республикасынан әкетуге тыйым салынатын заттар:
- барлық әскери түрдегі қару – жарық, оған оқ - дәрі және әскери жабдықтау
(бұл заттар тек Қорғаныс министрлігі, ҰҚК және ПМ рұқсатымен әкетіле
алады);
- көркем, ғылыми, мәдени зор құндылығы бар өнер туындылары, көне заттар
т.б. (бұл заттар ҚР Мәдениет министрлігінің ерекше рұқсатымен, 100%
оларды тексерудің кеден бажымен төлеумен ғана әкетілуі мүмкін);
- ақбокен, марал, алабұға және зубр мүйіздері, сонымен қатар алабұғы
терілері;
- есірткі, психикаға әсер ететін заттар;
- құны жойылған құнды қағаздар.
Қазақстан Республикасына әкелуге тыйым салынған заттар:
- түрлі әскери үлгідегі қару – жарақ және оқ - дәрі;
- есірткі және психикаға әсер ететін заттар, сонымен қатар оларды қолдану
құралдары (ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ерекше рұқсатымен ғана
әкелуі мүмкін);
- мемлекеттік және қоғамдық құрылысты әлсіретуге бағытталған соғыс,
терроризм, күштеу, нәсілшілікті насихаттайтын басылым және бейнелеу
материалдары, сонымен қатар порнографиялық мәнді материалдар.
- Қазақстан Республикасына әкетуге және одан әкетуге тыйым салынған
тауарлардан өзгелері шекарадан қазақстандық мекелер мен кәсіпорындардың
келесі шарттарды орындағанда ғана өткізіледі:
а) жүк кеден декларациясын тапсыру немесетауарларды белгіленген
тәртіпке сәйкес өзге формаларда мәлімдеу;
ә) егер тауар лицензиялануға тиіс болса, лицензияны тапсыру;
б) біріншіден, заңмен көрсетілген кеден баждарын төлегенін, екіншіден,
кеден рәсімдеуі үшін алымдарды төлегенін растайтын төлем құжаттарын
тапсыру.
- тауарды әкелу үшін лицензия беріледі10,152.
Соңғы жылдары көптеген елдер импортталатын тауарлардың тису алдындағы
инспекциясына жүгінеді, ол елге жеткізілім өнімінің сапасымен бірге баға
дұрыстығына да тексеру қағазын береді. Соңғы мәселе өтпелі кедең елдері
үшін өте маңызды, өйткені бұл елдерге импорттық тауарлар әкелуде кері
пайдаланушылықтар көп. Қазақстанға жеткізулердің ондаған мысалдарын,
өнімдердің сапасы төмен не бағасы өте төмендетілген бойынша келтіруге
болады.
Тиеу алдындағы инспекцияны мамандануырылған фирмалар жүзеге асырады.
Олаврдың ішіндегі ең ірілері-біреуі Ұлыбританияда, біреуі АҚШ-та, екеуі
Швецарияда және біреуі Францияда аталғандарға қосымша әлемде тағы 30 фирма
осындай қызметпен айналысады.
Бұл фирмалар халықаралық инспекция федерацисына кіреді. Фирмалар
үкіметтер тапсырысы бойынша инспекцияны жүзеге асырады. Әлемдік банктің
мәліметтері бойынша бұл фирмалардың атқаратын қызметтері әлемдік сауданың
2%-ін құрайды.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісім ТСБА (ГААТ)-94-ке сәйкес оның
түсінігіне сапа, сан, баға,валюталық курс және қаржы жағдайларын тексерумен
бірге инспекция қолданатын БСҰ (ВТО) мүшесінің аумағына экспортқа арналған
тауарлардың кедендік классификациясын тексерумен байланысты кез келген
қызмет жатады.
Алдымен тиеу алдындағы инспекцияның физикалық және құндылық түрлерін
ажыратады. Физикалық инспекция – тауар құжаты бар заттың растығын тексеруге
арналған. Атап айтқанда, тауар өндірушісін, оның сапасын, өндірілуін және
т.с.с. дұрыс көрсету. Құндылық инспекция – дұрыстылығын анықтауға арналған.
Әдетте бірінші болып құндылық инспекция, ол одан кейін физикалық инспекция
жүргізіледі. Қазір әлемде жуықтап алғанда 140 ел тиеу алджындағы
инспекцияға жүзінеді, соның ішінде 40-тан астамы оны белсенді және жүйелі
түрде қолданады15,23.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісімге сәйкес (ТСБА-94) оны
пайдалану уақытша сипатта немесе серіктестер дискриминациясы үшін
қолданылмайды, нәтижелер жариялылығының болмауымен сипатталады және бағаның
растығын текскру кеден бажын төлемеуге жол бермеу мақсатында, сонымен қоса
кедендік бағалаудың дұрыстығыңн тексерумен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасы азаматтары және азаматтағы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен өзге де
заттарды өткізу тәртібінің орындалуын қамтамасыз ету үшін кедендік бақылау
жүргізіледі.
Жоғарыда келтірілген келісім – шарттарға сәйкес, сатып алушы
тауарлардың жарамдылығы туралы ветеринарлы және санитарлы шарттарын
растауға Алматыдағы өз отандық ведомстволарына арыз жазады. Мұндай жағдайда
келісім – шарт бойынша сүт тағамдарына, оның ішіне сүт негізіндегі балалар
тағамы жатады. Ветеринарлы сертификат қосымша беріледі. Ветеринарлы
сертификатта келесі мәліметтер жазылады. Әкету елі – ФР; өкілетті
министрлік, сертификат ресімдейтін мекеме, жер округ және т.с.с.
Өнімді индификациялау үшін мәліметтер – тауар атады; орындар саны;
нетто салмақ; бутто салмақ; қорабы; одан кейінгі тауар ерекшілігі; сүт
оңдеуші кәсіпорын атады, ол ТМД-ға экспортқа өнім шығарып. ФРГ-нің сәйкес
ветеринарлы қызметінің бақылауында істейді. Сүт тағамдарының шыққан жері –
тағамдар (тиелу жері) тиелінеді. Сүт тағамдарының жеткізілім елі мен жері
Қазақстан; жеткізу көмек құралы (тауарға белгі қою); жіберушінің аты – жөні
мен мекен - жайы; алушының аты мен мекен – жайы.
Тауардың тамаққа жарамдалығы туралы куәлік, онда төмендегілер
жазылады: мен, төменде қол қойған мемлекеттік ветеринарлы дәрігер, келесіні
куәландырамын:
- сүт тағамдары неміс ветеринар қызметінің тұрақты бақылауының атында
қызмет істейтін сүт өңдеуші кәсіпорында, дені сау жануарлар сүтінен
жасалынған құрғақ қаймақтан істелінген;
- сүт және сүт тағамдары келесі талаптарға сай аудандардан шыққан:
Федеративті Республика Германия аумағында соңғы 12 ай аралығында ірі қара
малда оба және аусыл кездеспеген, ал 3 жыл аралығында – шошқаның
африкалық обасы; халықаралық эпизотикалық бюро нормаларына сәйкес
Федеративті Республика Германия бруцелезі мен туберкулезден азат;
- ресми мәліметтер бойынша сүт алынған жандарлар табиғи немесе жасанды
острогенді; гормональді немесе тиреостатикалық дәрі – дәрмек мен
антибиотиктер әсерінде болмаған. Бұл құралдарды емдік мақсатта қолдану
барысында немесе қалдық мөлшеріне таңдаулы тексеруде рұқсат етілген;
мөлшерден аспайтыны анықталды.
- Сүт тағамдары адамның тамаққа пайдалануына жарамды;
- қораптау материалы бірінші рет қолданылуда;
- ФРГ ережелеріне сәйкес тауарды тасымылдауда қолданылған көлік құралдары
ветериналы – санитарлы өңдеуден өткен12,87.
Сатып алушы әкелудің ветеринарлы және санитарлы немесе фитосанитарлы
шарттарын куәландыратын арызбен бірге, Беларуссия мен Ресей ветеринарлы
ведомстволары беретін транзиттік рұқсат беруге мүмкіндігі бар
ведомстволарға арыз береді.
Сатып алушы оны сатушыға жазбаша түрде тасымал басталғанға дейін 4
апта арасында куәландырады.
Кедендік бақылау - Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын сақтау және
халықаралық келісімдер мен одан туындайтын халықаралық міндеттердің
орындалуын қамтамасыз ету мақсатында елдің кеден органдары қолданатын
жиынтығы.
Кедендік бақылау - Қазақстан Республикасы кеден органдарының маңызында
тұлғаларымен келесі нысанда жүзеге асады:
1) кедендік бақылауға қажетті құжаттар мен мәліметтерді тексеру;
2) тауарлар мен транспорттық құралдары кедендік тексеру;
3) жеке тексеру;
4) республика кеден шекарасы арқылы өтетін заттарды есепке алу;
5) жеке және лауазымды тұлғаларды ауызша сұрау;
6) есептілік және құжаттылық жүйесін тексеру;
7) кедендік бақылауға жатқызылатын заттар орналасатын уақытша сақтау
қоймасы, кеден қоймасы, бажсыз сауда дүкені және өзге жерлердің аймақтары
мен бөлмелерін тексеру;
8) кеден баждары мен өзге төлемдерді жинау.
Кедендік бақылау механизмі кедендік комитетпен анықталады және кеден
органдары адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, тауарлар мен көлік
құралдарына зиян келтірмейтін техникалық құралдарды қолдану алады. Сонымен
қатар, кедендік бақылау мен тексеру жүргізу кезінде республика шекарасы
арқылы тауарларды, өзге заттарды өткізетін немесе сақтауды жүзеге асыратын
кәсіпорын не ұйымның өкілі қатысуы міндетті шарт болып табылады.
2 ҚР-Ң КЕДЕНДІК ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздері
Мемлекеттік басқару 1995 ж. 30 тамыздағы жалпы халықтық референдумда
қабылданған Қазақстан Республикасының конституциясына негізделеді. ҚР
Конституциясының 3-бабы бойынша мемлекеттік билік бір тұтас және
Конституция мен заңдар негізінде жүзеге асырылып, биліктің бөліну қағидасы
бойынша заң шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтарына бөлінеді. Кеден
органдары атқарушы билік тармағына қосылады. Кеден орындары биліктің
атқарушылық тармағына қосылады. Қазақстан кеден мекемелерінің қызметтерінде
оның орталық органдарының үкімет құрылымдарына тәуелділігіне байланысты
қалыптасу кезеңдерін байқауға болады (1998 жылдың 12 қазанынан бастап ол
мемлекеттік кіріс министірлігіне енді). Бастапқы кезден ол көптеген
өзгерістерге ұшырады, оның ішінде кеден басқармаларының өсуі, сондай – ақ
орталық кеден органының мәртебесі де біршама өзгерді. Кеден комитетінің
алғашқы құрылу кезеңіндегі мақсаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 КЕДЕНДІК ТАРИФТЕР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ
ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
1.1 Кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлері 5
1.2 Кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе 5
2 ҚР-Ң КЕДЕНДІК ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық 11
негіздері
2.2. Кедендік тарифтерді бағалау және талдау 11
26
3 ҚР-Ң КЕДЕНДІК НОРМАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ
Қорытынды 30
Пайдаланылған әдебиеттер 37
39
Кіріспе
Курстық жұмсытың өзектілігі. Сыртқы экономикaлық қaтынaс дaмуының
негізін қaлaушы фaкторы қaзіргі нaрықтық жaғдaйдa тәуелсіз Қaзaқстaн
Республикaсының әлемдік шaруaшылықтaғы орнын aнықтaйтын, экспортты-импортты
оперaциялaр құрaйды. Тaуaрлaрды экспорттaу-импорттaу мәселелері бойыншa
хaлықaрaлық қaтынaстa Қaзaқстaн Республикaсының шетелдік серіктестерімен
өзaрa қaтынaсы қaрaстырылғaн, әрине, ол кез келген дaмушы мемлекеттің
перспективті стрaтегиялық жоспaрлaудa экономикaлық зерттеуді жүргізу үшін
өзекті компонент болып тaбылaды.
Қазақстанның Кеден одағына кіруі осы мәселелерді шешуде маңызды орын
алады. Кеден одағыныің құрылуы қазіргі қалыптасқан және жаңа өндірістердің
дамуы үшін, Ресей мен Беларуське өнім шығаруға жағымды жағдайлар туады. Осы
орайда Үкімет Қазақстан экономикасына инвестицияларды тарту және дайын өнім
экспортын дамыту мақсатын көздейді. Бұл жерде техникалық реттеу, санитарлық
және фитосанитарлық бақылау саласындағы реттеу базасын бірыңғайландыру мен
дамыту арқылы отандық тұтынушыларды сапасыз тауарлардан қорғауды қамтамасыз
ету қолға алынды.
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2011 жылғы 28
қаңтардағы Жолдауына сәйкес Кедендік одақты құру үш елдің экономикасы үшін
барынша тиімді шешім болып табылады. Ол үш елдің ішкі нарығында, сонымен
бірге сыртқы әлеммен де сауда айналымының елеулі түрде өсуіне, Еуроазиялық
кеңістікте әлеуметтік-экономикалық және саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуде
елеулі рөл атқарады. Біріншіден Біртұтас кеден аймағын құру үш елдің
әртүрлі бағыттар бойынша кең ауқымды ынтымақтасу мүмкіндігін арттырады. Ең
алдымен бірлескен өндірістер мен кооперацияларды құрудағы күш жігерді
біріктіреді. Кеден одағы ең алдымен өзара инвестицияларды ынталандырып,
бірлескен кәсіпорындар құрып, бизнесті дамыту үшін жағдай жасайды.
Екіншіден, кеден бекеттерінің сыртқы шекараларға ауыстырылуына байланысты
кедендік тарифтер жеңілдейді.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке ие болуы жаңа өзгерістерге
алып келді. Ұлттық қауіпсіздікке байланысты жаңа құқықтық
инфрақұрылымдардың құрылуы жаңа басты бағыттар мен кедендік тарифтерді
қабылдауға алып келді. Осындай басты бағыттардың бірі – кеден жүйесі. Кеден
саласын ғылыми негіздеу үшін қазақстандық қана емес, сондай-ақ бұрынғы
одақтық және халықаралық кеден тарифтерінің негізінде қоғамдық
қатынастардың реттлуі мен ролін, ерекшелігін анықтау өте маңызды.
Кеден саласын монополиялық мемлекеттік ретеудің қажеттілігі ішкі және
сыртқы саясаттың құрылымы кеден саясатын анықтау арқылы кеден қызметінің
арнайы органдардың, кеден ісінің құрылу жолдары арқылы кеден жүйесіінң
қалыптасуына алып келеді.
Кеден ісі кеден саясатының мақсатқа жету құралы ретінде, кеден
аймағында арнайы әдіс-тәсілдері арқылы басқа кеден салалапрының
элементтерімен байланыса отырып, мемлекеттің монополиялық қызметінің құралы
болып табылады.
Кеден тарифтерінің дамуы алғашқы кезеңі оның пәнінінң тар болуымен
және қоғамдық қатынастарды кедендік реттеуімен сипатталынады.
Қазақстанның халықаралық саяси және экономикалық қатынастарының дамуы,
еліміздің интеграциялық процестерге тікелей қатысуы кеден ісінің ролі мен
маңыздылығын арттыруда.
Беларусь Республикасы, Қазақстан Респуьбликасы, Қырғызстан
Республикасы және Ресей Федерациясы Мемлекетаралық кеңесі жанындағы Үкімет
басшылары кеңесімен 1998 жылғы 24 қарашада ,,Кеден Одағы мен бірыңғай
экономикалық кеңістік құру және оның жүзеге асыру шаралары туралы келісім
жобасы туралы,, шешім қабылданды. Кеден саясаты, кеден ісі, кеден
шекарасынан тауарлар мен көлік құралдары өтуінің қағидалары мен құқықтық
механизмдерін, кеден режимдерін, кеден төлемдерін, кеденді рәсімдеу мен
кедендік бақылауды, кедендік құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті жатқызуға
болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - ҚР сыртқы экономикалық қызметін дамытудағы
кеден баждары мен тарифтерін зерттеу. Осыған байланысты мынадай міндеттерді
алдыма қойдым:
̶ кедендік тарифтер жүйесінің теоретикалық және методикалық қалыптасу
мәселелері және оларды реттеу жолдарын қарастыру;
̶ кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлерін саралау;
̶ кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе негіздеріне
тоқталу;
̶ ҚР-ң кедендік органдарының қазіргі жағдайын талдау;
̶ кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздерін
зерттеу;
̶ кедендік тарифтерді бағалау және талдау;
̶ ҚР-ң кедендік нормаларын мемлекеттік реттеу арқылы жетілдіру жолдарын
қарастыру.
Сыртқы сауда операцияларын кңеден тарифтік реттеу әлемдік экономикада
маңызды орынға ие, өйткені түрлі елдердің тауарлары мен қызметтері арқылы
экспорты мен импортының азаюына да, өсуіне де нақты әсер етуге болады.
Қазақстанның өтпелі экономикасында сыртқы сауданы кеден тарифтік
реттеудің мәні мен ерекшелігін талдау өте маңызды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 КЕДЕНДІК ТАРИФТЕР ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
1.1 Кедендік тарифтер жайындағы түсінік және олардың түрлері
Әлемдік тәжірибеде сыртқы сауданы реттеудің экономикалық әдістері
болып тарифтік реттеу саналады. Олар мемлекет шекарасынан өту кезінде
экспорттық-импорттық ағымдардың бағалық көрсеткіштеріне ықпал етеді. Ең
бастысы, тарифтік реттеу, тауарға кеден салығын салу әдісі мен тәртібін,
сондай-ақ, салық пен тарифтің түрлерін, оның себептерін, кеден
жеңілдіктерін беру тәртібін анықтайды.
Халықаралық ұйымдар мен бірлестіктер қызметінің көмегімен ТСБА БСҰ,
БҰҰ-ның сауда жөніндегі конференциясы,еуропалық экономикалық комиссия және
де халықаралық жан-жақты келісімдер негізінде көптеген елдердің ұлттық
тарифтік реттеу жүйесі бірдей принциптер мен тәртіптерге сүйенеді, сондай-
ақ , олардың ішінара көп ұқсастықтары бар, ол өздігінен халықаралық сауда
процесін жеңілдетеді.
Жоғарыда көрсетілген бағыттарды іске қосу үшін көптеген елдер негізгі
құқықтық база “ретінде”. Кеден тарифі жөніндегі заңды және кеден кодексін
алады. Кеден кодексі тұрақты құқық құжаты болып саналады, оның күші
халықаралық келісімдерге қарамастан ұлттық жүйеге таралады. Ал кеден
тарифіне келетін болсақ , олар халықаралық қағидалармен келесіледі және
белгілі бір уақыт өткен соң халықаралық кездесулерде талқыланып отырады.
Талқыланатынсұрақтар кеден тарифін қолдану тәртібі мен қағидалары,
экспорттық-импорттық салықтардың мөлшерлемесінің деңгейі және құрылымы.
Кеден реттеу механизмдерінің негізгі элементтеріне кеден тарифі жатады, ол
жүйелі түрде белгіленген бағалар тізімінен тұрады және импорттық-экспорттық
өнімдерге төлем көлемін, яғни кеден баж салығын анықтайды.
Кеден тарифі мемлекеттік реттеудің белсенді құралдарының бірі, ол
барлық дамыған мемлекеттердің сыртқы сауда айналымының 23 бөлігін қамтиды
7,36.
Импорттық және экспорттық өнімдердің бағасын өсіре отырып, ол сонымен
бірге, сыртқы сауданың көлемі мен құрылымына ықпал етеді. Кеден тарифінің
классикалық қызметі болып протекционизм (отандық өнімдерді шетел
бәсекесінен қорғау) және фискалдық саясат (мемлекеттікбюджетті толтыру)
жатады. Тарифтің көмегімен , сондай-ақ сырткы сауда баласының белсенді
сальдосын қалыптастырады, валюта ағымын арттырады, елдердің жекелеген
аймақтарының дамуын көтереді.
Одан басқа тарифтік реттеу қызметі салық жүйесімен тығыз байланыста
жүргізіледі, ол өзіне тариф элементін жартылай алады да, сонымен оны
толықтырады.
Кеден тарифті өзінің маңызы жағынан экономикалық сипатта деуге болады.
Бұл жерде ол нарық экономика жағыдайында болуына байланысты объективтік
шешім тауып отыр. Экономика тапшылықты кезінде пайдаланып отырған бұл
шараның тиімділігі болмаған жағдайда оны қатаңдау әдісі – бейтарифтік
шектеулер арқылы жүргізеді.
Кеден тарифі импорттық және экспорттық, қарапайым, күрделі болуы
мүмкін. Импорттық тариф кеден реттеуінде негізгі үлесті алады, ішкі салық
жүйесімен бірге қосылып, біріншіден, бағаның көлеміне ықпал етеді, кәсіп
орындардың тиімділігі, ұлттық валюта жағдайы, тауар құрылымының қалыптасу
т. б. жүйелерді реттеу көмек етеді.
Импорттық тарифті санау процесі кеден тарифіндегі өнімнің
номенклатуралық позициясын анықтау ғана емес, сондай – ақ кедендік бағаны
анықтау әдісімен тығыз байланысты немесе өнімнің шыққан еліне қарап салық
салуды өзгерту және алып тастау тәртібін кіргізу. Импорттық кеден тарифінің
белсенді бөлігі болып кеден салығының мөлшерлемесін анықтау жатады.
Экспорттық кеден тарифі сыртқы сауданы реттеудегі тек шамалы елдер
ғана қолданатын құрал, негізінен дамушы елдер кіреді. Табиғи байлыққа бай,
бірақ әлемдік тауар нарығында өздерінің шикізатты ұстау позициясын
қолданады. Кей жағдайда олар экспорттық бағаның өсуіне, сонымен бірге,
елдің валюталық ресурстарының толығуына ықпал етеді. Бірақ экспорттық
тарифті шектеу көмегімен экспорттың көлемі мен құрылымын өзгерту экспорттық
әлеуетті төмендетіп ішкі бағаға инфляциялық қысым жасауға әкеліп соқтырады.
Көптеген елдерде кеден тарифтін дамыту мынадай екі әдіспен жүргізіледі
– тауар номенклатурасын көбейту және белгілі бір өнімнің түріне бірнеше
мөлшерлеме қою. Бірінші әдіс қарапайым кеден тарифі деп аталады. Бұл әр
тауарға бірдей мөлшерлеменің қойылуы деген сөз.
Екінші әдіс әр тауарға екі немесе одан да көп мөлшерлеменің қойылуы.
Бұл тауардың қандай елден шығуына байланысты. Соңғы жағдайда жоғары тариф
мөлшерлемесі автономды болып саналады да, оны Бас тариф деп атайды. Мұндай
тариф сауда келісімі және шарттары жасалынбаған елдердің тауарларына
қойылады.
Ал төмен, яғни конвенциялық немесе минималды мөлшерлемеге жағымды
тәртіпке ие болған елдердің тауарлары жатады. Мысалы, ЕО-ға кіретін
елдердің минималды кеден тарифі максималды тарифтен 1, 2, 5 есе төмен. АҚШ
пен Жапония елдері арасында бұл көрсеткіш бұдан да төмен 11,26.
Күрделі кеден тарифі – айрықша жеңілдік салығы болып табылады, жабық
экономикалық одақ қалыптасқан нақты елдерге ғана таралған, сондай – ақ,
оған дамушы елдерде кіреді. Жеңілдіктер мөлшерлеме салықтың шын мәніндегі
нөлдік маңызын көрсетеді, яғни бұл салықсыз әкелу деген сөз. Күрделі кеден
тарифі қосымша демпингке қарсы және өтемақылық салықтың түрлерін әкелуді
қарастырады, оның деңгейі максималды тариф мөлшерлемесінің деңгейін біраз
көтереді.
Айтарлықтай күрделі тариф Конго, Венесуэла, Мали елдерінде.
Кедендік тариф – тариф ретінде өзінің экономикалық мағынасы мен сипаты
жағынан сыртқа сауда процесін нарықтық реттеуге жатады. Кеден салығы – ақша
жинағы ретінде не салық ретінде тауарға және басқа байлық түрлеріне елдің
шекарасынан өткенде мемлекет тарапынан салынатын салық. Барлық басқа
салықтар сияқты ол тауардың бағасын көтереді немесе оның бәсекелесуін
төмендетеді. Бағалық шектеулер кеден салығы арқылы тауардың топтарына және
оның өңделу деңгейіне қарап белгіленеді 15,98.
Шикізат өнімдері тарапынан олар онша үлкен емес (0,5-2,6%), ал дайын
бұйымдарға (7-12%) болады. Нарықтық қатынас дамыған елдерде соңғы кезеңде
“тарифтік эккалация” бағыты көрініп жүр, ол кеден салығы өнімнің өңделу
деңгейіне қарап көтерімді. Бұл жерде тағы бір қызмет көрініс табады. Ол –
протекционизм. Бірақ кеден салығы деңгейінің әр түрлі болуы тауарлардың
дайын болуына және елдердің экономикалық даму деңгейіне байланысты болады
8,68.
Мысалы, бірдей тауарлар дамыған елдерге қарағанда дамушы елдерде
жоғарылау.
Бұны дамушы елдердің ұлттық өнер кәсібінің кейбір салаларын қорғау
қажеттілігімен түсіндіруге болады. Кеден салығы, сондай – ақ сыртқы нарықта
сауда саясаты бәсекелік құралы ретінде пайдаланылады. Халықаралық
тәжірбиеде тарифтік реттеуде салықтың бірнеше түрі кездеседі.
Адвалорлық салық. Тауар бағасына байланысты проценттік мөлшерлеме
белгіленеді және көптеген елдер қолданады. АҚШ-тың тарифінде 80%.
Адвалорлық салықты қолдану өңдеуші өнеркәсіптің өніміне, әлемдік бағаның
өсуіне байланысты кеден жинағын көбейтуге ықпал жасайды. Оны мына
формуламен анықтаймыз:
Ра(Ріm+(1+TAV)
Мұндағы: TAV – адвалорлық тариф мөлшерлемесі.
Арнайы салық. Бұл салық тауардың көлеміне, салмағына немесе санына,
яғни өлшем бірлігіне қарап тарифтен соң мынаған тең болады:
Ра(Ріm Ріm +Ts
Бұл жерде: Pіm - өнімінің импорттық бағасы (өнімнің кеден бағасы);
Ts – арнайы бағаның мөлшерлемесі.
Аралас салық тауарларға байланысты адвалорлық та және арнайы да болып
салынады. Бұл жағдайда кеден ұйымдарына еркіндік беріледі. қандай салықтың
түрін салуды өздері шешеді. Оны баламалы (альтернативті) дейміз. Адвалорлық
және арнайы салықтың принципиалды айырмашылығы бағаның өсуіне байланысты.
Адвалорлық салықтың бағасының өсуі оның тауардың санының өсуіне байланысты.
Өнімнің шыққан еліне байланысты кеден салығы максималды. Минималды және
жеңілдік болып бөлінеді14,56.
Максималды - өнім бағасының мөлшерлемесі барлық елдер қойылады.
Минималды – айрықша қолайлы жағдай жасаған елдердің өніміне қойылатын
мөлшерлеме. Жеңілдік мөлшерлеме – нақты бір елдер немесе елдердің тобынан
келетін өнімдерге қойылатын мөлшерлеме. Салық өнімінің қай елден шыққанына
байланысты автономды және конвенциондық болып бөлінеді.
Автономды салық мемлекеттердің келісімі бар ма жоқ па оған қарамайды.
Үкімет тарапынан бір жақтың тәртібі бойынша қойыла береді. Көлемі жағынан
айтарлықтай көзге түсетін болғандықтан, кей жағдайларда екі жақты және көп
жақты келісімдердің нәтижесінде салықтың мөлшерлемесін төмен түсіреді.
Конвенциондық (келісілген) жоғарыда айтылған келісімдер процесінде екі
жақтың шешімі бойынша тұрақты мөлшерлеме қойылды. Ол мөлшерлеме екі жақтың
келісімінің көтерілмейді немесе басқа позицияда, тарифтік өтем ақы
формасында келіседі. Қазіргі кезде бұл форма ТСБА- -ның келісімі
нәтижесінде жиі қолданылып жүр.
Импортқа кеден салығын салу абсолютті түрде көпшілік елдерде
қолданылады. Ал экспорттық салық дамыған бірде – бір елдерде қолданылмайды.
Оларды тек дамушы елдер ғана қолданады. Айтарлықтай экспорттық салыққа
ерекше жүйе қолдану Аргентинада жүргізіледі, бұл жерде экспорттық өнімдер
екі топқа бөлінеді - әдеттегі (минералды және ауыл шаруашылық шикізат, азық
- түлік, жеңіл өнеркәсіп) және әдеттегі емес. Салық тек ішкі топтағы
өнімдерге ғана қойылады, одан басқа барлық экспортерлер 3% салық төлейді
және ауыл шаруашылық өнімдері 1,5-6% көлемінде әдейі арналған салық төлейді
16,52.
Сыртқы сауда операцияларын салықтық реттеу тарифпен тығыз байланысты,
себебі кеден салығы импорттық өнімнің тікелей бағасына ықпал етеді.
Импортты реттеу құралдарының ішінде салықтың рөлі ерекше өсті, оның себебі
халықаралық тәжірбиеде кеден салығының мөлшерлемесінің төмендеуінің жалпы
бағытына байланысты. Импорттық салықтар, шетел өнімдерінің бағасын
көтеруімен бірге, оның ішкі нарықта қолданылуын қысқартады, импорттың
көлемін төлендетеді, ал басқа жағынан алғанда – отандық өнімдер бағасын
өсіреді.
Салық пен кеден бахс салығының айырмашылығы салық салу процесімен
анықталады. Бахс салығы шетел өнімдерін шекарадан өткізгені үшін алынады,
ал салық шетел өнімдері, сондай – ақ ұлттық өнеркәсіптің өнімдері үшін
алынады. Импорттық өнімдерге салық - мақсаттарына, қолданылуына, қолдану
сипатына қарап топтастырылады. Шекарадағы импорттық немесе теңестіру салығы
импорттық өнімнің шекарадан өткен кезінде салынады. Ол кеден декларациясын
таратқан тұлғаның қадағалауымен жүргізіледі.
Шекарадағы салық жинағының мөлшерлемесі ішкі ұлттық, өнімге қойылатын
салықтың мөлшерлемесіне ұқсас болады. Олар СИФ шартындағы импорттық өнімнің
бағасымен анықталады. Көптеген елдердің шекарадағы салық тәртібінің
негізіне әлемдік жүйедегі салық салудың екі қағадасы кіреді - өнімнің
жіберілу жүйесі және қолданылу орны.
Арнайы салықтың кеден баж салығынан айырмашылығы жоқ. Оның мақсаты
импорттық өнімдерді алып келуді шектеу. Ол ерекше шара ретінде, яғни кеден
баж салығын көтеру мүмкіндігі жоқ болған кезде қолданады.
Кеден тіркеуі кезінде төленетін алымдар мен салықтар, олар; кеден
қоймаларында өнімдерді сақтау, статистикалық (санау), жүкті түсіру (жинау)
кезіндегі салық. Оның мақсаты қызмет көрсету және “кедендік тазалық”
кезінде кеткен шығындарды өтеу. Ондай салықтық баға өнім бағасының 1-2%-н
құрайды, ал төлеу кеден шекарасынан өткен кезде декларацияны толтырумен
жүргізіледі 6,62.
Жылжымалы импорттық салықтар. Әлемдік нарықтағы бәсекелесу күресі
әдістерінің бірі ретінде, атап айтқанда, аграрлық протекцианизм сферасында
жүргізіледі. Бұндай кеден салығы өнімнің бағасына тура ықпал жасау және
экономикалық қызмет көрсету арқылы болады. Бұл салықтың айырмашылығы оған
қойылатын мөлшерлеме тұрақты емес, ол әлемдік нарық бағасына қарап өзгеріп
отырады. Олардың міндеті ішкі рынок бағасының деңгейін ұстап тұру, яғни
әлемдік бағаның төмендеуіне байланысты кеден салығының мөлшерлемесіне
көтеру.
Кеден баж салығымен салыстырғанда олар икемділігімен көзге түседі,
сондай – ақ мөлшерлемені күнделікті өзгертіп отырады.
Өтемақылық (компенсация) алым жылжымалы салық түріне ұқсас. Олар ішкі
рынок пен сыртқы рынок бағасының айырмашылығын толықтырып отырады.
Бұл ауыл шаруашылық секторында және өндірісті экспорттау мен
импорттауда нақты өнімдерге қойылады. ЕО – біріккен кеден тарифінде кеден
баж салығымен бірге өтемақылық алым жүргізіледі онда екі элементке көңіл
бөлінеді; тұрақты алым (бакс салығы) және өтемақылық алым (өзгермелі).
Ондай ұйымдарға ТСБА 1995 жылы қайтадан БСҰ (ВТО) деп құрылды және кеден
одақтары жатады. Европалық экономикалық бірлестіктік кеден одағы, оның
үлесіне әлемдік сауданың 40% жатады.
Экспортқа мұнай шығаратын елдер (ОПЕК) т.б. ұйымдар кіреді. Олардың
ішінде ТСБА – ерекше орын алады. Олар екі негізгі принципке сүйенеді; ашық
сауда және сыртқы саудағы қонаушылықты болдырмау.
Сыртқы сауда саясатының мынадай түрлерін қолдануды ұсынады; бір үлгіге
келтіру, өнімнің сертификатының болуы, импортты және экспорты лицензиялау,
контингенттеу, экспортты жәрдемақылау, т.б.
Бұл принциппен қоса екі шартты ұстау қажет; көп жақты сауда
келісімдерін іске асыру және халықаралық сауда кодексі мен қағидасын құру;
сонымен бірге сыртқы сауданы шектеудегі ұлттық механизмдердің бағасын
қалыптастыру. қол жеткен осы тәртіптер мен біріккен механизмдердің
нәтижесінде халықаралық саудағы кедергілерді минимумға жеткізу керек.
Сауданы дамытудағы халықаралық құжаттардың ерекше тізімінде кеден
бағасының кодексі, импорттық лицензия, бір үлгіге келтіру және кеден
тәртібіне жеңілдету тұр. ТСБА-ның басқаруымен бірнеше конвенция бекітілді.
Мысалы, кеден тарифтік механизмдердің қызметін шектеу. ТСБА-ның маңызды
жетістіктерінің ішінде сауданы ырықтандыру жөніндегі келісім, саудада тек
өнім өткізуді ғана реттеу емес, сонымен бірге қызмет көрсетуде де - қаржы,
телебайланыс, әуе көлігі және т.б. салалардағы реттеу келісімдері.
Әлемдік қауымдастықтағы елдердің қазіргі кездегі тәжірбиесінде сыртқы
экономикалық байланыстарды кеден тарифтік реттеу бір – бірімен өзара
байланысты, қалыптасқан екі түрлі реттеуден тұрады. Халықаралық немесе көп
жақты және жеке ұлттық реттеулер. Жеке ұлттық реттеу – жекелеген елдердің
немесе елдер тобының өзіндік ерекшелігімен сипатталады.
Шаруашылық өмірді интернационализациялауына және елдердің бір – біріне
бағыныштылығының артуына байланысты, мемлекеттік реттеудің көп жақты
негізін қолдау маңызды орын алып келеді. Көптеген мемлекеттерде өзінің
ұлттық кеден тарифтік қадағалау жүйесін халықаралық жоғары бағаланған
қағидалар мен тәртіптерге сәйкес құру ынталары байқалады.
Қазіргі таңда кедендік тарифтерді әлемдегі 100-ден астам ел қолдануда.
Қандай да елдердің кеден тарифтеріне тән ерекшеліктері бойынша оларды
келесі топтарға бөлуге болады:
1) өнеркәсібі дамыған мемлекеттер тарифтері;
2) дамушы елдер тарифтері;
3) шығыс Европалық елдер тарифтері5,54.
Кедендік тарифтер қазіргі кездегі сыртқы сауданы реттеудің негізгі
элементі болып табылады. Кедендік салықтар мөлшерлемелерінің төмендеу
тенденциясына қарамастан олар отандық өндірушілердің шетелдік бәсекеден
қорғаудың негізгі құралы болып қалып отыр.
Өнеркәсібі дамыған елдердің кедендік тарифтері, әдетте, көп бағалы
болып келеді, бірдей тауар шығарушы елге байланысты түрлі баждар салынуы
мүмкін. Ең жоғары баждардан тұратын жалпы тариф мөлшерлемесінің бағанасы
қолайлы жағдай режимін пайдаланбайтың мемлекеттерге таралады. Қолайлы
жағдай режимі деп – халықаралық сауда келісімдерінде үшінші мемлекет
пайдаланатын, өзара келісуші елдердің бір – біріне құқықтар және
жеңілдіктер беруін (баждар, салықтар, жинақтарға қатысты) ұйғаратын
келісім. Мұндай режимнің КСРО мен АҚШ сауда экономикалық байланысында ұзақ
болмауы Америка Құрама Штаттарына экспортталатын кеңестік тауарларды, тап
сондай, бірақ басқа елдің тауарларымен салыстырғанда тиімсіз жағдайға
әкелді.
Келісімді баждар бағанасы (қолайлы жағдай режимі бағанасы). Бас
тарифтер және сауда бойынша келісім шеңберінде, көп жақты сауда келісімдері
нәтижесінде қойылған баждардың төмен мөлшерлемелерінен тұрады.
Өнеркәсібі дамыған елдердің тарифтері келісімдерді баждар бағанасын
және жеңілдік мөлшерлнмелер бағанасын да қамтуы мүмкін, олар дамушы елдерге
қатысты немесе қолайлы жағдай кеден режимін беру келісімдерімен байланысты
елдерге қатысты әрекет жасайды.
Алыну әдістеріне қарай кедендік баждар арнайы және адвалорлық деп
бөлінеді. Адвалорлық баждар тауар бағасы бойынша пайызбен есептеледі. Оны
пайладанған кезде тауардың нақты бағасы білу мақсатымен тауарларды кедендік
бағалау процесін жүзеге асыру керек.
Өнеркәсібі дамыған елдерде мұндай шара кедендік бағалау бойынша ТСБА
шеңберіндегікелісімге негізделеді. Көп жағдайда баж алуға негіз ретінде
фактурада есептелген баға алынады. Кедендік құн тауардың бағасын,
тасымалдау және сақтандыру шығындарын қамтиды, яғни СИФ негізінде
есептеледі.
Арнайы (спецификалық) баждар ұлттық валютаданақты көрсетілген мөлшерде
салмақ, көлем, т.б. бірліктерінен алынады. Тауар салмағына қарай баждарды
есептеу “брутто – салмақ” тауар қорабын қамтымауы, ал керісінше, “нетто –
салмақ” қорапты қамтуы мүмкін19,36.
Ең көп тараған баждар – адвалорлы баждар. Оның мәні мынада:
“қалқымалы” валюта курстары кезінде ұлттық валюта құнсызданғанның өзінде
адвалорлы баждар қолданғанда кедендік алым – салым мөлшері өзгермейді.
Сонымен қатар ол бағасы тез өзгеріп отыратын, техникалық жағынан
күрделі өнімдердің импортын реттеп отыруға өте ыңғайлы.
Арнайы баждардың артықшылығы – кедендік алым мөлшерін есептеу кезінде
шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау қажеттілігінің болмауында.
Өнеркәсібі дамыған елдердің кеден тарифтіктәжірибесінде кейбір жеке
позициялар бойынша адвалорлы және арнайы мөлшерлемелер көрсетіледі.
Қазіргі таңда Батыс елдеріндегі кедендік алым – салым қатысты түрде
төмен деңгейде. Сонымен, АҚШ, Жапония, ЕО ортақ кедендік тарифі; Швеция,
Швецария, Норвегия, Австрия, Канада және Финляндия кедендік тарифтерінің
ортақ арифметикалық деңгейі 6,47%, ал орта кедендік тарифтердің шектеу
функциясы, негізінен, кейбір тауарларға салынатын жоғары баж мөлшерлемесін
сақтауға және импортталатын өнімнің өңделу дәрежесіне байланысты кедендік
мөлшерлемелердің прогрессивті өсуі арқылы жүзеге асырады9,58.
Ең жоғары кедендік баж, әдетте еңбекті көп қажет ететін өнеркәсіп
салаларына салынады. Оларға тоқыма, тері аяқ - киім, машиналар және
құралдар, бірінші орында – электротехникалық машина құрылғылары жатады.
1.2 Кедендік реттеудің әдістері мен халықаралық тәжірибе
Нарық қатынастары жағдайында мемлекеттік қызметтің экономикалық
жиынтығы мемлекеттік реттеу механизмі арқылы, әкімшілік ұйымдарының
кәсіпкерлік қызметке экономикалық сипаттағы әдістер мен әр түрлі формаларды
пайдалану арқылы араласуымен іске асады. Мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі
нарық механизмі моделінің “жоғары орнын” алады. Бұл процестің қалыптасуының
негізгі алғышарты болып, Батыс елдерінде индустриалық нарық жүйесінің
жоғары деңгейде пісіп жетілуі және монополияны ығыстыру мақсатында
қажеттіліктен туындап отырған құбылыс деп түсінуге болады. Өндірістік
құралдардың дамуының басты себебі (технологиялық процестердің
автоматтандырылуы, роботтандыру, биотехнологияны қолдану) және жұмысшы
күшінің сапалы өзгерісі (квалификацияның күрделенуі және еңбектің
интеллектуалды рөлінің өсуі) экономикалық байланыстар жүйесінің монополияға
қарсыласуын қалыптастырады. Акционерлік форманың байланыстарын шектеудің
барлық жерге таралуы көптеген процестерді өзгертті – жеке меншіктік форманы
ұйымдастыруды және өндірістік жүйенің дамуын, ұзақ мерзімді кооперациялық
байланыстарды, ірі комплектерді басқару т.б. міне осы жерде мемлекеттің
ролі барлық экономикалық қызметтің жиынтығы мен өзінің қажеттілігін
көрсетеді.
Мемлекеттік реттеу бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін де басталғанын
байқауға болады. Сыртқы сауда саясат шаралары салық жеңілдігін қолдану
арқылы әлемдік нарықта ұлттық капиталдың бәсекелесуін қамтамасыз етті,
сондай – ақ азық - түлік пен шикізатты пайдалануды реттеудің соғыс
кезіндегі еңбек тәртібін көрсетті.
Батыс елдерінде мемлекеттік реттеудің дамуы, сапалы жаңа кезеңі екінші
дүние жүзілік соғыстан кейін басталды. Қазіргі кездегі тәжірибеде,
мемлекеттік реттеудің көптеген әдістері белгілі - ұзақ мерзімді болжау және
орта мерзімді индикативті жоспарлау, неше және фискалды сипаттағы шаралар,
әкімшілік және ұйымдастыру құқық формалары, нарықтық бәсекені
демонополизациялау.
Ұзақ мерзімді мемлекеттік реттеу – болжау жолымен қамтамасыз етіледі,
экономиканы стратегиялық жоспарлау және болжаудың негізгі мақсаты ұлттық
өндірістік дамуы мен қалыптасуы арқылы бәсекеге түсе алатын өнім шығаруды
қамтамасыз етумен бірге әлемдік нарыққа жақындау. Ұзақ мерзімді реттеу
әдісін қолдану экономикасы дамыған елдерге тән. Оның қорытындысы
мемлекеттің экономикалық саясатында көрсетілген.
Салыстырмалы қысқа мерзімде әлемдік нарықта көптеген өнімдік
позициядан негізгі экспортер ретінде орын алады. Мысалы, әлемдік саудада
әлемдік тауар айналымының негізгі экспортының көлемі мынадай: АҚШ-12,5%,
Германия-11,4%, Жапония-8,9% алады. 1995 жылы дамыған елдердің экспорттағы
үлесі 71 %-ті құрады, ал оның өсуі алдыңғы жылмен салыстырғанда 8%, оның
ішінде әлемдік нарықта жеке машина – техникалық өнімдердің төрінен АҚШ-40%,
Жапония 65%. Бұл жерде Жапонияның машина – техникалық өнімінің экспорттық
көрсеткіші жоғары14,26.
Мемлекеттік реттеу механизмінің дамуын және оның қалыптасуын жеке
мемлекеттердің мысалынан көруге болады. Атап айтқанда, Францияда
мемлекеттік реттеу үш кезеңнен өтті, негізгі ролді экономиканы болжау алды.
Ондағы негізгі мақсат, мемлекеттің экономиканы басқарудағы стратегиясының
жалпы бағытын көрсету. Болжау идеясының қорытындысы дамудың басым
бағыттарын таңдау – экономикалық сектордың негізгі базасын, өндірістің
технологиясын және өткізу нарығын анықтау. Бұл мақсатты орындау үшін
соғыстан кейінгі жылдарда Францияда экономиканы қайта құру және жетілдіру
жоспары құрылды. 1946 жылы “Моне жоспарында” дирижизм әдісін қолдану
қарастырылды, онда инвистиция, қаржыландыру жүйесін қатаң шешу мәселесі
қойылды. Ұлттық меншікке алу арқылы ірі банктерді негізгі банктерге
айналдырды. Мемлекет одан да басқа қорланудың мүмкіншіліктерін
іздестірді,өз қолдарына халықтың қорын жинақтау арқылы ірі қор жинағын
құрып (депозитивті – жинақ кассаларын, өзара көмек кассаларын, т.б.), оны
капитал салуды қаржыландыруға, ”рентабельді емес” инфра құрылымдық
инвестицияларға және негізгі капиталды жаңартуға қолданады.
50-жылдардың ортасында Франция дирижизмнен бас тартып индикативті
жоспарлауға көшті. Бұл бастама басқа елдерге де кеңінен таратылды.
Индикативті жоспарлау. Мемлекетті позицияны және жеке меншіктік
секторды бір бағытқа жұмылдыру. Осы ауқымда өкімет басым салалардың
мақсатың, 3-5 жылға өнеркәсіп өнімнің көлемін, өсу қарқынын және оған
қосымша капитал салудың көлемін анықтайды. Жоспарлау комисиясы басты
компаниялардың қатысуымен жеке салалардың нақты даму жоспарын жасайды, бұл
жалпы мемлекеттік жоспарлауға қойылады 21,123.
Бірінде үкімет ірі жеке меншік фирмалармен контракт жасай бастады.
Индикативті жоспардың заңды міндеттемелік күші жоқ. Ол тек ұсыныс сипатында
болады, бірақ қатысушыларға әр түрлі жеңілдіктер беріледі. Жеңіл несие және
салық, жеке экспорттық бағалар т.б. жеке кәсіпкерге жоспарды орындау –
жоғары табыстың нормасын орындаудың күресі болады.
Индикативті принцип сақталуда; 1993 жылы оныншы мемлекеттік
индикативті жоспар аяқталды (Моне жоспарынан соң). Қазіргі кездегі
Францияның мемлекеттік реттеу кезеңі негізінен жалпы Европалық көлемде
жүргізіледі, яғни аймақтық дамыған бағытталған20,96.
Ал, мемлекеттік реттеудің қысқа мерзімдік әдісі икемді, жылдам сипатта
болады. Бұл мемлекеттің дағдарысты, инфляцияны тоқтатуға ішкі нарық және
ұлттық өнім өндірушілердің мүддесін қорғауға бағытталған іс - әрекеті. Оның
негізгі элементтерінің бірі салық, баға, квота, лицензия және тариф болып
саналады. Мемлекеттік реттеудің ықшам икемді жүйесі Жапонияда жақсы
дамыған.
Экономикалық әдістер мемлекеттік реттеу механизмін қолдану ішкі
шаруашылықтағы экономикалық процестерге қосымша ықпал етеді. Олар қаржы –
несие және банк саласы арқылы іске асады; жәрдем ақыны және салық жүйесін,
баға механизмін, кеден құралдарын, қамсыздандыру жүйелерін және экспорттық
өндірісті ынталандыруда процент мөлшерлемелерін жеңілдету арқылы жүргізеді.
Экономикалық әдістерден басқа халықаралық тәжірибеде тікелей әкімшілік
араласу да (орталықтандырылған жоспарлар) олар үкіметтің белгілі
нормативтік актілеріне немесе басқару шешімдеріне (әдейі арналған заңға)
негізделген.
Аталған әдістерден басқа әлемдік тәжірибеде ұйымдастыру - құқық
әдістері де бар, оған монополияға қарсы реттеу жатады. Олар құқық негізінде
құрылған, бұл жерде әр түрлі кәсіпкерлік құрылымдардың құқығы анықталған
(фирма, акционерлік компания, трестер, консорциум, т.б.) және бәсекелесу
тәртібі көрсетілген. Сонымен, кәсіпкерлердің мүддесін және тұтынушылар мен
өндірушілерді монополиялық шектеуден қорғау.
Монополияға қарсы реттеу механизмі. Нарық экономикасы дамыған елдерде
шағын және орта кәсіпкерлердің ұлттық мүддесін қорғаудың ең маңызды құралы
болып есептеледі, сонымен бірге дамыған бәсеке ортасын қалыптастырады.
Монополияға қарсы реттеу ұлттық нарықта таза болуын ғана реттеп отырмайды,
сондай – ақ басқа елдердің де экономикалық процесіне ықпал етеді.
Монополияға қарсы заңдардың бірінші рет қабылдануы өткен жүз жылдықта
болды. Ол 1889 жылы Канадада және 1890 жылы Шекман Заңы атымен АҚШ- та
қабылданды. Қазіргі кезде нарық бәсекесін монополиялау жүйесі бәсеке заңын
қайта жақарту нәтижесінде көптеген елдерде құрылған: Ұлыбритания, Франция,
Дания, Швеция, Финляндия, Италия, Канада, тағы басқа елдерде.
Айырықша ерекшеліктерінің бірі болып, оның әмбебап сипатта болуы,
сондай – ақ бәсекенің бұрын мемлекет қызметінен шет қалған басқа салаларға
тарауы жатады (энергетика, көлік т.б.). айта кететін жағдай, монополиялық
шектеу механизмі екі айырмашылығы бар принципке сүйенеді; америкалық және
европалық.
Біріншісінің ерекшілігі – монополиялық тәжірибенің кей түрлеріне тиым
салынды, ол Шерман Заңынан келе жатқан тәжірибе: Германи, Канада,
Аргентина, т.б. бір қатар елдерде, дамушы елдерде қолданады. Жапония және
ЕО елдерінің монополияға қарсы заңдарында қадағалау және реттеу принциптері
жүреді, сонымен бірге монополия құру мүмкіншілігін қолдайды, егер олар
бәсеке еркіндігін бұзбайтын болса, монополияға қарсы реттеу механизмі
монополияның шаруашылық тәжірибесінің критерийін мойындау және ол
критерийді мемлекеттік клісілген ұйымдардың тоқтата алуы қарастырылады.
Мысалы, кей критерийлер бойынша (Франция, Германия, Жапония,
Ұлыбритания) нақты өндірушілердің өнім шығаруда және қызмет көрсетудегі
көлемінің шектен тыс болуы. ЕО ішінде бәсекенің еркіндігін реттеу, ондай
критерий; тура немесе жанама сату және сатып алу бағасын құру немесе оңдеу
шарты бойынша; өндірісті қадағалау және шектеу, технологиялық даму немесе
капитал салу, нарықты қадағалау, сауда әріптестеріне қойылатын талаптар
(бір жағдайдағы әріптестерге әр түрлі талап), бұл жағдайда бәсекелесуде
бірдей жағдай жасалмайды.
Сонымен, монополияға қарсы реттеу тек ішкі аспекте ғана емес, сыртқы
да ықпал етеді. Олар шетел капиталының шектен тыс еркіндігіне қарсы құралы
ретінде көрінеді. Мысалы, АҚШ-тың “Шерман заңы” бойынша экспорттық
операцияға қатысушыларға арналған, бәсекенің таза емес әдістерін қолдану,
оның ішкі және сыртқы сауда операцияларына тигізетін зияны болған кезде
іске қосылады. Германияда бәсекесуді қадағалау, егер олар мемлекеттің
халықаралық міндеттерін бұзса, немесе ішкі рынокта бәсекенің қысқаруына
ықпал жасаса, т.б.
Кеден шекарасы арқылы өтетін барлық тауарлар сыртқы экономикалық
қызмет процесінде мәлімденгенде ғана өткізіледі. Тауарларды мәлімдеу нақты
көрсетілген тәртіп бойынша жасалады. Кеден органына кеден декларациясын
беру кедендік мәлімдеудің негізгі шарты болып саналады. Жүк кеден
декларациясы нақты қалыптарға сәйкес толтырылуға тиісті белгіленген үлгі
ретінде қолданылады. Мәлімдеу процесі екі түрлі жолмен жүзеге асырылуы
мүмкін; тікелей жүк жіберушімен, не кедендік делдал фирмалар көмегімен.
Екінші жағдайда кедендік шараларды өту және кеден құжаттарын дайындау
бойынша барлық қызметтер көрсетіледі. Кеден декларациясын толтырудағы
сәйкессіздік, кеден шараларын өтудің талаптарын орынсыз орындау және
төлемсіздік мәселелеріне тауарды шекарадан өткізбеуге жеткілікті негіз
болады.
Мысалға екі фирма арасындағы келісімді қарастырайық:”ХНГ –
Хандельсконтор Нарунгемиттель ГмбХ” –10179 Берлин (Германия) Шиклерштрасе 5-
7 мекен – жайында орналасқан азық - түлік сату бойынша сауда фирмасы –
“сатушы” ретінде және “Сұнқар-1”, Алматы қаласында орналасқан фирма – сатып
алушы ретінде, келесіде сатушы мен сатып алушы арасында екі жақты келісімге
келісуге тиісті. Қазақстанға азық - түліктің болашақта тасымалдануларының
жалпы шарттарын реттейтін келісім – шарт жасады13,78.
Халықаралық мәмілелерді жүзеге асыру кезінде екі жоқ сыртқы
экономикалық қызметте қолданылатын заңдылықтармен мұқият танысуы және
келесі тауарларды қарау керек:
“Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес республика аулағына және одан
сырт жерге тауарлар мен көлік құралдарын әкелуге және әкетуге барлық
тұлғалардың құқығы бар. Алайда бұл жарлық мемлекеттік қауыпсіздік,
моральдық- өнегелік мүдделерді қорғау, адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған
ортаны, Қазақстан Республикасы халықтарының және өзге халықтардың көркем,
тарихи және археологиялық игілігі бұәйымдарын т.б. қорғау мақсатында
тауарлар мен көлік құралдарын әкелу мен әкетуге тыйым салуды да
қарастырады.
Ұлттық Банк ресми бағамы бойынша барлық азаматтарға 1000 АҚШ доллар
сомы шегінде шетел валютасын әкетуге еркіндік берілген. Көрсетілген
азаматтар категориясына ұлттық валютаны әкетуге тыйым салынған.
Спирттік ішімдік өнімдері 1 адамға шаққанда 1,5 литрден аспайтын, вино
2 литрден аспайтын мөлшерде сыртқа шығарыла алады,бас тартуға арналған
заттарды 100 доллар сомы шегінде республика азаматтарына Қазақстан
Республикасынан алымсыз әкетуге рұқсат берілген, ал одан жоғары сомадан
белгіленген мөлшерлеме бойынша кеден бажы төленеді.
Халықтық тұтыну тауарларын шетел мемлекеттері азаматтарының әкетуі,
тиісті чектер мен шоттарды көрсету арқылы, еркін айналымдағы валютамен
мамандандырылған дүкендерден сатып алынған тауарлардан өзге жағдайларда,
жалпы тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шетелден шетел валютасын, өзге валюталық және басқа құндылықтарды
әкелу шектеусіз жүргізіледі.
Қазақстан Республикасынан әкетуге тыйым салынатын заттар:
- барлық әскери түрдегі қару – жарық, оған оқ - дәрі және әскери жабдықтау
(бұл заттар тек Қорғаныс министрлігі, ҰҚК және ПМ рұқсатымен әкетіле
алады);
- көркем, ғылыми, мәдени зор құндылығы бар өнер туындылары, көне заттар
т.б. (бұл заттар ҚР Мәдениет министрлігінің ерекше рұқсатымен, 100%
оларды тексерудің кеден бажымен төлеумен ғана әкетілуі мүмкін);
- ақбокен, марал, алабұға және зубр мүйіздері, сонымен қатар алабұғы
терілері;
- есірткі, психикаға әсер ететін заттар;
- құны жойылған құнды қағаздар.
Қазақстан Республикасына әкелуге тыйым салынған заттар:
- түрлі әскери үлгідегі қару – жарақ және оқ - дәрі;
- есірткі және психикаға әсер ететін заттар, сонымен қатар оларды қолдану
құралдары (ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ерекше рұқсатымен ғана
әкелуі мүмкін);
- мемлекеттік және қоғамдық құрылысты әлсіретуге бағытталған соғыс,
терроризм, күштеу, нәсілшілікті насихаттайтын басылым және бейнелеу
материалдары, сонымен қатар порнографиялық мәнді материалдар.
- Қазақстан Республикасына әкетуге және одан әкетуге тыйым салынған
тауарлардан өзгелері шекарадан қазақстандық мекелер мен кәсіпорындардың
келесі шарттарды орындағанда ғана өткізіледі:
а) жүк кеден декларациясын тапсыру немесетауарларды белгіленген
тәртіпке сәйкес өзге формаларда мәлімдеу;
ә) егер тауар лицензиялануға тиіс болса, лицензияны тапсыру;
б) біріншіден, заңмен көрсетілген кеден баждарын төлегенін, екіншіден,
кеден рәсімдеуі үшін алымдарды төлегенін растайтын төлем құжаттарын
тапсыру.
- тауарды әкелу үшін лицензия беріледі10,152.
Соңғы жылдары көптеген елдер импортталатын тауарлардың тису алдындағы
инспекциясына жүгінеді, ол елге жеткізілім өнімінің сапасымен бірге баға
дұрыстығына да тексеру қағазын береді. Соңғы мәселе өтпелі кедең елдері
үшін өте маңызды, өйткені бұл елдерге импорттық тауарлар әкелуде кері
пайдаланушылықтар көп. Қазақстанға жеткізулердің ондаған мысалдарын,
өнімдердің сапасы төмен не бағасы өте төмендетілген бойынша келтіруге
болады.
Тиеу алдындағы инспекцияны мамандануырылған фирмалар жүзеге асырады.
Олаврдың ішіндегі ең ірілері-біреуі Ұлыбританияда, біреуі АҚШ-та, екеуі
Швецарияда және біреуі Францияда аталғандарға қосымша әлемде тағы 30 фирма
осындай қызметпен айналысады.
Бұл фирмалар халықаралық инспекция федерацисына кіреді. Фирмалар
үкіметтер тапсырысы бойынша инспекцияны жүзеге асырады. Әлемдік банктің
мәліметтері бойынша бұл фирмалардың атқаратын қызметтері әлемдік сауданың
2%-ін құрайды.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісім ТСБА (ГААТ)-94-ке сәйкес оның
түсінігіне сапа, сан, баға,валюталық курс және қаржы жағдайларын тексерумен
бірге инспекция қолданатын БСҰ (ВТО) мүшесінің аумағына экспортқа арналған
тауарлардың кедендік классификациясын тексерумен байланысты кез келген
қызмет жатады.
Алдымен тиеу алдындағы инспекцияның физикалық және құндылық түрлерін
ажыратады. Физикалық инспекция – тауар құжаты бар заттың растығын тексеруге
арналған. Атап айтқанда, тауар өндірушісін, оның сапасын, өндірілуін және
т.с.с. дұрыс көрсету. Құндылық инспекция – дұрыстылығын анықтауға арналған.
Әдетте бірінші болып құндылық инспекция, ол одан кейін физикалық инспекция
жүргізіледі. Қазір әлемде жуықтап алғанда 140 ел тиеу алджындағы
инспекцияға жүзінеді, соның ішінде 40-тан астамы оны белсенді және жүйелі
түрде қолданады15,23.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісімге сәйкес (ТСБА-94) оны
пайдалану уақытша сипатта немесе серіктестер дискриминациясы үшін
қолданылмайды, нәтижелер жариялылығының болмауымен сипатталады және бағаның
растығын текскру кеден бажын төлемеуге жол бермеу мақсатында, сонымен қоса
кедендік бағалаудың дұрыстығыңн тексерумен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасы азаматтары және азаматтағы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен өзге де
заттарды өткізу тәртібінің орындалуын қамтамасыз ету үшін кедендік бақылау
жүргізіледі.
Жоғарыда келтірілген келісім – шарттарға сәйкес, сатып алушы
тауарлардың жарамдылығы туралы ветеринарлы және санитарлы шарттарын
растауға Алматыдағы өз отандық ведомстволарына арыз жазады. Мұндай жағдайда
келісім – шарт бойынша сүт тағамдарына, оның ішіне сүт негізіндегі балалар
тағамы жатады. Ветеринарлы сертификат қосымша беріледі. Ветеринарлы
сертификатта келесі мәліметтер жазылады. Әкету елі – ФР; өкілетті
министрлік, сертификат ресімдейтін мекеме, жер округ және т.с.с.
Өнімді индификациялау үшін мәліметтер – тауар атады; орындар саны;
нетто салмақ; бутто салмақ; қорабы; одан кейінгі тауар ерекшілігі; сүт
оңдеуші кәсіпорын атады, ол ТМД-ға экспортқа өнім шығарып. ФРГ-нің сәйкес
ветеринарлы қызметінің бақылауында істейді. Сүт тағамдарының шыққан жері –
тағамдар (тиелу жері) тиелінеді. Сүт тағамдарының жеткізілім елі мен жері
Қазақстан; жеткізу көмек құралы (тауарға белгі қою); жіберушінің аты – жөні
мен мекен - жайы; алушының аты мен мекен – жайы.
Тауардың тамаққа жарамдалығы туралы куәлік, онда төмендегілер
жазылады: мен, төменде қол қойған мемлекеттік ветеринарлы дәрігер, келесіні
куәландырамын:
- сүт тағамдары неміс ветеринар қызметінің тұрақты бақылауының атында
қызмет істейтін сүт өңдеуші кәсіпорында, дені сау жануарлар сүтінен
жасалынған құрғақ қаймақтан істелінген;
- сүт және сүт тағамдары келесі талаптарға сай аудандардан шыққан:
Федеративті Республика Германия аумағында соңғы 12 ай аралығында ірі қара
малда оба және аусыл кездеспеген, ал 3 жыл аралығында – шошқаның
африкалық обасы; халықаралық эпизотикалық бюро нормаларына сәйкес
Федеративті Республика Германия бруцелезі мен туберкулезден азат;
- ресми мәліметтер бойынша сүт алынған жандарлар табиғи немесе жасанды
острогенді; гормональді немесе тиреостатикалық дәрі – дәрмек мен
антибиотиктер әсерінде болмаған. Бұл құралдарды емдік мақсатта қолдану
барысында немесе қалдық мөлшеріне таңдаулы тексеруде рұқсат етілген;
мөлшерден аспайтыны анықталды.
- Сүт тағамдары адамның тамаққа пайдалануына жарамды;
- қораптау материалы бірінші рет қолданылуда;
- ФРГ ережелеріне сәйкес тауарды тасымылдауда қолданылған көлік құралдары
ветериналы – санитарлы өңдеуден өткен12,87.
Сатып алушы әкелудің ветеринарлы және санитарлы немесе фитосанитарлы
шарттарын куәландыратын арызбен бірге, Беларуссия мен Ресей ветеринарлы
ведомстволары беретін транзиттік рұқсат беруге мүмкіндігі бар
ведомстволарға арыз береді.
Сатып алушы оны сатушыға жазбаша түрде тасымал басталғанға дейін 4
апта арасында куәландырады.
Кедендік бақылау - Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын сақтау және
халықаралық келісімдер мен одан туындайтын халықаралық міндеттердің
орындалуын қамтамасыз ету мақсатында елдің кеден органдары қолданатын
жиынтығы.
Кедендік бақылау - Қазақстан Республикасы кеден органдарының маңызында
тұлғаларымен келесі нысанда жүзеге асады:
1) кедендік бақылауға қажетті құжаттар мен мәліметтерді тексеру;
2) тауарлар мен транспорттық құралдары кедендік тексеру;
3) жеке тексеру;
4) республика кеден шекарасы арқылы өтетін заттарды есепке алу;
5) жеке және лауазымды тұлғаларды ауызша сұрау;
6) есептілік және құжаттылық жүйесін тексеру;
7) кедендік бақылауға жатқызылатын заттар орналасатын уақытша сақтау
қоймасы, кеден қоймасы, бажсыз сауда дүкені және өзге жерлердің аймақтары
мен бөлмелерін тексеру;
8) кеден баждары мен өзге төлемдерді жинау.
Кедендік бақылау механизмі кедендік комитетпен анықталады және кеден
органдары адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, тауарлар мен көлік
құралдарына зиян келтірмейтін техникалық құралдарды қолдану алады. Сонымен
қатар, кедендік бақылау мен тексеру жүргізу кезінде республика шекарасы
арқылы тауарларды, өзге заттарды өткізетін немесе сақтауды жүзеге асыратын
кәсіпорын не ұйымның өкілі қатысуы міндетті шарт болып табылады.
2 ҚР-Ң КЕДЕНДІК ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Кеден органдары және оның қызметінің ұйымдық-құқықтық негіздері
Мемлекеттік басқару 1995 ж. 30 тамыздағы жалпы халықтық референдумда
қабылданған Қазақстан Республикасының конституциясына негізделеді. ҚР
Конституциясының 3-бабы бойынша мемлекеттік билік бір тұтас және
Конституция мен заңдар негізінде жүзеге асырылып, биліктің бөліну қағидасы
бойынша заң шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтарына бөлінеді. Кеден
органдары атқарушы билік тармағына қосылады. Кеден орындары биліктің
атқарушылық тармағына қосылады. Қазақстан кеден мекемелерінің қызметтерінде
оның орталық органдарының үкімет құрылымдарына тәуелділігіне байланысты
қалыптасу кезеңдерін байқауға болады (1998 жылдың 12 қазанынан бастап ол
мемлекеттік кіріс министірлігіне енді). Бастапқы кезден ол көптеген
өзгерістерге ұшырады, оның ішінде кеден басқармаларының өсуі, сондай – ақ
орталық кеден органының мәртебесі де біршама өзгерді. Кеден комитетінің
алғашқы құрылу кезеңіндегі мақсаттары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz