ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ АҚША
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ АҚША 4
1.1 Инфляция түсінігі, пайда болу себептері 4
1.2 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория
ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨРІНУ ФОРМАЛАРЫ
МЕН ЗАРДАПТАРЫ 22
2.1 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні 22
2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқынын талдау
22
3 ИНФЛЯЦИЯ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Инфляция мен жұмыссыздықтың өзара байланысты про-блемасы 28
3.2 Инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру жолдары
28
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 38
40
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда инфляция Қазақстан
Республикасының ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Еліміздің
президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 4-ақпанда, 2009 жылы айтқандай:
Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, несие-ақша
саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта сапалы өнім мен
қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті. Қазақстан
экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында
нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарда баса көңіл бөлу керек. Оның бірі — ақша-
несие саясаты. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты – инфляцияны тежеуді
қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық Банк пен
Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен
құралдар бар. Ақша-несие саясатының келесі міндеті – қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын
төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін
нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. Осы орайда Ұлттық қор
маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды
құрылуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс деп санаймын. 2010-2008
жылдары жыл сайынғы шығын 27,5 пайызды құраса, ақшамен есептегенде ішкі
жалпы өнімнің өсуі 53,2 пайызды құраған. Экономиканың қызуы көтеріле
бастағанын біз сезіп отырмыз, соған қарағанда кейбір экономистердің айтып
жүрген пікірлері бекер емес: инфляция ырыққа көнбейтін деңгейге жетеді,
экономиканың қызуы көтеріледі, яғни Қазақстан Голланд ауруының алдында
тұр. Сонымен енді Қазақстанда тез арада шешуге қажетті пробемалардың бірі
– инфляция.
Курстық жұмыстың мақсаты – ақша мен инфляцияның пайда болатын
себептерін толығымен анықтап және баға беріп, одан туатын салдарымен
күресудің жаңа жолдарын іздестіру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- инфляцияның әлеуметтік-экономикалық құбылысқа әсерін анықтау;
- ҚР инфляциялық жағдайын талдау;
- инфляция мәселелерін талдаудағы перспективаларын қарастыру.
Мәселенің ғылыми-зерттелу деңгейі. Инфляция – күрделі және көп
жоспарлы әлеуметтік-экономикалық үдеріс. Оны зерттеуге бай әлемдік және
отандық экономикалық әдебиет арналған. Осы жағдайдың өзі біржақтылықтан
және қарапайымдылықтан, сонымен қатар ақшаның сандық теориясының
постулатына сүйенетін инфляцияның тым монетарлық түсініктемесінен
сақтандырады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шетелдік және отандық
ғалымдардың инфляция теориясы саласындағы, макроэкономикалық теория мен
антиинфляциялық реттеудегі, сонымен қатар қаржылық тұрақтылық және қаржылық
менеджменттегі іргелі еңбектері, ғылыми көзқарастары және тұжырымдамалары
ретінде қызмет атқарды. Ғылыми-әдістемелік аппарат ретроспективтік, себеп-
салдарлық және ағымдағы құрама сараптаманы және синтезді, салыстыруды,
жүйелік тәсілді, болжаудың статистикалық әдісін және жағдайларды
модельдеуді қамтиды. Шетелдердің орталық банктерінің, халықаралық қаржылық
мекемелердің, шетел ғалым-экономистерінің монографияларының, батысеуропалық
мемлекеттердің мерзімді басылымдары материалдарының деректері, сонымен
қатар ҚР заңнамалық және нормативтік актілері, ҚР Агенттігінің ҚР орталық
банкі бойынша деректері, ҚР БҒМ Экономика институтының, ҚР ЭжБЖМ
Экономикалық зерттеулер институтының, Қазақстанның Даму институтының, ҚР-
ның Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің
деректері, мерзімді экономикалық және қаржылық басылымдардың материалдары
зерттеудің ақпараттық базасы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл курстық жұмыс әлемдік экономиканың
жаһандану жағдайында инфляцияны және қаржылық тұрақтылықты реттеу
мәселелерін зерттеуге бағытталған ғылыми жұмыс.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар
жинағы, статистикалық ақпарат көздері, нормативті актілер, мерзімді
басылымдар, сонымен қатар шетелдік және отандық әдебиеттер қолданылды.
1 ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ АҚША
1. Инфляция түсінігі, пайда болу себептері
Нарықтық экономиканы құрудың бүкіл кезеңінде инфляция тұрақтандыру
үдерісіне анықтаушы ықпал ететін шешуші факторлардың бірі болып қала
береді. Дамушы нарығы бар экономикаларда инфляцияның өзіндік ішкі
ерекшелігі бар.
Экономикасы өтпелі елдерде өтпелі кезеңнің тез өзгеретін жағдайлары,
ерекшеліктері және қарама-қайшылықтарымен белгіленетін инфляцияның ерекше
түрі туралы сөз қозғау керек.
Бұл елдердегі инфляцияның негізінде бірнеше өзара байланысты себептер
жатады. Ұсыныс жиынтығының көлемінен қысқа мерзімді сұраныстың асып кетуі
байқалған жағдайда, ол сұраныс жағынан пайда болуы мүмкін (сұраныстың
инфляциялануы). Ол өндіріс факторларының кенеттен қымбаттауы салдарынан
жиынтық ұсыныс қысқарған кезде, өнімді шығару шығындары инфляциясынан пайда
болуы мүмкін.
Инфляция қарқыны жұмыссыздық деңгейіне тәуелді болады. Инфляция
қарқынының өсуі жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді және
керісінше.
Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі (стагнация) мен бағалардың жалпы
деңгейінің жоғары өсімділігінің бір сәттегі үйлесімі инфляцияға тән болады.
Ақшалай салымдардың есебінен жұмыссыздықтың қысқаруын ынталандыратын
мемлекет саясаты инфляцияның деңгейін күткен деңгейден де жоғарыға
көтереді.
Берілген мәселелерді зерттеудің дер кезінде орындалуы және өзектілігі,
қазіргі жағдайда әлемдік экономикада болып жатқан жағымды өзгерістермен
байланысты. Әлемдік экономика тек ұлттық экономиканың жиынтығы ғана болып
қоймай, сонымен бірге өзара байланысты жүйеге – жаһандық әлемдік
шаруашылыққа айналып бара жатыр. Жаһандану халықаралық сауданың
ырықтандырылуында, кәсіпкерлік капиталдың ұтқырлығында, ұлттық нарықтардың
ашықтығында көрініс тапты. Осының бәрі әр түрлі ұлттық экономикаларда
инфляциялану жағдайларының қалыптасуына әсер етпей қоймады.
Инфляцияның кең таралуы және тұрақтылығы оны қазіргі заманғы нарықтық
шаруашылықтың табиғи және қажетті бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді, оған қатысты күрес емес, реттеу терминін қолданған орынды.
Реттеудегі басты мәселе – инфляцияны белгілі шекте ұстап тұру, яғни осы
шектеулердегі инфляция экономикалық дамуға, жұмысбастылыққа және төлем
балансының тепе-теңдігіне зиян келтірмейтін болады.
Осы орайда инфляцияны қазіргі заманғы өндірістің даму факторы немесе
осы дамудың міндетті төлемі ретінде түсіндіруге болады. Бірақ оны
бақылаусыз қалдыруға болмайды, оның реттелуі үздіксіз және тиімді болуы
тиіс.
Соңғы жылдары ТМД елдерінің инфляцияға қарсы саясатта қол жеткізген
елеулі жетістіктеріне қарамастан, инфляцияның жаңа айналымының қаупі
бұрынғыдай сақталып келеді. Бағалардың үйлеспеуіне және өндірістік
қуаттарды қолданудың төмен тиімділігіне байланысты инфляцияның әлеуеті де
едәуір болып отыр. Осының барлығы осы елдердегі, соның ішінде Қазақстандағы
инфляция мен қаржылық тұрақтылық мәселелерін маңызды етеді.
Аталған мәселелердің өзектілігі қазіргі жағдайда инфляцияның мәнін,
түпкілікті себептерін және даму тетіктерін анықтау қажеттілігімен,
Қазақстандағы инфляция үдерісінің табиғатымен және ерекшеліктерімен,
инфляцияны реттеудің қаржылық құралдарын жетілдірумен және шетел
тәжірибесін қолдану негізінде мемлекетте инфляцияға қарсы саясаттың негізгі
бағыттарын көрсетумен анықталады.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс. Ол ақша айналым
арналарының артық ақша белгіліремен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар
мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі. Латын тілінен аударғанда
инфляция көтерілу, қабыну дегенді білдіреді. Ол қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен
сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған; қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі.
Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға
қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды.
Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын
жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды
көбірек сатып алады, себебі кейін ол одан да қымбат түсетінін біледі. Бұл,
өз кезегінде өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға
тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді.
Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және
нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде
бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп,
кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10 %-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе
гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар
деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше есеге өседі, ақша тез құнсызданады,
өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары
айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасынан қоғамға
тигізетін зияны көптеу, алып – сату (спекуляция) түрі тез қамтиды. 2,
287б.
Спекулятивті бизнес ұсыныстың өндірістің өсуіне ықпал жасамайды,
керісінше өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң
нарықтықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға
теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет
тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс – шаралар бағдарламасы
жасалып іске асырылуы қажет болады.
Инфляция – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі
тауар рыноктарының көбінде тепе – тендік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі.
Инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраным ұсынымнан артық болса, бұл тауарға
баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкесіздігі инфляцияны
қалыптастармайды. Инфляция – бұл рыноктардың көбінде сұранымның артуынан
қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға
деңгейінің жалпы өсуі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір
комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті инфляция
қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі
мемлекет шығындарының өсуі, баға - еңбеқақы, инфляциялық тосу,
инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы және басқалары болды. Бұрынғы
Кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі ретінде әкімшілік жоспарлау
жүйесінде қалыптасқан экономикалық диспропорцияларды айтуға болды.
Тұрақсыздығы экономиканың жағдайын сипаттайтын ең маңызды
макроэкономикалық индикаторлардың бірі – инфляция. Инфляция (inflatio) –
бұл елдегі орташа (жалпы) бағаның деңгейінің есептік кезеңдегі көтерілуі
үрдісі. Бірақ, мұнда бір ескеретін жай инфляция кезінде барлық тауарлар мен
қызметтердің бағасы барлығы бірдей көтерілмейді. Яғни, игіліктердің
біреуіне баға жоғары қарқынмен, екіншісіне баяу өссе, енді бірінің бағасы
өзгеріссіз қалып, келесі біреулерінің бағасы тіптен төмендеуі де мүмкін.
Инфляция деңгейі (баға деңгейінің өсу қарқыны) – орташа баға деңгейінің
белгілі бір уақыт аралығындағы салыстырмалы өзгерісі.
Макроэкономикалық үлгілерде инфляция деңгейі келесі түрде бейнеленеді:
Рдо – Рдө
π = ———— × 100 % (1.1)
Рдө
Мұндағы, π – инфляция деңгейі, %;
Рдо – ағымдағы кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %;
Рдө – базистік кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %.
Орташа баға деңгейі баға индексінің көмегімен анықталады. Кей
жағдайларда инфляция деңгейін анықтауда тұтыну бағасының индексі (СРІ)
қолданылады. Онда, инфляция деңгейі келесі түрде өрнектеледі:
СРІо – СРІө
π = —————— (1.2)
СРІө
Мұндағы, СРІо – ағымдағы кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %;
СРІө – базистік кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %.
Егер, инфляция деңгейі көрсеткішінің мәні теріс таңбалы (π 0) болса,
онда аталмыш кезеңде дефляциялық үрдіс жүрілгені. Яғни, дефляция – ол
елдегі орташа (жалпы) бағаның деңгейінің есептік кезеңдегі төмендеуі
үрдісі.
Ласпейрес индексімен (тұтыну бағасының индексімен) және Пааше
индексімен (ЖІӨ-нің дефляторымен) есептелген инфляция деңгейінің
көрсеткіштері едәуір айырмашылықта болады. Мысалы:
Кесте 1 – Ресейдегі 2001-2004 жылдардағы инфляция деңгейі, %
Инфляция деңгейі 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл
Ласпейрес индексімен 48 15 28 88
Пааше индексімен 43,9 16,6 11,4 74,9
Әртүрлі елдердегі инфляциялық үрдістің себептері де сан түрлі.
Өйткені, мұндағы инфляцияны қоздыратын факторлардың комбинациясы сол елдегі
нақты экономикалық жағдайларға байланысты болады. Енді осылардың
кейбіреулеріне тоқталар болсақ:
Біріншіден, инфляция мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қысқарту
мақсатында ақша станогын белсенді пайдаланған кезде ұлғаяды. Яғни,
мемлекеттік бюджеттің тапшылығы орталық эмиссия банкінен заемдар арқылы
қаржыландырылса, айналыста пайда болған артық ақша массасы салдарынан
инфляция қарқыны ұлғаяды;
Екіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуінің себебі, қазіргі қалыптасқан
экономикалық жүйенің ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезең нарықтық
экономикаға, яғни өндірушілері көп, тауарлары мен қызметтері сан алуан,
капитал ауысуы оңай жетілген бәсекелес нарыққа соншалықты ұқсамайды.
Қазіргі нарық әлде қайда олигополиялық нарыққа жақын келеді. Ал,
олигополист едәуір дәрежеде бағаны бақылайды. Олар бағаны өсіруді бірінші
болып бастамаса да, оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес нарықта
олигополисттер мен монополисттер тауарлар ұсынысын қысқарту арқылы,
жасанды тапшылық жасай отырып, жоғары баға деңгейіне ұмтылады;
Үшіншіден, елдің экономикасының ашық болуы, оның экономикасына
біртіндеп әлемдік шаруашылық байланыстарға тереңдеп енуі барысында
импорттық инфляция қауіпін төндіреді. Импорттық инфляциямен күресу
мүмкіндігі әркез шектеулі болады. Әрине, ел ұлттық валютасын
ревальвациялау* арқылы импортты арзандата алады. Алайда, ревальвация
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік
нарықта елдің экономикасының бәсекеге қабілетін төмендетеді;
Төртіншіден, инфляциялық күтіліс салдарынан инфляция өзіне-өзі дем
беруші сипат алады. Яғни, баға деңгейінің көтерілуі жағдайында өмір сүріп
үйренген халық бағаның бұдан әрі өсуін күтеді. Мұндай кезде еңбекшілер
жалақының (табыстың) көтерілуін талап етеді. Табыстың өсуінің қолайлы
әсерінен және бағаның өсуінен қауіптенген халық тауарларды көптеп сатып ала
бастайды. Сұраныстың артуын пайдаланып және қосымша жалақылық шығындары
салдарынан өндірушілер өз өнімдеріне бағаларды көтереді.
Инфляцияны қалыптасуы, өтуі, анықталуы, қарқыны және т.б.
себептерімен байланысты келесі түрде жіктейді:
Бағаның еркіндігі дәрежесі бойынша:
• ашық инфляция – еркін (бақылау орнатылмаған) бағаның
деңгейінің көтерілуі үрдісі;
• қысымға түскен – үкіметтің баға мен табысты уақытша
тұрақтандыру мақсатында, бағаға бақылау орнатуы кезіндегі
инфляция;
Инфляцияның өту қарқыны бойынша:
• сырғымалы – инфляцияның қарқыны жылына 10 %-ға дейін (π 10);
• өршімелі – жылына 10 %-дан 200 %-ға дейін(10 ≤ π 200 );
• гиперинфляция – жылына 200%-дан артық (π ≥ 200).
елдегі шетел валютасына сұраныстың төмендеуі ұлттық валютаның
бекітілген айырбас бағамының төмен белгіленгенін білдіреді. Мұндай
жағдайда, елдің экспорттан алатын пайдасы төмендейді және импорты артады.
Бұл ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетін төмендетеді. Сондықтан, Ұлттық
банк ұлттық валютаның бекітілген айырбас бағамын көтереді және бұл шара
ұлттық валютаны ревальвациялау деп аталады.
Инфляцияның пайда болу тегіне байланысты:
• сұраныс инфляциясы – артық жиынтық сұраныс салдарынан пайда
болған инфляция;
• ұсыныс инфляциясы – жеткіліксіз жиынтық ұсыныс салдарынан пайда
болған инфляция
Инфляцияның байқалуы дәрежесіне байланысты:
• болжанған инфляция – экономикалық агенттердің алдын-ала
болжаған деңгейінде (күтіп отырған қарқынмен) өтетін
инфляция;
• болжанбаған инфляция – экономикалық агенттер күтпеген
қарқынмен өтетін инфляция.
Бағаның өсу қарқынына экономиканың қаншалықты нәтижелі бейімделуіне
байланысты:
• балансталған инфляция – басқа да макроэкономикалық
көрсеткіштердің бірқалыпты өзгеруіне сәйкес бағаның
бірқалыпты өсуі;
• балансталмаған инфляция – бұл кезде экономика өзгеріп
жатқан жағдайларға уақтылы бейімделе алмайды.
Инфляцияның таралу ауқымына қарай:
• ұлттық;
• әлемдік және т.б..
Енді, шығу тегіне байланысты сұраныс және ұсыныс (шығындар)
инфляцияларына нақтырақ тоқталайық:
1 Сұраныс инфляциясы – бұл ұлттық экономиканың әлуетті деңгейіне жуық
шамада, артық жиынтық сұраныс салдарынан нақты ЖІӨ-нің тұрақты көлеміне
баға деңгейінің көтерілуі. Ұлттық экономика өзінің әлуетіне жақындаған және
жеткен кезде артық жиынтық сұранысқа толық жауап қата алмайды. Өйткені,
экономикадағы барлық ресурстар қолданыста болған кезде ұлттық өндірістің
нақты көлемі одан әрі ұлғая алмайды. Мұндай жағдай, қалыптасқан артық
жиынтық сұраныстың тұрақты нақты өнім көлеміне бағаның жоғарлауы мәселесін,
яғни сұраныс инфляциясын туындатады.
Сурет 1 – Сұраныс инфляциясы
Бұл жағдай сызбалық түрде Сурет-5-те бейнеленген. Ұлттық өндіріс
өзінің әлуетіне (Ү*) жақындаған кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD1-ден AD2-
ге) өндіріс көлемінің өсуіне (Ү1-ден Ү2-ге) ықпал етуімен қатар, баға
деңгейінің де көтерілуіне (Рд1-ден Рд2-ге) алып келеді. Ал, экономикалық
әлуетке қол жеткен кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD3-тен AD4-ке) өндіріс
көлеміне (Ү*-не) ықпал ете алмағанымен, баға деңгейінің көтерілуін (Рд3-тен
Рд4-ке) болдырады.
2 Шығындар инфляциясы немесе ұсыныс инфляциясы – бұл орташа
шығындардың өсуі немесе жиынтық ұсыныстың азаюы салдарынан туындайтын баға
деңгейінің көтерілу үрдісі. Орташа шығындардың өсуі тұрақты жиынтық өнім
көлеміне жалпы шығындарды ұлғайтады. Орташа шығындардың өсуінің негізгі
себептері:
• атаулы еңбек ақының еңбек өнімділігінің өсуіне
теңгерімсіз өсуі;
• шикізаттарға бағалардың көтерілуі;
• Салықтың артуы және т.с.с.
Орташа шығындардың өсуі фирма пайдасын азайтады, ол өз кезегінде
фирманың өндіріс көлемінің қысқаруына алып келеді. Нәтижесінде, берілген
баға деңгейінде жиынтық ұсыныс азаяды. Жиынтық сұраныстың өзгеріссіз
көлемінде (Сурет-6-те АD) жиынтық ұсыныстың қысқаруы (АS1-ден АS2-ге) баға
деңгейін көтереді (Рд1-ден Рд2-ге), яғни инфляция қарқынын үдетеді.
Сурет 2 – Ұсыныс немесе шығындар инфляциясы
Егер, инфляция атаулы еңбек ақының теңгерімсіз өсуі, шикізаттарға
бағалардың көтерілуі, салықтың артуы және т.б. себептермен байланысты
орташа шығындардың өсуі салдарынан туындаса, мұндай инфляцияны шығындар
инфляциясы деп атайды. Шығындар инфляциясы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі
шектеуші сипатта болады. Нақтырақ айтсақ, орташа шығындардың өсуі
салдарынан өндіріс көлемінің қысқаруы, өндірістің қосымша шығындарының
өсуін тежейді. Өйткені, жұмыссыздықтың көбеюі кезінде атаулы еңбек ақының
мөлшері азаяды, сәйкесінше фирманың жалақылық шығындары қысқарады.
Шығындардың қысқаруы және үй шаруашылығының табыстарының азаюы инфляцияның
өсуін тежейді.
Сұраныс инфляциясы мен ұсыныс инфляциясының үйлесуі инфляция
шиыршығын (спираль) туындатады. Яғни, жиынтық сұраныстың өсуі мен жиынтық
ұсыныстық қысқаруының қатар өтуі жағдайында баға деңгейінің көтерілуі,
гиперинфляцияны туындатады. Мысалы, экономиканың толық жұмысбастылыққа жуық
сатысында, ақша ұсынысының ұлғаюы нәтижесінде жиынтық сұраныстың өсуі (АD1-
ден АD2-ге) өндіріс көлемінің ұлғаюына (Ү1-ден Ү2-ге) ықпал етумен қатар,
баға деңгейінің де көтерілуін (Рд1-ден Рд2-ге) туындатады (Сурет-7).
Өндірістің ұлғаюымен байланысты ресурстарға сұраныстың артуы және
ресурстардың толық дерлік жұмысбастылығы, уақыт өте келе олардың бағаларын
өсіреді. Өндіріс шығындарының бұлай ұлғаюы жиынтық ұсынысты (AS1-ден AS2-
ге) азайта отырып баға деңгейінің Рд2-ден Рд3-ке көтереді. Нәтижесінде,
ұсыныс инфляциясы туындайды. Егер, мұндай жағдай одан әрі жалғасар болса
инфляция қарқыны үдей түседі де, инфляциялық шиыршық орын алады.
Енді, инфляцияның табыстардың бөлінуіндегі рөліне тоқталар болсақ,
мұндай әсерлер екі жақты болуы мүмкін. Мысалы, тұлға біреуден бір жылға 5%-
бен 100 мың теңге қарыз алу арқылы, қандай да бір тауар сатып алды делік.
Осы жылы 10 %-дық инфляция болса жыл соңында ол 105 мың теңге етіп қарызын
қайтару тиіс. Сонымен қатар, жыл соңында қарыз алушының сатып алған
тауарының бағасы 110 теңге болады (инфляция салдарынан).
Сурет 3 – Инфляциялық шиыршық
Сонда, қарыз алушы жыл соңында 5 мың теңге ұтыс алады (110 – 105 = 5
теңге). Ал, қарыз беруші 5 мың теңге пайда тапқанымен, инфляция салдарынан
10 мың теңге зиян шегеді. Нәтижесінде, ол қаражатының 5 мың теңгесін
жоғалтады. Бұл мысалдан, инфляция кезінде бұған дейін қарыз бергендер
көбірек, ал қарыз алушылар әлде қайда аз зиян шегетінін немесе тіптен пайда
табуы да мүмкін екенін байқаймыз. Яғни, инфляция табыстардың бөлінуіне
түрлі әсер етеді екен. Ақшалай немесе атаулы табыс – бұл адамдардың еңбек
ақы, рента, пайыз немесе пайда түрінде қолына алатын ақша мөлшері. Ал,
нақты табыс атаулы табысқа сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтердің
мөлшерімен анықталады. Егер, атаулы табыс баға деңгейінің өсуіне (инфляция
қарқынына) қарағанда жоғары қарқынмен өссе, онда нақты табыс артады. Ал,
керісінше инфляция қарқыны атаулы табыстың өсу қарқынына қарағанда шапшаң
өссе нақты табыс азаяды. Бұл жағдайды жуықтап келесі түрде бейнелеуге
болады:
ΔRн = ΔRа – π (1.3)
Мұндағы, ΔRн – нақты табыстың өзгерісі, %;
ΔRн – атаулы табыстың өзгерісі, %;
π – инфляция қарқыны, %;
Мысалы, атаулы табыстың 5 %-ға көтерілуі 10%-дық инфляция кезінде
нақты табыстың 5 %-ға азаюын алып келеді. Егер, Rн Rа 1 болса, табыс
иесінің өмір сүру деңгейі артады, ал керісінше Rн Rа 1 болса
төмендейді. Мұндағы, Rн – нақты табыс, Rн – атаулы табыс.
Табыстардың бөлінуіне инфляция өзінің байқалу дәрежесіне байланысты
әртүрлі әсер етеді. Болжанған инфляция жағдайында табыс иесі инфляцияның
жағымсыз салдарының алдын-алу немесе азайту үшін шаралар қолданады. Олай
істемеген жағдайда, оның нақты табысының шамасына кері әсер болады. Яғни,
нақты табыстың шамасы инфляция шамасына қысқарады.
Ұлттық табыстың атаулы мөлшеріне инфляция салдарынан арылту үшін
түзетулер Фишер теңдігінің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Фишер теңдігі
келесі түрде бейнеленеді:
i = r + πе (1.4)
Мұндағы, r – нақты пайыздық мөлшерлеме, %;
i – атаулы пайыздық мөлшерлеме, %;
πе – күтілетін инфляция деңгейі, %;
Инфляция қарқыны 10%-дан көп болған жағдайда Фишер теңдігі келесі
түрде болады:
i – πе
r = ——— (1.5)
1 + πе
Болжанбаған инфляция атаулы табысы орташа баға деңгейінен тез өсетін
экономикалық агенттердің табысынан басқа барлық түрдегі тұрақты табыстарды
қысқартады. Болжанбаған инфляция кезінде қарыз алушы қарыз беруші есебінен
ұтымды жағдайда болады. Өйткені, қарыз алушы өз қарызын құнсызданған
ақшамен қайтарады. Мысалы, үкімет мемлекеттік қарыз көптеп жинақталып
қалған кезде қысқа мерзімдік инфляцияны белсендіру саясатын жүргізу арқылы
өз қарызын салыстырмалы түрде құнсыздандырады.
Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік зардаптары оған шалдыққан елдердің
үкіметін инфляцияға қарсы бағытталған белгілі бір экономикалық саясат
жүргізуге мәжбүрлейді. Бірақ, жүргізілетін саясаттар әр елдің
ерекшеліктеріне байланысты болады. Инфляцияға қарсы саясаттың негізінен екі
бағыты бар. Олар:
● кейнсиандық инфляцияға қарсы саясат;
● монетаристтік инфляцияға қарсы саясат.
Бірінші бағыт бюджеттік-салықтық (фискальдық) саясатты жақтайды.
Мұндай жағдайда үкімет мемлекеттік шығыстар мен кірістерді (салықтарды)
икемді пайдалану арқылы төлем қабілетті сұранысқа ықпал жасайды. Сұраныс
инфляциясы кезінде үкімет өз шығыстарын қысқартып, салықтар шамасын
арттырады. Нәтижесінде, сұраныс қысқарады және инфляция қарқыны бәсеңдейді.
Алайда, мұнымен қатар өндіріс көлемі қысқарып, жұмыссыздық өседі,
экономикада күйзеліс белгілері байқалады. Бұл инфляцияны тежеудің қоғамдық
құны.
Экономиканың құлдырау кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы бюджеттік-
салықтық саясат жүргізіледі. Егер, сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік
қаржыландыру бағдарламалары жүзеге асырыла бастайды және салықтар деңгейі
төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға
салынады, әдетте олар табыстарын жедел пайдаланады. Сөйтіп, тауарлар мен
қызметтерге сұраныс ұлғаяды. Бюджет қаржылары арқылы ынталандыру сұранысты
арттырғанымен, бюджеттің тапшылығын арттырады. Бюджет тапшылығының ұлғаюы
үкіметтің салықтар арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылта түседі.
Екінші бағыт экономикада пайда болған инфляциялық ақауларды ақша-несие
(монетарлық) саясат арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің
тікелей бақылауынан тыс, Ұлттық банкпен дербес жүргізіледі. Ол айналымдағы
ақша массасын және несие пайызының мөлшерлемесін өзгерту шаралары арқылы
жүзеге асырылады. Экономикаға қысқа мерзімдік кезеңінде ықпал жасау құралы
ретінде ақша-несие саясаты, дәлірек айтқанда артық, төлем қабілеті бар
сұранысты тежеу үшін ақша және пайыз мөлшерлемесі саяси құралдары
қолданылады.
Антиинфляциялық саясатты шартты түрде 2 типке бөлуге болады:
• инфляцияға ыңғайласу;
• инфляциямен күресу.
Инфляцияға ыңғайласу жағдайында табысты индекстеу шаралары
жүргізіледі, бірақ бұл шара өте шектеулі болады. Өйткені, өте жоғары
индекстеу (100%-ға жуық) жалақы-баға инфляциялық шиыршығын тудыруы
мүмкін.
Инфляцияға қарсы күресу шараларының ішінен естен тандыру терапиясын
ерекше атауға болады (Ресей 1992-жылы). Қымбат несиелер арқылы әлсіз
фирмалардың жұмысын тоқтату, әлеуметтік топтардың табыс айырмашылығының
күрт өсуі, өндірістің қысқаруы, жұмыссыздықтың өсу нәтижесінде инфляцияны
тоқтату.
1958-жылы ағылшын экономисті Олбан Филлипс Ұлыбританиядағы жүз жылға
жуық мерзім ішіндегі (1861-1957 жылдар аралығындағы) жұмыссыздық деңгейі
мен еңбек ақы мөлшерлемесі арасындағы өзара байланысты зерттей отырып,
еңбек ақы деңгейі тұрақты болып келетін жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейін
(5-7%) анықтайды. Ол жұмыссыздық деңгейі бұл деңгейден төмен болса, еңбек
ақының тез өсетінін, ал кері жағдайда, яғни жұмыссыздық деңгейі табиғи
деңгейден жоғары болса, еңбек ақының өсу қарқынының төмендейтінін
айқындайды. Бұл байланыс келесі түрде өрнектелді:
(wt – wt-1)
———— = const – b × U (1.6)
wt-1
Мұндағы, wt – t-інші кезеңдегі атаулы еңбек ақы, ш.а.б.;
wt-1 – (t-1)-інші кезеңдегі атаулы еңбек ақы, ш.а.б.;
b – жұмыссыздық деңгейінің өзгеруіне атаулы еңбек
ақының бейімін сипаттайтын шама;
U – жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі, %.
Кейіннен Филлипс концепциясы әрі қарай П. Самуэльсон, Р. Солоу; М.
Фридмен; Э. Фелпстердің толықтыруларымен өзгертілді. Дәлірек айтқанда,
атаулы еңбек ақының өсу қарқыны инфляция көрсеткішімен және инфляциялық
күтіліс гипотезасымен толықтырылды. Нәтижесінде, инфляция қарқыны мен
жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланыс қысқа мерзімді Филлипс теңдеуімен
келесі түрде бейнеленді:
Wt+1 = πе – b × (Ut - Un) (1.7)
π = πе – b × (Ut - Un) + ε (1.8)
Мұндағы, Wt+1 – алдағы кезеңдегі нақты еңбек ақының өсімі, %;
πе – алдағы кезеңнен күтілетін баға деңгейінің (инфляцияның) өсу
қарқыны, %;
b – нақты еңбек ақы (инфляция) деңгейінің жұмыссыздықтың нақты
деңгейінің өзгеруіне бейімін сипаттайтын шама;
Ut – ағымдағы жұмыссыздық деңгейі, %;
Un – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі (NAIRU – Non-Accelerating-
Inflation Rate of Unemployment), %;
π – ағымдағы инфляция деңгейі, %;
ε – жиынтық ұсыныстың талдырмасы (шогы) коэффиценті.
Инфляция мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланыс қысқа мерзімді
Филлипс қисығы (Phillips curve) көмегімен бейнеленеді (Сурет 4).
Сурет 4 – Қысқа мерзімді кезеңдегі Филлипс қисығы
Филлипс қисығы ҚМК-де инфляция мен жұмыссыздықтың кері тәуелділігін
көрсетеді: егер, π1 инфляция қарқыны кезінде жұмыссыздық деңгейі U1 болса,
инфляцияның π2 деңгейіне төмендеуі жұмыссыздықтың U2-ге өсуімен қатар
жүреді. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі (Un) кезінде инфляция қарқыны
өзгеріссіз қалады, яғни π = 0. Ал, жұмыссыздық деңгейі өзінің табиғи
деңгейінен неғұрлым үлкен болған сайын (U Un), инфляция деңгейі соғұрлым
өте жоғары қарқынмен өседі.
Сурет 5 – Стагфляция
Экономикалық құлдырау кей кездерде инфляция мен жұмыссыздық арасындағы
кері байланысты, Филлипс қағидасын жоққа шығарады. Мұндай жағдайда
стагфляция деп аталады. Яғни, стагфляция – бұл инфляцияның өсуімен қатар
жұмыссыздық деңгейінің де ұлғаюы үрдісі. Стагфляция кезінде қысқа мерзімді
Филлипс қисығы оң жаққа қарай ығысу (Ph1 Ph1 Ph1) арқылы бейнеленеді
(Сурет 5).
ҚМК-де фирмаларға әлде қайда көп жұмысшылар жалдау тиімді болатындай
етіп, нақты жалақыны инфляция көмегімен төмендету арқылы жұмыссыздық
деңгейін жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен төмен түсіруге болады. Қысқа
мерзімде уақыт аралығында жұмысшылардың бағалық күтілісі инфляцияға нақты
еңбек ақыны төмендетуге мүмкіндік бере отырып, инфляцияның нақты қарқыннан
қалыс қалып отыруы әбден мүмкін. Алайда, ҰМК-де бұлай болмайды. Өйткені,
белгілі бір сәттен бастап жұмысшылар бағалардың олар күткеннен әлде қайда
жылдам қарқынмен өскенін түсінеді. Бұл кезде жұмысшылардың талап ету
нәтижесінде жалақы өседі. Тұрақты өндіріс көлеміне шығындары өскен фирмалар
жұмысшыларының санын қысқартады. Нәтижесінде, жұмыссыздық деңгейі өзінің
табиғи деңгейіне жоғары инфляциялық қарқынмен қайтып оралады (Сурет 6).
Сурет 6 – Ұзақ мерзімді кезеңдегі Филлипс қисығы
Бұдан байқағанымыздай, ұзақ мерзімді кезеңдегі инфляцияның өсу
қарқыны жұмыссыздық деңгейіне тәуелді емес, яғни ҰМК-дегі Филлипс қисығы
(LrPh) жұмыссыздықтың табиғи деңгейіндегі (Un) тік сызық болады.
Қорыта айтқанда, ҚМК-де инфляция мен жұмыссыздық қарсы бағытта
өрбісе, ҰМК-де инфляцияның өсуінен жұмыссыздықтың азаюы әркез өзінің табиғи
деңгейіне қайтып орала береді.
1.2 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория
ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар — бұл сату немесе
айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат) оны
өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті
алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер
(еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам
тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны;
мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы.
Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнның алу құралы бола отырып,
өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. Айырбас
құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір
сүретін тауар, ол ақша .
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне ауысады.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
— барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға
нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі бір
тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның
жалпы құндық формасы ақша формасына айналды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы-шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Әр
түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі.
Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір
мезгілде әр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек
бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара)
айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық
жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды
аудандарда – жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе;
тундрада – бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында
өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда
металдан жасалынған ақшаларда “өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып
жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан.
“Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде
жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал”
деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. Былай деген “біздің жинаған
малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен және боярлардан 18
гривенен тұрады”. Ол кездегі қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны –
“мал ұстайтын орын” деп аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Құс жүндері Солтүстік
Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы
құндық эквивалент ретінде колданды. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте және
Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен,
хазармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты
құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып
саналды.
Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар болған. Каролин аралдары тобына
кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде кұлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір кұлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын әсімдік өнімдері — зәйтүн майы, күріш, кофе, какао,
құйма түріндегі тұздар, тағы басқа.
Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі
Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын
түріндегі ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионосий Сиракуз және орта
ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды.
XVII ғасыр Солтүстік Америкада ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер
колданылды.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді,
ұсақталынады, және тағы басқа. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебі
салмағының жүйесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте
бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып
тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді.
Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және тағы басқа формаларда ұзақ
уақыт бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы драхма - бір уыс шеге деген
мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазанның, құмыра, қалқан түрлерінде
айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде
пайдаланылды.
Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Егер де монетаның номиналды құны, сол монетаның құрамындағы металдың
құнына тең болса, онда ол – толық құнды ақша болады. Ал, толық құнсыз
ақшаны біз – билонды ақша деп атаймыз.
Монеталық ақша айналысының тарихында мынандай түсініктер қалыптасқан:
Биметаллизм – Жалпы эквивалент ролін екі металл, яғни, алтын мен күміс
атқарады.
Монометаллизм – Жалпы эквивалент ролін ақша жүйесі ретінде бір металл
атқарады.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналасынының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналасында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
XIX ғасырда социал утопистері — Прудон, Оуэн, Грей және басқалар
ақшаға теріс көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны
жоюдың жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша — жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. К.Маркс айтқандай: "Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген".
Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін орындау үшін ең бір
лайық тауар болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие:
бөлінуі оңай, әдемі, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана "патша арағында"
ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек шығындарының өте жоғары
болуына әкеліп соғады. Алтынды қолдану жылдан-жылға өсуде. Ол әртүрлі
салаларда пайдаланылады - электроникадан бастап, зергерлік-іскерлікке
дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған құймалар түрінде
кездеседі.
Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндіруден бірінші орында болды.
Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндігі үлесі 40
% құрады.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұмыс істеп
тұр.
Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге
электронды-есептеуіш және компьютерлік техникаларды, түнгі механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де қолданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әр кез адамзатты толғандырды.
Бұнымен ежелгі уақыттарда алхимиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған
алтын құймалары табылған. Біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар
жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды алды. Электр кедергісі алтынның
техникалық құймасына жақын. Жаңа құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып
түседі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨРІНУ ФОРМАЛАРЫ МЕН
ЗАРДАПТАРЫ
2.1 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні
Ақша өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:
• жалпыға тікелей айырбасталу;
• айырбас құнының дербес формасы;
• оның сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау, мүмкіншілігінің бар екенін
көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі кысқарды және тек
қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар,
жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі
кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей
айырбастау формасында ақшаны тікелей пайдаланудың көлемі едәуір кеңейді.
Ақшанын айырбас құнынын дербес формасы ретінде пайдалану
тауарларды тікелей өткізумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану
жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік
және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік
ресурстарды басқа банктерге сатуы және тағы басқа.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің,
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі рөлі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару рөлін
орындауды тоқтатты дейді.
2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқынын талдау
Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған инфляцияның ерекшеліктерін
және негізгі себептерін бұрынғы Кеңес Одағының тарихи – экономикалық даму
процесінде қалыптасқан өндіріс, қаржы және баға жүйелерінің құрылымдылық
диспропорцияларынан іздестірген дұрыс болады.
Қоғамдық өндіріс құрылымы қаржы баға жүйелерін анықтайды. Өндірісте
диспропорциялар қалыптасса, қаржы мен баға жүйелерінде де сәйкессіздіктер
пайда болады.
Қеңес экономикасының 70 – ші жылдың даму кезеңдерінде қоғамдық
өндірістегі диспропорциялар әр бесжылдық сайын тоқтаусыз ұлғайып тереңдеп
отырған. Кеңес экономикасында тарихи түрде қалыптасқан диспропорцияларды
бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:
1) өнеркәсіп өндірісі мен ауыл шаруашылығы арасындағы алшақтық;
2) ауыр өнеркәсіп пен жеңіл өнеркәсіп арасындағы сәйкессіздік;
3) шикізат өндірісі мен дайын (түпкі) өнімдер өндірісінің арасындағы
диспропорция;
4) әскери өндіріс пен азаматтық өндіріс арасындағы сәйкессіздік;
5) материалдық өндіріс пен материалдық емес өндіріс арасындағы
диспропорция т.б.
Бұл диспропорциялар Кеңес экономикасының өзінде бағалардың инфляциялық
өсуін тұрақты түрде қалыптастырып келді. Кеңес шаруашылық жүйесінде әрбір
10 -15 жылда бір рет жүргізіліп келген бағаларды реформалау шаралары осы
инфляцияның нәтижесін заңдастыру ғана болған.
Қазақстанда қалыптасқан өндірісаралық, оның ішінде шикізат өндірісі
мен түпкі өнімдер өндірісі арасындағы диспропорция, тіпті бұрынғы Одақтас
Республикаларға қарағанда, бірнеше есе жоғары. Қазақстанның экономикасы
негізінен Кеңес Одағының, тіпті бүкіл социалистік елдер қауымдастығының
шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде дамып қалыптасқан. Қазақстанда
өндірілетін шикізат өнімдерінің 90-95 % шетелдерге жіберіліп отырған, ал
өзіне қажетті өндіріс құралдарының 90 %, тұтыну тауарларының 60% сырттан
тасымалданатын. Кеңестік жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда тауар
тапшылығы қалыптасқаны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу
үшін алынған несие көлемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын.
1993-2003 жылдары Қазақстандығы бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы
2005% - тен 20% - ке төмендеді. Бұл кездері Қазақстанда гиперинфляция
қалыптасты, тек өзіміздің ұлттық валютаны (тенгені) енгізгеннен кейін ғана,
Қазақстан инфляцияға қарсы саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың ішінде
100 есе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ АҚША 4
1.1 Инфляция түсінігі, пайда болу себептері 4
1.2 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория
ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨРІНУ ФОРМАЛАРЫ
МЕН ЗАРДАПТАРЫ 22
2.1 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні 22
2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқынын талдау
22
3 ИНФЛЯЦИЯ САЛДАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Инфляция мен жұмыссыздықтың өзара байланысты про-блемасы 28
3.2 Инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру жолдары
28
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 38
40
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда инфляция Қазақстан
Республикасының ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Еліміздің
президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 4-ақпанда, 2009 жылы айтқандай:
Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде
одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, несие-ақша
саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта сапалы өнім мен
қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті. Қазақстан
экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында
нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарда баса көңіл бөлу керек. Оның бірі — ақша-
несие саясаты. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты – инфляцияны тежеуді
қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық Банк пен
Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен
құралдар бар. Ақша-несие саясатының келесі міндеті – қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын
төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін
нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. Осы орайда Ұлттық қор
маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды
құрылуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс деп санаймын. 2010-2008
жылдары жыл сайынғы шығын 27,5 пайызды құраса, ақшамен есептегенде ішкі
жалпы өнімнің өсуі 53,2 пайызды құраған. Экономиканың қызуы көтеріле
бастағанын біз сезіп отырмыз, соған қарағанда кейбір экономистердің айтып
жүрген пікірлері бекер емес: инфляция ырыққа көнбейтін деңгейге жетеді,
экономиканың қызуы көтеріледі, яғни Қазақстан Голланд ауруының алдында
тұр. Сонымен енді Қазақстанда тез арада шешуге қажетті пробемалардың бірі
– инфляция.
Курстық жұмыстың мақсаты – ақша мен инфляцияның пайда болатын
себептерін толығымен анықтап және баға беріп, одан туатын салдарымен
күресудің жаңа жолдарын іздестіру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- инфляцияның әлеуметтік-экономикалық құбылысқа әсерін анықтау;
- ҚР инфляциялық жағдайын талдау;
- инфляция мәселелерін талдаудағы перспективаларын қарастыру.
Мәселенің ғылыми-зерттелу деңгейі. Инфляция – күрделі және көп
жоспарлы әлеуметтік-экономикалық үдеріс. Оны зерттеуге бай әлемдік және
отандық экономикалық әдебиет арналған. Осы жағдайдың өзі біржақтылықтан
және қарапайымдылықтан, сонымен қатар ақшаның сандық теориясының
постулатына сүйенетін инфляцияның тым монетарлық түсініктемесінен
сақтандырады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шетелдік және отандық
ғалымдардың инфляция теориясы саласындағы, макроэкономикалық теория мен
антиинфляциялық реттеудегі, сонымен қатар қаржылық тұрақтылық және қаржылық
менеджменттегі іргелі еңбектері, ғылыми көзқарастары және тұжырымдамалары
ретінде қызмет атқарды. Ғылыми-әдістемелік аппарат ретроспективтік, себеп-
салдарлық және ағымдағы құрама сараптаманы және синтезді, салыстыруды,
жүйелік тәсілді, болжаудың статистикалық әдісін және жағдайларды
модельдеуді қамтиды. Шетелдердің орталық банктерінің, халықаралық қаржылық
мекемелердің, шетел ғалым-экономистерінің монографияларының, батысеуропалық
мемлекеттердің мерзімді басылымдары материалдарының деректері, сонымен
қатар ҚР заңнамалық және нормативтік актілері, ҚР Агенттігінің ҚР орталық
банкі бойынша деректері, ҚР БҒМ Экономика институтының, ҚР ЭжБЖМ
Экономикалық зерттеулер институтының, Қазақстанның Даму институтының, ҚР-
ның Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің
деректері, мерзімді экономикалық және қаржылық басылымдардың материалдары
зерттеудің ақпараттық базасы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл курстық жұмыс әлемдік экономиканың
жаһандану жағдайында инфляцияны және қаржылық тұрақтылықты реттеу
мәселелерін зерттеуге бағытталған ғылыми жұмыс.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Заңдар
жинағы, статистикалық ақпарат көздері, нормативті актілер, мерзімді
басылымдар, сонымен қатар шетелдік және отандық әдебиеттер қолданылды.
1 ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ АҚША
1. Инфляция түсінігі, пайда болу себептері
Нарықтық экономиканы құрудың бүкіл кезеңінде инфляция тұрақтандыру
үдерісіне анықтаушы ықпал ететін шешуші факторлардың бірі болып қала
береді. Дамушы нарығы бар экономикаларда инфляцияның өзіндік ішкі
ерекшелігі бар.
Экономикасы өтпелі елдерде өтпелі кезеңнің тез өзгеретін жағдайлары,
ерекшеліктері және қарама-қайшылықтарымен белгіленетін инфляцияның ерекше
түрі туралы сөз қозғау керек.
Бұл елдердегі инфляцияның негізінде бірнеше өзара байланысты себептер
жатады. Ұсыныс жиынтығының көлемінен қысқа мерзімді сұраныстың асып кетуі
байқалған жағдайда, ол сұраныс жағынан пайда болуы мүмкін (сұраныстың
инфляциялануы). Ол өндіріс факторларының кенеттен қымбаттауы салдарынан
жиынтық ұсыныс қысқарған кезде, өнімді шығару шығындары инфляциясынан пайда
болуы мүмкін.
Инфляция қарқыны жұмыссыздық деңгейіне тәуелді болады. Инфляция
қарқынының өсуі жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді және
керісінше.
Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі (стагнация) мен бағалардың жалпы
деңгейінің жоғары өсімділігінің бір сәттегі үйлесімі инфляцияға тән болады.
Ақшалай салымдардың есебінен жұмыссыздықтың қысқаруын ынталандыратын
мемлекет саясаты инфляцияның деңгейін күткен деңгейден де жоғарыға
көтереді.
Берілген мәселелерді зерттеудің дер кезінде орындалуы және өзектілігі,
қазіргі жағдайда әлемдік экономикада болып жатқан жағымды өзгерістермен
байланысты. Әлемдік экономика тек ұлттық экономиканың жиынтығы ғана болып
қоймай, сонымен бірге өзара байланысты жүйеге – жаһандық әлемдік
шаруашылыққа айналып бара жатыр. Жаһандану халықаралық сауданың
ырықтандырылуында, кәсіпкерлік капиталдың ұтқырлығында, ұлттық нарықтардың
ашықтығында көрініс тапты. Осының бәрі әр түрлі ұлттық экономикаларда
инфляциялану жағдайларының қалыптасуына әсер етпей қоймады.
Инфляцияның кең таралуы және тұрақтылығы оны қазіргі заманғы нарықтық
шаруашылықтың табиғи және қажетті бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді, оған қатысты күрес емес, реттеу терминін қолданған орынды.
Реттеудегі басты мәселе – инфляцияны белгілі шекте ұстап тұру, яғни осы
шектеулердегі инфляция экономикалық дамуға, жұмысбастылыққа және төлем
балансының тепе-теңдігіне зиян келтірмейтін болады.
Осы орайда инфляцияны қазіргі заманғы өндірістің даму факторы немесе
осы дамудың міндетті төлемі ретінде түсіндіруге болады. Бірақ оны
бақылаусыз қалдыруға болмайды, оның реттелуі үздіксіз және тиімді болуы
тиіс.
Соңғы жылдары ТМД елдерінің инфляцияға қарсы саясатта қол жеткізген
елеулі жетістіктеріне қарамастан, инфляцияның жаңа айналымының қаупі
бұрынғыдай сақталып келеді. Бағалардың үйлеспеуіне және өндірістік
қуаттарды қолданудың төмен тиімділігіне байланысты инфляцияның әлеуеті де
едәуір болып отыр. Осының барлығы осы елдердегі, соның ішінде Қазақстандағы
инфляция мен қаржылық тұрақтылық мәселелерін маңызды етеді.
Аталған мәселелердің өзектілігі қазіргі жағдайда инфляцияның мәнін,
түпкілікті себептерін және даму тетіктерін анықтау қажеттілігімен,
Қазақстандағы инфляция үдерісінің табиғатымен және ерекшеліктерімен,
инфляцияны реттеудің қаржылық құралдарын жетілдірумен және шетел
тәжірибесін қолдану негізінде мемлекетте инфляцияға қарсы саясаттың негізгі
бағыттарын көрсетумен анықталады.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс. Ол ақша айналым
арналарының артық ақша белгіліремен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар
мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі. Латын тілінен аударғанда
инфляция көтерілу, қабыну дегенді білдіреді. Ол қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен
сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған; қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі.
Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға
қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп саналмайды.
Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың дамуын
жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар тауарды
көбірек сатып алады, себебі кейін ол одан да қымбат түсетінін біледі. Бұл,
өз кезегінде өндірушілерді ұсынысты арттыруға ынталандырады, нарық тауарға
тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі салаларда баға бір қалыпты өспейді.
Сондықтан, инфляция экономикада қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және
нарық шаруашылығын сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде
бағалар еңбекақыдан тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп,
кәсіпкерлік дамиды.
Бірақ 10 %-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе
гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар
деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше есеге өседі, ақша тез құнсызданады,
өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы ресурстары
айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың пайдасынан қоғамға
тигізетін зияны көптеу, алып – сату (спекуляция) түрі тез қамтиды. 2,
287б.
Спекулятивті бизнес ұсыныстың өндірістің өсуіне ықпал жасамайды,
керісінше өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң
нарықтықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді экономикаға
теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу үшін мемлекет
тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс – шаралар бағдарламасы
жасалып іске асырылуы қажет болады.
Инфляция – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі
тауар рыноктарының көбінде тепе – тендік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі.
Инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраным ұсынымнан артық болса, бұл тауарға
баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкесіздігі инфляцияны
қалыптастармайды. Инфляция – бұл рыноктардың көбінде сұранымның артуынан
қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға
деңгейінің жалпы өсуі.
Инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың белгілі бір
комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты өте күшті инфляция
қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның негізгі себебі
мемлекет шығындарының өсуі, баға - еңбеқақы, инфляциялық тосу,
инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы және басқалары болды. Бұрынғы
Кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі ретінде әкімшілік жоспарлау
жүйесінде қалыптасқан экономикалық диспропорцияларды айтуға болды.
Тұрақсыздығы экономиканың жағдайын сипаттайтын ең маңызды
макроэкономикалық индикаторлардың бірі – инфляция. Инфляция (inflatio) –
бұл елдегі орташа (жалпы) бағаның деңгейінің есептік кезеңдегі көтерілуі
үрдісі. Бірақ, мұнда бір ескеретін жай инфляция кезінде барлық тауарлар мен
қызметтердің бағасы барлығы бірдей көтерілмейді. Яғни, игіліктердің
біреуіне баға жоғары қарқынмен, екіншісіне баяу өссе, енді бірінің бағасы
өзгеріссіз қалып, келесі біреулерінің бағасы тіптен төмендеуі де мүмкін.
Инфляция деңгейі (баға деңгейінің өсу қарқыны) – орташа баға деңгейінің
белгілі бір уақыт аралығындағы салыстырмалы өзгерісі.
Макроэкономикалық үлгілерде инфляция деңгейі келесі түрде бейнеленеді:
Рдо – Рдө
π = ———— × 100 % (1.1)
Рдө
Мұндағы, π – инфляция деңгейі, %;
Рдо – ағымдағы кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %;
Рдө – базистік кезеңдегі бағаның орташа деңгейі, %.
Орташа баға деңгейі баға индексінің көмегімен анықталады. Кей
жағдайларда инфляция деңгейін анықтауда тұтыну бағасының индексі (СРІ)
қолданылады. Онда, инфляция деңгейі келесі түрде өрнектеледі:
СРІо – СРІө
π = —————— (1.2)
СРІө
Мұндағы, СРІо – ағымдағы кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %;
СРІө – базистік кезеңдегі тұтыну бағасының индексі, %.
Егер, инфляция деңгейі көрсеткішінің мәні теріс таңбалы (π 0) болса,
онда аталмыш кезеңде дефляциялық үрдіс жүрілгені. Яғни, дефляция – ол
елдегі орташа (жалпы) бағаның деңгейінің есептік кезеңдегі төмендеуі
үрдісі.
Ласпейрес индексімен (тұтыну бағасының индексімен) және Пааше
индексімен (ЖІӨ-нің дефляторымен) есептелген инфляция деңгейінің
көрсеткіштері едәуір айырмашылықта болады. Мысалы:
Кесте 1 – Ресейдегі 2001-2004 жылдардағы инфляция деңгейі, %
Инфляция деңгейі 2001 жыл 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл
Ласпейрес индексімен 48 15 28 88
Пааше индексімен 43,9 16,6 11,4 74,9
Әртүрлі елдердегі инфляциялық үрдістің себептері де сан түрлі.
Өйткені, мұндағы инфляцияны қоздыратын факторлардың комбинациясы сол елдегі
нақты экономикалық жағдайларға байланысты болады. Енді осылардың
кейбіреулеріне тоқталар болсақ:
Біріншіден, инфляция мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қысқарту
мақсатында ақша станогын белсенді пайдаланған кезде ұлғаяды. Яғни,
мемлекеттік бюджеттің тапшылығы орталық эмиссия банкінен заемдар арқылы
қаржыландырылса, айналыста пайда болған артық ақша массасы салдарынан
инфляция қарқыны ұлғаяды;
Екіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуінің себебі, қазіргі қалыптасқан
экономикалық жүйенің ерекшелігіне байланысты. Қазіргі кезең нарықтық
экономикаға, яғни өндірушілері көп, тауарлары мен қызметтері сан алуан,
капитал ауысуы оңай жетілген бәсекелес нарыққа соншалықты ұқсамайды.
Қазіргі нарық әлде қайда олигополиялық нарыққа жақын келеді. Ал,
олигополист едәуір дәрежеде бағаны бақылайды. Олар бағаны өсіруді бірінші
болып бастамаса да, оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес нарықта
олигополисттер мен монополисттер тауарлар ұсынысын қысқарту арқылы,
жасанды тапшылық жасай отырып, жоғары баға деңгейіне ұмтылады;
Үшіншіден, елдің экономикасының ашық болуы, оның экономикасына
біртіндеп әлемдік шаруашылық байланыстарға тереңдеп енуі барысында
импорттық инфляция қауіпін төндіреді. Импорттық инфляциямен күресу
мүмкіндігі әркез шектеулі болады. Әрине, ел ұлттық валютасын
ревальвациялау* арқылы импортты арзандата алады. Алайда, ревальвация
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады, ал бұл дүниежүзілік
нарықта елдің экономикасының бәсекеге қабілетін төмендетеді;
Төртіншіден, инфляциялық күтіліс салдарынан инфляция өзіне-өзі дем
беруші сипат алады. Яғни, баға деңгейінің көтерілуі жағдайында өмір сүріп
үйренген халық бағаның бұдан әрі өсуін күтеді. Мұндай кезде еңбекшілер
жалақының (табыстың) көтерілуін талап етеді. Табыстың өсуінің қолайлы
әсерінен және бағаның өсуінен қауіптенген халық тауарларды көптеп сатып ала
бастайды. Сұраныстың артуын пайдаланып және қосымша жалақылық шығындары
салдарынан өндірушілер өз өнімдеріне бағаларды көтереді.
Инфляцияны қалыптасуы, өтуі, анықталуы, қарқыны және т.б.
себептерімен байланысты келесі түрде жіктейді:
Бағаның еркіндігі дәрежесі бойынша:
• ашық инфляция – еркін (бақылау орнатылмаған) бағаның
деңгейінің көтерілуі үрдісі;
• қысымға түскен – үкіметтің баға мен табысты уақытша
тұрақтандыру мақсатында, бағаға бақылау орнатуы кезіндегі
инфляция;
Инфляцияның өту қарқыны бойынша:
• сырғымалы – инфляцияның қарқыны жылына 10 %-ға дейін (π 10);
• өршімелі – жылына 10 %-дан 200 %-ға дейін(10 ≤ π 200 );
• гиперинфляция – жылына 200%-дан артық (π ≥ 200).
елдегі шетел валютасына сұраныстың төмендеуі ұлттық валютаның
бекітілген айырбас бағамының төмен белгіленгенін білдіреді. Мұндай
жағдайда, елдің экспорттан алатын пайдасы төмендейді және импорты артады.
Бұл ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетін төмендетеді. Сондықтан, Ұлттық
банк ұлттық валютаның бекітілген айырбас бағамын көтереді және бұл шара
ұлттық валютаны ревальвациялау деп аталады.
Инфляцияның пайда болу тегіне байланысты:
• сұраныс инфляциясы – артық жиынтық сұраныс салдарынан пайда
болған инфляция;
• ұсыныс инфляциясы – жеткіліксіз жиынтық ұсыныс салдарынан пайда
болған инфляция
Инфляцияның байқалуы дәрежесіне байланысты:
• болжанған инфляция – экономикалық агенттердің алдын-ала
болжаған деңгейінде (күтіп отырған қарқынмен) өтетін
инфляция;
• болжанбаған инфляция – экономикалық агенттер күтпеген
қарқынмен өтетін инфляция.
Бағаның өсу қарқынына экономиканың қаншалықты нәтижелі бейімделуіне
байланысты:
• балансталған инфляция – басқа да макроэкономикалық
көрсеткіштердің бірқалыпты өзгеруіне сәйкес бағаның
бірқалыпты өсуі;
• балансталмаған инфляция – бұл кезде экономика өзгеріп
жатқан жағдайларға уақтылы бейімделе алмайды.
Инфляцияның таралу ауқымына қарай:
• ұлттық;
• әлемдік және т.б..
Енді, шығу тегіне байланысты сұраныс және ұсыныс (шығындар)
инфляцияларына нақтырақ тоқталайық:
1 Сұраныс инфляциясы – бұл ұлттық экономиканың әлуетті деңгейіне жуық
шамада, артық жиынтық сұраныс салдарынан нақты ЖІӨ-нің тұрақты көлеміне
баға деңгейінің көтерілуі. Ұлттық экономика өзінің әлуетіне жақындаған және
жеткен кезде артық жиынтық сұранысқа толық жауап қата алмайды. Өйткені,
экономикадағы барлық ресурстар қолданыста болған кезде ұлттық өндірістің
нақты көлемі одан әрі ұлғая алмайды. Мұндай жағдай, қалыптасқан артық
жиынтық сұраныстың тұрақты нақты өнім көлеміне бағаның жоғарлауы мәселесін,
яғни сұраныс инфляциясын туындатады.
Сурет 1 – Сұраныс инфляциясы
Бұл жағдай сызбалық түрде Сурет-5-те бейнеленген. Ұлттық өндіріс
өзінің әлуетіне (Ү*) жақындаған кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD1-ден AD2-
ге) өндіріс көлемінің өсуіне (Ү1-ден Ү2-ге) ықпал етуімен қатар, баға
деңгейінің де көтерілуіне (Рд1-ден Рд2-ге) алып келеді. Ал, экономикалық
әлуетке қол жеткен кезде жиынтық сұраныстың артуы (АD3-тен AD4-ке) өндіріс
көлеміне (Ү*-не) ықпал ете алмағанымен, баға деңгейінің көтерілуін (Рд3-тен
Рд4-ке) болдырады.
2 Шығындар инфляциясы немесе ұсыныс инфляциясы – бұл орташа
шығындардың өсуі немесе жиынтық ұсыныстың азаюы салдарынан туындайтын баға
деңгейінің көтерілу үрдісі. Орташа шығындардың өсуі тұрақты жиынтық өнім
көлеміне жалпы шығындарды ұлғайтады. Орташа шығындардың өсуінің негізгі
себептері:
• атаулы еңбек ақының еңбек өнімділігінің өсуіне
теңгерімсіз өсуі;
• шикізаттарға бағалардың көтерілуі;
• Салықтың артуы және т.с.с.
Орташа шығындардың өсуі фирма пайдасын азайтады, ол өз кезегінде
фирманың өндіріс көлемінің қысқаруына алып келеді. Нәтижесінде, берілген
баға деңгейінде жиынтық ұсыныс азаяды. Жиынтық сұраныстың өзгеріссіз
көлемінде (Сурет-6-те АD) жиынтық ұсыныстың қысқаруы (АS1-ден АS2-ге) баға
деңгейін көтереді (Рд1-ден Рд2-ге), яғни инфляция қарқынын үдетеді.
Сурет 2 – Ұсыныс немесе шығындар инфляциясы
Егер, инфляция атаулы еңбек ақының теңгерімсіз өсуі, шикізаттарға
бағалардың көтерілуі, салықтың артуы және т.б. себептермен байланысты
орташа шығындардың өсуі салдарынан туындаса, мұндай инфляцияны шығындар
инфляциясы деп атайды. Шығындар инфляциясы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі
шектеуші сипатта болады. Нақтырақ айтсақ, орташа шығындардың өсуі
салдарынан өндіріс көлемінің қысқаруы, өндірістің қосымша шығындарының
өсуін тежейді. Өйткені, жұмыссыздықтың көбеюі кезінде атаулы еңбек ақының
мөлшері азаяды, сәйкесінше фирманың жалақылық шығындары қысқарады.
Шығындардың қысқаруы және үй шаруашылығының табыстарының азаюы инфляцияның
өсуін тежейді.
Сұраныс инфляциясы мен ұсыныс инфляциясының үйлесуі инфляция
шиыршығын (спираль) туындатады. Яғни, жиынтық сұраныстың өсуі мен жиынтық
ұсыныстық қысқаруының қатар өтуі жағдайында баға деңгейінің көтерілуі,
гиперинфляцияны туындатады. Мысалы, экономиканың толық жұмысбастылыққа жуық
сатысында, ақша ұсынысының ұлғаюы нәтижесінде жиынтық сұраныстың өсуі (АD1-
ден АD2-ге) өндіріс көлемінің ұлғаюына (Ү1-ден Ү2-ге) ықпал етумен қатар,
баға деңгейінің де көтерілуін (Рд1-ден Рд2-ге) туындатады (Сурет-7).
Өндірістің ұлғаюымен байланысты ресурстарға сұраныстың артуы және
ресурстардың толық дерлік жұмысбастылығы, уақыт өте келе олардың бағаларын
өсіреді. Өндіріс шығындарының бұлай ұлғаюы жиынтық ұсынысты (AS1-ден AS2-
ге) азайта отырып баға деңгейінің Рд2-ден Рд3-ке көтереді. Нәтижесінде,
ұсыныс инфляциясы туындайды. Егер, мұндай жағдай одан әрі жалғасар болса
инфляция қарқыны үдей түседі де, инфляциялық шиыршық орын алады.
Енді, инфляцияның табыстардың бөлінуіндегі рөліне тоқталар болсақ,
мұндай әсерлер екі жақты болуы мүмкін. Мысалы, тұлға біреуден бір жылға 5%-
бен 100 мың теңге қарыз алу арқылы, қандай да бір тауар сатып алды делік.
Осы жылы 10 %-дық инфляция болса жыл соңында ол 105 мың теңге етіп қарызын
қайтару тиіс. Сонымен қатар, жыл соңында қарыз алушының сатып алған
тауарының бағасы 110 теңге болады (инфляция салдарынан).
Сурет 3 – Инфляциялық шиыршық
Сонда, қарыз алушы жыл соңында 5 мың теңге ұтыс алады (110 – 105 = 5
теңге). Ал, қарыз беруші 5 мың теңге пайда тапқанымен, инфляция салдарынан
10 мың теңге зиян шегеді. Нәтижесінде, ол қаражатының 5 мың теңгесін
жоғалтады. Бұл мысалдан, инфляция кезінде бұған дейін қарыз бергендер
көбірек, ал қарыз алушылар әлде қайда аз зиян шегетінін немесе тіптен пайда
табуы да мүмкін екенін байқаймыз. Яғни, инфляция табыстардың бөлінуіне
түрлі әсер етеді екен. Ақшалай немесе атаулы табыс – бұл адамдардың еңбек
ақы, рента, пайыз немесе пайда түрінде қолына алатын ақша мөлшері. Ал,
нақты табыс атаулы табысқа сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтердің
мөлшерімен анықталады. Егер, атаулы табыс баға деңгейінің өсуіне (инфляция
қарқынына) қарағанда жоғары қарқынмен өссе, онда нақты табыс артады. Ал,
керісінше инфляция қарқыны атаулы табыстың өсу қарқынына қарағанда шапшаң
өссе нақты табыс азаяды. Бұл жағдайды жуықтап келесі түрде бейнелеуге
болады:
ΔRн = ΔRа – π (1.3)
Мұндағы, ΔRн – нақты табыстың өзгерісі, %;
ΔRн – атаулы табыстың өзгерісі, %;
π – инфляция қарқыны, %;
Мысалы, атаулы табыстың 5 %-ға көтерілуі 10%-дық инфляция кезінде
нақты табыстың 5 %-ға азаюын алып келеді. Егер, Rн Rа 1 болса, табыс
иесінің өмір сүру деңгейі артады, ал керісінше Rн Rа 1 болса
төмендейді. Мұндағы, Rн – нақты табыс, Rн – атаулы табыс.
Табыстардың бөлінуіне инфляция өзінің байқалу дәрежесіне байланысты
әртүрлі әсер етеді. Болжанған инфляция жағдайында табыс иесі инфляцияның
жағымсыз салдарының алдын-алу немесе азайту үшін шаралар қолданады. Олай
істемеген жағдайда, оның нақты табысының шамасына кері әсер болады. Яғни,
нақты табыстың шамасы инфляция шамасына қысқарады.
Ұлттық табыстың атаулы мөлшеріне инфляция салдарынан арылту үшін
түзетулер Фишер теңдігінің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Фишер теңдігі
келесі түрде бейнеленеді:
i = r + πе (1.4)
Мұндағы, r – нақты пайыздық мөлшерлеме, %;
i – атаулы пайыздық мөлшерлеме, %;
πе – күтілетін инфляция деңгейі, %;
Инфляция қарқыны 10%-дан көп болған жағдайда Фишер теңдігі келесі
түрде болады:
i – πе
r = ——— (1.5)
1 + πе
Болжанбаған инфляция атаулы табысы орташа баға деңгейінен тез өсетін
экономикалық агенттердің табысынан басқа барлық түрдегі тұрақты табыстарды
қысқартады. Болжанбаған инфляция кезінде қарыз алушы қарыз беруші есебінен
ұтымды жағдайда болады. Өйткені, қарыз алушы өз қарызын құнсызданған
ақшамен қайтарады. Мысалы, үкімет мемлекеттік қарыз көптеп жинақталып
қалған кезде қысқа мерзімдік инфляцияны белсендіру саясатын жүргізу арқылы
өз қарызын салыстырмалы түрде құнсыздандырады.
Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік зардаптары оған шалдыққан елдердің
үкіметін инфляцияға қарсы бағытталған белгілі бір экономикалық саясат
жүргізуге мәжбүрлейді. Бірақ, жүргізілетін саясаттар әр елдің
ерекшеліктеріне байланысты болады. Инфляцияға қарсы саясаттың негізінен екі
бағыты бар. Олар:
● кейнсиандық инфляцияға қарсы саясат;
● монетаристтік инфляцияға қарсы саясат.
Бірінші бағыт бюджеттік-салықтық (фискальдық) саясатты жақтайды.
Мұндай жағдайда үкімет мемлекеттік шығыстар мен кірістерді (салықтарды)
икемді пайдалану арқылы төлем қабілетті сұранысқа ықпал жасайды. Сұраныс
инфляциясы кезінде үкімет өз шығыстарын қысқартып, салықтар шамасын
арттырады. Нәтижесінде, сұраныс қысқарады және инфляция қарқыны бәсеңдейді.
Алайда, мұнымен қатар өндіріс көлемі қысқарып, жұмыссыздық өседі,
экономикада күйзеліс белгілері байқалады. Бұл инфляцияны тежеудің қоғамдық
құны.
Экономиканың құлдырау кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы бюджеттік-
салықтық саясат жүргізіледі. Егер, сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік
қаржыландыру бағдарламалары жүзеге асырыла бастайды және салықтар деңгейі
төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға
салынады, әдетте олар табыстарын жедел пайдаланады. Сөйтіп, тауарлар мен
қызметтерге сұраныс ұлғаяды. Бюджет қаржылары арқылы ынталандыру сұранысты
арттырғанымен, бюджеттің тапшылығын арттырады. Бюджет тапшылығының ұлғаюы
үкіметтің салықтар арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылта түседі.
Екінші бағыт экономикада пайда болған инфляциялық ақауларды ақша-несие
(монетарлық) саясат арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің
тікелей бақылауынан тыс, Ұлттық банкпен дербес жүргізіледі. Ол айналымдағы
ақша массасын және несие пайызының мөлшерлемесін өзгерту шаралары арқылы
жүзеге асырылады. Экономикаға қысқа мерзімдік кезеңінде ықпал жасау құралы
ретінде ақша-несие саясаты, дәлірек айтқанда артық, төлем қабілеті бар
сұранысты тежеу үшін ақша және пайыз мөлшерлемесі саяси құралдары
қолданылады.
Антиинфляциялық саясатты шартты түрде 2 типке бөлуге болады:
• инфляцияға ыңғайласу;
• инфляциямен күресу.
Инфляцияға ыңғайласу жағдайында табысты индекстеу шаралары
жүргізіледі, бірақ бұл шара өте шектеулі болады. Өйткені, өте жоғары
индекстеу (100%-ға жуық) жалақы-баға инфляциялық шиыршығын тудыруы
мүмкін.
Инфляцияға қарсы күресу шараларының ішінен естен тандыру терапиясын
ерекше атауға болады (Ресей 1992-жылы). Қымбат несиелер арқылы әлсіз
фирмалардың жұмысын тоқтату, әлеуметтік топтардың табыс айырмашылығының
күрт өсуі, өндірістің қысқаруы, жұмыссыздықтың өсу нәтижесінде инфляцияны
тоқтату.
1958-жылы ағылшын экономисті Олбан Филлипс Ұлыбританиядағы жүз жылға
жуық мерзім ішіндегі (1861-1957 жылдар аралығындағы) жұмыссыздық деңгейі
мен еңбек ақы мөлшерлемесі арасындағы өзара байланысты зерттей отырып,
еңбек ақы деңгейі тұрақты болып келетін жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейін
(5-7%) анықтайды. Ол жұмыссыздық деңгейі бұл деңгейден төмен болса, еңбек
ақының тез өсетінін, ал кері жағдайда, яғни жұмыссыздық деңгейі табиғи
деңгейден жоғары болса, еңбек ақының өсу қарқынының төмендейтінін
айқындайды. Бұл байланыс келесі түрде өрнектелді:
(wt – wt-1)
———— = const – b × U (1.6)
wt-1
Мұндағы, wt – t-інші кезеңдегі атаулы еңбек ақы, ш.а.б.;
wt-1 – (t-1)-інші кезеңдегі атаулы еңбек ақы, ш.а.б.;
b – жұмыссыздық деңгейінің өзгеруіне атаулы еңбек
ақының бейімін сипаттайтын шама;
U – жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі, %.
Кейіннен Филлипс концепциясы әрі қарай П. Самуэльсон, Р. Солоу; М.
Фридмен; Э. Фелпстердің толықтыруларымен өзгертілді. Дәлірек айтқанда,
атаулы еңбек ақының өсу қарқыны инфляция көрсеткішімен және инфляциялық
күтіліс гипотезасымен толықтырылды. Нәтижесінде, инфляция қарқыны мен
жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланыс қысқа мерзімді Филлипс теңдеуімен
келесі түрде бейнеленді:
Wt+1 = πе – b × (Ut - Un) (1.7)
π = πе – b × (Ut - Un) + ε (1.8)
Мұндағы, Wt+1 – алдағы кезеңдегі нақты еңбек ақының өсімі, %;
πе – алдағы кезеңнен күтілетін баға деңгейінің (инфляцияның) өсу
қарқыны, %;
b – нақты еңбек ақы (инфляция) деңгейінің жұмыссыздықтың нақты
деңгейінің өзгеруіне бейімін сипаттайтын шама;
Ut – ағымдағы жұмыссыздық деңгейі, %;
Un – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі (NAIRU – Non-Accelerating-
Inflation Rate of Unemployment), %;
π – ағымдағы инфляция деңгейі, %;
ε – жиынтық ұсыныстың талдырмасы (шогы) коэффиценті.
Инфляция мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы байланыс қысқа мерзімді
Филлипс қисығы (Phillips curve) көмегімен бейнеленеді (Сурет 4).
Сурет 4 – Қысқа мерзімді кезеңдегі Филлипс қисығы
Филлипс қисығы ҚМК-де инфляция мен жұмыссыздықтың кері тәуелділігін
көрсетеді: егер, π1 инфляция қарқыны кезінде жұмыссыздық деңгейі U1 болса,
инфляцияның π2 деңгейіне төмендеуі жұмыссыздықтың U2-ге өсуімен қатар
жүреді. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі (Un) кезінде инфляция қарқыны
өзгеріссіз қалады, яғни π = 0. Ал, жұмыссыздық деңгейі өзінің табиғи
деңгейінен неғұрлым үлкен болған сайын (U Un), инфляция деңгейі соғұрлым
өте жоғары қарқынмен өседі.
Сурет 5 – Стагфляция
Экономикалық құлдырау кей кездерде инфляция мен жұмыссыздық арасындағы
кері байланысты, Филлипс қағидасын жоққа шығарады. Мұндай жағдайда
стагфляция деп аталады. Яғни, стагфляция – бұл инфляцияның өсуімен қатар
жұмыссыздық деңгейінің де ұлғаюы үрдісі. Стагфляция кезінде қысқа мерзімді
Филлипс қисығы оң жаққа қарай ығысу (Ph1 Ph1 Ph1) арқылы бейнеленеді
(Сурет 5).
ҚМК-де фирмаларға әлде қайда көп жұмысшылар жалдау тиімді болатындай
етіп, нақты жалақыны инфляция көмегімен төмендету арқылы жұмыссыздық
деңгейін жұмыссыздықтың табиғи деңгейінен төмен түсіруге болады. Қысқа
мерзімде уақыт аралығында жұмысшылардың бағалық күтілісі инфляцияға нақты
еңбек ақыны төмендетуге мүмкіндік бере отырып, инфляцияның нақты қарқыннан
қалыс қалып отыруы әбден мүмкін. Алайда, ҰМК-де бұлай болмайды. Өйткені,
белгілі бір сәттен бастап жұмысшылар бағалардың олар күткеннен әлде қайда
жылдам қарқынмен өскенін түсінеді. Бұл кезде жұмысшылардың талап ету
нәтижесінде жалақы өседі. Тұрақты өндіріс көлеміне шығындары өскен фирмалар
жұмысшыларының санын қысқартады. Нәтижесінде, жұмыссыздық деңгейі өзінің
табиғи деңгейіне жоғары инфляциялық қарқынмен қайтып оралады (Сурет 6).
Сурет 6 – Ұзақ мерзімді кезеңдегі Филлипс қисығы
Бұдан байқағанымыздай, ұзақ мерзімді кезеңдегі инфляцияның өсу
қарқыны жұмыссыздық деңгейіне тәуелді емес, яғни ҰМК-дегі Филлипс қисығы
(LrPh) жұмыссыздықтың табиғи деңгейіндегі (Un) тік сызық болады.
Қорыта айтқанда, ҚМК-де инфляция мен жұмыссыздық қарсы бағытта
өрбісе, ҰМК-де инфляцияның өсуінен жұмыссыздықтың азаюы әркез өзінің табиғи
деңгейіне қайтып орала береді.
1.2 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория
ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар — бұл сату немесе
айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат) оны
өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті
алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер
(еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам
тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны;
мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы.
Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнның алу құралы бола отырып,
өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. Айырбас
құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір
сүретін тауар, ол ақша .
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-
біріне ауысады.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
— барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға
нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі бір
тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның
жалпы құндық формасы ақша формасына айналды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы-шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Әр
түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі.
Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір
мезгілде әр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек
бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара)
айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық
жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды
аудандарда – жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе;
тундрада – бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы
эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында
өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда
металдан жасалынған ақшаларда “өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып
жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан.
“Рупа” (“мал”) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде
жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал”
деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. Былай деген “біздің жинаған
малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен және боярлардан 18
гривенен тұрады”. Ол кездегі қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны –
“мал ұстайтын орын” деп аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Құс жүндері Солтүстік
Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка халықтарында жалпы
құндық эквивалент ретінде колданды. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте және
Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен,
хазармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты
құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып
саналды.
Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар болған. Каролин аралдары тобына
кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде кұлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір кұлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын әсімдік өнімдері — зәйтүн майы, күріш, кофе, какао,
құйма түріндегі тұздар, тағы басқа.
Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі
Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын
түріндегі ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионосий Сиракуз және орта
ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды.
XVII ғасыр Солтүстік Америкада ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер
колданылды.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді,
ұсақталынады, және тағы басқа. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебі
салмағының жүйесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте
бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып
тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді.
Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және тағы басқа формаларда ұзақ
уақыт бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы драхма - бір уыс шеге деген
мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазанның, құмыра, қалқан түрлерінде
айналыста болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде
пайдаланылды.
Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Егер де монетаның номиналды құны, сол монетаның құрамындағы металдың
құнына тең болса, онда ол – толық құнды ақша болады. Ал, толық құнсыз
ақшаны біз – билонды ақша деп атаймыз.
Монеталық ақша айналысының тарихында мынандай түсініктер қалыптасқан:
Биметаллизм – Жалпы эквивалент ролін екі металл, яғни, алтын мен күміс
атқарады.
Монометаллизм – Жалпы эквивалент ролін ақша жүйесі ретінде бір металл
атқарады.
Ақшаның өмір сүруіндегі обьективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналасынының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналасында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
XIX ғасырда социал утопистері — Прудон, Оуэн, Грей және басқалар
ақшаға теріс көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны
жоюдың жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
Ақша — жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. К.Маркс айтқандай: "Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген".
Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін орындау үшін ең бір
лайық тауар болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие:
бөлінуі оңай, әдемі, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана "патша арағында"
ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек шығындарының өте жоғары
болуына әкеліп соғады. Алтынды қолдану жылдан-жылға өсуде. Ол әртүрлі
салаларда пайдаланылады - электроникадан бастап, зергерлік-іскерлікке
дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған құймалар түрінде
кездеседі.
Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндіруден бірінші орында болды.
Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндігі үлесі 40
% құрады.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұмыс істеп
тұр.
Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге
электронды-есептеуіш және компьютерлік техникаларды, түнгі механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де қолданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әр кез адамзатты толғандырды.
Бұнымен ежелгі уақыттарда алхимиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған
алтын құймалары табылған. Біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар
жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды алды. Электр кедергісі алтынның
техникалық құймасына жақын. Жаңа құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып
түседі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨРІНУ ФОРМАЛАРЫ МЕН
ЗАРДАПТАРЫ
2.1 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мәні
Ақша өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:
• жалпыға тікелей айырбасталу;
• айырбас құнының дербес формасы;
• оның сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау, мүмкіншілігінің бар екенін
көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі кысқарды және тек
қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар,
жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі
кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей
айырбастау формасында ақшаны тікелей пайдаланудың көлемі едәуір кеңейді.
Ақшанын айырбас құнынын дербес формасы ретінде пайдалану
тауарларды тікелей өткізумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану
жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік
және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік
ресурстарды басқа банктерге сатуы және тағы басқа.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің,
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі рөлі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару рөлін
орындауды тоқтатты дейді.
2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқынын талдау
Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған инфляцияның ерекшеліктерін
және негізгі себептерін бұрынғы Кеңес Одағының тарихи – экономикалық даму
процесінде қалыптасқан өндіріс, қаржы және баға жүйелерінің құрылымдылық
диспропорцияларынан іздестірген дұрыс болады.
Қоғамдық өндіріс құрылымы қаржы баға жүйелерін анықтайды. Өндірісте
диспропорциялар қалыптасса, қаржы мен баға жүйелерінде де сәйкессіздіктер
пайда болады.
Қеңес экономикасының 70 – ші жылдың даму кезеңдерінде қоғамдық
өндірістегі диспропорциялар әр бесжылдық сайын тоқтаусыз ұлғайып тереңдеп
отырған. Кеңес экономикасында тарихи түрде қалыптасқан диспропорцияларды
бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:
1) өнеркәсіп өндірісі мен ауыл шаруашылығы арасындағы алшақтық;
2) ауыр өнеркәсіп пен жеңіл өнеркәсіп арасындағы сәйкессіздік;
3) шикізат өндірісі мен дайын (түпкі) өнімдер өндірісінің арасындағы
диспропорция;
4) әскери өндіріс пен азаматтық өндіріс арасындағы сәйкессіздік;
5) материалдық өндіріс пен материалдық емес өндіріс арасындағы
диспропорция т.б.
Бұл диспропорциялар Кеңес экономикасының өзінде бағалардың инфляциялық
өсуін тұрақты түрде қалыптастырып келді. Кеңес шаруашылық жүйесінде әрбір
10 -15 жылда бір рет жүргізіліп келген бағаларды реформалау шаралары осы
инфляцияның нәтижесін заңдастыру ғана болған.
Қазақстанда қалыптасқан өндірісаралық, оның ішінде шикізат өндірісі
мен түпкі өнімдер өндірісі арасындағы диспропорция, тіпті бұрынғы Одақтас
Республикаларға қарағанда, бірнеше есе жоғары. Қазақстанның экономикасы
негізінен Кеңес Одағының, тіпті бүкіл социалистік елдер қауымдастығының
шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде дамып қалыптасқан. Қазақстанда
өндірілетін шикізат өнімдерінің 90-95 % шетелдерге жіберіліп отырған, ал
өзіне қажетті өндіріс құралдарының 90 %, тұтыну тауарларының 60% сырттан
тасымалданатын. Кеңестік жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда тауар
тапшылығы қалыптасқаны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу
үшін алынған несие көлемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын.
1993-2003 жылдары Қазақстандығы бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы
2005% - тен 20% - ке төмендеді. Бұл кездері Қазақстанда гиперинфляция
қалыптасты, тек өзіміздің ұлттық валютаны (тенгені) енгізгеннен кейін ғана,
Қазақстан инфляцияға қарсы саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың ішінде
100 есе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz