Еуропалық қауымдастықтан Еуропалық одаққа дейін
Кіріспе
Бүгінгі танда Қазақстан мемлекеттілігі қапыптасуының ең сын сағаттары
артта қалды деп айта аламыз. Біз мұны неге сүйеніп айтып отырмыз?
Егемендігіміз, аумақтық тұтастығымыз халықаралық деңгейде танылып, кепілдік
берілді.
Бүгінде біздің дипломатиямыздың түбегейлі жетістіктері ешқандай дау
туғызбайды. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде, дүниежүзінің барлық
елдеріне түгел дерлік танылды. Тәуелсіздігіміз бен егемендігіміз нығайды
.(1,14бет.(
Өз қауіпсіздігіміз бен аумақтық тұтастығымызды қамтамасыз ету бізді
күшті мемлекет болуға және көршілерімізбен берік және достық қарым
-қатынаста болуға тиіспіз. Сондықтан да Еуропа мемлекеттерімен арадағы
сенім мен тең құқылы қарым қатынасымызды дамытып, нығайта береміз.
Біз Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстарымыз бен интеграциялық
процестерді күшейте береміз. Таяу және Орта Шығыс елдерімен де қарым-
қатынастарымыз тиісті деңгейде нығайа береді.
Біздің стратегиямыздың екінші құраласы – Америка Құрама Штаттарын
қоса алғанда, басты демократияның индустриясы дамыған мемлекеттерімен
байланысты күшейту.
Міне, сондықтан да қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету жұмысында сөзсіз
басымдық біздің сыртқы саяси қызметімізге және Қазақстанның өз
көршілерімен, дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерімен өзара тиімді қарым-
қатынысының берік тұғырын қалыптастыруға беріледі. (2,76-78(
Тақырыптың өзектілігі:
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы жаңа халықаралық және геосаяси ахуалды
паш етті. 90-шы жылдар халықаралық істердегі бұрынғы қатынастардың түбірі
мен қопарыла құлау кезеңі.
Бүгінде әлемдік саясат сахнасында жаңа тәуелсіз мемлекеттер шықты,
олардың халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшелері ретінде қаз тұру
процесі, олардың арасындағы мемлекетаралық қатынастар үйлесіп қинала
іздестеру – осы заманға тарихи саясатнамалық, халықаралық – құқықтық білім
зерттейтін өзекті тақырыптардың бірі.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің толыққанды мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасу кезеңдерін терең ой елегінен өткізіп талдау, мұның үстіне бұл
процестің көз алдымызда өтіп жатқанын ескерсек, аса маңызды ғылыми және
қоғамдық – саяси міндетке айналды.
Сыртқы саясатымыздың қалыптасу кезеңі мынадай өрелі міндеттерді жүзеге
асырудан басталады:
Біріншіден, біздің мемлекетіміздің тың сипатын танытуымыз;
Екіншіден, Қазақстанды халықаралық дәрежеде мойындатып оның
қауіпсіздігімен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етуіміз қажет болды;
Үшіншіден, Әлемдік шаруашылық жүргізу мен эканомикалық байланыстарға
белсене араласуымыз қажет болды.
Міне, осындай қалыптасу кезеңін Қазақстан басынан өткерді, яғни оны
қалай жүзеге асырды, қандай жаңа бағыттар мен жолдардан өтті, қазіргі
кезеңде оның даму барысы қалай? Жалпы Қазақстанның сыртқы саяси қырлары
зерттеуді қажет етеді. Ал бұл тақырып өз кемеліне жетіп, толық
зерттелмеген. Яғни Қазақстан Республикасы және Еуроодақ: ынтымақтастық
перспективасы атты тақырып алдағы уақыттарда өз маңыздылығымен зерттеуді
қажет етеді.
Мақсаты мен міндеттері:
- Бұл бітіру жұмысымның мақсаты ретінде қазіргі заманда Қазақстанның
сыртқы саясатындағы даму эвалюциясы, Еуропа елдерімен Достық,
ынтымақтастық екі жақты және көп жақты қатынастар мазмұнын аша
түседі.
Бұл мақсаттарды айта отырып, келесі міндеттерді атап өтуге болады:
- Қазақстанның қазіргі кезеңдегі географиялық және геосаяси орналасу
жағдайын көрсету;
- Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның сыртқы саясаттағы басым бағыттарын
таныту;
- Қазақстан мен Еуропа мемлекеттері арасындағы қарым – қатынас, яғни
Еуропа одағымен ондағы интеграциялық жағдайлар қалай өрбуде екенін
атап өту,
Зерттелу деңгейі:
Дипломдық жұмыс жазу кезінде Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
және Еуроодақпен қарым-қатынасы туралы жазылған көптеген деректер мен
кітаптар пайдаланылды. Олардың авторлары: Б.Н.Топорин, Т.С.Хартли, С.Ю.
Кашкин, В.Киссенджер, М.Арах және Қ.К:Тоқаев т.б. Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған деректер салыстыру негізінде пайдаланылды. Тарих
ғылымының докторы, профессор Сапиулла Абдулпаттаев өзінің көптеген
еңбектерінде Қазақстанның сыртқы саясаты жайлы, мысалға Қазақстанның Еуропа
елдерімен қарым-қатынасы айтылған көптеген мақалалар жазып қалдырған.
Диплом жұмысының теориялық тұрғыдан мәнділігі мынада жатыр:
Автор: осы берілген тақырыпты, әртүрлі тұрғы жағынан қарастырды.
Оған түрлі көзқарастар көптеген ғалымдар мен саясатшылардың көзқарастарымен
тәжірибелерін пайдалана отырып зерттеді.
Тәжірибеде қолданылуы:
Диплом жұмысның материалдарын арнайы курс сабақтарында, факультатив және
үйірме жұмыстарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны.
Жұмыс кіріспе және үш бөлімнен тұрады. Әр бөлім екі параграфқа бөлінген.
Соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізбесі берілген.
I. Бөлім. Еуропалық қауымдастықтан Еуропалық одаққа дейін.
1.1. Еуропалық қауымдастықтың пайда болуымен қалыптасу тарихы
ХХ ғасырдың 50-жылдары француздық саясаткерлер Ж.Монне және Р.Шуман
Еуропалық одақтың негізін салушы архитекторлар болып табылады Р.Шуман сол
кезде сыртқы істер министрі қызметін атқарған Өз елінің атынан Р.Шуман
Еуроодақ құру жөнінде меморандумға қол қойды. Ол Шуман жоспары деген
атпен белгілі болды.
1950-ші жылғы 9-шы мамырдан бастап Еуропалық одақ Еуропа күні мерекесін
атап өтеді.
Р.Шуман Франция мен Германияның бүкіл көмірімен болат өндірісін
орталықтанған басшылыққа беруді ұсынды. 1951-ші жылы Еуропалық көмір
бірлестігінің құрылғандығы туралы Париж келісіміне Еуропаның 6 елі қол
қойды – Польша, Нидерланды, Люксембург, Италия, Франция, Германия. Бұл
келісімнің маңызы зор еді. Экономикалық тиімділігінен басқа, бұл келісім
одан әрі өрістеген саяси қайта құрулардан фундаменталдық базасы болды.
Г.Коль былай деп атап өтті: Еуропалық бірігудің кілті, жалпы Еуропалық
жауапкершілік жіктелген ГФР – мен Францияның арасындағы қатынас болды және
егер Франко-батыс-Герман ынтымақтастығы жақсы жолға қойылса, Еуропа алға
қарай жылжиды бұл пікірмен келіспеу мүмкін емес. (7,18(
Адамдар көбінесе Қоғамдастықты тұтас құрылым ретінде қабылдаса да,
құқықтық көзқарас бойынша 3 қоғамдастық бар: бұрыннан Еуропалық
экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ) ретінде белгілі Еуропалық қоғамдастық (ЕҚ)
ерекше маңызға ие; тағы да екеуі – Көмір мен Болаттың Еуропалық бірлестігі
(КБЕБ) және Атом энергиясының қоғамдастығы (Еуроатом) көмір және Болат
Еуропалық Бірлестігі мен Еуропа қоғамдастығының қызметі нақты экономикалық
секторларымен шектелген болса, Еуропа қоғамдастығының қызметі жан-жақты
сипатқа ие. Жалпы алғанда Еуропа қоғамдастығының қызметінің аясы басқа
қоғамдастықтармен қамтылмаған экономиканың барлық секторларына таратылады.
Ең бірінші КБЕБ (көмір мен болаттың бірлестігі құрылды) КБЕБ-нің шартына
1951 - жылы 18- көкекте қол қойылып, 1952- жылы 25- шілдеде ол күшіне енді.
Бұл шартқа тек Біріккен Корольдік қол қойған жоқ. Шартқа Парижде қол
қойылғандықтан ол кейде Париж шарты депте аталады.
Шарттың француз тіліндегі мәтіні дәлме-дәл сәйкес мәтін болып есептеледі.
Негізгі төрт орган құрылды: Кеңес (мүше – мемлекеттерді өкіл ететін орган),
Комиссия (ұлттық деңгейдегі жоғары атқарушы орган бастапқыда жоғары
басқарушы орган деп аталған), Ассамблея және Сот. Страсбургте, әдетте
жұмыс істеген Ассамблеяда басқа қоғамдастықтың қалған органдарының бәрі
Люксембургте орналастырылды.
Еуропалық Қоғамдастықты құру жөніндегі шарт ретінде белгілі, Еуропалық
қоғамдастықты құру жөнінде шарт және Атом энергиясы бойынша Еуропалық
қоғамдастықты құру жөніндегі Римде 1957-жылы 25- наурызда қол қойылып, 1958-
жылы 1- қаңтар күшіне енді.
Біріккен Корольдік шартқа қатысуға қайта шақырылды, бірақ ол мәселелерді
алдын-ала талқылау кезінде-ақ бас тартты. Сонымен шартқа қатысушылар
қатарында бұрынғы алты мемлекет қалды, бірақ бұл жолғы шартының мәтіні осы
мемлекеттердің неміс, француз, итальян, голланд ресми тілдерінде жазылып,
барлығы бірдей дәлме-дәл сәйкес деп есептелінді. Әрбір жаңа қоғамдастық
үшін жеке-жеке кеңес пен комиссия құрылды. Ал Ассамблея мен Сот барлық
қоғамдастықтарға ортақ болып қалды. Жаңа Кеңестер мен Комиссиялар
Брюссельде жұмыс істеді.
Үш шарттың көптеген мазмұндық ұқсас жақтары болғанымен, бір қатар маңызды
ерекшеліктері де бар. Соның бірі – КБЕБ құру жөніндегі шартты
қоғамдастықтың саясаты туралы ережеде нақты бекітіледі. Басқа жағынан
Еуропа қоғамдастығын құру жөніндегі шарт негізінен саясатты қалыптастыруды
қоғамдастықтың органдарының құзырына жатқыза отырып, ортақ болып табылатын
негізгі ережелерді бекітеді. Осының нәтижесінде, Еуропа қоғамдастығының
органдары негізінен неғұрлым құрушы рөл атқаруға тиіс. Бұл өзгешелік өз
кезегінде КБЕБ пен Еуропа қоғамдастығын құру жөніндегі шаралар арасындағы
тағы бір сәйкессіздіктің себебі болып отыр. Еуропа қоғамдастығын құру
жөніндегі шартқа сәйкес Комиссияға қарағанда КБЕБ құру жөніндегі шартқа
сәйкес Комиссиясы әлдеқайда тәуелсіз өкілеттіктерге ие. Сөйтіп, Еуропа
қоғамдастығына өкілеттіктер балансы кеңес пайдасына ығыстырылған.
Құқықтық тұрғыда Еуропа қоғамдастығымен Атом энергиясы жөніндегі
қоғамдастық құру шарттары бір-біріне өте ұқсас және құқықтық қорғау
құралдарына қатысты көптеген ережелер дәлме-дәл келеді, ал сол уақытта КБЕБ
құру жөніндегі шарт ережелерінің маңызды айырмашылықтары бар. Бұл Еуропа
қоғамдастығы және Атом энергиясы жөніндегі қоғамдастық құру туралы шарттар
бір мезгілде жасалып, олардың авторлары КБЕБ құру жөніндегі шартты жүзеге
асыру тәжірибесінде, әрине, сүйенді деген факті- мен түсіндірілуі мүмкін.
Әрине, мұндай деңгейдегі қайталау әрекеті қоғамдастықтың ең маңызды екі
органы үшін ыңғайсыз әрі қисынсыз Брюссельде 1965 жылы 8 көкекте бірігу
туралы шартқа қол қойылып, (ресми түрде Еуропалық қоғамдастықтың Комиссиясы
мен Кеңесін қойған шарт ретінде белгілі) 1967- жылы 1- шілдеде ол күшіне
енді. Бұл шарт үш қоғамдастықты емес, Комиссияны бір Комиссияға және
Кеңесті бір Кеңеске біріктірді. Бірігу нәтижесінде бұл органдар
төмендегідей ресми атауларға ие болды. Еуропалық Қоғамдастық Комиссиясы
және Еуропалық Қоғамдастық Кеңесі. Жаңа комиссиямен кеңестің штаб –
пәтері Брюссельде орналасты. Люксембургтің шығындарына байланысты
өтемақымен қамтамасыз ету үшін Кеңестің кейбір мәжілістерін осы мемлекетте
өткізу туралы шешім қабылдады. Бұған қоса, Қоғамдастықтың кейбір басқа да
қызметтеріне қатысты басқару жұмысы Люксембургте жүргізіледі, әрі Еуропа
қоғамдастығы Соты Люксембургте орналасқан.
Еуропалық Парламент Страсбургте жұмыс істейді. Бірақ оның кейбір
пленарлық мәжілістерімен комиссия мәжілістері Брюссельде өткізіледі. Еуропа
Парламент хатшылығы Люксембургте орналасқан. Нәтижесінде жұмыс тиімділігіне
қолайлылығы қамтамасыз етілмей, тіпті ең қарапайым жалпы мәселелерде ұлттық
ерекшелікке бағынуға тиіс екендігін көрсетті.
Келесі қадам – Қоғамдастық мүшелерінің құрамын ұлғайту мәселесі болып
табылды. 60-шы жылдардың басында Біріккен Корольдіктің көзқарасы өзгеріп,
1961-жылы Гаррольд Макмилланың Консерваторлар үкіметі Қоғамдастық
мүшелігіне кіру туралы өтініш жасауға шешім қабылдады. Еуропалық
Қоғамдастыққа қосылу жөніндегі өтініш берудің алғашқы кезеңінде генерал де
Голль тосқауыл болды, бірақ Біріккен Корольдік талап етуін жалғастырып,
1972-жылы 22-қаңтарда Біріккен Корольдіктің Ирландия, Дания және
Норвегияның қоғамдастыққа кіру тәртібін белгілеген қорытынды құжатқа қол
қойылды. Теріс нәтиже берілген референдумнан кейін, Норвегия Еуропа
қоғамдастығына кіруден бас тарты. Алайда үш жаңа мүше – мемлекет 1973-жылы
1-қаңтарда қоғамдастық мүшесі, ағылшын, дат және ирлан тілдері
қоғамдастықтың ресми тілі болып танылып, Еуропа қоғамдастығымен Еуроатомды
құру жөніндегі осы тілдерге аударылған мәтіндері түпнұсқамен тең құқықты
деп жарияланды.
Қоғамдастықтың келесі мүшесі Греция болды. 1979-жылы 28-мамырда Афиныда
қоғамдастыққа кіру туралы шартпен басқа да маңызды құжаттарға қол қойылып,
1981-жылы 1- қаңтарда Греция қоғамдастықтың 10-шы мүше – мемлекеті болды.
Оның артынан Испания мен Португалия мүшелікке кірді. Тиісті құжаттарға 1985-
жылы 12-маусымда қол қойылып, 1986-жылы 1- қаңтарда бұл елдерде құрамына
енді. Сөйтіп қоғамдастық 12 мүше – мемлекетті біріктіріп отыр және ресми
тілдер қатарына грек, португал және испан тілдері жатқызылады. 1994-жылдың
басында, яғни бұл кітап ағылшын тілінде жарық көрген кездегі жағдай осындай
еді.
Австрия, Швеция, Норвегия, Швейцария және Финляндия қоғамдастыққа кіру
туралы өтініш бергенімен, олардың қоғамдастық мүшесі бола қоюы әлі
белгісіз. Нәтижесіне қол жеткізудің өзі қиындық тудыратын референдумның бұл
мемлекеттердің әрқайсысында өткізілуіде ықтимал нәрсе. 1995-жылы
Қоғамдастық құрамына Австрия, Финляндия және Швеция қосылды. Қоғамдастыққа
кіру туралы шешім бұл елдерде жалпы ұлттық референдумдар өткізу барысында
мақұлданды.
1991-жылы Еуропа Қоғамдастығына мемлекеттер Норвегия, Швеция, Финляндия,
Исландия, Швейцария, Лихтенштейн және Австрия мен Еуропалық экономикалық
кеңістік (ЕЭҚ ) құру жөніндегі шартқа қатысты аяқталды.
Белгілі бір ортада Еуропалық қауымдастықта үш мүшелікті ауыстыру
тұрғысында бұл шарттың мақсаты қоғамдастық орғандарында құқық бермей – ақ
ЕСЕА (ЕАСТ) елдерінің қоғамдастықта экономикалық шоғырлануы болып табылады.
Тиісті мәселелерде қоғамдастық құқығы барлық формада – заңдары мен Еуропа
Қоғамдастығы соты мен ережелері, шарт ережелері қолданылады деп табылды.
Бұл жерде шарт жасайтын кездегі құқықтық негіз ғана емес, сонымен қатар
Еуропа қоғамдастығының сот шешімі де кіретін, болашақта қабылдауына тиісті
заң нұсқаларыда есептелінді. Шарттың ережелеріне сай егер ЕСЕА (ЕАСТ)
елдері жаңа құқықтық нормалардың қолдануынан бас тартса, олар қызмет ету
ауқымындағы құқығынан айырылуы мүмкін. Мұндай үлгінің көптеген ұтымды
жақтары бар. Ол әлемдегі ең үлкен сауда аймағының құрылуы еді. Бірақ
кемшіліктері де жеткілікті болды. Яғни ЕСЕА (ЕАСТ) елдері жасалуына өздері
қатыса алмайтын құрамындағы құқықтық нормаларды қолдануға тиіс деген сөз.
1991-жылы Еуропа Қоғамдастық Соты Еуропалық Экономикалық Кеңістік туралы
келісімді Еуропалық Қоғамдастық құру туралы шартқа сай келмейді деп таныды.
Бұндай шешімді қабылдаудың себептері өте күрделі. Оның өзегі Еуропа
қоғамдастығы ЕЭК сотын құруға теріс көзқарасы болды. Еуропа Қоғамдастық
Сотының пікірінше ЕЭК соты оның құқығына тікелей түсінік беріп, қоғамдастық
сотының дамуына айтарлықтай ықпал етер еді. Еуропа Қоғамдастығының Сотының
наразылығы ЕЭК соты судьяларының көпшілігі Еуропа Қоғамдастығы Сотының
судьясы болады деген шартпен қанағаттандырылмады. Керісінше бұл қосымша
наразылық тудырды.
Еуропа Қоғамдастығы Сотының наразылығын қанағаттандыру үшін ЕЭК туралы
келісімге түзетулер енгізіліп, оның жаңа редакциясы 1992-жылы сотпен
мақұлдады, келесі кедергі – келісімге сай Швейцарияда өткізілген
референдумның қарама-қайшы нәтижесі болды. Бұл қарама-қайшы нәтиже сол
елдің келісімнен шығуына әкеліп соқтырды. Қоғамдастыққа мүше- мемлекеттер
мен Норвегия, Финляндия, Швеция, Исландия, Австрия арасындағы келісім 1994-
жылғы 1- қаңтарда күшіне енді. Исландиядан басқа аталған елдердің бәрі
қоғамдастыққа кіру туралы өтініш жасағандықтан, ЕЭК туралы Келісімнің
болашағы түсініксіз болып отыр.
1985-жылы Гренландия қоғамдастық құрамынан шықты. Бұл Еуропа Қоғамдастығы
құрамынан шығуды жақтаушылардың сәл ғана артықшылық алуымен өткізілген 1982-
жылы референдум нәтижесінде кейін болды. Гренландия мүше-мемлекет болған
емес, бірақ Дания мен Ассосацияда болып бір бөлігі болып табылған еді.
Қоғамдастық құрамы да айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Аталған шарттарға
қосымша өзгерістер 1974-1975 жылдары бюджет туралы шарттармен және 1986-
жылы 1-ші шілде 1987- жылы күшіне енген тұтас Еуропалық актімен жасалды.
Сонымен қатар құқықтық тұрғыда ресімделген саяси (конституциялық)
конвенциялармен тәжірибенің пайда болу нәтижесінде де өзгерістер енгізілді.
Одан кейінгі өзгерістер ресми түрде Еуропалық Одақ туралы шарт (ЕОШ)
ретінде Маастрихт шартына сәйкес жүргізілді. Бұл шартқа Нидерландтың
провинцалды қаласы Маастрихте 1992-жылы 7-ақпанда қол қойылып, 1993- жылы 1-
ші қарашада күшіне енді. 1991-жылы 9-10 желтоқсанда Маастрихте Еуропалық
Кеңестің отырысы болып өтті.
Маастрихт – бұл Голландияның оңтүстігіндегі шағын қалалардың бірі.
Қоғамдастыққа кіретін өнеге елдің барлығы аталған жобаны қуаттайтынын
білдірді.
Аталған құжаттың Маастрихт келісім шартының ресми атауы Еуроодақ туралы
келісім шарт болып табылады.
Келісім шарт 7 бөлімнен тұрады:
I. Жалпы міндеттемелер яғни Еуроодақтың басты мақсатымен құрылу
принциптері көрсетіледі;
II. Қоғамдастықтың басты бағыттары, көрсетіліп жаңа институционалдық
жүйесі құрылды. Сонымен бірге экономикалық және валюталық саясаттар
қарастырылды.
III. Келісім шартты толықтыру ретінде Еуропалық көмір және болат
бірлестігін құру
IV. Еуропа қоғамдастығын атом энергиясымен қамтамасыз ету.
V. Жалпы ішкі саясат пен қауіпсіздік саясатына толықтырулар енгізу.
VI. Сыртқы саясатта серіктестік құру
VII. Қорытынды.
Маастрихт келісім шартын тек жай халық емес, білікті заңгерлердің түсінуі
қиын. Маастрихт келісім шартын қарағанда, Рим келісім шартын міндетті түрде
қаралуымыз қажет. Еуроодақ туралы келісім шарт - өте маңызды әрі көлемді
құжат болып табылады. Келісім шартты толықтыру негізінде 10 хаттамаға,
8Декларацияға және 1 келісімге қол қойылды.
Өте маңызды хаттамалар қатарына мыналарды жатқызамыз: Еуропалық
банкілердің жүйесін құру жарғысы, Еуропа валюта институтының жарғысы,
экономикалық және әлеуметтік комитеттер жарғысы. Сонымен қатар экономикалық
тұрғыда қабылдаған декларацияға баса назар аудару қажет болды. Олар:
мемлекеттің – мүшесінің азаматтығы Декларациясы, Еуропалық даму қоры туралы
Декларация, ұлттық Парламенттің Еуроодақта алатын орны туралы Декларация.
Келісім шарттың мәтініне 1992-жылы 7- ақпанда қол қойылды. Ал 1993-жылы 1-
қаңтардан бастап күшіне енді. Маастрихт келісім шарттын қабылдау барлық
елдерде бірдей жүрген жоқ.
Италия, Испания, Португалия, Греция, Голландия, Бельгия да келісім шартты
Парламент бірден мақұлдады, Данияда алғашында Парламент қарсы болғанымен,
референдум өткен соң 50,1% дауыс жинап қабылданды.
Еуропада интеграциялық процестердің өрлеуіне Маастрихт келісім шартының
маңызы өте зор. Маастрихт келісім шартына сәйкес ортақ ақша жүйесі Еуропа
шеңберінде енгізілді. 1999-жылы ортақ ақша жүйесі Еуро болып танылды. (6,3-
11(.
1.2. Еуропалық Одақтың геосаяси орны.
Кең байтақ Еуразия аймағында орналасқан Қазақстанның қазіргі уақытта
сыртқы саясатында яғни Еуразия кеңістігінде жаңа геосаяаты нақтылана
бастады. Мемлекеттің геосаяси ахуалы тарихи басымдылықпен әріптестер таңдап
және олармен өзара қарым-қатынас дамытылды.
Геосаясаттың негізгі принциптеріне
географиялық дитерминизм атап айтатын болсақ, елдердің орналасу жағдайы
табиғи климаттық ахуалы теңіз-және жақын орналасуы бұл жағдайлар
халықаралық ортада сыртқы саяси құрылысының басты бағыттарымен факторын
анықтайды. Антикалық ғұламалар Аристотель, Гиппократ және басқалары
географиялық ортада өзара тәуелділік және елдердің қоғамдық-саяси
жағдайларына әрқашан көңіл бөліп отырған. XX ғасырдың басында геосаясат
ғылым ретінде танылып, мемлекеттердің саяси өмірінде жаңа географиялық
фактор идеялары туындай бастайды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бірінші жартысындағы Ф.Рацель,
Р.Челлень, А.Мехень, Х.Маккиндер, Д.Фейргрин, И.Баумен және Н.Спайкмэн
халықаралық саяси дитерминациясындағы басты рөлге географиялық орналасу
жағдайында геосаясаттың негізгі идеясы ол кеңістік- территорияның
жағдайларымен байланысты деген көзқарастарын ұсынған болатын. Қазіргі
кезеңде геосаясат анықтамасын нақты белгілеу өте қиын. Өйткені
зерттеушілер әртүрлі көзқарасты зерттеген. Мысалға алатын болсақ, Ресейлік
ғалым Тихоннравов геосаясатқа мынадай анықтама береді: Мемлекеттердің
сыртқы саясатындағы өзара тәуелсіздіктегі бағыт елдердің географиялық
орналасуы және басқада физикалық , экономикалық, географиялық факторлармен
халықаралық қатынаста саяси- экономикалық, экологиялық, әскери
стратегиялық байланыстар деп атап көрсетті.
Сонымен қатар қазір жаңа геосаясаттық көзқарас бел алуда. Жаңа
геосаясат аясында көптеген ғалымдар анықталуда. Солардың бірі Тайвандық
зерттеуші Джен Чжен Кун-фу жаңа геосаясатқа мынадай анықтама береді: Жаңа
геосаясат бұл географиялық жағдайдың басты түрі. Саясат пен экономика жаңа
идиологияны толықтыра түсіп тұтастығын кеңістікте және уақыттың мақсаты
бағыты болып табылады. деп атап көрсетті.
Отандық яғни Қазақстандық Л.Бакаев өзінің жұмысында мысалға айтатын
болсақ. Геосаясат түсінігін ұлттық қауіпсіздікті және ішкі сонымен қатар
сыртқы саясаттың тұрақты дамуы мақсатында мемлекеттің қолдауы деп
түсіндірген боатын. [12, 45-46 бет] .
Сонымен,бүгінде геосаясат бірден-бір ғылым ретінде басшылыққа
бағытталып, әлемдік процесте нақты мән беріліп ,халықаралық қатынасты
реттеуде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің бірден-бір басты компоненті
ретінде оның территориялық немесе территориялық кеңістікте орналасуы болып
табылады.
Бүгінде Қазақстан Республикасы әлемдегі 200 мемлекеттердің ішінен
территориялық көлемі бойынша 9-шы орында. Қазіргі таңда Қазақстан өзінің
географиялық орналасуы бойынша Орталық Азияның үлкен бір бөлігі.
Ресейлік оқымысты Г.И. Султановтың пайымдауы бойынша Орталық Азия – бұл
Азиялық материктің бір бөлігі, ішкі өзендер әлемдік мұхитқа шыға алмайды,
ол Қазақстанның барлық территориясын орап жатыр, Орта Азияда төрт одақтас
республика яғни Қазақстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан және
кішігірім бөлігінде Шығыс Моңголия орналасқан. Г.И.Султановтың пікірін
нақты деп айтуға болады, өйткені 1990-шы жылдары Қазақстанның Солтүстік,
Орталық және Шығыс территориялары геотерриториялық қатынаста нақты
анықталған жоқ, оның Оңтүстік бөлігі Орта Азияның Солтүстік территориясына
қараса, Еуропалық континенттің Оңтүстік-Шығыс бөлігі Батыс Қазақстанға
қарады. Қазақстан Республикасының жан-жағынан Еуразиялық континенттің
тәуелсіз мемлекеттері орналасқан және ашық теңізге шыға алмайды. Осындай
географиялық орналасу жағдайында тек экономикалық еркін сауданы дамытуда
ғана емес, сонымен қатар ашық теңізге шығуда өзара тиімді әріптестер
таңдауда ең бастысы көршілерімен арада саяси теңгерушілік міндетті түрде
жүргізілуі тиіс. Едәуір қиыншылықтар туындауды онда Еуразияның ортасында
орналасқан Қазақстанның бүгінде мемлекеттік шекарасының ұзындығы шамамен 13
мың км, оның ішінде шекара ұзындығы Ресей Федерациясымен – 7 513 км,
Өзбекстан Республикасымен – 2 153 км, Қытай Халық Республикасымен – 1 718
км, Қырғыз Республикасымен – 1 053 км, Түркіменстанмен – 345 км және Каспий
теңізімен – 1 730 км-ді құрайды. Осыған қарап Қазақстанның сыртқы саясаты
геосаяси факторларға тікелей тәуелді деп айтуға болады.
Сонымен геосаясат дегеніміз не? Соған тоқталатын болсақ, геосаясат –
мемлекеттердің не мемлекеттер блоктарының территориялық кеңістіктік ерекше
жағдайлардың жергілікті аймақтық құрлықтық және әлемдік халық- аралық
процестердегі орны мен нақты тарихи ықпалын түсіндіретін теория.(16,12бет.(
Қазақстан – Кеңестен кейінгі кеңістіктегі барлық елдермен өзінің
стратегиялық мүдделеріне нұқсан келтірмей, тұрақты қатынастар орната білген
мемлекеттердің бірі. Қазақстанның геосаяси орналасуымен экономиқалық
әлеуметіне толығымен сай келетін көп бағытты кешенді саясатты жүргізуде
және бұл бағыт алдағы уақытта сыртқы саясатымыздың негізгі бағыттарының
бірі болып табылады. Нақ осындай саясат - өзіміздің ұлттық
қауіпсіздігімізді нығайту кілті. Ядролық қарудан бас тарту жөніндегі
шешіміміз күні бүгінге дейін қауіпсіздігімізге қызмет етіп, еліміздің
беделін биіктетіп келеді. Сонымен бірге Қазақстанның көрші мемлекеттермен
карым-қатынасындағы болжамдылықпен тұрлаулылық тұғырларын нығайта беру үшін
бұдан да көп күш – жігер жұмсауымыз міндет.
Қазақстанның сыртқы саясаттағы белсенділігін артыруы қажеттілігінің тағы
бір бағыты Каспий теңізінің аясында болып отыр. Себебі, Каспий байлығы
Қазақстанның болашақтағы даму тенденциясын айқындайды және мемлекетіміз
үшін басты сыртқы экономикалық басымдылық болып табылады.
Біздің сыртқы мүмкіндіктеріміз ең алдымен еліміздің географиялық, саяси
және геоэкономикалық жағдайымен айқындалады. Бірінші мүмкіндік біздің
Еуразия аумағындағы жолдардың түйіскен торабында орналасқан географиялық
жағдайымыздан туындайды. Әлемдік экономикалық және саяси процестердің
ауқымдану процесі осы факторды түйінділерінің қатарына қосады.( 13,16-бет.(
Кеңестен кейінгі кеңістіктегі интеграция туралы айтар болсақ, басты
қиындық мынада: біз қазір нарыққа көшіруді жүзеге асырып, өтпелі
экономикада өмір сүрудеміз. Оның үстіне біздің еліміз өтудің ең түрлі
кезеңдерінде тұр. Қазақстан Кеңестен кейінгі мемлекеттердің арасында бір-
шама алды, одан кейін Ресей келеді. Ал Белорусияда көптеген салалар тіпті
рынокқа жуықтаған жоқ. Ол Ресей мен Қазақстанға қарағанда сыртқы дүниеге
интеграцияланбаған. Украина мүлдем артта келеді. Егер 1989-шы жылмен
салыстыратын болсақ, Украиндік ішкі жалпы өнім қазір сол кезеңнің 60%-на
ғана жетті. Ресейде – 80%, Қазақстанда – 90%-дан астам. Шындап
интеграциялану үшін ұзақ мерзім керек. Еуропалық одақ міне қырық жылға жуық
интеграциялануда. Олар салық заңнамасын сәйкестендірді, еуро жүретін
аймақта бюджет тапшылығын сәйкестендіру жүйесін талдап жасады. Еуропалықтар
кедендік шекараларды жою жөніндегі, капиталдардың, жұмысшы күшінің ауысуы
жөніндегі саясатты біртіндеп жүргізді. Интеграцияда тамаша нәтижелерге қол
жеткізгеніне қарамастан, оларда әлі көптеген проблемалар қалып отыр. Біз
осы процестің басында тұрмыз. Өйткені, нарыққа көшудің он үш жылының
сегізінде біз дағдарыс жағдайында болдық. Бізге интеграцияны ойлаудан гөрі
аман қалу, өмірлік мәселелерді шешу керек болды. Ондай жағдайда
интеграциялану қиын. Өтпелі экономикаларда
ешкім ешқашан интеграцияланған емес. Біздің артықшылықтырымыз бізді
байланыстыратын тарихи дәстүрлер, халықтардың қарым-қатынасы, ішкі
терең үрдістер болғанына қарамастан, біртіндеп сипалап жүріп жол табуға
тура келеді. Ал енді терең интеграциялық алғышарттарды біздің нақты
интеграциялық кеңістікке айналдыра алмауымыз – бұл басқа мәселе болып
табылады. ( 25,1-бет(
II. Бөлім. Еуропалық Одақтың саяси институттары.
2.1. Еуропалық Одақтың саяси – құқықтық институттары.
Шарттарға сай Қоғамдастық институттары болып: Комиссия, Кеңес, Еуропалық
Парламент, Еуропалық Қоғамдастық соты және Санақ палатасы саналады.
Аталғандардың алғашқы үшеуі – саяси институттар болып табылады.
Комиссия федералистік тенденциялар жан-жақты әрі толық байқалатын
институт болып табылады. Алғашқы кезде Комиссия Қоғамдастықтың мүддесін
қорғап, болашақта дамуын қамтамасыз ететін негізгі орган ретінде қызмет
етеді. Қазіргі кездегі Комиссия қызметінің ең маңызды қырлары: Қоғамдастық
саясаты туралы ұсыныс жасау, осы ұсыныстарды жүзеге асыру үшін мүше-
мемелекеттер арасында делдалдық жасау, мүше - мемлекеттердің ұлттық
саясатын үйлестіру және Қоғамдастық саясатының іске асуына бақылау жасау.
Құрамы: Комиссияның құрамы мүше – мемлекеттердің азаматы болуға тиіс 17
адамнан тұрады. Комиссия қүрамында ең кемінде әр мүше-мемлекеттен 1 адамнан
болуға тиіс, бірақ бір мемлекеттің азаматтығына ие екі мүше бола алмайды.
Негізінен, бес ең үлкен ел – Германия, Франция, Италия, Испания және
Біріккен Корольдік. Комиссия құрамында екі азаматтан өкіл етіліп,
қалғандарынан бір-бірден кірген. Маастрихт шартына сай алғаш рет 1995-ші
жылы қолданылған. Комиссия мүшелерін тағайындаудың жаңа тәртібі жүзеге аса
бастады. Бірінші кезекте мүше-мемлекеттер Үкіметтері жалпы келісіммен және
Еуропалық Парламентпен кеңескеннен кейін, Комиссия, Төрағасының орнына
үміткерлерін ұсынады. Бұдан кейін, мүше-мемлекеттер үкіметі төрағалыққа
үміткерлермен кеңесу барысында Комиссия мүшелігіне басқа да үміткер
төрағаларда ұсынады. Осылай айқындалған Комиссия төрағасы мен мүшелері мүше-
мемлекеттер үкіметінің жалпы келісімімен тағайындалады. Комиссия мүшелері
бес жылға тағайындалады.
Барлық тағайындау мүше-мемлекеттердің жалпы келісімімен жүзеге
асырылғанмен, іс жүзінде әр үкімет өз үміткерін өзі тағайындауға мүмкіндігі
бар. Оны өздерінің Комиссия мүшесі ретінде ұсынады, сондықтан осындай
жолмен ұсынылған үміткер басқа мүше-мемлекеттер тарапынан қарсылық көрмеуге
тиіс. Үміткерді ұсыну кезінде үкімет ішкі саяси жағдайды есепке алады.
Мысалы, осы күнге дейін Біріккен Корольдік бір үміткерін лейбористер
партиясынан, бір үміткерін консервативтік партиядан тағайындап келді.
Комиссия мүшелері мүше-мемлекеттер үкіметтері тарапынан шеттетілмеуге тиіс,
алайда, Комиссия толық құрамда Еуропалық Парламенттің жалпы сенімсіздігі
жарияланған жағдайда әрекетін тоқтатады. Еуропа Қоғамдастығы соты да
Комиссия мүшесін, егер ол талапқа сай қызмет атқармаса немесе елеулі теріс
құлық жасаса шеттете алады.( Еуропа Қоғамдастығы 160-бабы, КБЕБ 12а-бабы,
Еуроатомның 129-бабы.) Процедура Кеңес немесе Комиссия ұсынысымен басталады
яғни, Комиссия мүшесін шеттетудің бес түрлі мүмкін жолы бар: 1) қайтыс
болу; 2) өкілетті мерзімнің бітуі; 3) өз еркімен шеттетілу; 4) ұжымдық
шеттетілу; 5) сот шешімімен міндетті түрде шеттетілу ерекше атап өткен жөн,
Комиссия мүшелері өз елдерінің өкілі болып есептелмеуі және тәуелсіз болуға
міндетті. Осыны жүзеге асыру үшін шарттарға қажетті ережелер енгізілген.
(ЕҚ.157(2)-бабы, КБЕБ-тің 9 (2), Еуротатомның (126 (2)-бабы).
Комиссия мүшелері Қоғамдастықтың жалпы мүддесіне сай әрекет ете отырып
өз міндеттерін атқаруда ешкімге тәуелді емес, өз міндеттерін орындау
барысында олар ешбір үкіметтен немесе басқа органнан ұсыныстар мен
нұсқауларды сұрамайды және қабылдамайды. Олар өз міндеттеріне сай келмейтін
кез келген әрекеттерден бас тартады. Әрбір мүше – мемлекет осы принципті
құрметтеп, комиссия мүшелерінің өз міндеттерін атқару кезінде оларға ықпал
жасамауға міндеттенеді.
Алайда, бұл ережелер комиссия мүшелеріне немесе тұтас орган ретінде
Комиссияның өзіне үкіметтермен қысым жасау талпыныстарына тосқауыл қоя
алмады. Қоғамдастықтағы күштің ара –салмағы: Комиссия тәуелсіз күш
болғанымен, мүше-мемлекет үкіметтерімен бірлесіп жұмыс істемесе, өз
міндетін атқара алмайды. Осыған орай, ұлттық мүдделерді ескереді және ең
негізгі міндет – жеке мүше–елдердің саясатын Қоғамдастықтың саяси
мақсатымен үйлестіруі. Комиссия мүшелерінің өзара қызмет ету аясы
белгіленіп, әрқайсысы бір немесе бірнеше мәселелерге жауап береді. Қызмет
ету аясын белгілеу, жетекші рөл атақаратын Төрағаның қатысуымен комиссия
мүшелерінің өзара келісімінен өткізіледі. Қызмет ету аясын белгілеу кезінде
мүше мемлекеттердің өз комиссия мүшелеріне маңызды мәселелерді жүктеу
мақсатында жеделдетілген қысым жүзеге асады. Комиссия аппараты бас дирекция
ретінде танымал құрылымдық бөлімшелерден тұрады. Олардың бәрі бірдей ортақ
маңыздылық пен беделділік дәрежесінде болғандықтан, қызмет иелену аясындағы
тартыс туындайды. әрбір бас дирекцияны өздеріне қатысты комиссия мүшесіне
бағынатын бас директорлар басқарады. Бас дирекциялар дирекцияларға бөлініп,
ал дирекциялар өз кезегінде секторларға бөлінеді. Сонымен қатар бірқатар
мамандандырылған қызметтер де бар. Солардың бірі – Коммиссияны заңды
процедураларға өкіл ететін және бас дирекцияға құқықтық мәселелер бойынша
кеңес беретін Заң қызметі. Жоғары лауазымды қызметке тағайындау мүше-
мемлекеттердің тартысу объектісі болып табылады. Тағайындау туралы шешімдер
Комиссия мүшелерінің өздерімен қабылданып, әрбір – мүше мемлекет осындай
орындардан өз үлесін алу принципіне жартылай негізделген. Комиссияның
лауазымды тұлғалары Қоғамдастықтың құқығына сай жеңілдіктермен
артықшылықтар да иеленеді. Оның ішіндегі ең маңыздысы – қызметтік міндетін
орындауда лауазымды тұлғалармен жасалған әрекеттерге байланысты мүше-
мемлекеттерге сот ісін жүргізуден қорғану иммунитеті және қоғамдастық
институттарында атқарған жұмыстарына байланысты мүше-мемлекеттерде
айлықтарынан алынатын табыс салығынан босатылуы. .
Заң шығару өкілеттіктері:
КБЕБ-ін құру жөніндегі шартқа сай комиссия жоғарғы заң шығарушы орган
болып табылады. Бірақ кейбір жағдайларда ол К еңестен келісім алуға
тиіс. Еуропа Қоғамдастығын және Еуроатом құру жөніндегі шарттарға сай ол
заң шығару өкілеттілігіне кейбір жағдайларда ғана ие болып, мұндай
жағдайларда комиссия құқықтық нормаларда толық көлемде енгізу құқықғын
иеленеді. Сонымен қатар соттың шешіміне сай, Еуропа қоғамдастығын құру
жөніндегі шарт комиссияға ерекше міндеттер жүктеген кезде Комиссия сол
міндеттерді орындайтын өкілеттілікпен қамтамасыз етілген деп жорамалданады.
Ұйым қызметінің жалпы мағынасында, Комиссияға Кеңестің тағайындаған
нормаларын жүзеге асыру құзыры берілген.
Шешім қабылдаудың процедурасы:
Комиссия мәжілісі жабық түрде өткізіліп көпшілік дауыспен шешім
қабылданады. Солай болса да Жазбаша процедура жиі қолданылады. Яғни
шешімнің жобалары комиссия мүшелеріне таратылып белгіленген уақытта
қарсылық алынбаса, онда ұсыныс қабылданды деп есептелінеді.
Кеңестің белгілеген нормаларын жүзеге асыру Комиссия бойынша өз
міндеттерін атқарған кезде арнайы процедуралар қолданылады. Белгілі бір
бақылауды сақтау үшін Кеңес Комиссиямен басып шығарумен жоспарланған,
актілерінің жобаларын беруге тиіс комитетті құрады. Бұл комитеттерге
Комиссияның лауазымды тұлғасы төрағалық етеді. Келешекте процедураларды
одан әрі жетілдіріп осындай бақылау механизмдерін жүйелендіру үшін біртұтас
Еуропалық актіге шешім қабылдауды алдын ала қарастыратын оның принциптеріне
тәртібін айқындайтын ережелері еңгізілді. Бұндай шешім Кеңес арқылы 1987-
жылы қабылданды. Шешімде Комиссия нормаларды жүзеге асыру құзырына ие
болған кездердегі нақты жағдайларда қажет болатын Кеңестің белгілеген
бірнеше процедуралары анықталады.
Біріншісіне сәйкес, яғни комитеттік кеңес беру процедурасы ретінде
белгілі әдіске сай комитет міндеті тек кеңес беру сипатына ғана ие тіпті,
комитеттің теріс пікірінің өзі комиссия өкілеттілігіне ықпал ете алмайды.
Екіншісіне сәйкес, комитетті басқару процедурасы ретінде белгілі әдіске сай
комиссия актінің жобасын ұсынуы тиіс. Ал осыдан кейін комитет Төрағасы
Комитеттің өз пікірін ұсынатын мерзімін анықтайды. Комитет кеңестегі дауыс
беруге ұқсас жүйені пайдаланады. Төраға дауыс беруге қатыспайды. Егер,
Комиссия комитеттің пікірін ескермесе акт бәрібір қабыладана алады. Бірақ
бұндай жағдай туа қалса ол тез арада Кеңеске ұсынылуы тиіс.
Комиссия құзырын зерттей келе шешім шығаруға болады: егер, мүше-
мемлекеттердің сеніміне арқа сүйеп, комиссияның көп нәрсе шешуге мүмкіндігі
бар. Оның төрелігі құнды қасиет болып табылады. Мүше мемлекеттер Комиссия
рөлін мойындауға дайын, оның өздеріне деген төрелігіне сенеді. Комиссияның
ең басты кемшілігі – саяси негізінің жоқтығы. Ол мүше-мемлекеттердің үкімет
басшыларына қарамастан қоғамдық пікірге сүйемелейді ал егер, Еуропалық
Парламентпен тағайындалып, оған есеп берісе отырып жағдай осындай болуы
мүкін еді. Сондықтан да, болашақта мүше-мемлкеттердің мұндай өзгерістерге
келісетіні күмән тудырады. [6, 12-18 бет].
Қоғамдастықтың саяси – құқықтық институттарының бірі – Еуропалық
Парламент болып табылады. Еуропалық Парламент – қоғамдастыққа кіретін
халықтарды өкіл етеді. Бұл қоғамдастыққа біріккен мемлекеттердің халық
өкілдерінен тұратындығын қарастыратын ЕҚ 137- бабында белгіленген, алайда
бұған қарамастан, Еуропалық Парламент мүшелері ұзақ уақыт бойы мүше-
мемлекеттердің заңды органдарымен іріктеліп келуі, тек 1976-жылы тікелей
сайлау жөніндегі келісімде қол жеткізілді. Шартта қарастырылғандай,
Еуропалық Парламент тікелей қатысты ұсыныстар жасап Кеңес бір ауыздан
әрекет етіп, тиісті ережелерді бекітеді және мүше-мемлекеттерге оларды өз
конституциялық процедураларына сәйкес ұсынады деп айтылған.
Алғашқы ұсыныстарды парламент 1976-жылы дайындады, әйтседе, кеңеспен
шешім қабылдау үшін 16 жыл қажет болды. Бұдан кейін осы ережелер қиындықтар
мен кідірістердің себебі болған мүше –мемлкеттерімен қабылдануы керек еді,
Біріккен Корольдікте бұл ереженің сыртында қалған жоқ. Міне, осылай бірінші
сайлау 1979-жылы өткізіледі. Осыдан бастап сайлау әрбір 5 жыл сайын
өткізіліп келеді және өткізіліп тұруы тиіс. Сайлауды белгілейтін құқықтық
ерекше форманы қабылдады, өйткені оның барлық материалдық ережелері кеңес
шешімінде қабылданған Актіде бекітілген. Бұл актінің құқықтық табиғаты
даулы сипатқа ие болып отыр. Ол Кеңес ұсынған жобаға еңгізілген. Мұше-
мемлекеттер арасындағы халықаралық шарт ретіндегі күшке ие ме? Немесе ол
барлық мүше-мемлекеттер келісім берген Кеңестің шешімі ретіндегі күшке ие
бола ала ма? Шынын айтсақ ЕҚ 138(3)-бабының, КБЕБ 21(3) – бабы және
Еуроатом 108 (3)- бабының шарттарды өзгерте алатын жай процедураның орнына
арнайы процедура қолданыла алады деп белгіленетін ережелері бәрінен дұрыс
болса керек. Егер бұл көзқарас дұрыс болса, акті мүше-мемлекеттер
арасындағы келісім ретінде күшке еніп, үш шарттың бөлігі болып табылады.
Бұл мәселенің маңыздылығы сонда, ЕҚ Сотының Актісін жарамсыз деп тану,
түсіндіру немесе оны орындауда мәжбүрлеу құзырына ие болуы, Актінің
құқықтық мәртебесіне байланысты.
1994-жылға дейін Еуропалық Парламентте 518 орын болды және 4 ірі
мемлекет – Германия, Франция, Италия және Біріккен Корольдік әрқайсысы 81
орыннан иеленді. Германия біріккеннен кейін бұл елдің электораты
жоғарылағаны сондай, басқа үш мүше-мемлекетпен аралығындағы тепе-теңдіктің
сақталуы мүмкін емес болды. (3,324-326-бет(
1994-жылғы сайлаудағы мүше-мемлекеттер арасындағы орындардың бөлінуі
мына төмендегідей: Германия -99, Франция, Италия және Біріккен Корольдік-87
(әрқайсысы), Испания -64, Нидерланды-31, Ирландия-15, Люксембург-6, Дания-
16, Бельгия, Греция және Португалия-25(әрқайсысы). Көріп отырғанымыздай
орынның бөлінуі халықтың санымен сәйкес емес Біріккен Корольдіктің халқының
саны Люксембургке қарағанда 150 есе артық, ал соңғысының Парламенттегі
орындар саны Біріккен Корольдікке қарағанда 15 есе ғана кем. Басқа сөзбен
айтқанда Люксембургтің 1 азаматының дауысы Біріккен Корольдіктің шамамен 10
азаматының дауысына тең болып отыр. Бұл бір адам – бір дауыс – бірдей
баға принципіне тіпті сай келмейді. Сондықтан демократиялық принциптер
шағын мүше-мемлекеттердің қамтамасыз етуге жол беруі керек дегенді
білдіреді. Тікелей сайлауды анықтайтын Акті сайлаудың біркелкі процедурасы
қабылданғанға дейін әр мүше-мемлекет сайлау өткізу туралы өз процедурасын
қабылдау құқығы барлығын қарастырады. Еуропа Парламентінің мүшелері бір
уақыт ішінде ұлттық парламенттің мүшесі бола алады. Еуропа Парламентінің
қызметін атқарумен қатар жүре алмайтын лауазымдар мыналар-мүше-мемлекеттің
үкімет мүшесі Комиссия мүшесі, ЕҚ Сотының судьясы, бас қорғаушысы, хатшысы
немесе өз міндетін атқару кезінде қоғамдастық институтының лауазымды
тұлғасы.
Еуропа Парламент мүшелері үшін артықшылықтар мен иммунитеттер бекітілген,
олардың ішіндегі маңыздылары: біріншіден, Парламент мәжілісі орнына бару
және кері қайту бостандығы, екіншіден, олардың өз қызметтерін орындауда
білдірген пікірлерінің дауыс берулеріне қатысты процесуалдық әрекеттерден
иммунитет, үшіншіден, олар өз еліндегі парламенттің және басқа да мүше
парламентінің мүшелеріне берілетін қамауға алудан және соттық қудалаудан
иммунитеті. Еуропалық парламент мүшелері мәжіліс залында мүше-мемлекет
бойынша емес қандай партияға жататындығына сәйкес орын алады.
Еуропалық Парламенттің сипаттамалық белгісі- комитеттердің атқаратын
рөлінде, комитеттің бірқатары пленарлық мәжілістерге дайындықты қамтамасыз
етеді, мысалы, заң шығару және азаматтық құқықтар жөніндегі комитет, ауыл
шаруашылығы мен балық шаруашылығы комитеті, ауылдарды дамыту жөніндегі,
егер мәселелер парламент талқылауына берілген болса олар әдетте алдымен
тиісті комитетте қаралады және парламентте оны одан әрі талқылау комитет
ұсынған баяндаманың негізінде өтеді.
Маастрихт шартымен Қоғамдастықты құрушы шарттарға енгізілген 3 түзету
мына көзқарастар тұрғысынан назар аударуға тұрарлық: Парламенттің ұсыныстар
ұсыну туралы өтініштерді қалыптастыру құқығы, оның тергеуді бастау
жөніндегі құқығы және азаматтардың петициялармен жүгіну құқығы. ЕҚ 138в-
бабының 2-ші параграфы Парламентке мынадай құқық береді: көпішілігінің
шешімі бойынша әрекет ете отырып, осы шартты жүзеге асыру мақсатында
Парламент Қоғамдастық актісін қабылдауды талап етеді, есептейтін мәселелер
бойынша комиссиядан кез келген Ыңғайлы ұсынысты сұрай алады. ЕҚ 138d бабы
Еуропалық Одақтың кез келген азаматының немесе басқалармен бірлесіп,
Еуропалық Парламентке қоғамдастықтың өкілеттілік аясына кіретін және оған
тікелей қатысты мәселелер бойынша петициялармен жүгіну құқығы беріледі.
Еуропалық Парламент өкілеттілігі федерациялық заң шығарушы органдармен
қауіпті жағдайларды қазірдің өзінде бекітілетіндігі жоғарғы айтылғандардан
белгілі болып отыр. Дегенмен, олар бірте-бірте кеңейе түсуде,
қоғамдастықтың шарттарына жаңа түзетулер еңгізілген сайын Парламент кейбір
қосымша өкілеттіктерге ие болуда.
Саяси –құқықтық институттың келесі түрі Еуропалық қоғамдастық Соты болып
табылады. Қоғамдастықтың саяси емес институттары, Еуропалық сот– ресми
түрде, Еуропалық қоғамдастық соты (Court of Justice) ретінде белгілі және
Есеп палатасы сипатталады. Еуропа қоғамдастығы соты мына төмендегідей
қызметтер атқарады: саяси пікірлерге тәуелсіз құқықтарды қолдануды
қамтамасыз ету, мүше-мемлекеттермен Қоғамдастық, сондай –ақ қоғамдастық
институттары арасындағы дауларды төреші қызметтерді атқару, мүше-
мемлекеттерде қоғамдастық құқықтарды біркелкі түсіндіру мен пайдалануды
қамтамасыз ету, сот құрамына мүше-мемлекеттердің жалпы келісімі бойынша
тағайындалатын 13 сот кіреді. Шарттарда белгіленген Судьялар Тәуелсіз
екендіктеріне күмәнсіз екенін және жоғарғы сот қызметтерінде қызметтік
міндеттерін атқару үшін қажетті қасиеттерге иеленетін немесе құқық
мәселелері бойынша жоғарғы және көпшілік таныған сарапшы тұлғалар болуы
керек. Соңғы ережелер академиялық заңгерлерді, тіпті олар өз елдерінде
судьялық корпустың мүшелері бола алмаған жағдайда да тағайындауға
мүмкіншілік береді. Сот құрамына әр мүше- мемлекеттен бір судья және
судьялар саны тақ болуы үшін тағы бір судья кіреді. Судьялар әр түрлі
уақытта 6 жылдық мерзімге тағайындалады. Сондай –ақ әр 3 жыл сайын судьялар
құрамы ішінара жаңартылып отырады. Кезекпен 7 немесе 6 судья тағайындалады.
Өкілеттілік мерзімі біткен судьялар қайта тағайындалуы мүмкін. Мүше –
мемлкететтер судьяны өкілеттілік мерзімі аяқталғанға дейін жұмыстан шығара
алмайды. Толық құрамды сот кворумына (пленарлық мәжілісте) жеті судьяның
қатысуы қажет. Сот шешімдерді көпішілік дауыспен қабылдайтындықтан,
Төрағаның дауыс беруге құқығы жоқ, іс бойынша шешім қабылдау кезінде
қатысушы судьялардың саны тақ болуы керек. [3,64-66 бет].
Қазіргі уақытта қоғамдастық құрамында 15 мемлекет болуына сәйкес сот
құрамы 15 судья және 9 бас адвокаттан құралады. Егер судялардың саны мүше
–мемлекеттердің санына сәйкес келсе, бас адвокаттардың саны үнемі аз
болады. Бас адвокаттардың жағдайы судьялардың жағдайымен бірдей. Сот
қызметіне қатысты әкімшілік мәселелері қарастырған бас адвокаттар
судьялармен қатар кеңеседі. Алайда, олар судьялардың істерін талқылау
процедурасына қатыспайды. Ағылшын сот жүйесінде бас адвокаттардікіне ұқсас
міндеттер жоқ, олар француздардың мемлекет кеңесіндегі үкімет комиссарының
міндеттеріне ұқсас әділдік пен тәуелсіздік бас адвокаттар іс-әрекетінің
маңызды қасиеттері, Еуропа Қоғамдастығының ережесі 1991- жылы 19-маусымда
қабылданды. Бұл ережелер қоғамдастық сотының күнделікті іс жүзінде жұмыс
құжаты ретінде қолданылады. Еуропа қоғамдастығы сотында сот ісін жүргізу
сот жарғыларына жекелеп және процедура ережелерінде жекелеп анықталған.
Оның соңғылары соттың өзінде қабылданады, бірақ кеңесте белгіленеді. Үш
Қоғамдастықтың барлығына бірдей ережелер жүреді. Сот ешқашан бірден шешім
қабылдамайды. Судьялар арнайы кеңесу бөлмесінде оны талқылау үшін жиналады
,бұған қатысуға ешкімнің құқығы жоқ. Шешім қабылданған соң барлық қатысушы
судьялар оған қол қояды да сотта ашық оқылады. Оның қорытынды бөлімі ресми
журналда, толық мәтіні қорғаушы қорытындысымен қоса сот шешімдерінің
жинақтарында жарияланады.
Соңғы жылдары сотта қаралатын соттардың саны бір жылда 300-ге тарта
болып отыр. Сот шешімі ашық отырыста жарияланады. Тараптарға соттың болатын
уақыты мен өтетін орны алдын ала ескертілуі керек.
Еуропа қоғамдастығының саяси құқықтық институтының келесі органы –
Еуропалық Кеңес болып табылады.
Еуропалық Кеңес Еуроодақтағы маңызды орын алатын саяси институттардың
бірі. Еуропалық Кеңес Еуропалық ұйым ретінде мемлекет- аралық және
парламентаралық қызметтестікте болды. Алғашында Еуропалық Кеңестің құрамына
Батыс Еуропалық бірнеше мемлекеттер кірсе, уақыт өте келе мүше-елдер саны
көбейе түсті.
Еуропалық Кеңес Қоғамдастықтың басқа институттарымен әсіресе Еуропалық
Парламентпен тығыз байланысты. Бүкіл өзінің салыстырмалы түрде алғанда
жалғастырылмайтын тарихында Кеңес әртүрлі атпен аталды, бірақ көбінесе
Кеңес немесе Министрлер Кеңесі деп аталды. Қазіргі ресми атауы Еуропалық
Одақ Кеңесі Маастрихт келісім шарты күшіне енгеннен бастап қолданылады.
Осыған байланысты Кеңес 1993-жылы 8-қарашада арнайы шешім жариялады. Енді
Кеңес жаңа атаумен Еуропалық Одақ Кеңесі деп аталып, Еуроодақ туралы шарт
шеңберінде сонымен бірге Еуроодақ атынан жалпы сыртқы саясат пен
қауіпсіздік саясаты негізінде саяси арыздарды қабылдайды. 1992-жылғы 12-
желтоқсаннан бастап мүше-мемлекеттер басшылары жиналысында келісілгендей,
Кеңес Брюссельде (Бельгия) орналасатын болып табылды. Сәуір, маусым, қазан
айларында Люксембургте Кеңестің отырыстары болып өтті. 1967-жылы 1- шілдеде
үш қоғамдастық Ортақ Кеңеске біріктірілді.
2.2. Еуропалық Одақ және оған мүше елдер.
СССР-дің құлауы, Германияның бірігуі, Еуразиялық континенттегі елдердің
географиялық орналасуына өзгерістер енгізді. Еуропа мемлекеттері
бұрынғысынша екі топқа бөлініп қалып отыр. Бұлар – Еуродақ мүшелері, бір
бөлігі НАТО мен Батыс Еуропалық Одаққа (ЗЭС) және осы құрылымға мүше
болғысы келетін мемлекеттер Батыс Еуропа елдерімен жасалған келісім
шарттардың маңызы зор болды. Бұл келісім шарттарда мүше елдердің қызметтері
атап көрсетілген. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына байланысты
Еуропалық елдерінің сауда саласы біршама зиян шекті. Бұл қияндықты жеңуді
Герман Федералдық Республикасы өз мойнына алды.
Германия мықты экономикалық державаға айналып, Орталық Шығыс Еуропа, ТМД
елдерімен тығыз қарым-қатынас орнатты. Халықаралық саясатқа еуропалық
мемлекеттердің ішінен бірінші болып Германия кірген болатын. Неміс
дипломаттары ГФР-дің сыртқы саясаты Еуропалық саясаттың шеңберінде қауіпсіз
болатынын атап көрсетті. ГФР-сы экономикалық даму жағынан АҚШ пен Япониядан
артта қалды. (2000жылы Германияда Көлемі 3976 млрд марк немесе 1875 млрд
долларға тең пайда түсті). Сыртқы саудада тек АҚШ-тан ғана артта қалды.
Яғни жылына 46,8 мың марк немесе 22 мың доллар кіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі танда Қазақстан мемлекеттілігі қапыптасуының ең сын сағаттары
артта қалды деп айта аламыз. Біз мұны неге сүйеніп айтып отырмыз?
Егемендігіміз, аумақтық тұтастығымыз халықаралық деңгейде танылып, кепілдік
берілді.
Бүгінде біздің дипломатиямыздың түбегейлі жетістіктері ешқандай дау
туғызбайды. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде, дүниежүзінің барлық
елдеріне түгел дерлік танылды. Тәуелсіздігіміз бен егемендігіміз нығайды
.(1,14бет.(
Өз қауіпсіздігіміз бен аумақтық тұтастығымызды қамтамасыз ету бізді
күшті мемлекет болуға және көршілерімізбен берік және достық қарым
-қатынаста болуға тиіспіз. Сондықтан да Еуропа мемлекеттерімен арадағы
сенім мен тең құқылы қарым қатынасымызды дамытып, нығайта береміз.
Біз Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстарымыз бен интеграциялық
процестерді күшейте береміз. Таяу және Орта Шығыс елдерімен де қарым-
қатынастарымыз тиісті деңгейде нығайа береді.
Біздің стратегиямыздың екінші құраласы – Америка Құрама Штаттарын
қоса алғанда, басты демократияның индустриясы дамыған мемлекеттерімен
байланысты күшейту.
Міне, сондықтан да қауіпсіздігімізді қамтамасыз ету жұмысында сөзсіз
басымдық біздің сыртқы саяси қызметімізге және Қазақстанның өз
көршілерімен, дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерімен өзара тиімді қарым-
қатынысының берік тұғырын қалыптастыруға беріледі. (2,76-78(
Тақырыптың өзектілігі:
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы жаңа халықаралық және геосаяси ахуалды
паш етті. 90-шы жылдар халықаралық істердегі бұрынғы қатынастардың түбірі
мен қопарыла құлау кезеңі.
Бүгінде әлемдік саясат сахнасында жаңа тәуелсіз мемлекеттер шықты,
олардың халықаралық қоғамдастықтың толық құқықты мүшелері ретінде қаз тұру
процесі, олардың арасындағы мемлекетаралық қатынастар үйлесіп қинала
іздестеру – осы заманға тарихи саясатнамалық, халықаралық – құқықтық білім
зерттейтін өзекті тақырыптардың бірі.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің толыққанды мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасу кезеңдерін терең ой елегінен өткізіп талдау, мұның үстіне бұл
процестің көз алдымызда өтіп жатқанын ескерсек, аса маңызды ғылыми және
қоғамдық – саяси міндетке айналды.
Сыртқы саясатымыздың қалыптасу кезеңі мынадай өрелі міндеттерді жүзеге
асырудан басталады:
Біріншіден, біздің мемлекетіміздің тың сипатын танытуымыз;
Екіншіден, Қазақстанды халықаралық дәрежеде мойындатып оның
қауіпсіздігімен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етуіміз қажет болды;
Үшіншіден, Әлемдік шаруашылық жүргізу мен эканомикалық байланыстарға
белсене араласуымыз қажет болды.
Міне, осындай қалыптасу кезеңін Қазақстан басынан өткерді, яғни оны
қалай жүзеге асырды, қандай жаңа бағыттар мен жолдардан өтті, қазіргі
кезеңде оның даму барысы қалай? Жалпы Қазақстанның сыртқы саяси қырлары
зерттеуді қажет етеді. Ал бұл тақырып өз кемеліне жетіп, толық
зерттелмеген. Яғни Қазақстан Республикасы және Еуроодақ: ынтымақтастық
перспективасы атты тақырып алдағы уақыттарда өз маңыздылығымен зерттеуді
қажет етеді.
Мақсаты мен міндеттері:
- Бұл бітіру жұмысымның мақсаты ретінде қазіргі заманда Қазақстанның
сыртқы саясатындағы даму эвалюциясы, Еуропа елдерімен Достық,
ынтымақтастық екі жақты және көп жақты қатынастар мазмұнын аша
түседі.
Бұл мақсаттарды айта отырып, келесі міндеттерді атап өтуге болады:
- Қазақстанның қазіргі кезеңдегі географиялық және геосаяси орналасу
жағдайын көрсету;
- Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның сыртқы саясаттағы басым бағыттарын
таныту;
- Қазақстан мен Еуропа мемлекеттері арасындағы қарым – қатынас, яғни
Еуропа одағымен ондағы интеграциялық жағдайлар қалай өрбуде екенін
атап өту,
Зерттелу деңгейі:
Дипломдық жұмыс жазу кезінде Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты
және Еуроодақпен қарым-қатынасы туралы жазылған көптеген деректер мен
кітаптар пайдаланылды. Олардың авторлары: Б.Н.Топорин, Т.С.Хартли, С.Ю.
Кашкин, В.Киссенджер, М.Арах және Қ.К:Тоқаев т.б. Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған деректер салыстыру негізінде пайдаланылды. Тарих
ғылымының докторы, профессор Сапиулла Абдулпаттаев өзінің көптеген
еңбектерінде Қазақстанның сыртқы саясаты жайлы, мысалға Қазақстанның Еуропа
елдерімен қарым-қатынасы айтылған көптеген мақалалар жазып қалдырған.
Диплом жұмысының теориялық тұрғыдан мәнділігі мынада жатыр:
Автор: осы берілген тақырыпты, әртүрлі тұрғы жағынан қарастырды.
Оған түрлі көзқарастар көптеген ғалымдар мен саясатшылардың көзқарастарымен
тәжірибелерін пайдалана отырып зерттеді.
Тәжірибеде қолданылуы:
Диплом жұмысның материалдарын арнайы курс сабақтарында, факультатив және
үйірме жұмыстарында пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны.
Жұмыс кіріспе және үш бөлімнен тұрады. Әр бөлім екі параграфқа бөлінген.
Соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізбесі берілген.
I. Бөлім. Еуропалық қауымдастықтан Еуропалық одаққа дейін.
1.1. Еуропалық қауымдастықтың пайда болуымен қалыптасу тарихы
ХХ ғасырдың 50-жылдары француздық саясаткерлер Ж.Монне және Р.Шуман
Еуропалық одақтың негізін салушы архитекторлар болып табылады Р.Шуман сол
кезде сыртқы істер министрі қызметін атқарған Өз елінің атынан Р.Шуман
Еуроодақ құру жөнінде меморандумға қол қойды. Ол Шуман жоспары деген
атпен белгілі болды.
1950-ші жылғы 9-шы мамырдан бастап Еуропалық одақ Еуропа күні мерекесін
атап өтеді.
Р.Шуман Франция мен Германияның бүкіл көмірімен болат өндірісін
орталықтанған басшылыққа беруді ұсынды. 1951-ші жылы Еуропалық көмір
бірлестігінің құрылғандығы туралы Париж келісіміне Еуропаның 6 елі қол
қойды – Польша, Нидерланды, Люксембург, Италия, Франция, Германия. Бұл
келісімнің маңызы зор еді. Экономикалық тиімділігінен басқа, бұл келісім
одан әрі өрістеген саяси қайта құрулардан фундаменталдық базасы болды.
Г.Коль былай деп атап өтті: Еуропалық бірігудің кілті, жалпы Еуропалық
жауапкершілік жіктелген ГФР – мен Францияның арасындағы қатынас болды және
егер Франко-батыс-Герман ынтымақтастығы жақсы жолға қойылса, Еуропа алға
қарай жылжиды бұл пікірмен келіспеу мүмкін емес. (7,18(
Адамдар көбінесе Қоғамдастықты тұтас құрылым ретінде қабылдаса да,
құқықтық көзқарас бойынша 3 қоғамдастық бар: бұрыннан Еуропалық
экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ) ретінде белгілі Еуропалық қоғамдастық (ЕҚ)
ерекше маңызға ие; тағы да екеуі – Көмір мен Болаттың Еуропалық бірлестігі
(КБЕБ) және Атом энергиясының қоғамдастығы (Еуроатом) көмір және Болат
Еуропалық Бірлестігі мен Еуропа қоғамдастығының қызметі нақты экономикалық
секторларымен шектелген болса, Еуропа қоғамдастығының қызметі жан-жақты
сипатқа ие. Жалпы алғанда Еуропа қоғамдастығының қызметінің аясы басқа
қоғамдастықтармен қамтылмаған экономиканың барлық секторларына таратылады.
Ең бірінші КБЕБ (көмір мен болаттың бірлестігі құрылды) КБЕБ-нің шартына
1951 - жылы 18- көкекте қол қойылып, 1952- жылы 25- шілдеде ол күшіне енді.
Бұл шартқа тек Біріккен Корольдік қол қойған жоқ. Шартқа Парижде қол
қойылғандықтан ол кейде Париж шарты депте аталады.
Шарттың француз тіліндегі мәтіні дәлме-дәл сәйкес мәтін болып есептеледі.
Негізгі төрт орган құрылды: Кеңес (мүше – мемлекеттерді өкіл ететін орган),
Комиссия (ұлттық деңгейдегі жоғары атқарушы орган бастапқыда жоғары
басқарушы орган деп аталған), Ассамблея және Сот. Страсбургте, әдетте
жұмыс істеген Ассамблеяда басқа қоғамдастықтың қалған органдарының бәрі
Люксембургте орналастырылды.
Еуропалық Қоғамдастықты құру жөніндегі шарт ретінде белгілі, Еуропалық
қоғамдастықты құру жөнінде шарт және Атом энергиясы бойынша Еуропалық
қоғамдастықты құру жөніндегі Римде 1957-жылы 25- наурызда қол қойылып, 1958-
жылы 1- қаңтар күшіне енді.
Біріккен Корольдік шартқа қатысуға қайта шақырылды, бірақ ол мәселелерді
алдын-ала талқылау кезінде-ақ бас тартты. Сонымен шартқа қатысушылар
қатарында бұрынғы алты мемлекет қалды, бірақ бұл жолғы шартының мәтіні осы
мемлекеттердің неміс, француз, итальян, голланд ресми тілдерінде жазылып,
барлығы бірдей дәлме-дәл сәйкес деп есептелінді. Әрбір жаңа қоғамдастық
үшін жеке-жеке кеңес пен комиссия құрылды. Ал Ассамблея мен Сот барлық
қоғамдастықтарға ортақ болып қалды. Жаңа Кеңестер мен Комиссиялар
Брюссельде жұмыс істеді.
Үш шарттың көптеген мазмұндық ұқсас жақтары болғанымен, бір қатар маңызды
ерекшеліктері де бар. Соның бірі – КБЕБ құру жөніндегі шартты
қоғамдастықтың саясаты туралы ережеде нақты бекітіледі. Басқа жағынан
Еуропа қоғамдастығын құру жөніндегі шарт негізінен саясатты қалыптастыруды
қоғамдастықтың органдарының құзырына жатқыза отырып, ортақ болып табылатын
негізгі ережелерді бекітеді. Осының нәтижесінде, Еуропа қоғамдастығының
органдары негізінен неғұрлым құрушы рөл атқаруға тиіс. Бұл өзгешелік өз
кезегінде КБЕБ пен Еуропа қоғамдастығын құру жөніндегі шаралар арасындағы
тағы бір сәйкессіздіктің себебі болып отыр. Еуропа қоғамдастығын құру
жөніндегі шартқа сәйкес Комиссияға қарағанда КБЕБ құру жөніндегі шартқа
сәйкес Комиссиясы әлдеқайда тәуелсіз өкілеттіктерге ие. Сөйтіп, Еуропа
қоғамдастығына өкілеттіктер балансы кеңес пайдасына ығыстырылған.
Құқықтық тұрғыда Еуропа қоғамдастығымен Атом энергиясы жөніндегі
қоғамдастық құру шарттары бір-біріне өте ұқсас және құқықтық қорғау
құралдарына қатысты көптеген ережелер дәлме-дәл келеді, ал сол уақытта КБЕБ
құру жөніндегі шарт ережелерінің маңызды айырмашылықтары бар. Бұл Еуропа
қоғамдастығы және Атом энергиясы жөніндегі қоғамдастық құру туралы шарттар
бір мезгілде жасалып, олардың авторлары КБЕБ құру жөніндегі шартты жүзеге
асыру тәжірибесінде, әрине, сүйенді деген факті- мен түсіндірілуі мүмкін.
Әрине, мұндай деңгейдегі қайталау әрекеті қоғамдастықтың ең маңызды екі
органы үшін ыңғайсыз әрі қисынсыз Брюссельде 1965 жылы 8 көкекте бірігу
туралы шартқа қол қойылып, (ресми түрде Еуропалық қоғамдастықтың Комиссиясы
мен Кеңесін қойған шарт ретінде белгілі) 1967- жылы 1- шілдеде ол күшіне
енді. Бұл шарт үш қоғамдастықты емес, Комиссияны бір Комиссияға және
Кеңесті бір Кеңеске біріктірді. Бірігу нәтижесінде бұл органдар
төмендегідей ресми атауларға ие болды. Еуропалық Қоғамдастық Комиссиясы
және Еуропалық Қоғамдастық Кеңесі. Жаңа комиссиямен кеңестің штаб –
пәтері Брюссельде орналасты. Люксембургтің шығындарына байланысты
өтемақымен қамтамасыз ету үшін Кеңестің кейбір мәжілістерін осы мемлекетте
өткізу туралы шешім қабылдады. Бұған қоса, Қоғамдастықтың кейбір басқа да
қызметтеріне қатысты басқару жұмысы Люксембургте жүргізіледі, әрі Еуропа
қоғамдастығы Соты Люксембургте орналасқан.
Еуропалық Парламент Страсбургте жұмыс істейді. Бірақ оның кейбір
пленарлық мәжілістерімен комиссия мәжілістері Брюссельде өткізіледі. Еуропа
Парламент хатшылығы Люксембургте орналасқан. Нәтижесінде жұмыс тиімділігіне
қолайлылығы қамтамасыз етілмей, тіпті ең қарапайым жалпы мәселелерде ұлттық
ерекшелікке бағынуға тиіс екендігін көрсетті.
Келесі қадам – Қоғамдастық мүшелерінің құрамын ұлғайту мәселесі болып
табылды. 60-шы жылдардың басында Біріккен Корольдіктің көзқарасы өзгеріп,
1961-жылы Гаррольд Макмилланың Консерваторлар үкіметі Қоғамдастық
мүшелігіне кіру туралы өтініш жасауға шешім қабылдады. Еуропалық
Қоғамдастыққа қосылу жөніндегі өтініш берудің алғашқы кезеңінде генерал де
Голль тосқауыл болды, бірақ Біріккен Корольдік талап етуін жалғастырып,
1972-жылы 22-қаңтарда Біріккен Корольдіктің Ирландия, Дания және
Норвегияның қоғамдастыққа кіру тәртібін белгілеген қорытынды құжатқа қол
қойылды. Теріс нәтиже берілген референдумнан кейін, Норвегия Еуропа
қоғамдастығына кіруден бас тарты. Алайда үш жаңа мүше – мемлекет 1973-жылы
1-қаңтарда қоғамдастық мүшесі, ағылшын, дат және ирлан тілдері
қоғамдастықтың ресми тілі болып танылып, Еуропа қоғамдастығымен Еуроатомды
құру жөніндегі осы тілдерге аударылған мәтіндері түпнұсқамен тең құқықты
деп жарияланды.
Қоғамдастықтың келесі мүшесі Греция болды. 1979-жылы 28-мамырда Афиныда
қоғамдастыққа кіру туралы шартпен басқа да маңызды құжаттарға қол қойылып,
1981-жылы 1- қаңтарда Греция қоғамдастықтың 10-шы мүше – мемлекеті болды.
Оның артынан Испания мен Португалия мүшелікке кірді. Тиісті құжаттарға 1985-
жылы 12-маусымда қол қойылып, 1986-жылы 1- қаңтарда бұл елдерде құрамына
енді. Сөйтіп қоғамдастық 12 мүше – мемлекетті біріктіріп отыр және ресми
тілдер қатарына грек, португал және испан тілдері жатқызылады. 1994-жылдың
басында, яғни бұл кітап ағылшын тілінде жарық көрген кездегі жағдай осындай
еді.
Австрия, Швеция, Норвегия, Швейцария және Финляндия қоғамдастыққа кіру
туралы өтініш бергенімен, олардың қоғамдастық мүшесі бола қоюы әлі
белгісіз. Нәтижесіне қол жеткізудің өзі қиындық тудыратын референдумның бұл
мемлекеттердің әрқайсысында өткізілуіде ықтимал нәрсе. 1995-жылы
Қоғамдастық құрамына Австрия, Финляндия және Швеция қосылды. Қоғамдастыққа
кіру туралы шешім бұл елдерде жалпы ұлттық референдумдар өткізу барысында
мақұлданды.
1991-жылы Еуропа Қоғамдастығына мемлекеттер Норвегия, Швеция, Финляндия,
Исландия, Швейцария, Лихтенштейн және Австрия мен Еуропалық экономикалық
кеңістік (ЕЭҚ ) құру жөніндегі шартқа қатысты аяқталды.
Белгілі бір ортада Еуропалық қауымдастықта үш мүшелікті ауыстыру
тұрғысында бұл шарттың мақсаты қоғамдастық орғандарында құқық бермей – ақ
ЕСЕА (ЕАСТ) елдерінің қоғамдастықта экономикалық шоғырлануы болып табылады.
Тиісті мәселелерде қоғамдастық құқығы барлық формада – заңдары мен Еуропа
Қоғамдастығы соты мен ережелері, шарт ережелері қолданылады деп табылды.
Бұл жерде шарт жасайтын кездегі құқықтық негіз ғана емес, сонымен қатар
Еуропа қоғамдастығының сот шешімі де кіретін, болашақта қабылдауына тиісті
заң нұсқаларыда есептелінді. Шарттың ережелеріне сай егер ЕСЕА (ЕАСТ)
елдері жаңа құқықтық нормалардың қолдануынан бас тартса, олар қызмет ету
ауқымындағы құқығынан айырылуы мүмкін. Мұндай үлгінің көптеген ұтымды
жақтары бар. Ол әлемдегі ең үлкен сауда аймағының құрылуы еді. Бірақ
кемшіліктері де жеткілікті болды. Яғни ЕСЕА (ЕАСТ) елдері жасалуына өздері
қатыса алмайтын құрамындағы құқықтық нормаларды қолдануға тиіс деген сөз.
1991-жылы Еуропа Қоғамдастық Соты Еуропалық Экономикалық Кеңістік туралы
келісімді Еуропалық Қоғамдастық құру туралы шартқа сай келмейді деп таныды.
Бұндай шешімді қабылдаудың себептері өте күрделі. Оның өзегі Еуропа
қоғамдастығы ЕЭК сотын құруға теріс көзқарасы болды. Еуропа Қоғамдастық
Сотының пікірінше ЕЭК соты оның құқығына тікелей түсінік беріп, қоғамдастық
сотының дамуына айтарлықтай ықпал етер еді. Еуропа Қоғамдастығының Сотының
наразылығы ЕЭК соты судьяларының көпшілігі Еуропа Қоғамдастығы Сотының
судьясы болады деген шартпен қанағаттандырылмады. Керісінше бұл қосымша
наразылық тудырды.
Еуропа Қоғамдастығы Сотының наразылығын қанағаттандыру үшін ЕЭК туралы
келісімге түзетулер енгізіліп, оның жаңа редакциясы 1992-жылы сотпен
мақұлдады, келесі кедергі – келісімге сай Швейцарияда өткізілген
референдумның қарама-қайшы нәтижесі болды. Бұл қарама-қайшы нәтиже сол
елдің келісімнен шығуына әкеліп соқтырды. Қоғамдастыққа мүше- мемлекеттер
мен Норвегия, Финляндия, Швеция, Исландия, Австрия арасындағы келісім 1994-
жылғы 1- қаңтарда күшіне енді. Исландиядан басқа аталған елдердің бәрі
қоғамдастыққа кіру туралы өтініш жасағандықтан, ЕЭК туралы Келісімнің
болашағы түсініксіз болып отыр.
1985-жылы Гренландия қоғамдастық құрамынан шықты. Бұл Еуропа Қоғамдастығы
құрамынан шығуды жақтаушылардың сәл ғана артықшылық алуымен өткізілген 1982-
жылы референдум нәтижесінде кейін болды. Гренландия мүше-мемлекет болған
емес, бірақ Дания мен Ассосацияда болып бір бөлігі болып табылған еді.
Қоғамдастық құрамы да айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Аталған шарттарға
қосымша өзгерістер 1974-1975 жылдары бюджет туралы шарттармен және 1986-
жылы 1-ші шілде 1987- жылы күшіне енген тұтас Еуропалық актімен жасалды.
Сонымен қатар құқықтық тұрғыда ресімделген саяси (конституциялық)
конвенциялармен тәжірибенің пайда болу нәтижесінде де өзгерістер енгізілді.
Одан кейінгі өзгерістер ресми түрде Еуропалық Одақ туралы шарт (ЕОШ)
ретінде Маастрихт шартына сәйкес жүргізілді. Бұл шартқа Нидерландтың
провинцалды қаласы Маастрихте 1992-жылы 7-ақпанда қол қойылып, 1993- жылы 1-
ші қарашада күшіне енді. 1991-жылы 9-10 желтоқсанда Маастрихте Еуропалық
Кеңестің отырысы болып өтті.
Маастрихт – бұл Голландияның оңтүстігіндегі шағын қалалардың бірі.
Қоғамдастыққа кіретін өнеге елдің барлығы аталған жобаны қуаттайтынын
білдірді.
Аталған құжаттың Маастрихт келісім шартының ресми атауы Еуроодақ туралы
келісім шарт болып табылады.
Келісім шарт 7 бөлімнен тұрады:
I. Жалпы міндеттемелер яғни Еуроодақтың басты мақсатымен құрылу
принциптері көрсетіледі;
II. Қоғамдастықтың басты бағыттары, көрсетіліп жаңа институционалдық
жүйесі құрылды. Сонымен бірге экономикалық және валюталық саясаттар
қарастырылды.
III. Келісім шартты толықтыру ретінде Еуропалық көмір және болат
бірлестігін құру
IV. Еуропа қоғамдастығын атом энергиясымен қамтамасыз ету.
V. Жалпы ішкі саясат пен қауіпсіздік саясатына толықтырулар енгізу.
VI. Сыртқы саясатта серіктестік құру
VII. Қорытынды.
Маастрихт келісім шартын тек жай халық емес, білікті заңгерлердің түсінуі
қиын. Маастрихт келісім шартын қарағанда, Рим келісім шартын міндетті түрде
қаралуымыз қажет. Еуроодақ туралы келісім шарт - өте маңызды әрі көлемді
құжат болып табылады. Келісім шартты толықтыру негізінде 10 хаттамаға,
8Декларацияға және 1 келісімге қол қойылды.
Өте маңызды хаттамалар қатарына мыналарды жатқызамыз: Еуропалық
банкілердің жүйесін құру жарғысы, Еуропа валюта институтының жарғысы,
экономикалық және әлеуметтік комитеттер жарғысы. Сонымен қатар экономикалық
тұрғыда қабылдаған декларацияға баса назар аудару қажет болды. Олар:
мемлекеттің – мүшесінің азаматтығы Декларациясы, Еуропалық даму қоры туралы
Декларация, ұлттық Парламенттің Еуроодақта алатын орны туралы Декларация.
Келісім шарттың мәтініне 1992-жылы 7- ақпанда қол қойылды. Ал 1993-жылы 1-
қаңтардан бастап күшіне енді. Маастрихт келісім шарттын қабылдау барлық
елдерде бірдей жүрген жоқ.
Италия, Испания, Португалия, Греция, Голландия, Бельгия да келісім шартты
Парламент бірден мақұлдады, Данияда алғашында Парламент қарсы болғанымен,
референдум өткен соң 50,1% дауыс жинап қабылданды.
Еуропада интеграциялық процестердің өрлеуіне Маастрихт келісім шартының
маңызы өте зор. Маастрихт келісім шартына сәйкес ортақ ақша жүйесі Еуропа
шеңберінде енгізілді. 1999-жылы ортақ ақша жүйесі Еуро болып танылды. (6,3-
11(.
1.2. Еуропалық Одақтың геосаяси орны.
Кең байтақ Еуразия аймағында орналасқан Қазақстанның қазіргі уақытта
сыртқы саясатында яғни Еуразия кеңістігінде жаңа геосаяаты нақтылана
бастады. Мемлекеттің геосаяси ахуалы тарихи басымдылықпен әріптестер таңдап
және олармен өзара қарым-қатынас дамытылды.
Геосаясаттың негізгі принциптеріне
географиялық дитерминизм атап айтатын болсақ, елдердің орналасу жағдайы
табиғи климаттық ахуалы теңіз-және жақын орналасуы бұл жағдайлар
халықаралық ортада сыртқы саяси құрылысының басты бағыттарымен факторын
анықтайды. Антикалық ғұламалар Аристотель, Гиппократ және басқалары
географиялық ортада өзара тәуелділік және елдердің қоғамдық-саяси
жағдайларына әрқашан көңіл бөліп отырған. XX ғасырдың басында геосаясат
ғылым ретінде танылып, мемлекеттердің саяси өмірінде жаңа географиялық
фактор идеялары туындай бастайды.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бірінші жартысындағы Ф.Рацель,
Р.Челлень, А.Мехень, Х.Маккиндер, Д.Фейргрин, И.Баумен және Н.Спайкмэн
халықаралық саяси дитерминациясындағы басты рөлге географиялық орналасу
жағдайында геосаясаттың негізгі идеясы ол кеңістік- территорияның
жағдайларымен байланысты деген көзқарастарын ұсынған болатын. Қазіргі
кезеңде геосаясат анықтамасын нақты белгілеу өте қиын. Өйткені
зерттеушілер әртүрлі көзқарасты зерттеген. Мысалға алатын болсақ, Ресейлік
ғалым Тихоннравов геосаясатқа мынадай анықтама береді: Мемлекеттердің
сыртқы саясатындағы өзара тәуелсіздіктегі бағыт елдердің географиялық
орналасуы және басқада физикалық , экономикалық, географиялық факторлармен
халықаралық қатынаста саяси- экономикалық, экологиялық, әскери
стратегиялық байланыстар деп атап көрсетті.
Сонымен қатар қазір жаңа геосаясаттық көзқарас бел алуда. Жаңа
геосаясат аясында көптеген ғалымдар анықталуда. Солардың бірі Тайвандық
зерттеуші Джен Чжен Кун-фу жаңа геосаясатқа мынадай анықтама береді: Жаңа
геосаясат бұл географиялық жағдайдың басты түрі. Саясат пен экономика жаңа
идиологияны толықтыра түсіп тұтастығын кеңістікте және уақыттың мақсаты
бағыты болып табылады. деп атап көрсетті.
Отандық яғни Қазақстандық Л.Бакаев өзінің жұмысында мысалға айтатын
болсақ. Геосаясат түсінігін ұлттық қауіпсіздікті және ішкі сонымен қатар
сыртқы саясаттың тұрақты дамуы мақсатында мемлекеттің қолдауы деп
түсіндірген боатын. [12, 45-46 бет] .
Сонымен,бүгінде геосаясат бірден-бір ғылым ретінде басшылыққа
бағытталып, әлемдік процесте нақты мән беріліп ,халықаралық қатынасты
реттеуде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің бірден-бір басты компоненті
ретінде оның территориялық немесе территориялық кеңістікте орналасуы болып
табылады.
Бүгінде Қазақстан Республикасы әлемдегі 200 мемлекеттердің ішінен
территориялық көлемі бойынша 9-шы орында. Қазіргі таңда Қазақстан өзінің
географиялық орналасуы бойынша Орталық Азияның үлкен бір бөлігі.
Ресейлік оқымысты Г.И. Султановтың пайымдауы бойынша Орталық Азия – бұл
Азиялық материктің бір бөлігі, ішкі өзендер әлемдік мұхитқа шыға алмайды,
ол Қазақстанның барлық территориясын орап жатыр, Орта Азияда төрт одақтас
республика яғни Қазақстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан және
кішігірім бөлігінде Шығыс Моңголия орналасқан. Г.И.Султановтың пікірін
нақты деп айтуға болады, өйткені 1990-шы жылдары Қазақстанның Солтүстік,
Орталық және Шығыс территориялары геотерриториялық қатынаста нақты
анықталған жоқ, оның Оңтүстік бөлігі Орта Азияның Солтүстік территориясына
қараса, Еуропалық континенттің Оңтүстік-Шығыс бөлігі Батыс Қазақстанға
қарады. Қазақстан Республикасының жан-жағынан Еуразиялық континенттің
тәуелсіз мемлекеттері орналасқан және ашық теңізге шыға алмайды. Осындай
географиялық орналасу жағдайында тек экономикалық еркін сауданы дамытуда
ғана емес, сонымен қатар ашық теңізге шығуда өзара тиімді әріптестер
таңдауда ең бастысы көршілерімен арада саяси теңгерушілік міндетті түрде
жүргізілуі тиіс. Едәуір қиыншылықтар туындауды онда Еуразияның ортасында
орналасқан Қазақстанның бүгінде мемлекеттік шекарасының ұзындығы шамамен 13
мың км, оның ішінде шекара ұзындығы Ресей Федерациясымен – 7 513 км,
Өзбекстан Республикасымен – 2 153 км, Қытай Халық Республикасымен – 1 718
км, Қырғыз Республикасымен – 1 053 км, Түркіменстанмен – 345 км және Каспий
теңізімен – 1 730 км-ді құрайды. Осыған қарап Қазақстанның сыртқы саясаты
геосаяси факторларға тікелей тәуелді деп айтуға болады.
Сонымен геосаясат дегеніміз не? Соған тоқталатын болсақ, геосаясат –
мемлекеттердің не мемлекеттер блоктарының территориялық кеңістіктік ерекше
жағдайлардың жергілікті аймақтық құрлықтық және әлемдік халық- аралық
процестердегі орны мен нақты тарихи ықпалын түсіндіретін теория.(16,12бет.(
Қазақстан – Кеңестен кейінгі кеңістіктегі барлық елдермен өзінің
стратегиялық мүдделеріне нұқсан келтірмей, тұрақты қатынастар орната білген
мемлекеттердің бірі. Қазақстанның геосаяси орналасуымен экономиқалық
әлеуметіне толығымен сай келетін көп бағытты кешенді саясатты жүргізуде
және бұл бағыт алдағы уақытта сыртқы саясатымыздың негізгі бағыттарының
бірі болып табылады. Нақ осындай саясат - өзіміздің ұлттық
қауіпсіздігімізді нығайту кілті. Ядролық қарудан бас тарту жөніндегі
шешіміміз күні бүгінге дейін қауіпсіздігімізге қызмет етіп, еліміздің
беделін биіктетіп келеді. Сонымен бірге Қазақстанның көрші мемлекеттермен
карым-қатынасындағы болжамдылықпен тұрлаулылық тұғырларын нығайта беру үшін
бұдан да көп күш – жігер жұмсауымыз міндет.
Қазақстанның сыртқы саясаттағы белсенділігін артыруы қажеттілігінің тағы
бір бағыты Каспий теңізінің аясында болып отыр. Себебі, Каспий байлығы
Қазақстанның болашақтағы даму тенденциясын айқындайды және мемлекетіміз
үшін басты сыртқы экономикалық басымдылық болып табылады.
Біздің сыртқы мүмкіндіктеріміз ең алдымен еліміздің географиялық, саяси
және геоэкономикалық жағдайымен айқындалады. Бірінші мүмкіндік біздің
Еуразия аумағындағы жолдардың түйіскен торабында орналасқан географиялық
жағдайымыздан туындайды. Әлемдік экономикалық және саяси процестердің
ауқымдану процесі осы факторды түйінділерінің қатарына қосады.( 13,16-бет.(
Кеңестен кейінгі кеңістіктегі интеграция туралы айтар болсақ, басты
қиындық мынада: біз қазір нарыққа көшіруді жүзеге асырып, өтпелі
экономикада өмір сүрудеміз. Оның үстіне біздің еліміз өтудің ең түрлі
кезеңдерінде тұр. Қазақстан Кеңестен кейінгі мемлекеттердің арасында бір-
шама алды, одан кейін Ресей келеді. Ал Белорусияда көптеген салалар тіпті
рынокқа жуықтаған жоқ. Ол Ресей мен Қазақстанға қарағанда сыртқы дүниеге
интеграцияланбаған. Украина мүлдем артта келеді. Егер 1989-шы жылмен
салыстыратын болсақ, Украиндік ішкі жалпы өнім қазір сол кезеңнің 60%-на
ғана жетті. Ресейде – 80%, Қазақстанда – 90%-дан астам. Шындап
интеграциялану үшін ұзақ мерзім керек. Еуропалық одақ міне қырық жылға жуық
интеграциялануда. Олар салық заңнамасын сәйкестендірді, еуро жүретін
аймақта бюджет тапшылығын сәйкестендіру жүйесін талдап жасады. Еуропалықтар
кедендік шекараларды жою жөніндегі, капиталдардың, жұмысшы күшінің ауысуы
жөніндегі саясатты біртіндеп жүргізді. Интеграцияда тамаша нәтижелерге қол
жеткізгеніне қарамастан, оларда әлі көптеген проблемалар қалып отыр. Біз
осы процестің басында тұрмыз. Өйткені, нарыққа көшудің он үш жылының
сегізінде біз дағдарыс жағдайында болдық. Бізге интеграцияны ойлаудан гөрі
аман қалу, өмірлік мәселелерді шешу керек болды. Ондай жағдайда
интеграциялану қиын. Өтпелі экономикаларда
ешкім ешқашан интеграцияланған емес. Біздің артықшылықтырымыз бізді
байланыстыратын тарихи дәстүрлер, халықтардың қарым-қатынасы, ішкі
терең үрдістер болғанына қарамастан, біртіндеп сипалап жүріп жол табуға
тура келеді. Ал енді терең интеграциялық алғышарттарды біздің нақты
интеграциялық кеңістікке айналдыра алмауымыз – бұл басқа мәселе болып
табылады. ( 25,1-бет(
II. Бөлім. Еуропалық Одақтың саяси институттары.
2.1. Еуропалық Одақтың саяси – құқықтық институттары.
Шарттарға сай Қоғамдастық институттары болып: Комиссия, Кеңес, Еуропалық
Парламент, Еуропалық Қоғамдастық соты және Санақ палатасы саналады.
Аталғандардың алғашқы үшеуі – саяси институттар болып табылады.
Комиссия федералистік тенденциялар жан-жақты әрі толық байқалатын
институт болып табылады. Алғашқы кезде Комиссия Қоғамдастықтың мүддесін
қорғап, болашақта дамуын қамтамасыз ететін негізгі орган ретінде қызмет
етеді. Қазіргі кездегі Комиссия қызметінің ең маңызды қырлары: Қоғамдастық
саясаты туралы ұсыныс жасау, осы ұсыныстарды жүзеге асыру үшін мүше-
мемелекеттер арасында делдалдық жасау, мүше - мемлекеттердің ұлттық
саясатын үйлестіру және Қоғамдастық саясатының іске асуына бақылау жасау.
Құрамы: Комиссияның құрамы мүше – мемлекеттердің азаматы болуға тиіс 17
адамнан тұрады. Комиссия қүрамында ең кемінде әр мүше-мемлекеттен 1 адамнан
болуға тиіс, бірақ бір мемлекеттің азаматтығына ие екі мүше бола алмайды.
Негізінен, бес ең үлкен ел – Германия, Франция, Италия, Испания және
Біріккен Корольдік. Комиссия құрамында екі азаматтан өкіл етіліп,
қалғандарынан бір-бірден кірген. Маастрихт шартына сай алғаш рет 1995-ші
жылы қолданылған. Комиссия мүшелерін тағайындаудың жаңа тәртібі жүзеге аса
бастады. Бірінші кезекте мүше-мемлекеттер Үкіметтері жалпы келісіммен және
Еуропалық Парламентпен кеңескеннен кейін, Комиссия, Төрағасының орнына
үміткерлерін ұсынады. Бұдан кейін, мүше-мемлекеттер үкіметі төрағалыққа
үміткерлермен кеңесу барысында Комиссия мүшелігіне басқа да үміткер
төрағаларда ұсынады. Осылай айқындалған Комиссия төрағасы мен мүшелері мүше-
мемлекеттер үкіметінің жалпы келісімімен тағайындалады. Комиссия мүшелері
бес жылға тағайындалады.
Барлық тағайындау мүше-мемлекеттердің жалпы келісімімен жүзеге
асырылғанмен, іс жүзінде әр үкімет өз үміткерін өзі тағайындауға мүмкіндігі
бар. Оны өздерінің Комиссия мүшесі ретінде ұсынады, сондықтан осындай
жолмен ұсынылған үміткер басқа мүше-мемлекеттер тарапынан қарсылық көрмеуге
тиіс. Үміткерді ұсыну кезінде үкімет ішкі саяси жағдайды есепке алады.
Мысалы, осы күнге дейін Біріккен Корольдік бір үміткерін лейбористер
партиясынан, бір үміткерін консервативтік партиядан тағайындап келді.
Комиссия мүшелері мүше-мемлекеттер үкіметтері тарапынан шеттетілмеуге тиіс,
алайда, Комиссия толық құрамда Еуропалық Парламенттің жалпы сенімсіздігі
жарияланған жағдайда әрекетін тоқтатады. Еуропа Қоғамдастығы соты да
Комиссия мүшесін, егер ол талапқа сай қызмет атқармаса немесе елеулі теріс
құлық жасаса шеттете алады.( Еуропа Қоғамдастығы 160-бабы, КБЕБ 12а-бабы,
Еуроатомның 129-бабы.) Процедура Кеңес немесе Комиссия ұсынысымен басталады
яғни, Комиссия мүшесін шеттетудің бес түрлі мүмкін жолы бар: 1) қайтыс
болу; 2) өкілетті мерзімнің бітуі; 3) өз еркімен шеттетілу; 4) ұжымдық
шеттетілу; 5) сот шешімімен міндетті түрде шеттетілу ерекше атап өткен жөн,
Комиссия мүшелері өз елдерінің өкілі болып есептелмеуі және тәуелсіз болуға
міндетті. Осыны жүзеге асыру үшін шарттарға қажетті ережелер енгізілген.
(ЕҚ.157(2)-бабы, КБЕБ-тің 9 (2), Еуротатомның (126 (2)-бабы).
Комиссия мүшелері Қоғамдастықтың жалпы мүддесіне сай әрекет ете отырып
өз міндеттерін атқаруда ешкімге тәуелді емес, өз міндеттерін орындау
барысында олар ешбір үкіметтен немесе басқа органнан ұсыныстар мен
нұсқауларды сұрамайды және қабылдамайды. Олар өз міндеттеріне сай келмейтін
кез келген әрекеттерден бас тартады. Әрбір мүше – мемлекет осы принципті
құрметтеп, комиссия мүшелерінің өз міндеттерін атқару кезінде оларға ықпал
жасамауға міндеттенеді.
Алайда, бұл ережелер комиссия мүшелеріне немесе тұтас орган ретінде
Комиссияның өзіне үкіметтермен қысым жасау талпыныстарына тосқауыл қоя
алмады. Қоғамдастықтағы күштің ара –салмағы: Комиссия тәуелсіз күш
болғанымен, мүше-мемлекет үкіметтерімен бірлесіп жұмыс істемесе, өз
міндетін атқара алмайды. Осыған орай, ұлттық мүдделерді ескереді және ең
негізгі міндет – жеке мүше–елдердің саясатын Қоғамдастықтың саяси
мақсатымен үйлестіруі. Комиссия мүшелерінің өзара қызмет ету аясы
белгіленіп, әрқайсысы бір немесе бірнеше мәселелерге жауап береді. Қызмет
ету аясын белгілеу, жетекші рөл атақаратын Төрағаның қатысуымен комиссия
мүшелерінің өзара келісімінен өткізіледі. Қызмет ету аясын белгілеу кезінде
мүше мемлекеттердің өз комиссия мүшелеріне маңызды мәселелерді жүктеу
мақсатында жеделдетілген қысым жүзеге асады. Комиссия аппараты бас дирекция
ретінде танымал құрылымдық бөлімшелерден тұрады. Олардың бәрі бірдей ортақ
маңыздылық пен беделділік дәрежесінде болғандықтан, қызмет иелену аясындағы
тартыс туындайды. әрбір бас дирекцияны өздеріне қатысты комиссия мүшесіне
бағынатын бас директорлар басқарады. Бас дирекциялар дирекцияларға бөлініп,
ал дирекциялар өз кезегінде секторларға бөлінеді. Сонымен қатар бірқатар
мамандандырылған қызметтер де бар. Солардың бірі – Коммиссияны заңды
процедураларға өкіл ететін және бас дирекцияға құқықтық мәселелер бойынша
кеңес беретін Заң қызметі. Жоғары лауазымды қызметке тағайындау мүше-
мемлекеттердің тартысу объектісі болып табылады. Тағайындау туралы шешімдер
Комиссия мүшелерінің өздерімен қабылданып, әрбір – мүше мемлекет осындай
орындардан өз үлесін алу принципіне жартылай негізделген. Комиссияның
лауазымды тұлғалары Қоғамдастықтың құқығына сай жеңілдіктермен
артықшылықтар да иеленеді. Оның ішіндегі ең маңыздысы – қызметтік міндетін
орындауда лауазымды тұлғалармен жасалған әрекеттерге байланысты мүше-
мемлекеттерге сот ісін жүргізуден қорғану иммунитеті және қоғамдастық
институттарында атқарған жұмыстарына байланысты мүше-мемлекеттерде
айлықтарынан алынатын табыс салығынан босатылуы. .
Заң шығару өкілеттіктері:
КБЕБ-ін құру жөніндегі шартқа сай комиссия жоғарғы заң шығарушы орган
болып табылады. Бірақ кейбір жағдайларда ол К еңестен келісім алуға
тиіс. Еуропа Қоғамдастығын және Еуроатом құру жөніндегі шарттарға сай ол
заң шығару өкілеттілігіне кейбір жағдайларда ғана ие болып, мұндай
жағдайларда комиссия құқықтық нормаларда толық көлемде енгізу құқықғын
иеленеді. Сонымен қатар соттың шешіміне сай, Еуропа қоғамдастығын құру
жөніндегі шарт комиссияға ерекше міндеттер жүктеген кезде Комиссия сол
міндеттерді орындайтын өкілеттілікпен қамтамасыз етілген деп жорамалданады.
Ұйым қызметінің жалпы мағынасында, Комиссияға Кеңестің тағайындаған
нормаларын жүзеге асыру құзыры берілген.
Шешім қабылдаудың процедурасы:
Комиссия мәжілісі жабық түрде өткізіліп көпшілік дауыспен шешім
қабылданады. Солай болса да Жазбаша процедура жиі қолданылады. Яғни
шешімнің жобалары комиссия мүшелеріне таратылып белгіленген уақытта
қарсылық алынбаса, онда ұсыныс қабылданды деп есептелінеді.
Кеңестің белгілеген нормаларын жүзеге асыру Комиссия бойынша өз
міндеттерін атқарған кезде арнайы процедуралар қолданылады. Белгілі бір
бақылауды сақтау үшін Кеңес Комиссиямен басып шығарумен жоспарланған,
актілерінің жобаларын беруге тиіс комитетті құрады. Бұл комитеттерге
Комиссияның лауазымды тұлғасы төрағалық етеді. Келешекте процедураларды
одан әрі жетілдіріп осындай бақылау механизмдерін жүйелендіру үшін біртұтас
Еуропалық актіге шешім қабылдауды алдын ала қарастыратын оның принциптеріне
тәртібін айқындайтын ережелері еңгізілді. Бұндай шешім Кеңес арқылы 1987-
жылы қабылданды. Шешімде Комиссия нормаларды жүзеге асыру құзырына ие
болған кездердегі нақты жағдайларда қажет болатын Кеңестің белгілеген
бірнеше процедуралары анықталады.
Біріншісіне сәйкес, яғни комитеттік кеңес беру процедурасы ретінде
белгілі әдіске сай комитет міндеті тек кеңес беру сипатына ғана ие тіпті,
комитеттің теріс пікірінің өзі комиссия өкілеттілігіне ықпал ете алмайды.
Екіншісіне сәйкес, комитетті басқару процедурасы ретінде белгілі әдіске сай
комиссия актінің жобасын ұсынуы тиіс. Ал осыдан кейін комитет Төрағасы
Комитеттің өз пікірін ұсынатын мерзімін анықтайды. Комитет кеңестегі дауыс
беруге ұқсас жүйені пайдаланады. Төраға дауыс беруге қатыспайды. Егер,
Комиссия комитеттің пікірін ескермесе акт бәрібір қабыладана алады. Бірақ
бұндай жағдай туа қалса ол тез арада Кеңеске ұсынылуы тиіс.
Комиссия құзырын зерттей келе шешім шығаруға болады: егер, мүше-
мемлекеттердің сеніміне арқа сүйеп, комиссияның көп нәрсе шешуге мүмкіндігі
бар. Оның төрелігі құнды қасиет болып табылады. Мүше мемлекеттер Комиссия
рөлін мойындауға дайын, оның өздеріне деген төрелігіне сенеді. Комиссияның
ең басты кемшілігі – саяси негізінің жоқтығы. Ол мүше-мемлекеттердің үкімет
басшыларына қарамастан қоғамдық пікірге сүйемелейді ал егер, Еуропалық
Парламентпен тағайындалып, оған есеп берісе отырып жағдай осындай болуы
мүкін еді. Сондықтан да, болашақта мүше-мемлкеттердің мұндай өзгерістерге
келісетіні күмән тудырады. [6, 12-18 бет].
Қоғамдастықтың саяси – құқықтық институттарының бірі – Еуропалық
Парламент болып табылады. Еуропалық Парламент – қоғамдастыққа кіретін
халықтарды өкіл етеді. Бұл қоғамдастыққа біріккен мемлекеттердің халық
өкілдерінен тұратындығын қарастыратын ЕҚ 137- бабында белгіленген, алайда
бұған қарамастан, Еуропалық Парламент мүшелері ұзақ уақыт бойы мүше-
мемлекеттердің заңды органдарымен іріктеліп келуі, тек 1976-жылы тікелей
сайлау жөніндегі келісімде қол жеткізілді. Шартта қарастырылғандай,
Еуропалық Парламент тікелей қатысты ұсыныстар жасап Кеңес бір ауыздан
әрекет етіп, тиісті ережелерді бекітеді және мүше-мемлекеттерге оларды өз
конституциялық процедураларына сәйкес ұсынады деп айтылған.
Алғашқы ұсыныстарды парламент 1976-жылы дайындады, әйтседе, кеңеспен
шешім қабылдау үшін 16 жыл қажет болды. Бұдан кейін осы ережелер қиындықтар
мен кідірістердің себебі болған мүше –мемлкеттерімен қабылдануы керек еді,
Біріккен Корольдікте бұл ереженің сыртында қалған жоқ. Міне, осылай бірінші
сайлау 1979-жылы өткізіледі. Осыдан бастап сайлау әрбір 5 жыл сайын
өткізіліп келеді және өткізіліп тұруы тиіс. Сайлауды белгілейтін құқықтық
ерекше форманы қабылдады, өйткені оның барлық материалдық ережелері кеңес
шешімінде қабылданған Актіде бекітілген. Бұл актінің құқықтық табиғаты
даулы сипатқа ие болып отыр. Ол Кеңес ұсынған жобаға еңгізілген. Мұше-
мемлекеттер арасындағы халықаралық шарт ретіндегі күшке ие ме? Немесе ол
барлық мүше-мемлекеттер келісім берген Кеңестің шешімі ретіндегі күшке ие
бола ала ма? Шынын айтсақ ЕҚ 138(3)-бабының, КБЕБ 21(3) – бабы және
Еуроатом 108 (3)- бабының шарттарды өзгерте алатын жай процедураның орнына
арнайы процедура қолданыла алады деп белгіленетін ережелері бәрінен дұрыс
болса керек. Егер бұл көзқарас дұрыс болса, акті мүше-мемлекеттер
арасындағы келісім ретінде күшке еніп, үш шарттың бөлігі болып табылады.
Бұл мәселенің маңыздылығы сонда, ЕҚ Сотының Актісін жарамсыз деп тану,
түсіндіру немесе оны орындауда мәжбүрлеу құзырына ие болуы, Актінің
құқықтық мәртебесіне байланысты.
1994-жылға дейін Еуропалық Парламентте 518 орын болды және 4 ірі
мемлекет – Германия, Франция, Италия және Біріккен Корольдік әрқайсысы 81
орыннан иеленді. Германия біріккеннен кейін бұл елдің электораты
жоғарылағаны сондай, басқа үш мүше-мемлекетпен аралығындағы тепе-теңдіктің
сақталуы мүмкін емес болды. (3,324-326-бет(
1994-жылғы сайлаудағы мүше-мемлекеттер арасындағы орындардың бөлінуі
мына төмендегідей: Германия -99, Франция, Италия және Біріккен Корольдік-87
(әрқайсысы), Испания -64, Нидерланды-31, Ирландия-15, Люксембург-6, Дания-
16, Бельгия, Греция және Португалия-25(әрқайсысы). Көріп отырғанымыздай
орынның бөлінуі халықтың санымен сәйкес емес Біріккен Корольдіктің халқының
саны Люксембургке қарағанда 150 есе артық, ал соңғысының Парламенттегі
орындар саны Біріккен Корольдікке қарағанда 15 есе ғана кем. Басқа сөзбен
айтқанда Люксембургтің 1 азаматының дауысы Біріккен Корольдіктің шамамен 10
азаматының дауысына тең болып отыр. Бұл бір адам – бір дауыс – бірдей
баға принципіне тіпті сай келмейді. Сондықтан демократиялық принциптер
шағын мүше-мемлекеттердің қамтамасыз етуге жол беруі керек дегенді
білдіреді. Тікелей сайлауды анықтайтын Акті сайлаудың біркелкі процедурасы
қабылданғанға дейін әр мүше-мемлекет сайлау өткізу туралы өз процедурасын
қабылдау құқығы барлығын қарастырады. Еуропа Парламентінің мүшелері бір
уақыт ішінде ұлттық парламенттің мүшесі бола алады. Еуропа Парламентінің
қызметін атқарумен қатар жүре алмайтын лауазымдар мыналар-мүше-мемлекеттің
үкімет мүшесі Комиссия мүшесі, ЕҚ Сотының судьясы, бас қорғаушысы, хатшысы
немесе өз міндетін атқару кезінде қоғамдастық институтының лауазымды
тұлғасы.
Еуропа Парламент мүшелері үшін артықшылықтар мен иммунитеттер бекітілген,
олардың ішіндегі маңыздылары: біріншіден, Парламент мәжілісі орнына бару
және кері қайту бостандығы, екіншіден, олардың өз қызметтерін орындауда
білдірген пікірлерінің дауыс берулеріне қатысты процесуалдық әрекеттерден
иммунитет, үшіншіден, олар өз еліндегі парламенттің және басқа да мүше
парламентінің мүшелеріне берілетін қамауға алудан және соттық қудалаудан
иммунитеті. Еуропалық парламент мүшелері мәжіліс залында мүше-мемлекет
бойынша емес қандай партияға жататындығына сәйкес орын алады.
Еуропалық Парламенттің сипаттамалық белгісі- комитеттердің атқаратын
рөлінде, комитеттің бірқатары пленарлық мәжілістерге дайындықты қамтамасыз
етеді, мысалы, заң шығару және азаматтық құқықтар жөніндегі комитет, ауыл
шаруашылығы мен балық шаруашылығы комитеті, ауылдарды дамыту жөніндегі,
егер мәселелер парламент талқылауына берілген болса олар әдетте алдымен
тиісті комитетте қаралады және парламентте оны одан әрі талқылау комитет
ұсынған баяндаманың негізінде өтеді.
Маастрихт шартымен Қоғамдастықты құрушы шарттарға енгізілген 3 түзету
мына көзқарастар тұрғысынан назар аударуға тұрарлық: Парламенттің ұсыныстар
ұсыну туралы өтініштерді қалыптастыру құқығы, оның тергеуді бастау
жөніндегі құқығы және азаматтардың петициялармен жүгіну құқығы. ЕҚ 138в-
бабының 2-ші параграфы Парламентке мынадай құқық береді: көпішілігінің
шешімі бойынша әрекет ете отырып, осы шартты жүзеге асыру мақсатында
Парламент Қоғамдастық актісін қабылдауды талап етеді, есептейтін мәселелер
бойынша комиссиядан кез келген Ыңғайлы ұсынысты сұрай алады. ЕҚ 138d бабы
Еуропалық Одақтың кез келген азаматының немесе басқалармен бірлесіп,
Еуропалық Парламентке қоғамдастықтың өкілеттілік аясына кіретін және оған
тікелей қатысты мәселелер бойынша петициялармен жүгіну құқығы беріледі.
Еуропалық Парламент өкілеттілігі федерациялық заң шығарушы органдармен
қауіпті жағдайларды қазірдің өзінде бекітілетіндігі жоғарғы айтылғандардан
белгілі болып отыр. Дегенмен, олар бірте-бірте кеңейе түсуде,
қоғамдастықтың шарттарына жаңа түзетулер еңгізілген сайын Парламент кейбір
қосымша өкілеттіктерге ие болуда.
Саяси –құқықтық институттың келесі түрі Еуропалық қоғамдастық Соты болып
табылады. Қоғамдастықтың саяси емес институттары, Еуропалық сот– ресми
түрде, Еуропалық қоғамдастық соты (Court of Justice) ретінде белгілі және
Есеп палатасы сипатталады. Еуропа қоғамдастығы соты мына төмендегідей
қызметтер атқарады: саяси пікірлерге тәуелсіз құқықтарды қолдануды
қамтамасыз ету, мүше-мемлекеттермен Қоғамдастық, сондай –ақ қоғамдастық
институттары арасындағы дауларды төреші қызметтерді атқару, мүше-
мемлекеттерде қоғамдастық құқықтарды біркелкі түсіндіру мен пайдалануды
қамтамасыз ету, сот құрамына мүше-мемлекеттердің жалпы келісімі бойынша
тағайындалатын 13 сот кіреді. Шарттарда белгіленген Судьялар Тәуелсіз
екендіктеріне күмәнсіз екенін және жоғарғы сот қызметтерінде қызметтік
міндеттерін атқару үшін қажетті қасиеттерге иеленетін немесе құқық
мәселелері бойынша жоғарғы және көпшілік таныған сарапшы тұлғалар болуы
керек. Соңғы ережелер академиялық заңгерлерді, тіпті олар өз елдерінде
судьялық корпустың мүшелері бола алмаған жағдайда да тағайындауға
мүмкіншілік береді. Сот құрамына әр мүше- мемлекеттен бір судья және
судьялар саны тақ болуы үшін тағы бір судья кіреді. Судьялар әр түрлі
уақытта 6 жылдық мерзімге тағайындалады. Сондай –ақ әр 3 жыл сайын судьялар
құрамы ішінара жаңартылып отырады. Кезекпен 7 немесе 6 судья тағайындалады.
Өкілеттілік мерзімі біткен судьялар қайта тағайындалуы мүмкін. Мүше –
мемлкететтер судьяны өкілеттілік мерзімі аяқталғанға дейін жұмыстан шығара
алмайды. Толық құрамды сот кворумына (пленарлық мәжілісте) жеті судьяның
қатысуы қажет. Сот шешімдерді көпішілік дауыспен қабылдайтындықтан,
Төрағаның дауыс беруге құқығы жоқ, іс бойынша шешім қабылдау кезінде
қатысушы судьялардың саны тақ болуы керек. [3,64-66 бет].
Қазіргі уақытта қоғамдастық құрамында 15 мемлекет болуына сәйкес сот
құрамы 15 судья және 9 бас адвокаттан құралады. Егер судялардың саны мүше
–мемлекеттердің санына сәйкес келсе, бас адвокаттардың саны үнемі аз
болады. Бас адвокаттардың жағдайы судьялардың жағдайымен бірдей. Сот
қызметіне қатысты әкімшілік мәселелері қарастырған бас адвокаттар
судьялармен қатар кеңеседі. Алайда, олар судьялардың істерін талқылау
процедурасына қатыспайды. Ағылшын сот жүйесінде бас адвокаттардікіне ұқсас
міндеттер жоқ, олар француздардың мемлекет кеңесіндегі үкімет комиссарының
міндеттеріне ұқсас әділдік пен тәуелсіздік бас адвокаттар іс-әрекетінің
маңызды қасиеттері, Еуропа Қоғамдастығының ережесі 1991- жылы 19-маусымда
қабылданды. Бұл ережелер қоғамдастық сотының күнделікті іс жүзінде жұмыс
құжаты ретінде қолданылады. Еуропа қоғамдастығы сотында сот ісін жүргізу
сот жарғыларына жекелеп және процедура ережелерінде жекелеп анықталған.
Оның соңғылары соттың өзінде қабылданады, бірақ кеңесте белгіленеді. Үш
Қоғамдастықтың барлығына бірдей ережелер жүреді. Сот ешқашан бірден шешім
қабылдамайды. Судьялар арнайы кеңесу бөлмесінде оны талқылау үшін жиналады
,бұған қатысуға ешкімнің құқығы жоқ. Шешім қабылданған соң барлық қатысушы
судьялар оған қол қояды да сотта ашық оқылады. Оның қорытынды бөлімі ресми
журналда, толық мәтіні қорғаушы қорытындысымен қоса сот шешімдерінің
жинақтарында жарияланады.
Соңғы жылдары сотта қаралатын соттардың саны бір жылда 300-ге тарта
болып отыр. Сот шешімі ашық отырыста жарияланады. Тараптарға соттың болатын
уақыты мен өтетін орны алдын ала ескертілуі керек.
Еуропа қоғамдастығының саяси құқықтық институтының келесі органы –
Еуропалық Кеңес болып табылады.
Еуропалық Кеңес Еуроодақтағы маңызды орын алатын саяси институттардың
бірі. Еуропалық Кеңес Еуропалық ұйым ретінде мемлекет- аралық және
парламентаралық қызметтестікте болды. Алғашында Еуропалық Кеңестің құрамына
Батыс Еуропалық бірнеше мемлекеттер кірсе, уақыт өте келе мүше-елдер саны
көбейе түсті.
Еуропалық Кеңес Қоғамдастықтың басқа институттарымен әсіресе Еуропалық
Парламентпен тығыз байланысты. Бүкіл өзінің салыстырмалы түрде алғанда
жалғастырылмайтын тарихында Кеңес әртүрлі атпен аталды, бірақ көбінесе
Кеңес немесе Министрлер Кеңесі деп аталды. Қазіргі ресми атауы Еуропалық
Одақ Кеңесі Маастрихт келісім шарты күшіне енгеннен бастап қолданылады.
Осыған байланысты Кеңес 1993-жылы 8-қарашада арнайы шешім жариялады. Енді
Кеңес жаңа атаумен Еуропалық Одақ Кеңесі деп аталып, Еуроодақ туралы шарт
шеңберінде сонымен бірге Еуроодақ атынан жалпы сыртқы саясат пен
қауіпсіздік саясаты негізінде саяси арыздарды қабылдайды. 1992-жылғы 12-
желтоқсаннан бастап мүше-мемлекеттер басшылары жиналысында келісілгендей,
Кеңес Брюссельде (Бельгия) орналасатын болып табылды. Сәуір, маусым, қазан
айларында Люксембургте Кеңестің отырыстары болып өтті. 1967-жылы 1- шілдеде
үш қоғамдастық Ортақ Кеңеске біріктірілді.
2.2. Еуропалық Одақ және оған мүше елдер.
СССР-дің құлауы, Германияның бірігуі, Еуразиялық континенттегі елдердің
географиялық орналасуына өзгерістер енгізді. Еуропа мемлекеттері
бұрынғысынша екі топқа бөлініп қалып отыр. Бұлар – Еуродақ мүшелері, бір
бөлігі НАТО мен Батыс Еуропалық Одаққа (ЗЭС) және осы құрылымға мүше
болғысы келетін мемлекеттер Батыс Еуропа елдерімен жасалған келісім
шарттардың маңызы зор болды. Бұл келісім шарттарда мүше елдердің қызметтері
атап көрсетілген. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына байланысты
Еуропалық елдерінің сауда саласы біршама зиян шекті. Бұл қияндықты жеңуді
Герман Федералдық Республикасы өз мойнына алды.
Германия мықты экономикалық державаға айналып, Орталық Шығыс Еуропа, ТМД
елдерімен тығыз қарым-қатынас орнатты. Халықаралық саясатқа еуропалық
мемлекеттердің ішінен бірінші болып Германия кірген болатын. Неміс
дипломаттары ГФР-дің сыртқы саясаты Еуропалық саясаттың шеңберінде қауіпсіз
болатынын атап көрсетті. ГФР-сы экономикалық даму жағынан АҚШ пен Япониядан
артта қалды. (2000жылы Германияда Көлемі 3976 млрд марк немесе 1875 млрд
долларға тең пайда түсті). Сыртқы саудада тек АҚШ-тан ғана артта қалды.
Яғни жылына 46,8 мың марк немесе 22 мың доллар кіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz