Кедендік экономикалық талдау
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 4
1 КЕДЕНДIК САЛЫҚТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТАРИХИ ШАРТТАРЫ
1.1 Кедендік салықтардың пайда болуының тарихи аспектiлерi 6
1.2 Салық жүйесiнiң құрылу және даму тарихы, кезеңдерi 6
13
2 КЕДЕНДІК САЛЫҚТАРДЫ ӨНДIРIП АЛУДЫҢ МАҒЫНАСЫ, ТҮРЛЕРI МЕН
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
2.1 Кедендік салықтардың мәнi, түрлерi мен функциялары 25
2.2 Кедендік салықтарды өндiрiп алу мен төлеу механизмi 25
2.3 Қосылған құн салығына және акцизге арналған салықты есептеу 31
ұғымы мен тәртiбi
2.4 Кедендік экономикалық талдау 58
64
3 КЕДЕНДIК ТӨЛЕМДЕР ЖӘНЕ САЛЫҚТАР САЛАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ЖЕТIЛДIРУДIҢ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Кедендiк салықтардың Қазақстан Республикасының сыртқы 66
экономикалық қызметiндегi ролi
3.2 Ұлттық практикада кедендік салықтарды өндiрiп алу кезiнде 66
әлемдiк тәжiрибенi қолдану
68
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
75
КIРIСПЕ
Әлемдiк экономика әлемдiк нарыққа негiзделедi, оның материалдық негiзi
болып ғылыми-техникалық прогресс және олармен ынталанатын қоғамдық еңбек
бөлiнiсi табылады. Барлық ұлттық экономика халықаралық еңбек бөлiнiсiне
және оларға байланысты экономикалық қатынастарға интеграцияланған.
Бiрқатар елдер өздерiнiң жеке даму мұқтаждықтарына байланысты әлем
шаруашылығына қосылды, ал басқалары өздерiнiң ұлттық нарықтарын құрғанға
дейiн халықаралық еңбек бөлiнiсiне және халықаралық экономикалық
қатынастарға қосылды. Осы жағдайлар әрбiр нақты кезеңде ұлттық және әлемдiк
экономиканың қатынастарының спецификасын шарттастырды, бiрақ сипатты
белгiлердiң бар болуына қарамастан халықаралық экономикалық қатынастардың
жалпы бағыты бар, ол бүгiнгi күнде, мүмкiн, дүние жүзiндегi бiрде бiр елдi
құр қалдырған жоқ - тауарлар мен қызметтердi халықаралық сату. Осы бағыттың
құрама бөлiгi болып импорт табылады, яғни елдiң iшкi аумағына тауарлар мен
қызметтер әкелiнедi деген сөз.
Импорт, елде өндiрiлмейтiн өнiмдердi, басқа елдерде өндiру өнiмдiлiгi
төмен немесе ел iшiнде нақты тауарларға сұраныс көп болған жағдайда осы
өнiмдердi алу үшiн қажеттi.
Қазақстан Республикасындағы радикалды экономикалық өзгерiстер
мемлекеттiң экономикаға әсер ететiн маңызды құралдарды: мемлекеттiк
бюджеттi және заңмен белгiленген тәртiпте алынатын салықтардың, алымдардың
баждар мен өзге де төлемдердiң жиынтығын ұсынатын салық жүйесiн қозғады, ол
дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке және онымен тығыз байланыстағы салық
жүйесiне әсер еттi. Салық жүйесi заңмен белгiленген тәртiпте өндiрiлiп
алынатын салықтардың, баждар мен басқа да төлемдердiң жиынтығын ұсынады.
Сыртқы экономикалық қызмет саласында құрылған салық жүйесi, оның
құрылымы, салық саясатының мақсаттары экономиканың жұмыс iстеуiне және ел
дамуының барлық макроэкономикалық көрсеткiштерiне, заңды және жеке
тұлғалардың кәсiпкерлiк белсендiлiгiне үлкен әсер етедi. Сонымен, кедендік
салықтарды өндiрiп алу мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық саясатын құрудың
маңызды бөлiгi болып табылады.
Бұның өзін біз, экономикасы дамыған айшықты қадамдар жасаған әлемнің
алдыңғы қатарлы елдерінен байқаймыз. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты да
елімізде кеден қызметінің негізгі ерекшеліктерін ашу, кеден салықтарын
көрсету болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін мынандай шараларды шешу керек:
- кедендік салықтардың пайда долуының тарихы шарттарның мәнің ашу;
- кедендік салықтардың ұғымы түрлері мен ерекшеліктерін қарастыру;
- кедендік салықтардың жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі:
Бұл, Қазақстан Республикасы кедендік төлемдерді өндіріп алу, олардың
мәні, мағынасы, түрлері және басқадай ерекшеліктерін шешу болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заң актiлерi, Қарағанды облысы
бойынша Кедендiк бақылау департаментiнiң деректерi негiзiнде жасалған
практикалық материалдар және А.Н.Козырин, В.Г.Драганов, М.А.Сәрсембаев және
т.б. сияқты белгiлi ресейлiк пен қазақстандық экономика және заң
ғалымдарының еңбектерi аталмыш диплом жұмысының әдiстемелiк негiзi болып
табылады.
1 КЕДЕНДIК САЛЫҚТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТАРИХИ ШАРТТАРЫ
1.1 Кедендік салықтардың пайда болуының тарихи аспектiлерi
К.Маркс пен Ф.Энгельс, В.Ленин, өздерiнiң жеке меншiктiң, мемлекеттiң
пайда болуын, құл иелену, феодалдық, капиталдық қатынастардың құрылуын және
дамуын ашатын жұмыстарында қанаушы мемлекеттерде кеден саясатының пайда
болуы және жетiлдiру шартын түсiнуге бағыт бередi.
Кедендiк алымдар мен оларды өндiрiп алушы органдардың пайда болуының
экономикалық шарты ретiнде кәсiпшiлiктi егiншiлiктен ажырату нәтежиесiнде
алғашқы қауымдық құрылысты ыдырату кезiнде адам қоғамында пайда болған
тауар өндiрiсi – айырбас мақсатымен еңбек өнiмiн әзiрлеу болып табылады.
Онымен бiрге сауда да пайда болды, ол тек тайпа iшiнде және оның
шекараларында ғана емес, теңiз жағалауындағы елдерде де пайда болды.
Кейiннен, өндiрiспен ғана емес, ал өнiмдердi алмастырумен айналысатын
класс, атап айтқанда көпестер класың пайда болды.
Көпестердiң пайда болуымен қатар жүзеге асыруы бар қатынас құралынан,
жолдардағы қоғамдық қауiпсiздiк жағдайының саяси қатынастарынан тәуелдi
жақын аймақтарға шығатын сауда байланысының мүмкiншiлiгi туды.
Сыртқы сауда байланыстары туралы бiрiншi мәлiметтер египеттiктер фин
қалалары мен Теңiз бассейiнi жерлерiнiң тұрғындарын сата бастаған кезде
б.з.д. III мыңжылдықтың басында ежелгi Египеттегi 6 әулеттiң
ескерткiштерiнде жазылған. Одан кейiн көпестердiң сауда байланыстары Нил
алқабынан Екi өзеннiң құл иеленушi мемлекеттерiне де тарады.
Көпес керуендерiнiң қозғалысы қауiптi болды және Египеттегi Жаңа патша
уақытының тарихи ескерткiштерiнде (б.з.д. ХҮI-ХIIғғ.) керуендерге шабуыл
жасау және көпестердiң жасаған шағымдары туралы куәлiктер сақталған. Қымбат
тұратын күзетшiлердi ұстау көпестер үшiн өте ауыр болды, сондықтан да
керуен күзетiне кететiн шығындардың орнына ерекше алымдар келдi-келешектегi
кедендiк баждардың бейнесi. Баждар, феодалдармен, олардың иелiктерiнен
өтетiн саудагерлерден алынатын алым-салықтан туды, олар осындай әдiспен
ұрлық-қарлықтан осы алым-салық кейiннен қалалармен де алынды және қазiргi
заманға сай мемлекеттер пайда болған кезде қазына үшiн ақша табу құралы
болып табылады.
Қоғамның топтарға бөлiнуi және мемлекеттердiң құрылуы кеден саясатының
пайда болуының саяси жағдайы болып табылды. Ертедегi қоғамның құлдырауы
нәтежиесiнде пайда болған құл иеленушi әйгiлiлерi өзiнiң экономикалық және
әскери күшiне сүйене отырып қоғамның қалған мүшелерiнiң еңбегiн иеленуге
тырысады және кәсiпшiлдiк пен алмастыруды дамытуға, қаланы ауылдан бөлуге
әсер етедi. Қаламен қатар әкiмшiлiктiң, полицияның, салықтардың және т.б.,
бiр сөзбен айтқанда, қауымдасқан саяси құрылымның, сонымен саясаттың
қажеттiлiгi туды. Мемлекет аппаратын қаржыландыру үшiн құл иеленушiлер әр
түрлi салықтар мен алымдарды, оның iшiнде оны саудадан да және тауарларды
өткiзу үшiн де алды. Ежелгi Ассирияда (Ашшур мемлекетiнде) б.з.д. III және
II мыңжылдықтың межесiнде Ашшурдың пайдасы үшiн саудадан баждар алынды.
Б.з.д. II мыңжылдықтың басында Екi өзеннiң барлық алқабын бiрiктiрген және
2 мың жылға дейiн ежелгi әлемнiң маңызды экономикалық және мәдени орталығы
болған Вавилонда барлық тауарлар қалаға әкелiнген кезде тексерiлдi және
олардан алынды.
Көпестер класы пайда болған соң металл ақшалары, чекандық тиындар,
металл ақшаларымен қатар үстемдiктiң жаңа құралы пайда болды. Осының
нәтежиесiнде құл иеленушiлер өз үстемдiгiн нығайта түстi: ...сауданы
таратумен қатар ақшамен және жер меншiгiнен өсiм алушылығымен және
ипотекамен бiрге көптеген кластардың қолында байлық тез орталықтандырылды,
сонымен қатар кедейлер қатары өсе бастады.
Құл иеленушi қоғамында қанаушылар үстемдiгiн бекiтуге өзге де салықтар
және алымдармен қатар, сондай-ақ кедендiк баждар әсер етедi. Оларды өндiрiп
алудың негiзгi мақсаты – фискальдық, яғни фиск - қазына мүддесiн қорғау.
Мемлекеттiң экономикалық және саяси даму ерекшiлiгi, сондай-ақ әр
түрлi кезеңдегi әр түрлi континент елдерiнiң сыртқы сауда байланыстары
туралы мәлiметтердiң толық емес салдарынан ежелгi әлем және орта ғасыр
мемлекетiнiң кеден саясатын құрудың жалпы тарихи көрiнiсiн құру өте қиын.
Бастапқы кезде сауда жаяу болды және де көпес керуендерi жолда тоқтап
демалуға мұқтаж болды. Тоқтап демалатын орныдарында олар өз саудаларын
жүргiзе бастады, сондықтан да қойма орындарын қолданғаны үшiн олар салық
төлейтiн болды. Кейiннен сауда тек жаяу жүрiс болып қала бермей, теңiз
арқылы алып жүрiлдi, осыған байланысты қоймалар теңiз порттарында құрыла
бастады. Сауда ережелерi алдауға жол бермедi, сондықтан да тәртiптi арнайы
мемлекеттiк қызметшiлер қадағалайтын болды, оларға қаржы төлеу үшiн
өндiрiлiп алынатын баждардың бiр бөiлiгi бөлiндi. Азия маталарына, хош
иiстi заттарға арналған көптеген қойма орындары Жер орта теңiз порттарында
құрылды, ал саудадағы делдалдар ретiнде финдық және грек мореходтары болды.
Грецияда құнарлы жерлер жоқ, оның аумағын жан-жағынан су алып жатыр,
сондықтан да оның тұрғындары сауда жасап, күн көру үшiн қаражат таба
бастады. Б.з.д ҮI ғасырдан бастап афиндықтар нанды Египеттен, Сицилиядан
алып отырды, ал кейiннен солтүстiк Қара теңiз жағалауынан ала бастады. Қара
теңiз жағалауының Херсонес, Пантикапей, Феодесия қалалары ескi Грецияның
сыртқы саудасы үшiн өте маңызды, сондықтан да тауарларды әкелу және әкету
үшiн баждар алынбады. Маталарға, қару-жарақтар, шараптар, өсiмдiк майларына
алмас ретiнде Қара теңiз қалалары гректерге наннан басқа балықты да, терiнi
де, құлдарды да жеткiздi. Кейiннен, Қара теңiзде тауарларды әкетуге баж
белгiлендi. Б.з.д. IҮ ғасырдың ортасында митилендер босфордтық Левкон
патшасынан 100 мың астық медимi үшiн төмендетiлген баж төлеуге рұқсат алды,
ал Самотракидiң тұрғындары б.з.д. IIIғ. ортасында Птолемейден қызмет ететiн
Иполидонға Херсонестен немесе бас елдi мекендерден астық әкету туралы
өтiнiш жасады. Сондай-ақ құлдарды әкетуге баж салынды. Аңыз бойынша,
философ Ксантий Самоста аңызшы Эзопты сатып алған, оны өзiмен Лидияға баж
төлемей әкету үшiн көп жүгiрген екен.
Грецияның өзiнде әкелiнетiн тауарларға салынатын кедендiк баж оның
құнының 110 бөлiгiн құраған. Бiрақ, кейiннен афиндықтар ораташа баптар
сауданы дамытуға ықпал етедi және үлкен таьбыс бередi деп шештi. Сондықтан
да б.з.д. IҮ ғасырда Демосфен кезiнде әкелу баждары тауар құнының 120,
150 және 1100 бөлiгiне дейiн қысқарды. Жеке тауарлар (қару-жарақтар,
әскери жабдықтар) баж төлеуден босатылды. Афиннiң жақтастарына кедендiк
жеңiлдiктер берiлдi, олар тауар құнының 1100 мөлшерiнде ғана баж төледi,
ал Афиннан тәуелдi қалалар құнның 120 бөлiгiн төледi. Аттикада тұратын 6
мыңнан асатын шетел азаматтары ареопагтың рұқсатымен баж төлеуден
босатылды.
Кедендiк баж алымдары теңiз порттары мен қала базарларында да
жүргiзiлдi, жаяу кедендер де болды, олардың жұмысы – көршi елдермен қайшы
қатынас болған жағдайда шекараны жапқан кезде тоқтатылды. Баждар алтынмен
және күмiспен төлендi.
Баж алымы атақты азаматтар құрамынан кепiлдiк берушiлерi бар жеке
тұлғаларды немесе топтарды сатып алу үшiн берiлдi.Сатып алу құқын алған
аукциондар Афинның алаңдарында өткiзiлдi, онда 10 сайлаулы азаматтар жыл
сайынғы ұсынылатын баж алымының қай сомасын бекiтудi ел алдында шеше
бастады. Қабылданған баж сомасын сатып алушылар мемлекетке төледi, ал
баждан жоғары өндiрiп алған сомасы, олардың табысы болып қалады. Сатып
алушылар белгiленген жарнаны төлемеген жағдайда оларға кейiнге қалдырулар
берiлдi, ал аталмыш мiндеттеменi орындамаған кезде олар түрмеге жабылды.
Сатып алуды, Афинада және Пирейде саудагерлерден кедендiк баждарды өндiрiп
алу процесiн уәкiлдi өкiметтер қадағалады. Тауарларға арналған кедендiк
баждардың сомасы халықтың назарына ұсынылатын папирустерден, тас және
керамикалық плиткаларда бормен жазылды.
Кедендiк операциялар басқа елдерде де белсендi дами бастады. Б.з.д.
ҮIғ. Египетте Үкiмет Александрияға азық-түлiктi әкелудi және Египет
шеберлерiнiң бұйымдарын әкетудi қатаң реттедi. Әкелiнетiн тауарлар үшiн
алымдар Египеттiң солтүстiгiндегi Александрия мен Пелуссияның, оңтүсiкте-
элефанитиннiң кедендiк пунктерiнде алынды, ал Гермополада iшкi кеден болды.
Б.з.д. IIIғ. Карфаген қаласында кедендiк баждардың мемлекет табысының
маңызды көзi болды, баж жүйесiн қайта құрап және тұрғындардан баспа бас
салық салуды енгiзбей өз шығындарын өтей алатын едi және Римге қарсы соғысы
жемiстi болушы едi. Бiрақ, баждарды шектен тыс көбейту, саудагерлердiң
кеден ережелерiн бұзуына, контрабандалық iс-әрекеттерге әкелiп соқтырды,
осының нәтежиесiнде Карфагеннiң экономикасы әлсiредi.
982 жылы Страсбург қаласының статутымен епископтың төрт жоғары қала
шенеунiктерiн тағайындау құқы қарастырылды, олар: қала басшысы (азаматтық
судья мен қылмыстық iстердi жасаушы ретiнде), граф (крепостной комендант),
кеденшi және қазынашы, бiрақ, епископ, жоғарғы екеуiн өзiнiң сарай
маңындағылары қатарынан, ал кеденшi мен қазынашыны қала азаматтарының
қатарынан тағайындады, мұны қаладағы кәсiпшiлер мен саудагерлер
сословиелерiнiң мүддесiмен санасады деп қарастырылды. Кейiннен, 1249 жылы
Фрайбург қаласының статутында қала азаматтарының өздерiне кеден
шенеунiктерiн сайлау және олар өз мiндеттерiне немқұрайды қараған жағдайда
лауазымнан босату құқы берiлдi. Егер де бұрынғы феодал заманы кезiнде
кеденшiлер ерекше дәрежеге жатса, ал кейiннен ол лауазым кәсiпшiлер мен
көпестер әулетiнiң мүддесi үшiн қызмет ететiн қоғамдық қызметкерге айналды.
Страсбург кеденшiлерiнiң мiндетiне ең басты салықтарды өндiрiп алу
кiрдi, ал жәрмеңке алымдарын крепостной бастық ретiнде граф өндiрiп алды.
Буржуа тарихшылары, алымдар, жолдарды жақсарту және көпес керуендерiн
күзетудi жарылқайтын мақсатта белгiлендi деп сендiре отырып, орта ғасыр
кеден шенеунiктерiнiң ролiн жақсы жағынан көрсетуге тырысты. Бiрақ, ұлы
Карл жолаушыларға ешқандай қызмет көрсетiлмесе (мысалы, күзет бөлiнбеген
жағдайда), олардан баж өндiрiп алуға тыйым салды, мұны ҮIII-
IХғғ.межесiндегi феодалдар мен кеденшiлердiң пайдасына деп жасалатын
шұбалаңқы ұрлық пен қиянат растайды. 1157 жылы көпестер император Фридрих I-
ге , Бамбергтен Майн жерiне дейiн кеденшiлердiң олардан көптеген заңсыз
алымдар алатындығы, ұрлыққа ұшырағандары туралы шағымданды. ХIҮғ. Рейнде
–64, Эльбада-35, ал Дунайдың тек Кiшi Австриясында – 77 кеден бекетi болды.
Феодалдар, өзеннен жаяу өтетiн жерде көпiрлер салып, одан өту үшiн ақы алып
отырды. Кейбiр кезде өзен арқылы арқан тартып, көпiр астынан өткен көпес
кемелерi үшiн де ақы алды. Феодал жерлерiнде ат басқан шөптер, талдан
жұлынған жемiстер үшiн де баж алынды, осылайша, феодалдар қоршаған ортаны
қорғады. Кейбiр кездерде жолдарды әдейiлеп шабылған талдармен жауып, оларды
айналып өткендерi үшiн де баж алып отырды.
Қалада дамып отырған кәсiпшiлiктiң әсерiмен, iшкi нарық үшiн
өндiрiлетiн тауарлардың өсуiне қарай орта ғасыр қалаларының өкiметi шет
жерлердiң бiркелкi тауарларынан кеден шараларының көмегiмен қорғалуға
мұқтаж болды. ХIIғ. Парижде қалаға әкелiнетiн шетел тауарларына ғана емес,
сондай-ақ басқа француз қалаларының жiбек, полотно, қағаз бұйымдарына, шұға
мен үлбiрлерге де баж салығы салынды. 1211 жылы Пармде статут бойынша
қалаға әкелiнетiн барлық шұғадан жасалған тоқыма бұйымдарды магистрат
тартып алып, жағып жiберетiн болды. 1239 жылы Парлебергтегi етiк цехының
статутында шет жерден келген адамдардың бiрде бiрi етiктi сата алмайды және
сатуға қоя алмайды деп көрсетiлген. Констанцада 1414 жылы қалаға әкелiнген
шұғалар тек жәрмеңке кезiнде ғана сатылады, жәрмеңке аяқталғаннан кейiн
оларды қайтадан әкелген жерiне әкетуi керек деген қаулы шығарылды, бiрақ
жәрмеңкеге әкелiнген шұға үшiн алынатын баж осы тауардың сатылған
сатылмағанына қарамастан барлығына салынған.
Ерекше кластың қолындағы сауда қатынастарымен бiрге көпестердiң
арқасында қаланың маңындағы жергiлiктерге шыққан сауданың кеңеюiне
байланысты өндiрiс пен сауда арасында өзара iс-қимыл туады. Қалалар бiр
бiрiмен байланысқа түседi, бiр қаладан басқа қалаға жаңа еңбек қарулары
әкелiнедi және де өндiрiс пен сауда арасындағы бөлiнiс өз өнеркәсiп саласы
дамитын жеке қалалар арасында жаңа бөлiнiс алады. Кiшкене де болса бастапқы
жергiлiктi шектеулiк жоғала бастады. Феодал тәртiптерi, табиғи
шаруашылықтың үстемдiлiгi. кедендiк қайшылықтар тұрғындардың жеткiлiксiз
тауарларға мұқтаждығын қанағаттандыруға бөгет қоя бастады.
Қалалар мен княздiк арасындағы экономикалық байланыстарды дамытуға
арналған тенденциялар Еуропада ХII-ХIIIғғ. дами бастады. Кеден саясатында
мемлекеттiң iшкi шекараларында бiрдей кеден жүйесiн дамытуға талпыну нығая
бастады. 1215 жылғы Ұлы Хартияның ағылшын азаттылығында Англиядан
әкетiлетiн және әкелiнетiн тауарларға әдiлетсiз баждарды төлеу туралы
ескерту жазылған. 1275 жылы ағылшын парламентi король Эдуард I-ге
импортталатын шараптар мен экспортқа шығарылатын ағылшын жүндерiне баж
салуды ұсынған1.
ХҮ-ХҮIIIғғ. саудагерлер әулетiнiң сыртқы сауда байланыстары, мемлекет
iшiндегi қиыншылықтарған қарамастан, есепшiлдiк атауын алған феодалдық
еуропа мемлекеттерiнiң экономикалық саясатының негiзi болды. Бұрынғы
есепшiлдiк және монетаризм кезiнде ХҮ-ХҮIғғ. Испанияда, Португалияда,
Англияда, Голландияда, Францияда ақшаны қоғамдық байлықтың негiзi деп
санаған. Сондықтан да мемлекет басшылары қазынада жинақталатын ақшаны
қадағалайтын ережелердi белгiлей отырып сыртқы саудаға араласқан.
Айналыстағы алтын мен күмiстiң зәредей мөлшерi осы металдарды әкетуге
тыйым салды2. Отандық көпестерге шетел кемелерiн пайдаланғаны үшiн ақы
төлеу қажеттiлiгiн болдырмау үшiн шетелде шетел кемелерiнде сауда жасауға
тыйым салынды; саудагерлер, өз тауарларын шетелде сатқан жағдайда түсiмнiң
жартысын артқа осы бағалы металдар немесе ақша түрiнде әкелуге мiндеттендi.
Шетелдiк көпестер қойма орындарын, гавандарды, паромдарды, ақшаларды
пайдаланғаны үшiн кедендiк баждар мен алымдарды төлеуге мiндеттi болды, ал
Англияда, келген шетел азаматтарының өздерiмен әкелген ақшаларын жұмсауға
мiндеттi деген заң қабылданды. Тауарларды тек қатаң нақты пунктер бойынша
шығару қарастырылды. ХҮғ. Англияның кеден шенеунiктерi Генрих IҮ статуты
бойынша шетел азаматтарының ақшаны, монетаны қаладан шығармауын қарауға
мiндеттi болды.
Бұрынғы меркантелизмнiң1 кедендiк баждары тек қаржы сипатында болды
және де ол тауарларды әкелу кезiнде де, шығару кезiнде де алынды. ХҮI
жүзжылдығында Англияға әкелiнетiн баждар 42 мың фунт стерлинг көлемiнде, ал
әкетiлетiн баж 185 мың фунт стерлинг көлемiнде табыс бердi. Египетте, ХIII-
ХҮғғ.оның аумағынан Еуропадан Индияға және қайта өтетiн транзиттiк көпес
керуендерi кезiнде кедендiк баждар, тауар құнының 15% құрады, ал ХҮғ. ол
35% дейiн өстi. Жеңiлдетiлген тариф тек Пизадан әкелiнетiн темiрлер мен
ағаштарға ғана белгiлендi (құнының 10%). Кейiннен, Индияға Африка тұсынан
өтетiн теңiз жолы ашылғаннан кейiн және португалиялықтардың Ормузаның,
Аденаның теңiз порттарын басып алғаннан кейiн Египет арқылы өтетiн
транзиттiк сауда құлдырай бастады. бұл осы елдiң экономикасына өте әсер
еттi, бiрақ оған сондай-ақ египеттiң жоғары баждары да әсер еттi.
Францияда, 1664 жылы кедендiк тарифте тауарларды әкелу бойынша 700-бап және
тауарларды әкету бойынша 900-бап болды, мұны кедендiк салық салудың
детализациясы куәландырды.
Бұрынғы меркантелизм кезiнде, ХҮIIғ.жуық кезде елдi ақшамен байыту
колонияларды пайдалану есебiмен мүмкiн болады деп саналды, ол: отаршылдық
шикiзаттарды пайдалану, оларды фабрикаттарға өңдеу, дайын өнiмдердi шығару,
тауарларды әкетудi арттыру, теңiз флотын кеңейту, осылардан түскен
түсiмдердiң қазынаға бұрынғыдан көп түсуi. Кеден саясатының дамуына
географиялық ашулар ықпал еттi. Кедендiк тарифтер, еуропа мемлекетi мен
олардың колонияларына басқа елдiң тауарларын әкелуге тыйым салды, бұл
отандық өнеркәсiптiң дамуына, сондай-ақ колониялардан шикiзаттарды басқа
елдерде пайдалану үшiн шығаруға тыйым салынды. Өз елдерiнен дайын
бұйымдарды шығаратын көпестер үшiн әкетiлетiн кедендiк баждарға жеңiлдiк
берiлдi. Шетелге әкетiлетiн тауарларды көтермелеу үшiн әкетiлетiн
сыйақыларды енгiзу, тәжiрибелi жұмыскерлердi эмиграциялауға тыйым салу
туралы заңдар қабылданды. Кейбiр кезде басқа елдерден дайын тауарларды
әкелуге рұқсат берiлдi, бiрақ осы кезде метрополиядағы ақшаның көбеюi керек
деген шарт қойылды, мысалы, осы тауарларды пайда түсiру үшiн үшiншi елдерде
сату.
Егер де ерте меркантелизм кезiнде сауда капиталы саудамен ғана
айналысса: көпестер шетелге сату үшiн әкетiлетiн тауарларға ақша салса, ал
түскен түсiмдер артқа пайдамен қайтса, онда кейiнгi меркантелизм кезiнде
сауда капиталы өндiрiстi игередi: ақшаға ғана сатуға шығарылатын тауарларға
ғана емес, басқа елдердiң шикiзаттарына да ақша салынады, ал шикiзат елде
жаңа тауарларға өңделу үшiн шығарылады, содан кейiн осы дайын өнiмдердi
шығарғаннан кейiн олардан жоғары пайда алынады.
Сауда мен өндiрiске теңiз флотының екпiндi дамуы ықпал еттi. 1651 жылы
Кромвельдiң навигациялық актi ағылшын кеме құрылысы мен теңiзбен өтудi
көтермеледi және оған көптеген кеден сипаттары кiрдi. Колониялармен бiрiгу
және каботаждық жүзу тек ағылшын кемелерiне, яғния Англиядан салынған
кемелерге және капитаны мен команданың 3 4 ағылшын болған жағдайда ғана
рұқсат етiлдi. Егер де еуропа тауарлары Англияға ағылшын кемелерiнде
әкелiнсе, оларға бiр рет баж салынды. Егер де тауарлар шыққан елiнiң
кемелерiнде әкелiнсе, оларға екi рет баж салынды. Осы шаралардың көмегiмен
Англия Голландияның теңiз қуатының бетiн қайтарды, өзi корабль нарығына
айналды, өз өнеркәсiбi мен өз тауарларын өткiзу үшiн жағдайлар жасады.
Еуропа үкiметi Англияға елiктей отырып, сауданы ғана емес,
мануфактуралық өндiрiстi де қолдайтын заңдар шығарды. ХҮIIғ. Еуропа
меркантелизмнен протекционизмге өттi – отандық өндiрiстi қорғау.
“Мануфактуралардың пайда болуымен әр түрлi ұлттар бiр бiрiнiң арасында
бәсекелесе бастады, саудалық күреске түстi, халықтар бiр-бiрiмен қатынасқа
түскен кезде өз араларында бейбiт алмасты. Сауда кейiннен саяси мағынаға ие
болды”1.
ХҮIII ғасыр сауда ғасырына айналды... Бiр елдегi – Англиядағы сауда мен
мануфактураның концентрациясы осы ел үшiн қатынасты әлемдiк нарықты құрып,
сонымен мануфактуралық өнiмдерге де сұраныс өстi... Бәсекелестiк өзiнiң
тарихи ролiн жоғалтқысы келмеген елдердi өздерiнiң мануфактурасы үшiн жаңа
кеден шараларына сүйенуге әкелдi (алдыңғы баждар iрi өнеркәсiппен күресуге
жарамады) және қорғалатын баждармен күзетiлетiн iрi өнеркәсiптi енгiзуге
әкелдi2.
Кедендiк шараларды күшейткеннен кейiн еуропа мемлекеттерiнiң
шекараларында кеден шараларын елемеу құралдары- контрабанда жандана
бастады, ол тауарларды тексерумен және кедендiк баждарды өндiрiп алумен
пайда бола бастады. Кеденшiлер, ерте ме кеш пе жаңа кеден әдiстерiнiң
құрбандары болатын, контрабандистердiң жаңа айлаларын әрең дегенде байқап
бiле бастады. Кеден қызметшiлерiнiң шеберлiктерi контрабандистер үшiн өте
қауiптi болды.
ХIХғ. басында ағылшынның фабрика өндiрiсi кез келген елдiң
бәсекелестiктерiне шыдады және наполеонның континенталь блокадасы ағылшын
тауарлары үшiн еуропа базарларын жапқан кезде де Англия өз тауарларын
Еуропаға әкелуге салынған тыйымды алып тастауға қол жеткiздi, өздерiнiң
тарифтерiн төмендетуге дейiн бара отырып баждарды төмендетудi талап еттi.
Ағылшын буржуазиясы еркiн сауда – фритредерство идеяларын жариялады: әкету
сыйақылары мен баждарды енгiзудi, тауарларды еркiн әкелуді және әкетудi
бұзу.
Франция 1815-1822жж. протекционистiк кеден тарифтерiн қабылдады, оның
қолдауымен өз өнеркәсiбiн дамыта бастады, 60 жылдары еркiн саудаға бағыт
алды. 1834 жылы Германияда Пруссияның басшылығымен он сегiз мемлекет iшкi
кеден аралықтарын жоя отырып кеден одағын құрды, мұнымен олар
жалпыгермандық нарықты құруға, өнеркәсiптiң өсуiне және сыртқы сауда
барьерлерiн бұзуға арналған германия буржуазиясы талаптарының пайда болуына
қол жеткiздi. ХIХғ. 60-70 жылдарда капитализм әлемiнде сауда еркiндiгiнiң
принципi күшiне ендi, бұл өткiр бәсекелестiк күреске әкелдi, осының
нәтежиесiнде көлiктiң жетiлдiрiлген түрлерiмен iрi машина индустриясы бар
елдер жеңiске жеттi. Бұл сауда айналымы мен капитал нарығының кеңеюiн
тездеттi және кеден тыйымдары мен шектеулерiнен шыққан iрi монополиялардың
үстемдiгiне әкелдi.
Еуропа елдерi мен қалалардағы ХҮIII-ХIХғғ. кеден ережелерi қоғамның
әлеуметтiк құрамындағы күштердiң орналасуын көрсеттi және көпестердiң,
өнеркәсiпшiлердiң, саяхатшылардың кедендерде өткiзетiн тауарлар мен
багаждардың жедел ресiмделуiне кепiлдiк беретiн нормалар мен бұйрықтар бар.
Сонымен, Бадендегi 1747 жылғы жол ақшалары туралы заң кеденшiлердiң
жолаушылардан жол алымдарын алуы кезiнде оларды көп кiдiртпеу керектiгiн,
керiсiнше қарапайымдылықпен және кешiктiрмей қызмет көрсетуi және тарифке
сәйкес алым алуы керектiгiн қарастырды1. 1821 жылғы Бадендiк кеден
нұсқаулығы жол алымдарын алатын кеденшiнiң өз мiндеттерiн тез және
дөрекiлiк көрсетпей орындау керектiн қарастырған. Тюринг кеден
бiрлестiгiнiң заңы 1833 жылы мынаны жариялады: Кеден шенеунiктерiнiң
парызы – қызмет барысында басқа тұлғаларға қызмет көрсеткен жағдайда
адамгершiлiк көрсетуге, кiшiпейiл болуға және iске байланысты сұрақтары мен
тексерiстерi артық болмауы керек делiнген2. Осы ұйғарымдардың орындалған
орындалмағаны туралы жазбалар жоқ; бiрақ заң шығарушылар шенеунiктердi
қайта-қайта адамгершiлiктi сақтауға шақырды, бұл олардың кеден саясатында
бұзушылықтарды жiбергенiн растайды.
Бiздiң уақытымызда, шикiзатты әкелудi көтермелеу, дайын өнiмдердi
әкелудi шектеу үшiн кеден тарифтерiн нақты деңгейде сақтай отырып, әр түрлi
кеден тыйымдарын бекiте отырып, үкiмет “бизнес акуласы” мүддесiнде экспорт
пен импортты реттеу ретiнде тауарларды әкелу мен әкетудi контингенттеу
сияқты сыртқы сауданы реттейтiн жаңа құралдарды, әр түрлi валюталық
шектеулердi, тауарларға лицензия беру жүйесiн құрды. Капиталистiк елдердiң
кеден органдарының мiндеттерiне тауарларды тексеру және баждарды есептеу,
контрабандаға қарсы күрес жөнiндегi традициялық операциялардан басқа,
лицензиялық және валюталық заңдардың орындалуын бақылау, тауарларды
контингенттеудi есепке алу кiрдi. Кеден мәселелерi жөнiндегi екi жақты
және көп жақты конвенциялар, сондай-ақ капитал елдерi арасындағы кеден
соғыстары (мысалы, АҚШ пен Япония арасындағы соғыс, АҚШ және Еуропа елдерi
арасындағы кеден мәселелерi жөнiндегi келiспеушiлiктер) жаңа құбылыстарға
айналды1. Сонымен, кедендік салықтардың пайда болу тарихы осылай
көрсетiлген.
1.2 Салық жүйесiнiң құрылу және даму тарихы, кезеңдерi
Бiрiншi салықтардың пайда болу күнiн әрең дегенде анықтауға болады.
Салық прототиптерi адам қоғамымен басқарудың бiрiншi ұйымдық
нысандарымен бiрге пайда болды.
Мейiрiмсiз сыртқы орта жағдайларына бейiмделуге мұқтаж болған алғашқы
қауымда сыртқы жаулардан қорғауда, ашаршылық кезiне жинақталған қоғамдық
азық түлiк запастарын күзетуде ұжымдық мұқтаждықтарын қанағаттандыратын,
адамдарды басқарудың ұйымдық нысандары пайда бола бастады. Осы органдарда
қызмет ететiн адамдар қоғамнан көрсеткен қызметтерi үшiн ақы төлеудi талап
еттi. Оларды ұстауға арналған барлық шығындар салықтың жаңа нысандарын
ұсынды.
Сонымен, салықтардың бiрiншi рет пайда болуына қоғамның небiр
мүдделерiн қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер еттi. Салықтар осында
түрiнде көп уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейдi орналастыру мәселесiмен
айналысқан декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның
немесе мемлекеттiң мақсатқа қол жеткiзуiнiң құралы болды, яғни адамдардың
өз ойлаған мақсаттарына қол жеткiзу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкiметке жоғары өкiметтi бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқын бердi.
Ұзақ уақыт iшiнде адамдар салықты объективтiк қажеттiлiк деп бiлдi.
Тек ХҮ ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесiн және
мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсiнудiң бiрiншi әрекеттерi пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бiр
саласы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзiнен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны бiлдiредi. Мемлекеттiк кiрiстердiң
негiзгi көзi зерттеулердiң негiзгi мәнi болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттiк табыстың негiзгi көзi ретiнде салықтар бөлiндi.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
iшiнде назар аударатын кардинал А.Ришельенiң Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерiн негiздеу әрекетi жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бiрiншi рет мемлекет мүддесiнен емес, керiсiнше
халық шаруашылығы мен салық төлекшiлердiң мүддесiнен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүлiктiк
кадастр негiзiнде кiрiс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшiлiгiнiң мүддесiнен шыға отырып салықтың прогресивтiк мағынасын ұсынды.
Салық жүйесiне деген осындай көзқарас ХҮIIғ.салық теориясы жөнiндегi
зерттеуде тереңдетiлiп берiлдi. У.Петти Монкретьеннiң салықтардың
прогрессивтiгi туралы ойын одан әрi өрiстете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелдi қылып қойды. Халық мемлекеттiк шығынды олардың үлесiне
және мүддесiне ғана сәйкестiре отырып, яғни олардың мүлiгi мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын1. У.Петтидiң Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөнiндегi жұмысында салықтардың теориясына жүйелi
қарау керектiгi көрсетiлiп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизмi зерттелдi.
У.Петти былай деп жазған болатын: ...жер салығы тұтыну үшiн бiркелкi
емес өндiрiлiп алынатын акциз болыр қалуда, оны көбiнесе аз шағымданатындар
ғана көтередi2.
Меркантелизм кезiнде3 салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетiлген. Юсти алғашқы рет салық салу принципiн
негiздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
1. төлеуге шамасы бар азаматтар;
2. бiркелкiлер;
3. азаматтар мен мемлекеттiң әл-ауқатына зиян келтiрмейдi;
4. өндiрiп алу үшiн қолайлы;
5. аталмыш мемлекеттiк басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келедi.
Меркантелистердiң iлiмiне негiзделе отырып және оны одан әрi дамыта
отырып физиократтар бiрiншi болып салықтарды тiкелей және жанама салықтарға
жiктедi. Физиократтар тiкелей салық ретiнде тек жер салығын бөлдi.
ХҮIIIғ. аяғында – ХIХғ. басында мемлекеттiк табыстардың теориясының
негiзгi концепциясында салықтарды мемлекет қызметтерi (жеке басын қорғау,
меншiктi және мемлекеттi қорғау) үшiн төлеу деген мағына берiлдi
ХҮIIIғ. аяғында буржуазия революциясын басынан өткiзген мемлекеттерде
практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық принципi ендi. Сол
уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы мектебiн құрумен
байланысты болды, оның негiзiнде классикалық саяси экономика болды.
А.Смиттiң Халық байлығының табиғаты мен себептерi туралы зерттеулер
кiтабы сол кезеңнiң едәуiр маңызды қаржы шығармасы болды (1776ж.)
Адам Смитпен салық жүйесiн құрауда келiтiрiлген төрт ереже немесе
жалпы ережелер осы күнге дейiн дамыған елдердiң салық салу принципiнiң
негiзi болып табылады.
Салық салу теориясы саласында А.Смитпен қозғалған пiкiрлердi ХҮIIIғ.
және ХIХғ. бiрiншi жартысында көптеген экономистер қолдады. Маңызды
теоретикалық ережелер Д.Рикардоның (Саяси экономиканың бастауы және салық
салу), Н.И.Тургеневтiң (Салықтар теориясының тәжiрибелерi),
Ж.М.Сисмондидiң (Саяси экономиканың жаңа бастаулары туралы алтыншы
кiтабы) жұмыстарында кеңiнен ашылды. Салық салынбайтын минимумды жеке
принцип ретiнде бөлу Сисмондидiң еңбегi болып табылады, бұл салықтардың
теориясын дамытуға қосылған маңызды үлес болды.
ХIХ ғасырдың екiншi жартысы қаржы ғылымының даму уақыты болды. Сол
кездегi салық теориясы саласында талқыланған мәселелердiң бiрi – ол
пропорционалдық және прогрессивтiк салықтардың келешегi және тiкелей және
жанама салықтардың қатынасы.
ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы салықтарды көрсетiлген мемлекеттiк
қызметтерге ақы ретiнде төлеу деген түсiнiк кейiннен өзгере бастады.
Салықтар, бiрiншi рет дәулетсiз топтардың жағдайын жақсарту әдiсi ретiнде
қарастырылды.
Қаржы ғылымында да, сондай-ақ салықтар теориясында да әр түрлi
көзқарастар мен мектептер байқала бастады.
Салықтар теориясына үлкен үлестi әлеуметтiк саяси мектептiң жақтасы,
әйгiлi немiс экономисi А.Вагнер қосты. Оның көзқарастары ерекше ықыласқа
ие, өйткенi олар сол уақыттың қаржы әдебиетiнде кеңiнен таратылды. Вагнердi
салық саясаты саласындағы радикалды көзқарастар ерекшеледi.
А.Вагнермен ұсынылған салық салудың 9 негзiгi ережесi осы күнге дейiн
белгiлi. Ол оларды 4 топқа жiктедi. Бiрiншi орынды Вагнер салық салуды
ұйымдастырудың қаржы принциптерiне бердi, ол: 1)салық салудың жеткiлiктiгi
және 2)салық салу созылымдылығы. Одан кейiнгi топ – халық шаруашылығынң
принциптерi тобы: 3)салық салу көзiн тиiстi таңдау; 4)әр түрлi салықтарды
осындай жүйеге дұрыс комбинациялау, ол салықты қайта салу жағдайларымен
санасуы керек. Ереженiң үшiншi тобына А.Вагнер этикалық принциптердi
жатқызады: 5)салық салудың жалпылығы; 6)бiркелкiлiгi, Төртiншi топ
әкiмшiлiк-техникалық ережелерден тұрады: 7)салу салудың нақтылығы; 8)салық
төлеу қолайлығы; 9)өндiрiп алу қалдықтарын барынша төмендету.
Марксизм классиктерiнiң де пiкiрлерi қызығушылық тартады. К.Маркс пен
Ф.Энгельс салықтарды негiзiнен әлеуметтiк революцияға жатқыза отырып
талдады. Ал, мынадай: пропорционалдық және регрессивтiк, тiкелей және
жанама салықтарды қайта салу, пайдалану сияқты салық теориясының маңызды
сұрақтарын Маркс буржуазияға қарсы күрес құралы ретiнде қарастырды.
К.Маркс жанама салықтарға терiс қарады, ол оны буржуазияның
пролетариатты ұрлау мақсатында ойлап тапқан жаңалығы деп түсiндi. Сондықтан
да К.Маркс пен Ф.Энгельс жанама салықты алып тастау жөнiндегi өз ойларын
айтумен болды.
Салықтар мен басқа қаржы институттарын қосалқы құбылыстар екен деп
қателесiп ойлай отырып К.Маркс пен Ф.Энегльс ең ақырында салықтарды
мемлекеттiк басқарудың құралы ретiнде қарастырып оларға терiс қарады.
Осындай көзқарастар өткен жүзжылдықтың 30 жылдарына дейiн бар болды.
1929-1933жж. iрi капиталист елдерiн басып алған ұлы дағдарыстан кейiн
экономиканы дамытудың жаңа кезеңi басталды. Көптеген экономистер
мемлекеттiң экономика деген қарым қатынасын қарастыра бастады және олардың
экономиканың дамуына кiрiсу құқын мойындады. Экономикаға кiрiсудiң тиiмдi
құралы болып салықтар мойындалды.
Салықтық реттеуге арналған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Өткен
жүзжылдық iшiнде зерттелген салық салу теориясындағы маңызды мәселелердiң
бiрi – ол салықтардың нарыққа тығыз байланыста әсер етуiмен қайта салу.
Салықтарды экономикаға кiрiсу құралы ретiнде пайдалануду ұсынған
бiрiншi ғалым Д.Кейнс болды. Ол өз көзқарасын Жұмысбастылықтың,
проценттiң, ақшаның жалпы теориясы кiтабында баяндады. Д.Кейнс мемлекеттi
төлемқабiлеттiлiгi бар сұраныс пен өндiрiс көлемi арасындағы сәйкестiкке
қол жеткiзуге әсер етедi деп ойлады.
Кейнстен кейiн Батыстың көрнектi экономистерi салық түсiмдерiнiң
көлемi мен құрылымын өзгерту арқылы экономикалық циклдi түзетуге,
инвестицияларды ынталандыруға, өндiрiс құлдырауын болдырмауға қол жеткiзуге
мүмкiн екендiгiн дәлелдей отырып салықтың экономикаға әсер етуiн зерттедi.
Салықтарға жiберiлген үлкен роль экономикалық өсудiң әр түрлi
концепцияларында да берiлген.
В.Витман мемлекет салық салу арқылы қоғамдық азық-түлiктiң өсу
нарқына, техникалық прогреске әсер етедi деп және де салықтарды көтере
немесе төмендете отырып ол экономиканың дамуын жеделдете немесе баяулатады
деп және осындай жолмен өсу нарқынына әсер етедi деп санады. Демек, жоғары
және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу қазiргi кездегi салық салудың
басты мақсаты болып табылды1.
Кейнсиандық ережелер экономиканы реттеудiң, өндiрiс көлемi мен
төлемқабiлеттiлiгiнiң сұранысы арасындағы теңдестiктерге қол жеткiзудiң әр
түрлi варианттарын ұсынатын қазiргi салық концепцияларының негiзiнде жатыр.
Бағыттылығына қарай олардың концепциялары тиiмдi, идеялы, органикалық
және басқа да салық жүйесiнiң әр түрлi атауларын алды, олар фискалдық және
экономикалық саясаттың мiндеттерiне сәйкес келедi.
Әрбiр үкiмет алдында салық салудың қайсыбiр концепциясын таңдауда
тұрған мiндеттер қиын, өйткенi салықтар экономикаға тиiмдi ықпал етуi,
қоғамды поляризациялауды жұмсақтаудың құралы болуы үшiн, халықтың нақты
топтарын әлеуметтiк қорғайтын құрал болу үшiн оларды нақты спецификалық
шарттарға бейiмдеу механизмiн таңдау керек.
Байлар мен кедейлер арасындағы ұлттық табысты бөлудiң сандық
пропорциясының проблемасын шешу және осы процестегi салықтардың орнын
көрсету бойынша бiрiншi әрекеттi италияндық экономист В.Паретто көрсеттi.
Бiрақ осы кезде салықтардың байлықты бөлуге әсер етпейтiндiгiн мақұлдады:
Табысты айнымас бөлуге арналған тенденция салық салудың әлеуметтiк және
саяси институттарынан тәуелсiз көрiнедi1. Бiрақ кейiнгi тәжiрибе осы
мақұлдаудың дұрыс емес екендiгiн көрсеттi.
Байлар мен кедейлер арасында табыс бөлу проблемаларын зерделеген,
П.Самуэльсон, К.Воуллинг, Дж.Гэлбрейт, Э.Хансен сияқты көрнектi экономистер
салықтарға ереке роль бөлдi: ...салықтар, тек шығындарды жабу мақсатымен
ғана шектелмейдi, ал табыстарды әдiл бөлу құралына, байлықтар мен кедейлер
арасындағы табысты кедейлер пайдасына қайта бөлу құралына айналды2.
Салықтарды қайта бөлу функциясы экономиканың әр түрлi сфераларына әсер
еттi. Бүгiнгi күнде салықтардың аталмыш функциясы маңызды мағынаға ие,
өйткенi бiздiң елiмiздiң тұрғындарын поляризациялау жағдайында, өндiрiстiң
тереңдетiлген құлдырау деңгейiнде ол өлшеулi және ойланылып қолданылуы
мүмкiн.
Егер де Қазақстандағы салық салу жүйесiне көз салсақ, ХIХғ. соңғы
жарты жылдығы өте маңызды және көбiнесе өзгерiстi кезең болды (ХIХғ. 60ж.
ортасында барлық Ресей империясының құрамына толығынан енген) және ол мына
сипатта көрсетiлдi. 1822 және 1824жж. Жарғы бойынша тұрғындар жылына әр
мал басынан 1% мөлшерiнде ясак төлеген. 1837 жылы Оренбург ведомствосында
әр киiз үйден жылына 1 сом 50 тиын мөлшерiнде күмiспен салық алу енгiзiлдi,
ол үй алымы деп аталады. 1867-1868жж. ережелерi әр киiз үйден алынатын
салықты 3 сомға дейiн өсiрдi, осы салықты төлеуден ханның ұрпақтары (Уәли,
Бөкей және сұлтан Айшуақ) босатылды. Және де осы салықты төлеуден мына
лауазымды тұлғалар – шекаралық қызметтегi старшындар, сұлтандар, сондай-ақ
моллалар босатылды. Билет алымының орнына жалпы төлқұжат алымы енгiзiлдi,
ол 1 сом 50 тиынды құрады, оны ауылдан басқа жаққа ақша табу үшiн кететiн
қазақтар төледi. Сондай-ақ, бiрқатар жер борыштылығы да болды. Алым 50
тиынды құрады. Болыс басқарушысының, iс жүргiзушiнiң, ауыл ауыл
старшындарының, қағаз тасушылардың жалақысы жылына 300 сомды құрады.
Көпiрлердi, жолдарды жөндеу, мешiттер, мектептердi салу үшiн, ауруханаларды
ұстауға қара шығын кеттi.
Қазақстанның оңтүстiгiндегi отырықшылық жұрт астық құнының 10
мөлшерiнде харадж, зекет (тауардан алынатын салық, тауар құнының қырықыншы
бөлiгi), танап салығын (заттай алынбайтын жерлерден салықты ақшамен)
төледi. Осыдан салықтар мен алымдардың барлық түрiнiң өскенiн көруге
болады.
Салықтар, көбiнесе өз билiгiн терiс пайдаланатын старшындармен және
болыс басқарушыларымен жиналды. Оны олар кейде жылына бiрнеше рет жинады.
Салық мөлшерi мүлiктiк жағдайына байланысты емес. Салық жинаушылар көбiнесе
қара салық есебiмен байыды, ол салық байдан да, малы жоқ кедейден де
бiрдей мөлшерде алынды. Көптеген борышкерлiк, айыппұл түрлерi болды.
Олардың көптеген түрлерi ХIХғ. аяғына дейiн сақталып қалды.
Мысалы, 1883ж. Ақтөбе облысының аумағында мынадай борышкерлiктер
болды:
1.үй алымы
2.лауазымды тұлғаларды ұстауға арналған алым
3.жолдарды күтiп ұстауға арналған салық
4.почта қатынасы үшiн земство аттарын күтiп ұстауға арналған алым
5.лауазымды тұлғалардың жүрiп-тұруына арналған алым1
Жыл сайын борышкерлiктiң жаңа түрлерi пайда бола бастады. Оны
құжаттамалық мәлiметтер растайды.
Сонымен, 1884 жылғы Торғай облысының шолуы мынаны көрсетедi:
1.елтаңбалық алым;
2.әр түрлi земство алымдары (мектептердi жабдықтауға және күтiп
ұстауға, жiгiттердi ұстауға арналған).
1886 жылы алымның жаңа түрлерi енгiзiлдi:
1.айлық алым; 2.орман үшiн алынатын алым.
Салық салу проблемаларын зерттеудiң тарихи көрiнiсi осылай берiледi.
Ендi салықтың не екенiн және Қазақстанда салық жүйесiнiң қалай құрылғанын
және дамығанын талдап көрейiк.
Егер мемлекет болса, онда салық та болды. Олар өздерiнiң саяси және
әлеуметтiк экономикалық функцияларын орындау үшiн негiзгi, жалғыз дерегi
болып табылады. Қазақстан өз алдына мемлекеттiк тәуелсiздiк алғаннан кейiн
оған өзiнiң салық жүйесiн құру бiрiншi кезектегi стратегиялық мiндеттiң
бiрi болды. Және де осы тығыз тарихи мiндет 1991 жылдың аяғында ойдағыдай
шешiлдi, осы жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi салық салу
мәселелерi бойынша 14 заң қабылданды, оның iшiнде “Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесi туралы” Заң базалық мағынаға ие болды.
Бүгiн, өткен он екi жылдың басына көз жүгiртсек, 1991 жылы салық
мәселелерi жөнiнде қабылданған заң актiлерiнiң экономикалық сипатта емес,
саяси сипатта болғандығын мойындауға болады.
Шын мәнiсiнде, бiрiншi қазақстандық салық заңының нормалары ССРО
аумағында күшi бар салық салу тәртiбiн сақтады, бұл сол кездегi
экономикалық көзқарас бойынша ақталған және қисынды болды: нарықтық
өзгерiстер өсе бастаған жағдайда болды, ал шаруашылық субъектiлер
мемлекеттiк меншiкте қалды. Сондықтан да оларға бұрын қолданыста болған
салық салу жүйесi дағдылы болды. Басқа тараптан қарасақ, 1991 жылы
Қазақстанның өзi салық салудың халықаралық практикасын пайдалана отырып осы
салада түпкiлiктi өзгерiстердi өткiзуге дайын болған жоқ. Оны жүйелiк оқып
зерделеуге және жинақтауға көп уақыт керек болды, ол уақыт отандық
мамандарда болған жоқ.
ҚР бiрiншi салық заңы салық жүйесiнiң құрамында 16 жалпы мемлекеттiк,
10 жалпы мiндеттi жергiлiктi және 19 жергiлiктi салықтар мен алымдарды
қарастырды. Ендi салықтың не екенiн және оның мазмұнының қандай екендiгiн
қарастырайық.
Салықтар – бұл қоғамда жиi кездесетiн құбылыс, әрбiр адам онымен
өзiнше түйiстi.
Мемлекетпен шығарылған заң негiзiнде өндiрiлiп алынатын және жалпы
мемлекеттiк мұқтаждықтарды жабуға кететiн мәжбүрлiк немесе мiндеттерi
алымдар салықтар деп аталады.1
Салық - нақты iшкi құрылымы бар жеткiлiктi қиын бiлiм, ол мынадай
элементтерден тұрады:
1.Салықтың құқықтық негiзi (салық төлеу мiндетi туады)
2.Салық субъектiсi (салық төлейтiндер);
3.Салық объектiсi (салықты не үшiн төлейдi);
4.Салық нормасы (салықты қандай мөлшерде төлейдi)
5.Салық төлеу тәртiбi (салық қалай төленедi).
Әрбiр салық көрсетiлген элементтердiң кешенiн ұсынады. Егер де осы
элементтердiң бiрi анықталмаса, салықты белгiленген деп санауға болмайды.
Мемлекеттiң салық қызметiн құқықтық реттеу практикасындай, сондай-ақ
салық құқының ғылымында осы элементтердi салық туралы заңның элементтерi
деп атайды. Бұл қате, өйткенi салық заңмен ғана емес, басқа заң нысанындағы
құқықтық актiмен де бекiтiледi, бұл осы және басқа мемлекетте қабылданған
салықты енгiзу тәртiбiнiң ерекшелiктерiнен шығады.
Салық субъекiтiсi – салықты төлейтiн тұлға. Заң жоспарында салық
субъектiсi салық төлеушi болып табылады, материалдық салық құқық қатынасы
мен оның негiзiнде туатын салық мiндеттемесiнiң тарабы болып табылады.
Салықтың келесi элементi – оның объектiсi. Салық объектiсi - қандай
да себеп үшiн алынатын нәрсе. Ғ.Қарағұсова айтқандай, салықтар барлық жерде
және бәрiнен алынады.2
Басқаша айтқанда, салықтың объектiсi ретiнде барлық нәрсе бола алады,
ол: табыс, мүлiк, нақты тауарды сату немесе алу, мұржадан шығатын түтiн,
дiни қажеттiлiк және адамның өзi. Салық объектiлерiнiң көпшiлiк түрi
мынаған әкелдi: не экономикалық, не заңдық ғылым осы күнге дейiн салық
объектiсi түсiнiгiнiң жинақталған анықтамасын берген жоқ.
Салық объектiсiнiң ұғымымен салық мағынысының ұғымы тығыз байланыста.
Салық мағынасы салық объектiсiмен оның материалдық мағынасында байланысады.
Бұл жерде де ерекшелiктер мандымды, өйткенi салық объектiсi (материалдық
мағынада) ретiнде затқа ие, ал заттың өзi оның мәнi болып табылады (салық
заттың өзiне емес оның иесiне салынады).
Салықтарды белгiлейтiн заң актiлерiнiң мәтiнiнде салық объектiсi оның
мәнiмен ұйқасатынын ескеру керек.
Салықтың келесi элементi – оның нормасы. Салық нормасы – салық
төлемiнiң көлемiн анықтайтын, заңмен белгiленген салық салу өлшемi. салық
нормасы салық мөлшерiн есептеудiң ережесiн бiлдiредi. Салық нормасы
салықтың әрбiр түрiне қатысты белгiленедi және қиын формулаларды алады.
Салықтың бесiншi элементi ретiнде оны төлеу тәртiбi түседi. ҚР
Конституциясының 35-бабында салықтарды төлеу туралы айтылған. Салық төлеу
тәртiбi – салық төлемiнiң мәнi салық төлеушiден мемлекетке өтуi жүзеге
асырылуы керек.
Салық қолма қол ақша нысанында немесе ақшасыз аудару жолымен төленедi.
Салық элементтерi туралы қорытынды да осындай элементтерге салық
жеңiлдiктерiн де жатқызуға болатынын айта кетуге болады. Салық жеңiлдiктерi
– салық төлеушiлердi салық ауыртпалығынан босату немесе әдеттегi салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ 4
1 КЕДЕНДIК САЛЫҚТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТАРИХИ ШАРТТАРЫ
1.1 Кедендік салықтардың пайда болуының тарихи аспектiлерi 6
1.2 Салық жүйесiнiң құрылу және даму тарихы, кезеңдерi 6
13
2 КЕДЕНДІК САЛЫҚТАРДЫ ӨНДIРIП АЛУДЫҢ МАҒЫНАСЫ, ТҮРЛЕРI МЕН
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
2.1 Кедендік салықтардың мәнi, түрлерi мен функциялары 25
2.2 Кедендік салықтарды өндiрiп алу мен төлеу механизмi 25
2.3 Қосылған құн салығына және акцизге арналған салықты есептеу 31
ұғымы мен тәртiбi
2.4 Кедендік экономикалық талдау 58
64
3 КЕДЕНДIК ТӨЛЕМДЕР ЖӘНЕ САЛЫҚТАР САЛАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ЖЕТIЛДIРУДIҢ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Кедендiк салықтардың Қазақстан Республикасының сыртқы 66
экономикалық қызметiндегi ролi
3.2 Ұлттық практикада кедендік салықтарды өндiрiп алу кезiнде 66
әлемдiк тәжiрибенi қолдану
68
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
75
КIРIСПЕ
Әлемдiк экономика әлемдiк нарыққа негiзделедi, оның материалдық негiзi
болып ғылыми-техникалық прогресс және олармен ынталанатын қоғамдық еңбек
бөлiнiсi табылады. Барлық ұлттық экономика халықаралық еңбек бөлiнiсiне
және оларға байланысты экономикалық қатынастарға интеграцияланған.
Бiрқатар елдер өздерiнiң жеке даму мұқтаждықтарына байланысты әлем
шаруашылығына қосылды, ал басқалары өздерiнiң ұлттық нарықтарын құрғанға
дейiн халықаралық еңбек бөлiнiсiне және халықаралық экономикалық
қатынастарға қосылды. Осы жағдайлар әрбiр нақты кезеңде ұлттық және әлемдiк
экономиканың қатынастарының спецификасын шарттастырды, бiрақ сипатты
белгiлердiң бар болуына қарамастан халықаралық экономикалық қатынастардың
жалпы бағыты бар, ол бүгiнгi күнде, мүмкiн, дүние жүзiндегi бiрде бiр елдi
құр қалдырған жоқ - тауарлар мен қызметтердi халықаралық сату. Осы бағыттың
құрама бөлiгi болып импорт табылады, яғни елдiң iшкi аумағына тауарлар мен
қызметтер әкелiнедi деген сөз.
Импорт, елде өндiрiлмейтiн өнiмдердi, басқа елдерде өндiру өнiмдiлiгi
төмен немесе ел iшiнде нақты тауарларға сұраныс көп болған жағдайда осы
өнiмдердi алу үшiн қажеттi.
Қазақстан Республикасындағы радикалды экономикалық өзгерiстер
мемлекеттiң экономикаға әсер ететiн маңызды құралдарды: мемлекеттiк
бюджеттi және заңмен белгiленген тәртiпте алынатын салықтардың, алымдардың
баждар мен өзге де төлемдердiң жиынтығын ұсынатын салық жүйесiн қозғады, ол
дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке және онымен тығыз байланыстағы салық
жүйесiне әсер еттi. Салық жүйесi заңмен белгiленген тәртiпте өндiрiлiп
алынатын салықтардың, баждар мен басқа да төлемдердiң жиынтығын ұсынады.
Сыртқы экономикалық қызмет саласында құрылған салық жүйесi, оның
құрылымы, салық саясатының мақсаттары экономиканың жұмыс iстеуiне және ел
дамуының барлық макроэкономикалық көрсеткiштерiне, заңды және жеке
тұлғалардың кәсiпкерлiк белсендiлiгiне үлкен әсер етедi. Сонымен, кедендік
салықтарды өндiрiп алу мемлекетiмiздiң сыртқы экономикалық саясатын құрудың
маңызды бөлiгi болып табылады.
Бұның өзін біз, экономикасы дамыған айшықты қадамдар жасаған әлемнің
алдыңғы қатарлы елдерінен байқаймыз. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты да
елімізде кеден қызметінің негізгі ерекшеліктерін ашу, кеден салықтарын
көрсету болып табылады.
Алға қойған мақсатқа жету үшін мынандай шараларды шешу керек:
- кедендік салықтардың пайда долуының тарихы шарттарның мәнің ашу;
- кедендік салықтардың ұғымы түрлері мен ерекшеліктерін қарастыру;
- кедендік салықтардың жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі:
Бұл, Қазақстан Республикасы кедендік төлемдерді өндіріп алу, олардың
мәні, мағынасы, түрлері және басқадай ерекшеліктерін шешу болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заң актiлерi, Қарағанды облысы
бойынша Кедендiк бақылау департаментiнiң деректерi негiзiнде жасалған
практикалық материалдар және А.Н.Козырин, В.Г.Драганов, М.А.Сәрсембаев және
т.б. сияқты белгiлi ресейлiк пен қазақстандық экономика және заң
ғалымдарының еңбектерi аталмыш диплом жұмысының әдiстемелiк негiзi болып
табылады.
1 КЕДЕНДIК САЛЫҚТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТАРИХИ ШАРТТАРЫ
1.1 Кедендік салықтардың пайда болуының тарихи аспектiлерi
К.Маркс пен Ф.Энгельс, В.Ленин, өздерiнiң жеке меншiктiң, мемлекеттiң
пайда болуын, құл иелену, феодалдық, капиталдық қатынастардың құрылуын және
дамуын ашатын жұмыстарында қанаушы мемлекеттерде кеден саясатының пайда
болуы және жетiлдiру шартын түсiнуге бағыт бередi.
Кедендiк алымдар мен оларды өндiрiп алушы органдардың пайда болуының
экономикалық шарты ретiнде кәсiпшiлiктi егiншiлiктен ажырату нәтежиесiнде
алғашқы қауымдық құрылысты ыдырату кезiнде адам қоғамында пайда болған
тауар өндiрiсi – айырбас мақсатымен еңбек өнiмiн әзiрлеу болып табылады.
Онымен бiрге сауда да пайда болды, ол тек тайпа iшiнде және оның
шекараларында ғана емес, теңiз жағалауындағы елдерде де пайда болды.
Кейiннен, өндiрiспен ғана емес, ал өнiмдердi алмастырумен айналысатын
класс, атап айтқанда көпестер класың пайда болды.
Көпестердiң пайда болуымен қатар жүзеге асыруы бар қатынас құралынан,
жолдардағы қоғамдық қауiпсiздiк жағдайының саяси қатынастарынан тәуелдi
жақын аймақтарға шығатын сауда байланысының мүмкiншiлiгi туды.
Сыртқы сауда байланыстары туралы бiрiншi мәлiметтер египеттiктер фин
қалалары мен Теңiз бассейiнi жерлерiнiң тұрғындарын сата бастаған кезде
б.з.д. III мыңжылдықтың басында ежелгi Египеттегi 6 әулеттiң
ескерткiштерiнде жазылған. Одан кейiн көпестердiң сауда байланыстары Нил
алқабынан Екi өзеннiң құл иеленушi мемлекеттерiне де тарады.
Көпес керуендерiнiң қозғалысы қауiптi болды және Египеттегi Жаңа патша
уақытының тарихи ескерткiштерiнде (б.з.д. ХҮI-ХIIғғ.) керуендерге шабуыл
жасау және көпестердiң жасаған шағымдары туралы куәлiктер сақталған. Қымбат
тұратын күзетшiлердi ұстау көпестер үшiн өте ауыр болды, сондықтан да
керуен күзетiне кететiн шығындардың орнына ерекше алымдар келдi-келешектегi
кедендiк баждардың бейнесi. Баждар, феодалдармен, олардың иелiктерiнен
өтетiн саудагерлерден алынатын алым-салықтан туды, олар осындай әдiспен
ұрлық-қарлықтан осы алым-салық кейiннен қалалармен де алынды және қазiргi
заманға сай мемлекеттер пайда болған кезде қазына үшiн ақша табу құралы
болып табылады.
Қоғамның топтарға бөлiнуi және мемлекеттердiң құрылуы кеден саясатының
пайда болуының саяси жағдайы болып табылды. Ертедегi қоғамның құлдырауы
нәтежиесiнде пайда болған құл иеленушi әйгiлiлерi өзiнiң экономикалық және
әскери күшiне сүйене отырып қоғамның қалған мүшелерiнiң еңбегiн иеленуге
тырысады және кәсiпшiлдiк пен алмастыруды дамытуға, қаланы ауылдан бөлуге
әсер етедi. Қаламен қатар әкiмшiлiктiң, полицияның, салықтардың және т.б.,
бiр сөзбен айтқанда, қауымдасқан саяси құрылымның, сонымен саясаттың
қажеттiлiгi туды. Мемлекет аппаратын қаржыландыру үшiн құл иеленушiлер әр
түрлi салықтар мен алымдарды, оның iшiнде оны саудадан да және тауарларды
өткiзу үшiн де алды. Ежелгi Ассирияда (Ашшур мемлекетiнде) б.з.д. III және
II мыңжылдықтың межесiнде Ашшурдың пайдасы үшiн саудадан баждар алынды.
Б.з.д. II мыңжылдықтың басында Екi өзеннiң барлық алқабын бiрiктiрген және
2 мың жылға дейiн ежелгi әлемнiң маңызды экономикалық және мәдени орталығы
болған Вавилонда барлық тауарлар қалаға әкелiнген кезде тексерiлдi және
олардан алынды.
Көпестер класы пайда болған соң металл ақшалары, чекандық тиындар,
металл ақшаларымен қатар үстемдiктiң жаңа құралы пайда болды. Осының
нәтежиесiнде құл иеленушiлер өз үстемдiгiн нығайта түстi: ...сауданы
таратумен қатар ақшамен және жер меншiгiнен өсiм алушылығымен және
ипотекамен бiрге көптеген кластардың қолында байлық тез орталықтандырылды,
сонымен қатар кедейлер қатары өсе бастады.
Құл иеленушi қоғамында қанаушылар үстемдiгiн бекiтуге өзге де салықтар
және алымдармен қатар, сондай-ақ кедендiк баждар әсер етедi. Оларды өндiрiп
алудың негiзгi мақсаты – фискальдық, яғни фиск - қазына мүддесiн қорғау.
Мемлекеттiң экономикалық және саяси даму ерекшiлiгi, сондай-ақ әр
түрлi кезеңдегi әр түрлi континент елдерiнiң сыртқы сауда байланыстары
туралы мәлiметтердiң толық емес салдарынан ежелгi әлем және орта ғасыр
мемлекетiнiң кеден саясатын құрудың жалпы тарихи көрiнiсiн құру өте қиын.
Бастапқы кезде сауда жаяу болды және де көпес керуендерi жолда тоқтап
демалуға мұқтаж болды. Тоқтап демалатын орныдарында олар өз саудаларын
жүргiзе бастады, сондықтан да қойма орындарын қолданғаны үшiн олар салық
төлейтiн болды. Кейiннен сауда тек жаяу жүрiс болып қала бермей, теңiз
арқылы алып жүрiлдi, осыған байланысты қоймалар теңiз порттарында құрыла
бастады. Сауда ережелерi алдауға жол бермедi, сондықтан да тәртiптi арнайы
мемлекеттiк қызметшiлер қадағалайтын болды, оларға қаржы төлеу үшiн
өндiрiлiп алынатын баждардың бiр бөiлiгi бөлiндi. Азия маталарына, хош
иiстi заттарға арналған көптеген қойма орындары Жер орта теңiз порттарында
құрылды, ал саудадағы делдалдар ретiнде финдық және грек мореходтары болды.
Грецияда құнарлы жерлер жоқ, оның аумағын жан-жағынан су алып жатыр,
сондықтан да оның тұрғындары сауда жасап, күн көру үшiн қаражат таба
бастады. Б.з.д ҮI ғасырдан бастап афиндықтар нанды Египеттен, Сицилиядан
алып отырды, ал кейiннен солтүстiк Қара теңiз жағалауынан ала бастады. Қара
теңiз жағалауының Херсонес, Пантикапей, Феодесия қалалары ескi Грецияның
сыртқы саудасы үшiн өте маңызды, сондықтан да тауарларды әкелу және әкету
үшiн баждар алынбады. Маталарға, қару-жарақтар, шараптар, өсiмдiк майларына
алмас ретiнде Қара теңiз қалалары гректерге наннан басқа балықты да, терiнi
де, құлдарды да жеткiздi. Кейiннен, Қара теңiзде тауарларды әкетуге баж
белгiлендi. Б.з.д. IҮ ғасырдың ортасында митилендер босфордтық Левкон
патшасынан 100 мың астық медимi үшiн төмендетiлген баж төлеуге рұқсат алды,
ал Самотракидiң тұрғындары б.з.д. IIIғ. ортасында Птолемейден қызмет ететiн
Иполидонға Херсонестен немесе бас елдi мекендерден астық әкету туралы
өтiнiш жасады. Сондай-ақ құлдарды әкетуге баж салынды. Аңыз бойынша,
философ Ксантий Самоста аңызшы Эзопты сатып алған, оны өзiмен Лидияға баж
төлемей әкету үшiн көп жүгiрген екен.
Грецияның өзiнде әкелiнетiн тауарларға салынатын кедендiк баж оның
құнының 110 бөлiгiн құраған. Бiрақ, кейiннен афиндықтар ораташа баптар
сауданы дамытуға ықпал етедi және үлкен таьбыс бередi деп шештi. Сондықтан
да б.з.д. IҮ ғасырда Демосфен кезiнде әкелу баждары тауар құнының 120,
150 және 1100 бөлiгiне дейiн қысқарды. Жеке тауарлар (қару-жарақтар,
әскери жабдықтар) баж төлеуден босатылды. Афиннiң жақтастарына кедендiк
жеңiлдiктер берiлдi, олар тауар құнының 1100 мөлшерiнде ғана баж төледi,
ал Афиннан тәуелдi қалалар құнның 120 бөлiгiн төледi. Аттикада тұратын 6
мыңнан асатын шетел азаматтары ареопагтың рұқсатымен баж төлеуден
босатылды.
Кедендiк баж алымдары теңiз порттары мен қала базарларында да
жүргiзiлдi, жаяу кедендер де болды, олардың жұмысы – көршi елдермен қайшы
қатынас болған жағдайда шекараны жапқан кезде тоқтатылды. Баждар алтынмен
және күмiспен төлендi.
Баж алымы атақты азаматтар құрамынан кепiлдiк берушiлерi бар жеке
тұлғаларды немесе топтарды сатып алу үшiн берiлдi.Сатып алу құқын алған
аукциондар Афинның алаңдарында өткiзiлдi, онда 10 сайлаулы азаматтар жыл
сайынғы ұсынылатын баж алымының қай сомасын бекiтудi ел алдында шеше
бастады. Қабылданған баж сомасын сатып алушылар мемлекетке төледi, ал
баждан жоғары өндiрiп алған сомасы, олардың табысы болып қалады. Сатып
алушылар белгiленген жарнаны төлемеген жағдайда оларға кейiнге қалдырулар
берiлдi, ал аталмыш мiндеттеменi орындамаған кезде олар түрмеге жабылды.
Сатып алуды, Афинада және Пирейде саудагерлерден кедендiк баждарды өндiрiп
алу процесiн уәкiлдi өкiметтер қадағалады. Тауарларға арналған кедендiк
баждардың сомасы халықтың назарына ұсынылатын папирустерден, тас және
керамикалық плиткаларда бормен жазылды.
Кедендiк операциялар басқа елдерде де белсендi дами бастады. Б.з.д.
ҮIғ. Египетте Үкiмет Александрияға азық-түлiктi әкелудi және Египет
шеберлерiнiң бұйымдарын әкетудi қатаң реттедi. Әкелiнетiн тауарлар үшiн
алымдар Египеттiң солтүстiгiндегi Александрия мен Пелуссияның, оңтүсiкте-
элефанитиннiң кедендiк пунктерiнде алынды, ал Гермополада iшкi кеден болды.
Б.з.д. IIIғ. Карфаген қаласында кедендiк баждардың мемлекет табысының
маңызды көзi болды, баж жүйесiн қайта құрап және тұрғындардан баспа бас
салық салуды енгiзбей өз шығындарын өтей алатын едi және Римге қарсы соғысы
жемiстi болушы едi. Бiрақ, баждарды шектен тыс көбейту, саудагерлердiң
кеден ережелерiн бұзуына, контрабандалық iс-әрекеттерге әкелiп соқтырды,
осының нәтежиесiнде Карфагеннiң экономикасы әлсiредi.
982 жылы Страсбург қаласының статутымен епископтың төрт жоғары қала
шенеунiктерiн тағайындау құқы қарастырылды, олар: қала басшысы (азаматтық
судья мен қылмыстық iстердi жасаушы ретiнде), граф (крепостной комендант),
кеденшi және қазынашы, бiрақ, епископ, жоғарғы екеуiн өзiнiң сарай
маңындағылары қатарынан, ал кеденшi мен қазынашыны қала азаматтарының
қатарынан тағайындады, мұны қаладағы кәсiпшiлер мен саудагерлер
сословиелерiнiң мүддесiмен санасады деп қарастырылды. Кейiннен, 1249 жылы
Фрайбург қаласының статутында қала азаматтарының өздерiне кеден
шенеунiктерiн сайлау және олар өз мiндеттерiне немқұрайды қараған жағдайда
лауазымнан босату құқы берiлдi. Егер де бұрынғы феодал заманы кезiнде
кеденшiлер ерекше дәрежеге жатса, ал кейiннен ол лауазым кәсiпшiлер мен
көпестер әулетiнiң мүддесi үшiн қызмет ететiн қоғамдық қызметкерге айналды.
Страсбург кеденшiлерiнiң мiндетiне ең басты салықтарды өндiрiп алу
кiрдi, ал жәрмеңке алымдарын крепостной бастық ретiнде граф өндiрiп алды.
Буржуа тарихшылары, алымдар, жолдарды жақсарту және көпес керуендерiн
күзетудi жарылқайтын мақсатта белгiлендi деп сендiре отырып, орта ғасыр
кеден шенеунiктерiнiң ролiн жақсы жағынан көрсетуге тырысты. Бiрақ, ұлы
Карл жолаушыларға ешқандай қызмет көрсетiлмесе (мысалы, күзет бөлiнбеген
жағдайда), олардан баж өндiрiп алуға тыйым салды, мұны ҮIII-
IХғғ.межесiндегi феодалдар мен кеденшiлердiң пайдасына деп жасалатын
шұбалаңқы ұрлық пен қиянат растайды. 1157 жылы көпестер император Фридрих I-
ге , Бамбергтен Майн жерiне дейiн кеденшiлердiң олардан көптеген заңсыз
алымдар алатындығы, ұрлыққа ұшырағандары туралы шағымданды. ХIҮғ. Рейнде
–64, Эльбада-35, ал Дунайдың тек Кiшi Австриясында – 77 кеден бекетi болды.
Феодалдар, өзеннен жаяу өтетiн жерде көпiрлер салып, одан өту үшiн ақы алып
отырды. Кейбiр кезде өзен арқылы арқан тартып, көпiр астынан өткен көпес
кемелерi үшiн де ақы алды. Феодал жерлерiнде ат басқан шөптер, талдан
жұлынған жемiстер үшiн де баж алынды, осылайша, феодалдар қоршаған ортаны
қорғады. Кейбiр кездерде жолдарды әдейiлеп шабылған талдармен жауып, оларды
айналып өткендерi үшiн де баж алып отырды.
Қалада дамып отырған кәсiпшiлiктiң әсерiмен, iшкi нарық үшiн
өндiрiлетiн тауарлардың өсуiне қарай орта ғасыр қалаларының өкiметi шет
жерлердiң бiркелкi тауарларынан кеден шараларының көмегiмен қорғалуға
мұқтаж болды. ХIIғ. Парижде қалаға әкелiнетiн шетел тауарларына ғана емес,
сондай-ақ басқа француз қалаларының жiбек, полотно, қағаз бұйымдарына, шұға
мен үлбiрлерге де баж салығы салынды. 1211 жылы Пармде статут бойынша
қалаға әкелiнетiн барлық шұғадан жасалған тоқыма бұйымдарды магистрат
тартып алып, жағып жiберетiн болды. 1239 жылы Парлебергтегi етiк цехының
статутында шет жерден келген адамдардың бiрде бiрi етiктi сата алмайды және
сатуға қоя алмайды деп көрсетiлген. Констанцада 1414 жылы қалаға әкелiнген
шұғалар тек жәрмеңке кезiнде ғана сатылады, жәрмеңке аяқталғаннан кейiн
оларды қайтадан әкелген жерiне әкетуi керек деген қаулы шығарылды, бiрақ
жәрмеңкеге әкелiнген шұға үшiн алынатын баж осы тауардың сатылған
сатылмағанына қарамастан барлығына салынған.
Ерекше кластың қолындағы сауда қатынастарымен бiрге көпестердiң
арқасында қаланың маңындағы жергiлiктерге шыққан сауданың кеңеюiне
байланысты өндiрiс пен сауда арасында өзара iс-қимыл туады. Қалалар бiр
бiрiмен байланысқа түседi, бiр қаладан басқа қалаға жаңа еңбек қарулары
әкелiнедi және де өндiрiс пен сауда арасындағы бөлiнiс өз өнеркәсiп саласы
дамитын жеке қалалар арасында жаңа бөлiнiс алады. Кiшкене де болса бастапқы
жергiлiктi шектеулiк жоғала бастады. Феодал тәртiптерi, табиғи
шаруашылықтың үстемдiлiгi. кедендiк қайшылықтар тұрғындардың жеткiлiксiз
тауарларға мұқтаждығын қанағаттандыруға бөгет қоя бастады.
Қалалар мен княздiк арасындағы экономикалық байланыстарды дамытуға
арналған тенденциялар Еуропада ХII-ХIIIғғ. дами бастады. Кеден саясатында
мемлекеттiң iшкi шекараларында бiрдей кеден жүйесiн дамытуға талпыну нығая
бастады. 1215 жылғы Ұлы Хартияның ағылшын азаттылығында Англиядан
әкетiлетiн және әкелiнетiн тауарларға әдiлетсiз баждарды төлеу туралы
ескерту жазылған. 1275 жылы ағылшын парламентi король Эдуард I-ге
импортталатын шараптар мен экспортқа шығарылатын ағылшын жүндерiне баж
салуды ұсынған1.
ХҮ-ХҮIIIғғ. саудагерлер әулетiнiң сыртқы сауда байланыстары, мемлекет
iшiндегi қиыншылықтарған қарамастан, есепшiлдiк атауын алған феодалдық
еуропа мемлекеттерiнiң экономикалық саясатының негiзi болды. Бұрынғы
есепшiлдiк және монетаризм кезiнде ХҮ-ХҮIғғ. Испанияда, Португалияда,
Англияда, Голландияда, Францияда ақшаны қоғамдық байлықтың негiзi деп
санаған. Сондықтан да мемлекет басшылары қазынада жинақталатын ақшаны
қадағалайтын ережелердi белгiлей отырып сыртқы саудаға араласқан.
Айналыстағы алтын мен күмiстiң зәредей мөлшерi осы металдарды әкетуге
тыйым салды2. Отандық көпестерге шетел кемелерiн пайдаланғаны үшiн ақы
төлеу қажеттiлiгiн болдырмау үшiн шетелде шетел кемелерiнде сауда жасауға
тыйым салынды; саудагерлер, өз тауарларын шетелде сатқан жағдайда түсiмнiң
жартысын артқа осы бағалы металдар немесе ақша түрiнде әкелуге мiндеттендi.
Шетелдiк көпестер қойма орындарын, гавандарды, паромдарды, ақшаларды
пайдаланғаны үшiн кедендiк баждар мен алымдарды төлеуге мiндеттi болды, ал
Англияда, келген шетел азаматтарының өздерiмен әкелген ақшаларын жұмсауға
мiндеттi деген заң қабылданды. Тауарларды тек қатаң нақты пунктер бойынша
шығару қарастырылды. ХҮғ. Англияның кеден шенеунiктерi Генрих IҮ статуты
бойынша шетел азаматтарының ақшаны, монетаны қаладан шығармауын қарауға
мiндеттi болды.
Бұрынғы меркантелизмнiң1 кедендiк баждары тек қаржы сипатында болды
және де ол тауарларды әкелу кезiнде де, шығару кезiнде де алынды. ХҮI
жүзжылдығында Англияға әкелiнетiн баждар 42 мың фунт стерлинг көлемiнде, ал
әкетiлетiн баж 185 мың фунт стерлинг көлемiнде табыс бердi. Египетте, ХIII-
ХҮғғ.оның аумағынан Еуропадан Индияға және қайта өтетiн транзиттiк көпес
керуендерi кезiнде кедендiк баждар, тауар құнының 15% құрады, ал ХҮғ. ол
35% дейiн өстi. Жеңiлдетiлген тариф тек Пизадан әкелiнетiн темiрлер мен
ағаштарға ғана белгiлендi (құнының 10%). Кейiннен, Индияға Африка тұсынан
өтетiн теңiз жолы ашылғаннан кейiн және португалиялықтардың Ормузаның,
Аденаның теңiз порттарын басып алғаннан кейiн Египет арқылы өтетiн
транзиттiк сауда құлдырай бастады. бұл осы елдiң экономикасына өте әсер
еттi, бiрақ оған сондай-ақ египеттiң жоғары баждары да әсер еттi.
Францияда, 1664 жылы кедендiк тарифте тауарларды әкелу бойынша 700-бап және
тауарларды әкету бойынша 900-бап болды, мұны кедендiк салық салудың
детализациясы куәландырды.
Бұрынғы меркантелизм кезiнде, ХҮIIғ.жуық кезде елдi ақшамен байыту
колонияларды пайдалану есебiмен мүмкiн болады деп саналды, ол: отаршылдық
шикiзаттарды пайдалану, оларды фабрикаттарға өңдеу, дайын өнiмдердi шығару,
тауарларды әкетудi арттыру, теңiз флотын кеңейту, осылардан түскен
түсiмдердiң қазынаға бұрынғыдан көп түсуi. Кеден саясатының дамуына
географиялық ашулар ықпал еттi. Кедендiк тарифтер, еуропа мемлекетi мен
олардың колонияларына басқа елдiң тауарларын әкелуге тыйым салды, бұл
отандық өнеркәсiптiң дамуына, сондай-ақ колониялардан шикiзаттарды басқа
елдерде пайдалану үшiн шығаруға тыйым салынды. Өз елдерiнен дайын
бұйымдарды шығаратын көпестер үшiн әкетiлетiн кедендiк баждарға жеңiлдiк
берiлдi. Шетелге әкетiлетiн тауарларды көтермелеу үшiн әкетiлетiн
сыйақыларды енгiзу, тәжiрибелi жұмыскерлердi эмиграциялауға тыйым салу
туралы заңдар қабылданды. Кейбiр кезде басқа елдерден дайын тауарларды
әкелуге рұқсат берiлдi, бiрақ осы кезде метрополиядағы ақшаның көбеюi керек
деген шарт қойылды, мысалы, осы тауарларды пайда түсiру үшiн үшiншi елдерде
сату.
Егер де ерте меркантелизм кезiнде сауда капиталы саудамен ғана
айналысса: көпестер шетелге сату үшiн әкетiлетiн тауарларға ақша салса, ал
түскен түсiмдер артқа пайдамен қайтса, онда кейiнгi меркантелизм кезiнде
сауда капиталы өндiрiстi игередi: ақшаға ғана сатуға шығарылатын тауарларға
ғана емес, басқа елдердiң шикiзаттарына да ақша салынады, ал шикiзат елде
жаңа тауарларға өңделу үшiн шығарылады, содан кейiн осы дайын өнiмдердi
шығарғаннан кейiн олардан жоғары пайда алынады.
Сауда мен өндiрiске теңiз флотының екпiндi дамуы ықпал еттi. 1651 жылы
Кромвельдiң навигациялық актi ағылшын кеме құрылысы мен теңiзбен өтудi
көтермеледi және оған көптеген кеден сипаттары кiрдi. Колониялармен бiрiгу
және каботаждық жүзу тек ағылшын кемелерiне, яғния Англиядан салынған
кемелерге және капитаны мен команданың 3 4 ағылшын болған жағдайда ғана
рұқсат етiлдi. Егер де еуропа тауарлары Англияға ағылшын кемелерiнде
әкелiнсе, оларға бiр рет баж салынды. Егер де тауарлар шыққан елiнiң
кемелерiнде әкелiнсе, оларға екi рет баж салынды. Осы шаралардың көмегiмен
Англия Голландияның теңiз қуатының бетiн қайтарды, өзi корабль нарығына
айналды, өз өнеркәсiбi мен өз тауарларын өткiзу үшiн жағдайлар жасады.
Еуропа үкiметi Англияға елiктей отырып, сауданы ғана емес,
мануфактуралық өндiрiстi де қолдайтын заңдар шығарды. ХҮIIғ. Еуропа
меркантелизмнен протекционизмге өттi – отандық өндiрiстi қорғау.
“Мануфактуралардың пайда болуымен әр түрлi ұлттар бiр бiрiнiң арасында
бәсекелесе бастады, саудалық күреске түстi, халықтар бiр-бiрiмен қатынасқа
түскен кезде өз араларында бейбiт алмасты. Сауда кейiннен саяси мағынаға ие
болды”1.
ХҮIII ғасыр сауда ғасырына айналды... Бiр елдегi – Англиядағы сауда мен
мануфактураның концентрациясы осы ел үшiн қатынасты әлемдiк нарықты құрып,
сонымен мануфактуралық өнiмдерге де сұраныс өстi... Бәсекелестiк өзiнiң
тарихи ролiн жоғалтқысы келмеген елдердi өздерiнiң мануфактурасы үшiн жаңа
кеден шараларына сүйенуге әкелдi (алдыңғы баждар iрi өнеркәсiппен күресуге
жарамады) және қорғалатын баждармен күзетiлетiн iрi өнеркәсiптi енгiзуге
әкелдi2.
Кедендiк шараларды күшейткеннен кейiн еуропа мемлекеттерiнiң
шекараларында кеден шараларын елемеу құралдары- контрабанда жандана
бастады, ол тауарларды тексерумен және кедендiк баждарды өндiрiп алумен
пайда бола бастады. Кеденшiлер, ерте ме кеш пе жаңа кеден әдiстерiнiң
құрбандары болатын, контрабандистердiң жаңа айлаларын әрең дегенде байқап
бiле бастады. Кеден қызметшiлерiнiң шеберлiктерi контрабандистер үшiн өте
қауiптi болды.
ХIХғ. басында ағылшынның фабрика өндiрiсi кез келген елдiң
бәсекелестiктерiне шыдады және наполеонның континенталь блокадасы ағылшын
тауарлары үшiн еуропа базарларын жапқан кезде де Англия өз тауарларын
Еуропаға әкелуге салынған тыйымды алып тастауға қол жеткiздi, өздерiнiң
тарифтерiн төмендетуге дейiн бара отырып баждарды төмендетудi талап еттi.
Ағылшын буржуазиясы еркiн сауда – фритредерство идеяларын жариялады: әкету
сыйақылары мен баждарды енгiзудi, тауарларды еркiн әкелуді және әкетудi
бұзу.
Франция 1815-1822жж. протекционистiк кеден тарифтерiн қабылдады, оның
қолдауымен өз өнеркәсiбiн дамыта бастады, 60 жылдары еркiн саудаға бағыт
алды. 1834 жылы Германияда Пруссияның басшылығымен он сегiз мемлекет iшкi
кеден аралықтарын жоя отырып кеден одағын құрды, мұнымен олар
жалпыгермандық нарықты құруға, өнеркәсiптiң өсуiне және сыртқы сауда
барьерлерiн бұзуға арналған германия буржуазиясы талаптарының пайда болуына
қол жеткiздi. ХIХғ. 60-70 жылдарда капитализм әлемiнде сауда еркiндiгiнiң
принципi күшiне ендi, бұл өткiр бәсекелестiк күреске әкелдi, осының
нәтежиесiнде көлiктiң жетiлдiрiлген түрлерiмен iрi машина индустриясы бар
елдер жеңiске жеттi. Бұл сауда айналымы мен капитал нарығының кеңеюiн
тездеттi және кеден тыйымдары мен шектеулерiнен шыққан iрi монополиялардың
үстемдiгiне әкелдi.
Еуропа елдерi мен қалалардағы ХҮIII-ХIХғғ. кеден ережелерi қоғамның
әлеуметтiк құрамындағы күштердiң орналасуын көрсеттi және көпестердiң,
өнеркәсiпшiлердiң, саяхатшылардың кедендерде өткiзетiн тауарлар мен
багаждардың жедел ресiмделуiне кепiлдiк беретiн нормалар мен бұйрықтар бар.
Сонымен, Бадендегi 1747 жылғы жол ақшалары туралы заң кеденшiлердiң
жолаушылардан жол алымдарын алуы кезiнде оларды көп кiдiртпеу керектiгiн,
керiсiнше қарапайымдылықпен және кешiктiрмей қызмет көрсетуi және тарифке
сәйкес алым алуы керектiгiн қарастырды1. 1821 жылғы Бадендiк кеден
нұсқаулығы жол алымдарын алатын кеденшiнiң өз мiндеттерiн тез және
дөрекiлiк көрсетпей орындау керектiн қарастырған. Тюринг кеден
бiрлестiгiнiң заңы 1833 жылы мынаны жариялады: Кеден шенеунiктерiнiң
парызы – қызмет барысында басқа тұлғаларға қызмет көрсеткен жағдайда
адамгершiлiк көрсетуге, кiшiпейiл болуға және iске байланысты сұрақтары мен
тексерiстерi артық болмауы керек делiнген2. Осы ұйғарымдардың орындалған
орындалмағаны туралы жазбалар жоқ; бiрақ заң шығарушылар шенеунiктердi
қайта-қайта адамгершiлiктi сақтауға шақырды, бұл олардың кеден саясатында
бұзушылықтарды жiбергенiн растайды.
Бiздiң уақытымызда, шикiзатты әкелудi көтермелеу, дайын өнiмдердi
әкелудi шектеу үшiн кеден тарифтерiн нақты деңгейде сақтай отырып, әр түрлi
кеден тыйымдарын бекiте отырып, үкiмет “бизнес акуласы” мүддесiнде экспорт
пен импортты реттеу ретiнде тауарларды әкелу мен әкетудi контингенттеу
сияқты сыртқы сауданы реттейтiн жаңа құралдарды, әр түрлi валюталық
шектеулердi, тауарларға лицензия беру жүйесiн құрды. Капиталистiк елдердiң
кеден органдарының мiндеттерiне тауарларды тексеру және баждарды есептеу,
контрабандаға қарсы күрес жөнiндегi традициялық операциялардан басқа,
лицензиялық және валюталық заңдардың орындалуын бақылау, тауарларды
контингенттеудi есепке алу кiрдi. Кеден мәселелерi жөнiндегi екi жақты
және көп жақты конвенциялар, сондай-ақ капитал елдерi арасындағы кеден
соғыстары (мысалы, АҚШ пен Япония арасындағы соғыс, АҚШ және Еуропа елдерi
арасындағы кеден мәселелерi жөнiндегi келiспеушiлiктер) жаңа құбылыстарға
айналды1. Сонымен, кедендік салықтардың пайда болу тарихы осылай
көрсетiлген.
1.2 Салық жүйесiнiң құрылу және даму тарихы, кезеңдерi
Бiрiншi салықтардың пайда болу күнiн әрең дегенде анықтауға болады.
Салық прототиптерi адам қоғамымен басқарудың бiрiншi ұйымдық
нысандарымен бiрге пайда болды.
Мейiрiмсiз сыртқы орта жағдайларына бейiмделуге мұқтаж болған алғашқы
қауымда сыртқы жаулардан қорғауда, ашаршылық кезiне жинақталған қоғамдық
азық түлiк запастарын күзетуде ұжымдық мұқтаждықтарын қанағаттандыратын,
адамдарды басқарудың ұйымдық нысандары пайда бола бастады. Осы органдарда
қызмет ететiн адамдар қоғамнан көрсеткен қызметтерi үшiн ақы төлеудi талап
еттi. Оларды ұстауға арналған барлық шығындар салықтың жаңа нысандарын
ұсынды.
Сонымен, салықтардың бiрiншi рет пайда болуына қоғамның небiр
мүдделерiн қанағаттандыруға ұжымдық мұқтаж әсер еттi. Салықтар осында
түрiнде көп уақыт бойы бар болды. 1818 жылы Ресейдi орналастыру мәселесiмен
айналысқан декабрист Н.И.Тургенев былай деп жазды: Салықтар қоғамның
немесе мемлекеттiң мақсатқа қол жеткiзуiнiң құралы болды, яғни адамдардың
өз ойлаған мақсаттарына қол жеткiзу құралы болды. Адамдар қоғамға қосыла
отырып және үкiметке жоғары өкiметтi бере отырып оларға сондай-ақ
салықтарды талап ету құқын бердi.
Ұзақ уақыт iшiнде адамдар салықты объективтiк қажеттiлiк деп бiлдi.
Тек ХҮ ғасырдың басынан бастап, ғалымдар ақша қатынастарының жүйесiн және
мемлекеттiң экономикалық негiзi мен экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде ғана салықтарды түсiнудiң бiрiншi әрекеттерi пайда бола
бастады.
Ақшалай қатынастардың проблемаларымен айналысатын ғылымның осы бiр
саласы қаржы атауын алды. Бұл термин латынның financia сөзiнен пайда
болды, ол ақшалай төлем деген мағынаны бiлдiредi. Мемлекеттiк кiрiстердiң
негiзгi көзi зерттеулердiң негiзгi мәнi болып табылды. Сол уақыттың барлық
жұмыстарында мемлекеттiк табыстың негiзгi көзi ретiнде салықтар бөлiндi.
Салықтарды зерттеуге арнайы арналған көптеген жұмыстар пайда болды. Оның
iшiнде назар аударатын кардинал А.Ришельенiң Саяси мұра деген жұмысы, ол
жұмыста салық салу принциптерiн негiздеу әрекетi жасалған.
Осы кезде А.Монкретьен бiрiншi рет мемлекет мүддесiнен емес, керiсiнше
халық шаруашылығы мен салық төлекшiлердiң мүддесiнен шыға отырып салық
реформасы туралы мәселеге көз салды. Осы Монкретьен алғашқы рет мүлiктiк
кадастр негiзiнде кiрiс салығының жаңа нысанын ұсынды, яғни халық
көпшiлiгiнiң мүддесiнен шыға отырып салықтың прогресивтiк мағынасын ұсынды.
Салық жүйесiне деген осындай көзқарас ХҮIIғ.салық теориясы жөнiндегi
зерттеуде тереңдетiлiп берiлдi. У.Петти Монкретьеннiң салықтардың
прогрессивтiгi туралы ойын одан әрi өрiстете отырып табыстан ғана емес,
атаққа да тәуелдi қылып қойды. Халық мемлекеттiк шығынды олардың үлесiне
және мүддесiне ғана сәйкестiре отырып, яғни олардың мүлiгi мен байлығына
сәйкес жабуға қатысуы керек деп айтқан болатын1. У.Петтидiң Салықтар мен
алымдар туралы трактат жөнiндегi жұмысында салықтардың теориясына жүйелi
қарау керектiгi көрсетiлiп және салықтарды салу (жанама салық салу)
механизмi зерттелдi.
У.Петти былай деп жазған болатын: ...жер салығы тұтыну үшiн бiркелкi
емес өндiрiлiп алынатын акциз болыр қалуда, оны көбiнесе аз шағымданатындар
ғана көтередi2.
Меркантелизм кезiнде3 салықтарды зерттеу Х.Юсти мен С.Вобланның
жұмыстарында ерекше көрсетiлген. Юсти алғашқы рет салық салу принципiн
негiздеуге әрекет жасады. Жақсы салықтарға ол мыналарды жатқызды:
1. төлеуге шамасы бар азаматтар;
2. бiркелкiлер;
3. азаматтар мен мемлекеттiң әл-ауқатына зиян келтiрмейдi;
4. өндiрiп алу үшiн қолайлы;
5. аталмыш мемлекеттiк басқару сипаты мен экономикалық жағдайларына
сәйкес келедi.
Меркантелистердiң iлiмiне негiзделе отырып және оны одан әрi дамыта
отырып физиократтар бiрiншi болып салықтарды тiкелей және жанама салықтарға
жiктедi. Физиократтар тiкелей салық ретiнде тек жер салығын бөлдi.
ХҮIIIғ. аяғында – ХIХғ. басында мемлекеттiк табыстардың теориясының
негiзгi концепциясында салықтарды мемлекет қызметтерi (жеке басын қорғау,
меншiктi және мемлекеттi қорғау) үшiн төлеу деген мағына берiлдi
ХҮIIIғ. аяғында буржуазия революциясын басынан өткiзген мемлекеттерде
практикаға салықтардың жалпылық, олардың пропорционалдық принципi ендi. Сол
уақыт салығының теориясын дамыту классикалық қаржы мектебiн құрумен
байланысты болды, оның негiзiнде классикалық саяси экономика болды.
А.Смиттiң Халық байлығының табиғаты мен себептерi туралы зерттеулер
кiтабы сол кезеңнiң едәуiр маңызды қаржы шығармасы болды (1776ж.)
Адам Смитпен салық жүйесiн құрауда келiтiрiлген төрт ереже немесе
жалпы ережелер осы күнге дейiн дамыған елдердiң салық салу принципiнiң
негiзi болып табылады.
Салық салу теориясы саласында А.Смитпен қозғалған пiкiрлердi ХҮIIIғ.
және ХIХғ. бiрiншi жартысында көптеген экономистер қолдады. Маңызды
теоретикалық ережелер Д.Рикардоның (Саяси экономиканың бастауы және салық
салу), Н.И.Тургеневтiң (Салықтар теориясының тәжiрибелерi),
Ж.М.Сисмондидiң (Саяси экономиканың жаңа бастаулары туралы алтыншы
кiтабы) жұмыстарында кеңiнен ашылды. Салық салынбайтын минимумды жеке
принцип ретiнде бөлу Сисмондидiң еңбегi болып табылады, бұл салықтардың
теориясын дамытуға қосылған маңызды үлес болды.
ХIХ ғасырдың екiншi жартысы қаржы ғылымының даму уақыты болды. Сол
кездегi салық теориясы саласында талқыланған мәселелердiң бiрi – ол
пропорционалдық және прогрессивтiк салықтардың келешегi және тiкелей және
жанама салықтардың қатынасы.
ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы салықтарды көрсетiлген мемлекеттiк
қызметтерге ақы ретiнде төлеу деген түсiнiк кейiннен өзгере бастады.
Салықтар, бiрiншi рет дәулетсiз топтардың жағдайын жақсарту әдiсi ретiнде
қарастырылды.
Қаржы ғылымында да, сондай-ақ салықтар теориясында да әр түрлi
көзқарастар мен мектептер байқала бастады.
Салықтар теориясына үлкен үлестi әлеуметтiк саяси мектептiң жақтасы,
әйгiлi немiс экономисi А.Вагнер қосты. Оның көзқарастары ерекше ықыласқа
ие, өйткенi олар сол уақыттың қаржы әдебиетiнде кеңiнен таратылды. Вагнердi
салық саясаты саласындағы радикалды көзқарастар ерекшеледi.
А.Вагнермен ұсынылған салық салудың 9 негзiгi ережесi осы күнге дейiн
белгiлi. Ол оларды 4 топқа жiктедi. Бiрiншi орынды Вагнер салық салуды
ұйымдастырудың қаржы принциптерiне бердi, ол: 1)салық салудың жеткiлiктiгi
және 2)салық салу созылымдылығы. Одан кейiнгi топ – халық шаруашылығынң
принциптерi тобы: 3)салық салу көзiн тиiстi таңдау; 4)әр түрлi салықтарды
осындай жүйеге дұрыс комбинациялау, ол салықты қайта салу жағдайларымен
санасуы керек. Ереженiң үшiншi тобына А.Вагнер этикалық принциптердi
жатқызады: 5)салық салудың жалпылығы; 6)бiркелкiлiгi, Төртiншi топ
әкiмшiлiк-техникалық ережелерден тұрады: 7)салу салудың нақтылығы; 8)салық
төлеу қолайлығы; 9)өндiрiп алу қалдықтарын барынша төмендету.
Марксизм классиктерiнiң де пiкiрлерi қызығушылық тартады. К.Маркс пен
Ф.Энгельс салықтарды негiзiнен әлеуметтiк революцияға жатқыза отырып
талдады. Ал, мынадай: пропорционалдық және регрессивтiк, тiкелей және
жанама салықтарды қайта салу, пайдалану сияқты салық теориясының маңызды
сұрақтарын Маркс буржуазияға қарсы күрес құралы ретiнде қарастырды.
К.Маркс жанама салықтарға терiс қарады, ол оны буржуазияның
пролетариатты ұрлау мақсатында ойлап тапқан жаңалығы деп түсiндi. Сондықтан
да К.Маркс пен Ф.Энгельс жанама салықты алып тастау жөнiндегi өз ойларын
айтумен болды.
Салықтар мен басқа қаржы институттарын қосалқы құбылыстар екен деп
қателесiп ойлай отырып К.Маркс пен Ф.Энегльс ең ақырында салықтарды
мемлекеттiк басқарудың құралы ретiнде қарастырып оларға терiс қарады.
Осындай көзқарастар өткен жүзжылдықтың 30 жылдарына дейiн бар болды.
1929-1933жж. iрi капиталист елдерiн басып алған ұлы дағдарыстан кейiн
экономиканы дамытудың жаңа кезеңi басталды. Көптеген экономистер
мемлекеттiң экономика деген қарым қатынасын қарастыра бастады және олардың
экономиканың дамуына кiрiсу құқын мойындады. Экономикаға кiрiсудiң тиiмдi
құралы болып салықтар мойындалды.
Салықтық реттеуге арналған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Өткен
жүзжылдық iшiнде зерттелген салық салу теориясындағы маңызды мәселелердiң
бiрi – ол салықтардың нарыққа тығыз байланыста әсер етуiмен қайта салу.
Салықтарды экономикаға кiрiсу құралы ретiнде пайдалануду ұсынған
бiрiншi ғалым Д.Кейнс болды. Ол өз көзқарасын Жұмысбастылықтың,
проценттiң, ақшаның жалпы теориясы кiтабында баяндады. Д.Кейнс мемлекеттi
төлемқабiлеттiлiгi бар сұраныс пен өндiрiс көлемi арасындағы сәйкестiкке
қол жеткiзуге әсер етедi деп ойлады.
Кейнстен кейiн Батыстың көрнектi экономистерi салық түсiмдерiнiң
көлемi мен құрылымын өзгерту арқылы экономикалық циклдi түзетуге,
инвестицияларды ынталандыруға, өндiрiс құлдырауын болдырмауға қол жеткiзуге
мүмкiн екендiгiн дәлелдей отырып салықтың экономикаға әсер етуiн зерттедi.
Салықтарға жiберiлген үлкен роль экономикалық өсудiң әр түрлi
концепцияларында да берiлген.
В.Витман мемлекет салық салу арқылы қоғамдық азық-түлiктiң өсу
нарқына, техникалық прогреске әсер етедi деп және де салықтарды көтере
немесе төмендете отырып ол экономиканың дамуын жеделдете немесе баяулатады
деп және осындай жолмен өсу нарқынына әсер етедi деп санады. Демек, жоғары
және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу қазiргi кездегi салық салудың
басты мақсаты болып табылды1.
Кейнсиандық ережелер экономиканы реттеудiң, өндiрiс көлемi мен
төлемқабiлеттiлiгiнiң сұранысы арасындағы теңдестiктерге қол жеткiзудiң әр
түрлi варианттарын ұсынатын қазiргi салық концепцияларының негiзiнде жатыр.
Бағыттылығына қарай олардың концепциялары тиiмдi, идеялы, органикалық
және басқа да салық жүйесiнiң әр түрлi атауларын алды, олар фискалдық және
экономикалық саясаттың мiндеттерiне сәйкес келедi.
Әрбiр үкiмет алдында салық салудың қайсыбiр концепциясын таңдауда
тұрған мiндеттер қиын, өйткенi салықтар экономикаға тиiмдi ықпал етуi,
қоғамды поляризациялауды жұмсақтаудың құралы болуы үшiн, халықтың нақты
топтарын әлеуметтiк қорғайтын құрал болу үшiн оларды нақты спецификалық
шарттарға бейiмдеу механизмiн таңдау керек.
Байлар мен кедейлер арасындағы ұлттық табысты бөлудiң сандық
пропорциясының проблемасын шешу және осы процестегi салықтардың орнын
көрсету бойынша бiрiншi әрекеттi италияндық экономист В.Паретто көрсеттi.
Бiрақ осы кезде салықтардың байлықты бөлуге әсер етпейтiндiгiн мақұлдады:
Табысты айнымас бөлуге арналған тенденция салық салудың әлеуметтiк және
саяси институттарынан тәуелсiз көрiнедi1. Бiрақ кейiнгi тәжiрибе осы
мақұлдаудың дұрыс емес екендiгiн көрсеттi.
Байлар мен кедейлер арасында табыс бөлу проблемаларын зерделеген,
П.Самуэльсон, К.Воуллинг, Дж.Гэлбрейт, Э.Хансен сияқты көрнектi экономистер
салықтарға ереке роль бөлдi: ...салықтар, тек шығындарды жабу мақсатымен
ғана шектелмейдi, ал табыстарды әдiл бөлу құралына, байлықтар мен кедейлер
арасындағы табысты кедейлер пайдасына қайта бөлу құралына айналды2.
Салықтарды қайта бөлу функциясы экономиканың әр түрлi сфераларына әсер
еттi. Бүгiнгi күнде салықтардың аталмыш функциясы маңызды мағынаға ие,
өйткенi бiздiң елiмiздiң тұрғындарын поляризациялау жағдайында, өндiрiстiң
тереңдетiлген құлдырау деңгейiнде ол өлшеулi және ойланылып қолданылуы
мүмкiн.
Егер де Қазақстандағы салық салу жүйесiне көз салсақ, ХIХғ. соңғы
жарты жылдығы өте маңызды және көбiнесе өзгерiстi кезең болды (ХIХғ. 60ж.
ортасында барлық Ресей империясының құрамына толығынан енген) және ол мына
сипатта көрсетiлдi. 1822 және 1824жж. Жарғы бойынша тұрғындар жылына әр
мал басынан 1% мөлшерiнде ясак төлеген. 1837 жылы Оренбург ведомствосында
әр киiз үйден жылына 1 сом 50 тиын мөлшерiнде күмiспен салық алу енгiзiлдi,
ол үй алымы деп аталады. 1867-1868жж. ережелерi әр киiз үйден алынатын
салықты 3 сомға дейiн өсiрдi, осы салықты төлеуден ханның ұрпақтары (Уәли,
Бөкей және сұлтан Айшуақ) босатылды. Және де осы салықты төлеуден мына
лауазымды тұлғалар – шекаралық қызметтегi старшындар, сұлтандар, сондай-ақ
моллалар босатылды. Билет алымының орнына жалпы төлқұжат алымы енгiзiлдi,
ол 1 сом 50 тиынды құрады, оны ауылдан басқа жаққа ақша табу үшiн кететiн
қазақтар төледi. Сондай-ақ, бiрқатар жер борыштылығы да болды. Алым 50
тиынды құрады. Болыс басқарушысының, iс жүргiзушiнiң, ауыл ауыл
старшындарының, қағаз тасушылардың жалақысы жылына 300 сомды құрады.
Көпiрлердi, жолдарды жөндеу, мешiттер, мектептердi салу үшiн, ауруханаларды
ұстауға қара шығын кеттi.
Қазақстанның оңтүстiгiндегi отырықшылық жұрт астық құнының 10
мөлшерiнде харадж, зекет (тауардан алынатын салық, тауар құнының қырықыншы
бөлiгi), танап салығын (заттай алынбайтын жерлерден салықты ақшамен)
төледi. Осыдан салықтар мен алымдардың барлық түрiнiң өскенiн көруге
болады.
Салықтар, көбiнесе өз билiгiн терiс пайдаланатын старшындармен және
болыс басқарушыларымен жиналды. Оны олар кейде жылына бiрнеше рет жинады.
Салық мөлшерi мүлiктiк жағдайына байланысты емес. Салық жинаушылар көбiнесе
қара салық есебiмен байыды, ол салық байдан да, малы жоқ кедейден де
бiрдей мөлшерде алынды. Көптеген борышкерлiк, айыппұл түрлерi болды.
Олардың көптеген түрлерi ХIХғ. аяғына дейiн сақталып қалды.
Мысалы, 1883ж. Ақтөбе облысының аумағында мынадай борышкерлiктер
болды:
1.үй алымы
2.лауазымды тұлғаларды ұстауға арналған алым
3.жолдарды күтiп ұстауға арналған салық
4.почта қатынасы үшiн земство аттарын күтiп ұстауға арналған алым
5.лауазымды тұлғалардың жүрiп-тұруына арналған алым1
Жыл сайын борышкерлiктiң жаңа түрлерi пайда бола бастады. Оны
құжаттамалық мәлiметтер растайды.
Сонымен, 1884 жылғы Торғай облысының шолуы мынаны көрсетедi:
1.елтаңбалық алым;
2.әр түрлi земство алымдары (мектептердi жабдықтауға және күтiп
ұстауға, жiгiттердi ұстауға арналған).
1886 жылы алымның жаңа түрлерi енгiзiлдi:
1.айлық алым; 2.орман үшiн алынатын алым.
Салық салу проблемаларын зерттеудiң тарихи көрiнiсi осылай берiледi.
Ендi салықтың не екенiн және Қазақстанда салық жүйесiнiң қалай құрылғанын
және дамығанын талдап көрейiк.
Егер мемлекет болса, онда салық та болды. Олар өздерiнiң саяси және
әлеуметтiк экономикалық функцияларын орындау үшiн негiзгi, жалғыз дерегi
болып табылады. Қазақстан өз алдына мемлекеттiк тәуелсiздiк алғаннан кейiн
оған өзiнiң салық жүйесiн құру бiрiншi кезектегi стратегиялық мiндеттiң
бiрi болды. Және де осы тығыз тарихи мiндет 1991 жылдың аяғында ойдағыдай
шешiлдi, осы жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi салық салу
мәселелерi бойынша 14 заң қабылданды, оның iшiнде “Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесi туралы” Заң базалық мағынаға ие болды.
Бүгiн, өткен он екi жылдың басына көз жүгiртсек, 1991 жылы салық
мәселелерi жөнiнде қабылданған заң актiлерiнiң экономикалық сипатта емес,
саяси сипатта болғандығын мойындауға болады.
Шын мәнiсiнде, бiрiншi қазақстандық салық заңының нормалары ССРО
аумағында күшi бар салық салу тәртiбiн сақтады, бұл сол кездегi
экономикалық көзқарас бойынша ақталған және қисынды болды: нарықтық
өзгерiстер өсе бастаған жағдайда болды, ал шаруашылық субъектiлер
мемлекеттiк меншiкте қалды. Сондықтан да оларға бұрын қолданыста болған
салық салу жүйесi дағдылы болды. Басқа тараптан қарасақ, 1991 жылы
Қазақстанның өзi салық салудың халықаралық практикасын пайдалана отырып осы
салада түпкiлiктi өзгерiстердi өткiзуге дайын болған жоқ. Оны жүйелiк оқып
зерделеуге және жинақтауға көп уақыт керек болды, ол уақыт отандық
мамандарда болған жоқ.
ҚР бiрiншi салық заңы салық жүйесiнiң құрамында 16 жалпы мемлекеттiк,
10 жалпы мiндеттi жергiлiктi және 19 жергiлiктi салықтар мен алымдарды
қарастырды. Ендi салықтың не екенiн және оның мазмұнының қандай екендiгiн
қарастырайық.
Салықтар – бұл қоғамда жиi кездесетiн құбылыс, әрбiр адам онымен
өзiнше түйiстi.
Мемлекетпен шығарылған заң негiзiнде өндiрiлiп алынатын және жалпы
мемлекеттiк мұқтаждықтарды жабуға кететiн мәжбүрлiк немесе мiндеттерi
алымдар салықтар деп аталады.1
Салық - нақты iшкi құрылымы бар жеткiлiктi қиын бiлiм, ол мынадай
элементтерден тұрады:
1.Салықтың құқықтық негiзi (салық төлеу мiндетi туады)
2.Салық субъектiсi (салық төлейтiндер);
3.Салық объектiсi (салықты не үшiн төлейдi);
4.Салық нормасы (салықты қандай мөлшерде төлейдi)
5.Салық төлеу тәртiбi (салық қалай төленедi).
Әрбiр салық көрсетiлген элементтердiң кешенiн ұсынады. Егер де осы
элементтердiң бiрi анықталмаса, салықты белгiленген деп санауға болмайды.
Мемлекеттiң салық қызметiн құқықтық реттеу практикасындай, сондай-ақ
салық құқының ғылымында осы элементтердi салық туралы заңның элементтерi
деп атайды. Бұл қате, өйткенi салық заңмен ғана емес, басқа заң нысанындағы
құқықтық актiмен де бекiтiледi, бұл осы және басқа мемлекетте қабылданған
салықты енгiзу тәртiбiнiң ерекшелiктерiнен шығады.
Салық субъекiтiсi – салықты төлейтiн тұлға. Заң жоспарында салық
субъектiсi салық төлеушi болып табылады, материалдық салық құқық қатынасы
мен оның негiзiнде туатын салық мiндеттемесiнiң тарабы болып табылады.
Салықтың келесi элементi – оның объектiсi. Салық объектiсi - қандай
да себеп үшiн алынатын нәрсе. Ғ.Қарағұсова айтқандай, салықтар барлық жерде
және бәрiнен алынады.2
Басқаша айтқанда, салықтың объектiсi ретiнде барлық нәрсе бола алады,
ол: табыс, мүлiк, нақты тауарды сату немесе алу, мұржадан шығатын түтiн,
дiни қажеттiлiк және адамның өзi. Салық объектiлерiнiң көпшiлiк түрi
мынаған әкелдi: не экономикалық, не заңдық ғылым осы күнге дейiн салық
объектiсi түсiнiгiнiң жинақталған анықтамасын берген жоқ.
Салық объектiсiнiң ұғымымен салық мағынысының ұғымы тығыз байланыста.
Салық мағынасы салық объектiсiмен оның материалдық мағынасында байланысады.
Бұл жерде де ерекшелiктер мандымды, өйткенi салық объектiсi (материалдық
мағынада) ретiнде затқа ие, ал заттың өзi оның мәнi болып табылады (салық
заттың өзiне емес оның иесiне салынады).
Салықтарды белгiлейтiн заң актiлерiнiң мәтiнiнде салық объектiсi оның
мәнiмен ұйқасатынын ескеру керек.
Салықтың келесi элементi – оның нормасы. Салық нормасы – салық
төлемiнiң көлемiн анықтайтын, заңмен белгiленген салық салу өлшемi. салық
нормасы салық мөлшерiн есептеудiң ережесiн бiлдiредi. Салық нормасы
салықтың әрбiр түрiне қатысты белгiленедi және қиын формулаларды алады.
Салықтың бесiншi элементi ретiнде оны төлеу тәртiбi түседi. ҚР
Конституциясының 35-бабында салықтарды төлеу туралы айтылған. Салық төлеу
тәртiбi – салық төлемiнiң мәнi салық төлеушiден мемлекетке өтуi жүзеге
асырылуы керек.
Салық қолма қол ақша нысанында немесе ақшасыз аудару жолымен төленедi.
Салық элементтерi туралы қорытынды да осындай элементтерге салық
жеңiлдiктерiн де жатқызуға болатынын айта кетуге болады. Салық жеңiлдiктерi
– салық төлеушiлердi салық ауыртпалығынан босату немесе әдеттегi салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz